NAW#23 winter 2006

Ruimte voor winkelplezier

NAW # 23 WINTER 2006

# 23 / winter 2006

Funshoppen is een ouderwets woord. Want moet shoppen niet per definitie ‘fun’ zijn? In het winkelcentrum van vandaag is entertainment permanent in de aanbieding. En is winkelen niet langer meer de enige drijfveer voor een bezoek, maar structureel onderdeel van een groter concept. Zo’n concept vraagt durf, visie en creativiteit.

Aspecten die Bouwfonds MAB Ontwikkeling de ruimte geeft. Kijk voor meer informatie op www.bouwfonds.nl.

dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre laats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo aam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa oonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr dres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adr plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats na woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres w naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonpla adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats na woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam ad

Magazine over integrale gebiedsontwikkeling Met dossier Buiten bouwen is maatwerk

Samenwerking We zijn bijna aan het einde van het jaar beland. Terugkijkend kunnen we niets anders dan constateren, dat wij als Bouwfonds MAB Ontwikkeling een turbulent jaar achter de rug hebben. Op de valreep van 2005 maakte ABN AMRO bekend Bouwfonds te willen verkopen. Het was duidelijk dat een flink deel van 2006 in het teken hiervan zou staan. De afloop is inmiddels bekend. Tijdens de zomermaanden werd wereldkundig gemaakt dat de Rabobank de nieuwe eigenaar van Bouwfonds zou worden. Inmiddels zijn wij samen voortvarend bezig de activiteiten van Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling te stroomlijnen tot een efficiënte en slagvaardige organisatie. Deze ‘operatie’ wordt komend voorjaar afgerond.

Ik voorzie een goede integratie. De organisaties kennen elkaar van samenwerking die er nu al is op projectniveau. Een goed voorbeeld zijn onze inspanningen op de uitleglocatie De Volgerlanden bij Hendrik-Ido-Ambacht.

In deze NAW geven we ruimschoots aandacht aan de gezamenlijke aanpak die Bouwfonds MAB en Rabo Vastgoed voorstaan om hier bijna 1.400 woningen te ontwikkelen. Maar ook de samenwerking met andere partijen om grootschalige gebiedsontwikkelingen van de grond te tillen, komt in dit nummer aan bod. Als deze artikelen één ding gemeen hebben, dan is het wel de conclusie dat samenwerking, ontwikkelen met visie én het hebben van een sterke financiële armslag garant staan voor succesvolle projecten.

inhoud æKOOPWONINGEN

æHUURWONINGEN

actueel

ontwerp

NAW staat voor de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden.

NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt.

Vooruitkijkend, want ook dat hoort bij de decembermaand, zie ik een nieuwe toekomst waarin wij ons presenteren als een solide bedrijf met een breed palet aan activiteiten. Een partner om mee samen te (blijven) werken.

Ik wens u namens alle medewerkers fijne feestdagen en een zeer goed 2007.

Henk van Zandvoort Voorzitter van de directie

beleid

proces

markt

buitenland

talent

Geen seniorenstad, wél een Je kunt nu weer een aanpasbare eengezinswoning rondje lopen

Het doorbreken van een negatieve spiraal

Verschillen zitten in de nuance

Goed samenwerken, daar draait het om

De transformatie van een Franse binnenstadswijk

Ontwerpen is wat ik het liefste doe

En verder in dit nummer

7.000 Senioren hebben in een onderzoek aangegeven wat hun woonwensen zijn voor de toekomst.

Samenwonen in een seniorenstad? Of is een aangepaste woning voldoende?

Duidelijk is dat de seniorenmarkt een groeiende markt is.

Met ‘de Parade’ heeft het centrum van Bergen op Zoom een ware metamorfose ondergaan. In het ontwerp zijn de omgeving en schaal van de stad leidend geweest, er is getekend met respect voor de historie.

Er woedt momenteel een stevige discussie over bedrijventerreinen en dan met name de kwaliteit ervan. De lelijke dozen langs de snelwegen in ons land zijn velen een doorn in het oog.

Is een omslag in het denken nabij?

Aan de wijk De Volgerlanden werken Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB al jaren samen aan de ontwikkeling van 1.360 woningen. Een verhaal over de samenwerking en hoe om te gaan met dilemma’s.

Steeds vaker stoten ontwikkelaars appartementen af aan beleggers en corporaties. Risicospreiding, kennis van de markt en het vergroten van de slaagkans spelen daarbij een rol. Is het een trend, of een blijvend verschijnsel?

Lyon is volop in ontwikkeling. Hartje centrum, aan de oevers van de Rhône en Saône verrijst de nieuwe wijk Confluence. Wonen en werken, afgewisseld met een bijzonder leisure programma.

Ronald Rietveld won deze zomer de bekende architectuurprijs Prix de Rome. NAW volgt hem het jaar na het winnen van deze prijs. Wat komt er allemaal op hem af ?

➔ lezersaanbieding kunstaankoop

pagina 4

pagina 10

pagina 18

pagina 28

pagina 36

pagina 44

pagina 42

➔ vastgoed bekend ➔ kunst openbare ruimte ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ de verandering ➔ marktinformatie ➔ verhuizen ➔ excursie ➔ interieur

8 16 24 26 27 33 35 43 50

4WEEDEĂŚWONING

actueel

ĂŚISĂŚVANĂŚPLANĂŚOMĂŚEENĂŚTWEEDEĂŚWONINGĂŚAANĂŚTEĂŚSCHAFFEN ĂŚHEEFTĂŚSERIEUSĂŚOVERWOGENĂŚEENĂŚTWEEDEĂŚWONINGĂŚAANĂŚTEĂŚSCHAFFEN ĂŚHEEFTĂŚERĂŚWELĂŚEENSĂŚAANĂŚGEDACHTĂŚMAARĂŚNIETĂŚSERIEUSĂŚ GENOEG ĂŚHEEFTĂŚNOOITĂŚEENĂŚTWEEDEĂŚWONINGĂŚOVERWOGEN

-OBILITEITĂŚENĂŚGEZONDHEID 7OONSITUATIEĂŚBIJĂŚTOEKOMSTIGEĂŚLICHAMELIJKEĂŚONGEMAKKENĂŚ ĂŚVANĂŚDEĂŚWONINGENĂŚHOEFTĂŚNIETĂŚAANGEPASTĂŚWORDEN ĂŚWELĂŚEXTERNEĂŚHULPĂŚNODIG ĂŚKANĂŚINĂŚDEĂŚHUIDIGEĂŚWONINGĂŚBLIJVENĂŚWONEN ĂŚMITSĂŚDEZEĂŚAANGEPASTĂŚWORDTĂŚÂŁNĂŚHULPĂŚVANĂŚDERDEN ĂŚVANĂŚDEĂŚWONINGENĂŚISĂŚVOLLEDIGĂŚGESCHIKT ĂŚZONDERĂŚAANPASSINGENĂŚOFĂŚEXTERNEĂŚHULP ĂŚVANĂŚDEĂŚWONINGENĂŚKANĂŚWORDENĂŚAANGEPAST ĂŚZONDERĂŚDATĂŚEXTERNEĂŚHULPĂŚDANĂŚNOGĂŚNODIGĂŚISĂŚ ĂŚVANĂŚDEĂŚWONINGENĂŚKANĂŚNIETĂŚAANGEPASTĂŚWORDENĂŚVOORĂŚDEĂŚTOEKOMST

Uitkomst Nationale 50+ WoonenquĂŞte

7OONSITUATIEĂŚSENIORENĂŚ ĂŚ ĂŚ (UIDIGEĂŚWOONSITUATIE

ĂŚKOOPWONINGEN

ĂŚEENGEZINSWONINGEN

ĂŚAPP

ĂŚHUURWONINGEN

ĂŚEENGEZINSWONINGEN

ĂŚAPPARTEMENTEN

Geen seniorenstad wĂŠl een eenvoudig aanpasbare eengezinswoning auteur David Bosch

7OONWENSEN EENVOUDIGĂŚAANĂŚTEĂŚPASSENĂŚ WONINGĂŚ

6ERHUISGENEIGDHEID

KLEINSCHALIGEĂŚBUURTĂŚVANĂŚMAX ĂŚ ĂŚSTRATENĂŚ METĂŚCA ĂŚ ĂŚWONINGENĂŚ

Elk zichzelf respecterende gemeente, corporatie of projectontwikkelaar onderzoekt tegenwoordig wat de woonwensen zijn van senioren. Met zo’n 5,3 miljoen vijftigplussers die verantwoordelijk zijn voor het leeuwendeel van het bruto nationaal product, is dit niet verwonderlijk. Helaas blijft dergelijk onderzoek vaak steken op kleinschalige initiatieven, die ook nog eens lokaal gericht zijn.

Zo niet de Nationale 50+ Woonenquête met de vijf hoofdthema’s huidige woonsituatie, woonwensen, mobiliteit en gezondheid, tweede woning en verhuisgeneigdheid.

GELIJKVLOERSEĂŚEENSGEZINWONINGENĂŚĂŚ PATIO ĂŚBUNGALOWSĂŚ APPARTEMENTĂŚ ĂŚGAATĂŚBINNENĂŚAFZIENBAREĂŚTIJDĂŚVERHUIZEN GROOTSCHALIGEĂŚSENIORENWIJKĂŚVANĂŚ ĂŚSTRATENĂŚENĂŚ ĂŚWONINGENĂŚ ĂŚ

ĂŚISĂŚZICHĂŚAANĂŚHETĂŚORIĂ•NTEREN ĂŚDENKTĂŚBINNENĂŚNUĂŚENĂŚ ĂŚJAARĂŚTEĂŚGAANĂŚVERHUIZEN ĂŚHEEFTĂŚNOGĂŚGEENĂŚPLANNENĂŚVOORĂŚEENĂŚNIEUWEĂŚWONING

4

actueel

'EGEVENSĂŚZIJNĂŚAFKOMSTIGĂŚUITĂŚDEĂŚ.ATIONALEĂŚ ĂŚ7OONENQUĂĽTEĂŚ

actueel

5

Organisatie 50PlusWonen nam het initiatief tot deze enquête en benaderde verschillende grote (markt)partijen met de vraag of ze wilden meedoen. Projectontwikkelaars Bouwfonds MAB en AM, Initiatiefgroep Seniorenstad en ook het ministerie van VROM stapten in het onderzoek. Het is uniek te noemen dat zoveel verschillende partijen samen tot één enquête zijn gekomen.

Het resultaat: van de 40.000 benaderde vijftigplussers bleken 7.000 respondenten bereid hun enquêteformulier in te vullen.

circa tachtig woningen. En ongeveer zeven procent van de respondenten kiest voor een grootschaligere seniorenwijk van vijftig straten en 1500 woningen. In eerste instantie lijkt dit te weinig voor een Nederlandse variant van Sun City, maar we hebben het hier toch over 371.000 potentiële senioren die in een grootschalig opgezette seniorenwijk willen wonen. Misschien wel geen seniorenstad, maar toch wel zeker een seniorendorp. Daarbij komt dat naarmate de leeftijd van de senior stijgt, de interesse voor een seniorenwoonwijk toeneemt.

50PlusWonen heeft als doel de seniorenmarkt op het gebied van wonen transparanter te maken. Oprichter Arthur Verheijen: ‘De seniorenmarkt is een sterk opkomende markt en daar liggen enorm veel kansen, maar dan moeten de partijen wel bij elkaar gebracht worden. Bij 50PlusWonen mogen partijen met bestaande en nieuwe innovatieve ideeën aankloppen die wellicht geschikt zijn voor de

Huis van de toekomst?

Kijken we naar het favoriete type woning van de nieuwste generatie vijftigplussers, de babyboomers, dan gaat de gelijkvloerse eengezinswoning ruim aan kop met met 48 procent. Gebleken is dat (patio)bungalows voor deze groep dan ook erg interessant zijn.

Is de senior al wat op leeftijd (ouder dan 75), dan daalt de voorkeur voor een eengezins-

‘De seniorenmarkt is een sterk opkomende markt en deze nieuwe markt biedt enorm veel kansen’ doelgroep. Dit geldt voor zowel marktpartijen als de doelgroep zelf.’ Verheijen onderscheidt twee groepen senioren. Een groep die actief op zoek gaat naar informatie en anticipeert op de toekomst, en een groep die pas actie onderneemt als er iets gebeurt dat invloed heeft op de leef- en woonsituatie. ‘Om beide groepen te bedienen is informatievergaring én verspreiding noodzakelijk. Vandaar de Nationale 50+ Woonenquête’, aldus Verheijen.

Seniorenstad Steeds vaker wordt in Nederland gesproken over seniorensteden en al snel wordt dan de vergelijking gemaakt met Sun City in de Verenigde Staten. Een heuse stad waar senioren naar hartenlust kunnen wonen, recreëren, sporten, dineren en dansen. De vraag is natuurlijk of we in ons calvinistische kikkerlandje staan te springen om dergelijke initiatieven. Uit de 50+ Woonenquête blijkt dat een ruime meerderheid kiest voor een kleinschalig buurtje van maximaal drie straten met

6

actueel

woning en is een appartement sterk in trek (47 procent). Er zit dus nogal wat verschil in het gewenste woningtype als we kijken naar de leeftijdscategorie van de vijftigplusser.

Waar wel eenduidigheid over is tussen de leeftijdscategorieën, is de vraag naar een eenvoudig aanpasbare woning. Hoewel de groep 50- tot 65-jarigen nog vaak de voorkeur geeft aan een eengezinswoning, is 71 procent eveneens geïnteresseerd in een woning die eenvoudig aan te passen is. De te verwachten lichamelijk problemen in de toekomst zijn hier debet aan. Voor de oudere vijftigplussers ligt dit percentage niet veel hoger.

De vraag is natuurlijk wat dit betekent voor projectontwikkelaars. Zijn hun bouwconcepten hier wel op toegespitst? Met andere woorden, kunnen zij huizen bouwen voor de toekomst? Bouwfonds MAB is hier volgens Rick Kraan, Marketing Consultant, wel klaar voor. ‘Onze goedlopende patiowoningen in Witbrant-Oost, Tilburg, zijn hier

het bewijs van. Dit zijn grondgebonden woningen, waarbij alles gelijkvloers is en tevens voorzien van een binnenplaatsje. De ideale tussenstap voor mensen die altijd in een eengezinswoning met een tuin hebben gewoond en nog niet naar een appartement willen. Eigenlijk is het tevens een eindoplossing omdat het een levensloopbestendige woning is waar je in principe nooit meer uit weg hoeft.’

Verhuisgeneigdheid De vraag is natuurlijk of de vijftigplusser wel wil verhuizen? Uit de woonenquête blijkt dat drie procent binnen afzienbare tijd gaat verhuizen, twintig procent zich aan het oriënteren is en dat iets meer dan de helft nog geen plannen heeft voor een nieuwe woning.

‘De verschillende leeftijdscategorieën laten hierin weinig verschillen zien’, licht Verheijen deze uitkomsten toe. ‘Wordt er aan de respondenten gevraagd hoe lang ze nog in het huidige huis denken te wonen, dan antwoordt iets minder dan de helft langer dan tien jaar.

Echter, 29 procent denkt binnen nu en vijf jaar te gaan verhuizen.’

Blijkbaar is er dus een grote groep vijftigplussers die zich nog niet oriënteert op een nieuwe woning, hoewel men wel denkt binnen nu en vijf jaar te moeten verhuizen.

Om deze groep te bereiken moeten volgens Verheijen de marktpartijen dus actief op zoek gaan. 50PlusWonen denkt hieraan een bijdrage te kunnen leveren met de Beurs Geld & Wonen.

‘Dit is een beurs waar de marktpartijen en de eindgebruikers bij elkaar komen en met elkaar in gesprek kunnen.

Geld & Wonen richt zich niet op senioriteit en haar beperkingen, maar kijkt juist naar de mogelijkheden voor de vijftigplusser.

De bedoeling is een interactief programma met seminars en bijeenkomsten te organiseren zodat de partijen van elkaar kunnen leren. De doelgroep is er, gezien het feit dat 46 procent van de senioren graag zijn overwaarde wil verzilveren. Men weet in veel gevallen alleen nog niet hoe. Senioren willen dan ook graag voorgelicht worden over speciale woonvormen.’

Wilt u meer weten over de Nationale 50+ Woonenquête, dan kunt u contact opnemen met Arthur Verheijen van 50PlusWonen (030-2333139, arthur.verheijen@50pluswonen.nl).

Stelling: ‘Een eenvoudig aanpasbare, gelijkvloerse eengezinswoning is het huis van de toekomst!’

>Frank Bonnerman,

DG Wonen, ministerie van VROM ‘Senioren zijn geïnteresseerd in de combinatie van een eengezinswoning en een gelijkvloerse woning: een woning waarbij slaapkamer, keuken, toilet en bad- of douchegelegenheid zonder traplopen bereikbaar zijn vanuit de woonkamer. VROM stimuleert de beschikbaarheid van dit soort woningen door nieuwbouw, verbouw/aanpassing en gerichte woningtoewijzing, labeling en reservering.’

>Arthur Verheijen,

Directeur 50PlusWonen ‘De uitdaging ligt niet in het soort woning, maar meer in een marketingperspectief. Hoe motiveer je een kopersgroep die middenin het leven staat en niet wil worden aangesproken op senioriteit een “ouderenwoning” te kopen? Niet zozeer het product maar het positioneren van een dergelijke woning bij deze zelfbewuste en kritische doelgroep die niet op leeftijd maar op levens- ervaring wil worden aangesproken, is de grootste uitdaging die projectontwikkelaars en beleid- makers tegemoet gaan.’

>Nico Rietdijk,

Directeur NVB, Nederlandse Vereniging voor Ontwikkelaars & Bouwondernemers ‘Inderdaad, wij roepen dit al tien jaar. Het is zonneklaar dat de meeste senioren helemaal niet in zijn voor appartementen. Grondgebonden en gelijkvloers is wat ze willen. Zeker als je kijkt naar de groep 50- tot 70-jarigen. Belangrijk is wel dat er aandacht is voor een fijne omgeving waar men zich prettig voelt. Al met al is het nogal wat als je bedenkt dat in de tijd dat je dit stuk leest, er weer twee senioren zijn bijgekomen.’

>Rick Kraan,

Marketing Consultant Bouwfonds MAB ‘Klopt! De woonconcepten zijn er en de wens vanuit de klant ook. Wat wel een probleem vormt, is dat het grondgebruik bij deze woningen wat minder economisch is als je het vergelijkt met gestapelde woningen. Gemeenten zijn dan ook wat terughoudend bij de realisatie van dit soort woningen.’

actueel

7

ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l

lezersaanbieding kunstaankoop

Marian Breedveld in uw collectie

lezersaanbieding kunstaankoop

Fascinerend hoe kleuren werken Zonder ons daar direct bewust van te zijn, kunnen wij duizenden kleurverschillen waarnemen en meer dan honderd helderheidverschillen. Die intensiteit van kleur en de werking van de materialen zijn leidend voor Marian Breedveld (1959, Den Haag). Ze werkt meestal met olieverf op doek waarbij het doek niet op een ezel voor haar staat, maar vlak op de grond of op een tafel ligt. Zo kan ze een gelijkmatigere druk op haar penseel uitoefenen en loopt de verf niet naar beneden. Met een breed penseel zet ze de verschillende lagen er in één streek op. Ze gebruikt steeds dezelfde penseel die zich gaandeweg het proces dus vult met meer kleuren. Doordat ze de lagen volgens strakke en simpele schema’s over elkaar zet, ontstaat er een wederzijdse beïnvloeding van de kleurlagen, waarbij de onderlagen bijdragen aan de structuur en toon van de lagen die eroverheen geschilderd zijn. Er ontstaat een soort dikke elastische huid die zich als het ware om het frame spant. Op de plek waar ze steeds haar kwast aanzet, ontstaan dikke rommelige randen. Ook de dieptewerking, die ontstaat door de verschillende lagen, geeft de kleuren een andere intensiteit. ‘Het fascineert mij hoe kleuren werken. Doordat ik de kleuren

door elkaar heen trek zijn alle lijnen van dichtbij groezelig, maar naast elkaar kunnen ze heel helder worden. Het gaat om de juiste verhoudingen; er gebeurt iets bijzonders tussen die kleuren.’

Over de zeefdruk Voor de lezers van NAW heeft Breedveld een zeefdruk gemaakt. Ook dit is een techniek waarbij lagen in één keer over elkaar heen worden gezet.

Enkele grote kwaststreken heeft ze overgezet op de zeef. Ze drukt die kwaststreken steeds in een andere transparante kleur over elkaar. ‘Ik heb me beperkt tot de standaard drukkleuren magenta, cyaan en geel. Dat herhalen is eigenlijk hetzelfde idee als bij mijn olieverfschilderijen, alleen krijgt het een ander uiterlijk; het blijft vlak, maar de transparantie zorgt voor mengingen en doortekening in de diepte. Het materiaal is ook hier weer leidend; ik verken de grenzen van het zeefdrukken, de inkt en het papier. Wat is mogelijk en wat gebeurt er tussen die verschillende lagen?

Ik ga door totdat ik vind dat er een goed beeld staat. En dat is spannend, want als je die grenzen voorbijgaat, kan het ook mislukken.’

Dit kunstwerk in uw collectie? NAW biedt de lezers de kans op een speciaal ontworpen zeefdruk van Marian Breedveld. Tegen een gereduceerd tarief van € 195,wordt u eigenaar van dit bijzondere kunstwerk, dat in een beperkte oplage is gemaakt.

Deze unieke aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting.

Feiten over het kunstwerk Titel: zonder titel Jaar: 2006 Formaat: papiermaat 81 x 88 cm en beeldmaat 58 x 58 cm Oplage: 25 genummerde en gesigneerde exemplaren Techniek: zeefdruk op 400 grams museumkarton Uitgave: Galerie Hein Elferink Prijs: € 195 (inclusief btw en exclusief € 7,25 verzendkosten)

8

lezersaanbieding

Informatie over Marian Breedveld Marian Breedveld is vertegenwoordigd in belangrijke museale en bedrijfscollecties. Zo is haar werk onder meer te zien in het Gemeentemuseum Den Haag, het Centraal Museum in Utrecht en het Stedelijk Museum Schiedam.

Vanaf 19 november 2006 is haar werk te bezichtigen in het Musée Matisse in Le Cateau-Cambrésis in Frankrijk.

lezersaanbieding

9

ontwerp

Een wandeling door De Parade in Bergen op Zoom

‘Je kunt nu weer een rondje lopen’ auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns en Aveq

Architectuur die zich voegt naar het historisch centrum, zodat oud en nieuw een natuurlijke eenheid vormen

‘Gezellig.’ ‘Netjes.’ ‘Een echt winkelcentrum.’ ‘Leuke pleintjes.’ ‘Alsof het er al jaren staat.’ Zomaar wat kreten van voorbijgangers in De Parade in Bergen op Zoom.

Onder leiding van de architect Rob Krier krijgt de stad fasegewijs, met een paar schijnbaar kleine ingrepen, een heel nieuw winkelcentrum. ‘Schijnbaar klein, want elke ingreep was een puzzel op zich’, vertelt probleemoplosser en senior ontwikkelingsmanager Klaas Goossensen van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, kantoor Den Haag. De stedenbouwkundige omgeving en de schaal van Bergen op Zoom zijn leidend. ‘Je moet erdoorheen lopen om te ervaren hoe goed dit is gelukt’, vindt architect Edo Pino van Studio Bouwfonds MAB in Den Haag. Een wandeling door een oud centrum met nieuwe elementen, of een nieuw centrum in een oude stad.

Dapper prikt de zon door de herfstlucht en hult de Grote Markt van Bergen op Zoom in een gouden gloed. De terrassen zitten vol; iedereen lijkt nog net dat laatste oktobergraantje mee te willen pikken. Met een grote blauwe map onder zijn arm komt Edo Pino samen met zijn collega Klaas Goossensen aangelopen. Beiden werken voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Den Haag. Pino is al vanaf het eerste uur betrokken bij het concept voor De Parade. Hij wijst naar het statige stadhuis. ‘Kijk daar, achter die rood-witte luiken in de regentenkamer; daar is het allemaal begonnen.’ Een keer in de twee weken kwamen de ontwerpers hier bijeen voor een workshop. ‘Samen met Rob Krier, Jan Weyts, bOb van Reeth en Sjoerd Soeters zaten we daar te tekenen, met blokjes te schuiven en te discussiëren. Het was in de zomer van ’98 prachtig weer. De ramen stonden open, de historische stad stak scherp af tegen de

10

ontwerp

blauwe lucht, zo nu en dan verlichtte een klein briesje onze verhitte discussies en koortsachtig gepuzzel – we konden de stad bijna voelen. Een belevenis!’ Zover de blauwe map dat toelaat, ondersteunt Pino zijn enthousiasme met weidse armgebaren. Op een grote tafel achterin grand café De Bourgondiër geeft hij de inhoud van de map prijs. Luchtfoto’s van de oude en nieuwe situatie, tekeningen, schetsontwerpen en plankaarten bieden houvast voor onze wandeling. ‘Kijk, hier kun je goed zien dat het winkelcircuit met onze ingrepen wordt gesloten. Je kunt weer een rondje lopen en dat is veel prettiger’, wijst Goossensen. ‘En op deze luchtfoto zie je heel goed waarop we onze kleurenstudies hebben gebaseerd’, vult Pino aan. ‘Bergen op Zoom is een vrij witte stad, met veel gestuukte gevels en blond metselwerk, zoals ze dat zo mooi noemen. Als je wilt dat je ontwerpen zich voegen in de historische stad, dan moet je

Bergen Op Zoom

Zuivelstraat Grote Markt

de Parade Thaliaplein

Sint-Josephplein

ontwerp

11

daar ook rekening mee houden. Je ziet wat er gebeurt als je dat niet doet.’ Pino wijst naar een grijsbruine vlek op de luchtfoto. ‘Deze nieuwbouwwijk sluit aardig aan qua bouwstijl, maar het lijkt wel of niemand naar de kleur heeft gekeken.’

Aantrekkingskracht verloren Het is midden jaren negentig wanneer het gemeentebestuur van Bergen op Zoom tot de conclusie komt dat het centrum van de stad eigenlijk al jaren stilstaat. De economische functie van de binnenstad loopt terug en de plaatselijke bevolking kiest steeds vaker naburige steden zoals Breda en Roosendaal om te gaan winkelen. Het centrum heeft zijn aantrekkingskracht verloren en, zo constateert het gemeentebestuur, er is een flinke investeringsimpuls nodig om dit tij te

keren. Een studie maakt vervolgens duidelijk dat een belangrijk deel van de winkels zich feitelijk in twee straten bevindt. De mogelijkheid om een rondje te lopen ontbreekt. Om dit euvel te verhelpen wordt in een gemeentelijke nota geopperd een doorgang via de achterzijde van De Parade te maken. Hiervoor is het echter wel noodzakelijk dat een aantal historische panden sneuvelt. Dit voornemen stuit dan ook al vrij snel op de nodige bezwaren, omdat het hier om een stuk beschermd stadsgebied gaat.

Er moet dus iets anders worden bedacht.

In 1997 wordt het dan nog zelfstandige MAB geselecteerd om Bergen op Zoom hierbij te helpen. Er volgt een periode van studies die uiteindelijk resulteren in een voorlopig masterplan en commerciële visie van het Paradeproject dat in 1998 het levenslicht ziet.

‘Het ontwerp bestaat uit allerlei schijnbaar kleine ingrepen, die samen een ware puzzel vormen’

Kern van het plan is om via de bestaande Parade (nu Lombardenstraat geheten), een koppeling te maken tussen het Zuivelplein en het Sint Josephplein, het winkelareaal met 18.000 vierkante meter bruto vloeroppervlak uit te breiden, 81 woningen te bouwen en parkeervoorzieningen voor uiteindelijk 470 auto’s te ontwikkelen.

Momenteel zijn de eerste twee fases van het project afgerond en beschikt Bergen op Zoom over een zeer goed functionerend winkelcircuit met nieuwbouw op het Thaliaplein, De Parade met nu aan beide zijden winkels, het vernieuwde Hema-gebouw, de C&A en de verlengde Parade. Met de oplevering van het zogenoemde Lucernablok is De Parade begin 2007 helemaal klaar.

Fenomenaal Onze wandeling begint bij de passage door het oude postkantoor die ons naar het Zuivelplein leidt. ‘Dit is misschien de enige zwakte van het plan’, denkt Pino hardop. ‘Het ligt een klein

beetje verborgen. Een ondernemend type zal het eerder vinden dan iemand die gewend is de gebaande paden te belopen.’

Op het Zuivelplein, aan de voet van de Sint Geertrudiskerk waarvan de toren in de volksmond ook wel de Peperbus wordt genoemd, lijkt het plan samen te komen. Je ziet bijvoorbeeld dat er heel sterk rekening is gehouden met de zichtlijnen, vanaf hier kijken we door de Lombardenstraat naar het Sint Josephplein.

‘Vroeger kon dat niet’, legt Goossensen uit.

‘Je zicht werd geblokkeerd door de achterkant van de Hema. Die hebben we helemaal weggebroken en er aan de voorkant weer bijgebouwd.

Een flinke klus, want in dat deel zat alle logistiek van de winkel.

Maar het is gelukt en de Hema is gewoon open gebleven. Net als de nieuwe C&A (een ontwerp van Soeters) aan het Sint Josephplein. Met zijn ruim 8.000 vierkante meter over twee lagen en een garage van 400 plaatsen is dit het grootste bouwblok. C&A wilde maar één keer verhuizen, dus we hebben eerst een deel van

‘Dit zijn echte parels in het ontwerp, die moet je gezien hebben’ de nieuwbouw gereed gemaakt waarna wij de oudbouw konden slopen.’ Op het Zuivelplein is ook goed te zien hoe architect Jan Weyts de oude panden restaureerde en hoe zijn nieuwbouw zich voegt tussen deze historische oudbouw. Zo heeft het postkantoor er een verdieping bovenop gekregen met witgestuukte appartementen. ‘Dat sluit toch prachtig aan?’ Het aanzicht verrukt Pino nog steeds. Evenals de appartemententoren van Krier met zijn ‘aanzuigende werking’ die het winkelend publiek van het Zuivelplein de Lombardenstraat intrekt en andersom. Een statige toren die zowel bij de kerk past als bij de bebouwing in de winkelstraat. Pino: ‘Dat is zo knap van Krier, dat oog voor detail, dat gevoel dat hij heeft voor de context. Zijn ontwerpen zijn traditionalistisch, maar raken precies de juiste snaar. Fenomenaal!’ Kriers

oog voor detail is ook goed terug te zien in zijn kleurgebruik. Zonder dat je het merkt kleuren zijn toren en de achterliggende stadswoningen, die het Thaliaplein in een soort U-vorm omarmen, langzaam mee met de omgeving: donkerder bij de kerk en bijna wit naar de randen. En de ontwerpen van bOb van Reeth, tot slot, zijn vanaf deze plek ook in hun volle glorie te bewonderen. Goossensen: ‘Het knappe van Van Reeth is de eenvoud. Het is zo simpel, dat je bijna denkt dat het niet gaat werken, maar zie hier het resultaat. Hij brengt het ontwerp terug naar de essentie.’

Weemoed In Visgilde Oosterschelde is het gezellig druk.

Even verderop in de Lombardenstraat, precies tussen het Zuivelplein en het Sint Josephplein, is een nieuw plein ontstaan. Op de hoek van

<

Wandeling: Klaas Goossensen (senior ontwikkelingsmanager Bouwfonds MAB) wijst tijdens de wandeling steeds onderdelen aan

>

Het straatbeeld in de binnenstad wordt mede bepaald door de diverse handschriften in archhitectuur

12

ontwerp

ontwerp

13

Rob Krier: ‘Ik ben een romanticus’ Rob Krier van Krier Kohl Architekten uit Berlijn heeft het masterplan voor De Parade opgesteld. Tevens is hij als supervisor betrokken bij de realisering van het nieuwe hart van Bergen op Zoom en tekende hij voor het ontwerp van de stadswoningen op het Thaliaplein. Naast architect is Krier ook beeldend kunstenaar en, zoals hij het zelf zegt, ‘een romanticus.’

Vooral de kunstzinnige inslag van Krier is goed te zien in zijn manier van werken. Zijn schetsen zijn ware kunstwerken waarin hij al zijn gevoel voor de stad legt. Hij houdt erg van de renaissancearchitectuur, waarin kunst nog in de architectuur geïntegreerd wordt. Vaak gebeurt dit op een romantische manier. ‘Tegenwoordig stoppen we alle kunst weg in musea en laten we het straatbeeld verarmen. De iconografie is uit de architectuur verdwenen en dat is natuurlijk doodzonde.’ Krier gaat zelfs een stapje verder en bestempelt die verarming van architectuur als de ziekte van de twintigste eeuw.

‘Economie heeft een belangrijkere plek ingenomen dan esthetiek, ook in Bergen op Zoom. De historische kern was verrommeld, letterlijk “verziekt”.

Om de stad weer beter te maken moest ik als een dokter te werk gaan.

Ingrijpen met respect voor en behoud van de historie van Bergen op Zoom.’

Dit betekent volgens de architect-stedenbouwkundige niet dat je ‘moet namaken wat er ooit was. Maar respect voor de geschiedenis is wel leidend.’ Ook bij De Parade liep hij weer tegen het economische aspect aan. ‘Een van de aanleidingen voor deze herstructurering was dat het economisch niet goed ging met Bergen op Zoom. Maar ondanks een krap budget is het een mooi en kwalitatief goed gebied geworden.’

dit knusse plein bij de synagoge zit de viszaak al twintig jaar in hetzelfde pand. Eigenaar Arie Schot doet nog even zijn schort af voor hij op ons toe komt lopen.

‘Negen jaar geleden heb ik de zaak overgenomen. De winkel heeft altijd goed gelopen.

Vroeger was dit een rommelig straatje. Daar keek je tegen de achterkant van de Hema aan en hier in de straat zat nog een bakker en een antiekzaak, meer niet. Het voordeel was voor ons wel dat je met de auto tot de deur kon komen. Nu is het een voetgangersgebied. Toen de straat hier helemaal open lag hadden we het wel even wat moeilijker, maar dat is weer helemaal bijgetrokken, de zaken gaan weer goed. De nieuwbouw past gewoon goed in de stad, het lijkt net of het er al jaren staat.’

Ook El Kruyssen vindt het een verbetering.

Ze woont in Steenbergen en is vandaag een dagje met haar dochter aan het winkelen.

Vooral dit pleintje vindt ze zo enig. ‘Ik mis alleen dat vervallen Thaliaplein een beetje.

Het had wel een bepaalde charme, vond ik.

Misschien is het weemoed, mijn schoonmoeder is er geboren.’

Vakantie in Frankrijk Het ontwerp voor het Sint Josephplein was overigens nog een hele puzzel. In de oude situatie liep het rommelige plein ‘een beetje weg’. Ook de parkeerplaats en de oude Lucernatoren ontsierden het zicht. De nieuwe Hema vormt samen met de nieuwbouw ter plaatse van de gesloopte Lucernaflat de wanden van een meerkantig plein. Door het slopen van deze flat is Bergen op Zoom verlost van een ernstig storend element in

‘Er zijn ingrepen gedaan met respect voor en behoud van de historie van Bergen op Zoom’

de historische skyline. ‘Het was de enige hoogbouw van Bergen op Zoom en wij hebben die gesloopt, hoe vind je dat?’, lacht Goossensen.

Pino heeft een leuk verhaal bij het ontstaan van dit plein. Zijn ogen gaan een beetje glanzen als hij eraan terugdenkt. ‘We waren steeds maar niet tevreden over het ontwerp, niemand had er echt een goed gevoel bij. Het had te veel scherpe hoeken. Het was te gekunsteld, we wilden er misschien te veel een plein van maken. Op een zomeravond werd ik ineens door Sjoerd Soeters gebeld.

“Waar ik nou toch zit”, riep hij opgewonden.

Hij was op vakantie in Frankrijk en hij zat op een pleintje dat niet was gemaakt, maar ontstaan door drie straten die bijeen kwamen.

“Zo gaan we het ook oplossen in Bergen op Zoom”, riep hij nog een keer door de telefoon.

Hij maakte een tekening die dezelfde avond nog bij mij door de fax kwam rollen en de volgende morgen is hij naar Krier in Italië gereden, waar ze het idee verder uitwerkten.

Dat is eigenlijk de geboorte van dit plein.

Het klopt nu meer, het is organischer. En het aardige is,’ Pino pakt weer een luchtfoto uit zijn blauwe map, ‘als je naar de stadsplattegrond kijkt, zie je veel meer van dit soort stedelijke ruimtes in de historische binnenstad.’

Oases van rust We lopen terug door de Lombardenstraat en Goossensen staat erop dat we de daktuinen nog even gaan bekijken. Hij begint grif op alle bellen van het appartementencomplex te drukken. ‘Dit zijn echte parels in het ontwerp, die moet je gezien hebben.’ Na een tijdje doen drie mensen de deur open. Een van de bewoners maakt gelijk van de gelegenheid gebruik om iets met de heren te bespreken.

Hij zit namelijk ergens mee. ‘Sinds kort heeft de gemeente onze straatnaam veranderd in Lombardenstraat. Jammer. Ik vind De Parade zo mooi. Bij de gemeente kan niemand helpen, maar wellicht wilt u iets voor mij doen.’ Goossensen is het volledig met de man

eens en belooft er werk van te gaan maken.

Iets later zegt hij: ‘Als je zo betrokken raakt bij een project, dan is het leuk om dit soort dingen ook te regelen.’ Op de winkeldaken zijn verschillende groene hoven aangelegd met daaraan ook weer appartementen en stadswoningen. ‘Oases van rust op vierenhalve meter boven het maaiveld’, noemt Pino de tuinen. ‘En alles is aangelegd met hoogwaardige materialen. We lopen over Belgisch hardsteen en voor de daken is zink gebruikt.’

Werktuigelijk klopt Goossensen even op de dakrand. Op de vraag of er ook iets is waar ze minder trots op zijn, is Goossensen bang dat hij niets kan bedenken. ‘Het klopt gewoon en als er bezuinigd is dan is dat uit het oog ontrokken.’ Pino glimlacht. ‘Ik weet wel iets wat lelijk is. Op het dak van het appartementcomplex van Krier zijn vorige week enorme luchtkokers geplaatst. Afschuwelijk, daar moeten we snel iets aan doen.’

Hij draait zich om. ‘Kom, dan gaan we dat ook nog even bekijken.’

Feiten en cijfers van De Parade Naam: Plaats: Ligging:

De Parade Bergen op Zoom Zuivelstraat - Thaliaplein Sint Josephstraat Aantal woningen: 81 waaronder 16 koopwoningen Commerciële ruimte: 18.000 m2 Parkeren: 470 parkeerplaatsen Belegger: Rodamco (retail), Vesteda (appartementen) Architecten: Rob Krier (KCD), Sjoerd Soeters, bOb van Reeth/AWG, Jan Weyts Start bouw: 2001 Oplevering: 2006/2007

✏ naw@bouwfonds.nl

<

Wandeling: Edo Pino (architect van de Studio Bouwfonds MAB) licht het ontwerp toe

>

Een nieuw levendig centrum, waarin aan het winkelend publiek een ruime keuze wordt geboden

14

ontwerp

ontwerp

15

astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t

vastgoed bekend

auteur Saskia van der Kam beeld Reinier Gerritsen

Albert Verlinde

(45) wordt benauwd als hij maar één ding tegelijk kan doen.

Zijn veelzijdigheid is juist zijn kracht. De meeste mensen kennen hem van het dagelijkse televisieprogramma RTL Boulevard. Maar daarnaast is Verlinde ook columnist, treedt hij geregeld op in radioprogramma’s en is hij theaterproducent. Samen met Roel Vente heeft hij V&V Entertainment opgericht dat inmiddels is uitgegroeid tot een goed lopend en groot bedrijf. Dit jaar staan er maar liefst zes producties op de bühne. Grote namen als Grease, Annie en de musical Doe Maar worden door V&V Entertainment geproduceerd. Hoe hij dit allemaal combineert?

‘Ik kan snel werken en denken. Ik heb niet zo veel tijd nodig om een beslissing te nemen en dat scheelt.

> Waar woont u?

‘In een Brabants dorp onder de rook van ’s Hertogenbosch. We wonen in een oude boerderij die redelijk naar deze tijd is vertaald. Hij was net helemaal verbouwd door een stel dat tijdens de verbouwing uit elkaar is gegaan, alles was nog nieuw. Wij hoefden er niets meer aan te doen.

Het was zeer smaakvol gedaan.’ Lacht: ‘Nou ja, dan ga ik er voor het gemak maar even vanuit dat onze smaak smaakvol is.’ > Met wie woont u daar?

‘Met mijn partner Onno Hoes (gedeputeerde van provincie Noord Brabant red.). En we hebben een hond en twee paarden.’ > Waarom woont u waar u woont?

‘We waren eigenlijk helemaal niet van plan om te verhuizen. We hadden een heerlijk huis aan de andere kant van Den Bosch waar we pas drie jaar woonden. Mijn moeder had een advertentie in de krant gezien en toen zijn we uit nieuwsgierigheid gaan kijken. We waren gelijk verliefd.

Vooral op de keuken. Die is echt gigantisch. Heel modern en alles zit er dubbel in. Klinkt misschien overdreven, maar dat is best handig. Als je bijvoorbeeld een ovenschotel aan het maken bent, dan kun je in de andere oven even een stokbroodje opwarmen. En de enorme openhaard, daar zijn we ook voor gevallen.’ > Hoe zou u uw buurt omschrijven?

‘We wonen in een echt Brabants dorp. Het is klein; ik geloof maar negenhonderd inwoners, maar het heeft wel alles wat je nodig hebt.

Een café, een restaurant en een supermarkt. Het is heel vrij, maar er is ook een beetje sociale controle en dat vind ik ook wel prettig.’ > Hoe vaak bent u verhuisd?

‘Oh heel vaak. Alleen met Onno ben ik al vijf keer verhuisd in veertien jaar. En verder even tellen hoor. Ik denk in totaal wel een keer of dertien.’

> Hoe ziet uw droomhuis er uit?

‘Eigenlijk wel een beetje zoals waar ik nu woon. Ik houd van ruimte, maar ook van huiselijkheid. Het huis moet je niet de baas zijn. Voor mij geen marmeren hallen of zou, daar houd ik helemaal niet van.’ > Wat is de beste plek om te wonen?

‘Ik vind het toch wel heel lekker om buiten de Randstad te wonen. Ik werk al de hele dag in de stad en dan is het heerlijk dat je er niet in hoeft te wonen. Tijdens mijn studie was ik veel in Londen en New York en daar is het heel normaal om drie kwartier tot een uur in de auto te zitten voor je op je werk bent. Ik vind het wel lekker om ’s avonds weer de stilte in te rijden. Ik moet daar wel bij zeggen dat ik in de luxe positie verkeer dat ik buiten de filetijden kan rijden.’ > Waar zou u nooit willen wonen?

‘Tja ik ben toch niet zo’n Amsterdam liefhebber. Ik heb er jaren gewoond, maar ik heb er nooit echt kunnen wennen. Ik zie het meer als een soort pretpark. Drie dagen genieten, in een goed hotel, lekker eten, winkelen en naar het theater en dan weer weg. Dat doen we dan ook regelmatig en dan genieten we, maar ik vind het veel te hectisch om er te wonen.’ > Moet u dat van uw partner zeggen?

‘Nee, het is echt een super provincie, dat is gewoon zo. Dat gemoedelijke spreekt me erg aan en het ligt heel centraal. Je bent zo in Amsterdam, maar ook in Antwerpen en Brussel.’ > Lijkt u op uw buren?

‘Ja! Alle mensen lijken op elkaar, dus ik ook. Of je nu met veel enthousiasme brandweerman bent of een televisieprogramma maakt, de passie is hetzelfde. Natuurlijk zijn er ook mensen die met minder passie leven, maar daar kan ik niet zo veel mee. Maar mijn buren hebben die passie zeker.’

> Welke provincie is favoriet?

‘Brabant.’

16

vastgoed bekend

vastgoed bekend

17

beleid

De ruimtelijke kwaliteit van bedrijventerreinen

Doorbreken van een negatieve spiraal auteur Anne Luijten en Jan Rutten beeld Peter van Breukelen

Over de kwaliteit van bedrijventerreinen woedt momenteel een stevige discussie. Er is nogal wat kritiek. Nederland slibt dicht met dozen, constateerde het Ruimtelijk Planbureau. En ook de VROM-raad kwam onlangs met vernietigende kritiek op de huidige gang van zaken.

Het overheidsbeleid is ‘achterhaald’, meent de VROM-raad, en de ‘neerwaartse spiraal’ moet worden doorbroken. Maar hoe doe je dat?

Zijn regionale samenwerking en functiemenging inderdaad het antwoord?

De visie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling op kansen voor de toekomstwaarde van bedrijventerreinen.

18

beleid

Opvallend is dat bedrijventerreinen tot voor kort in feite een non-issue waren. Ontstaan vanuit het idee van zonering werden de terreinen meestal weggestopt aan de uiterste randen van een stad of dorp. Zo veroorzaakten ze zo min mogelijk (milieu)overlast en ook uit logistiek oogpunt was dat een efficiënte oplossing. De terreinen liggen meestal direct aan de belangrijke ontsluitingswegen. In de naoorlogse wederopbouwmaatschappij waarin alle functies keurig hun eigen plek kregen toegewezen, klopte dat allemaal. Maar in de huidige maatschappij liggen de zaken niet meer zo eenduidig. Want wat zijn de problemen met bedrijventerreinen? Ten eerste zijn er te veel van, want iedere gemeente ijvert ten bate van de plaatselijke werkgelegenheid voor een eigen bedrijventerrein. Iedere gemeente probeert met een zo laag mogelijke grondprijs bedrijven naar háár bedrijventerrein te lokken. En dat leidt weer tot een verloedering van terreinen. Bij wijze van spreken is het goedkoper om elders een nieuw pand neer te zetten dan om je kozijnen te laten verven. Dat leidt tot leegstand, omdat veel panden op bedrijventerreinen

maatpakken zijn: op maat gesneden voor het productieproces van een bepaald bedrijf, en daarmee niet bepaald courant.

Marge Dit is in het kort de neerwaartse spiraal waar de VROM-raad over spreekt, en die leidt tot het inmiddels welbekende dozeneffect: al die dozen langs de snelwegen waarmee Nederland vol lijkt te staan. Een ontwikkeling waar we niet blij mee zijn in Nederland. Waardevolle natuur en het open karakter van het landschap verdwijnen, en de dozen zijn lelijk. Aan architectuur wordt op bedrijventerreinen doorgaans niet veel aandacht besteed – enkele in het oog springende uitzonderingen daargelaten.

Bovendien zijn de eens zo perifeer gelegen terreinen inmiddels allang ingehaald door de groeiende stad zelf. Ineens liggen de terreinen dicht tegen de stad aan, op locaties die wellicht beter een andere invulling zouden kunnen krijgen. Voor een deel gebeurt dat al, en zie je steeds meer grootschalige detailhandelsvestigingen en zelfs leisure-functies

verschijnen op deze terreinen. Denk aan de Gamma’s, kartbanen en McDrives. Op andere gebieden ontstaat een soort informele stedelijkheid, waar bijvoorbeeld creatieve bedrijfjes in de goedkope bedrijfsruimten tussen de autosloperijen trekken. Het zijn de rommelige ‘Jacobse en Van Es-terreinen’, waar nog speelruimte is in de marges van de stad.

Al met al is er veel (landschappelijke) kwaliteit te winnen en meer economisch voordeel te behalen als we anders zouden omgaan met de planning en herstructurering van bedrijventerreinen. Het is inderdaad opvallend dat er in Nederland in de wetgeving en de ruimtelijke ordening enorm veel aandacht is voor de kwaliteit van de woonomgeving, maar dat de ruimtelijke kwaliteit van bedrijventerreinen eigenlijk pas sinds kort op de agenda staat.

Optimum Een eerste oplossing voor de problemen moet gezocht worden in de planning. Het Rijk heeft met de decentralisatie uit de Nota Ruimte deze opgave grotendeels bij de provincies en gemeenten neergelegd. Het zwakke punt is

beleid

19

> Bereikbaarheid Veel bedrijventerreinen liggen aan de snel-

weg of andere belangrijke ontsluitingswegen. Autobereikbaarheid is bij bedrijventerreinen erg belangrijk. Een enkel bedrijventerrein ligt inmiddels, door de uitbreiding van de stad, niet meer op afstand maar in of aan de directe rand van de stad.

> Onderhoud Om de plaatselijke werkgelegenheid te

vergroten willen veel gemeenten een eigen bedrijventerrein.

Met een lage grondprijs proberen ze bedrijven te trekken.

Verloedering van de terreinen is vaak een gevolg.

Onderhoud laat te wensen over.

dat de meeste provinciebesturen te weinig op concentratie van bedrijventerreinen hebben gestuurd. Vanuit gemeentelijk oogpunt bezien is dat te verklaren: iedere gemeente wil immers een totaalpakket bieden van wonen, werken en recreëren. Bovendien is er nog de druk van het lokale bedrijfsleven. Lokale bedrijven doen vaak veel voor de plaatselijke gemeenschap.

‘Clustering leidt tot meer synergie en tot een grotere kritische massa’ Maar vanuit een meer macro-economisch perspectief bekeken leidt bundeling tot een hoger economisch optimum. Clustering leidt immers tot meer synergie, tot een grotere kritische massa voor infrastructuur en andere gezamenlijke voorzieningen. Bovendien dragen al die miniterreintjes bij tot een versnippering van het landschap, wat de ruimtelijke kwaliteit niet ten goede komt. Ook de inrichting van de terreinen zelf scoort vaak slecht op de fundamentele eisen van gebruiks-

20

beleid

waarde, belevingswaarde en toekomstwaarde.

Terugkijkend kun je concluderen dat de provincies in het verleden hun traditionele sturende rol (met als instrument het streekplan) niet goed hebben vervuld en zijn bezweken onder de druk van gemeenten. Maar er is de afgelopen vijf jaar een beweging naar een moderner bestuur ontstaan, die optimistisch stemt voor de toekomst. Nieuwe gedeputeerden bewegen zich vaak veel gemakkelijker door de verschillende bestuurlijke niveaus en op andere vakgebieden.

Ze gaan met partijen in gesprek over hoe het beter kan. Daarnaast zijn er voorbeelden van gemeenten die wél al onderling afspraken weten te maken. Zo is het Plabeka – dat staat voor planning bedrijven en kantoren – een goed initiatief. Het is een regionale afspraak tussen gemeenten Amsterdam, Almere en Haarlemmermeer, waarin onderling de planning van bedrijventerreinen wordt afgestemd. Sowieso is de snel veranderende houding van Amsterdam en Almere een goed voorbeeld van de poging tot samenwerking met bindende afspraken, terwijl het een paar jaar geleden nog ‘ieder voor zich’ was met een

sausje van fraaie maar lege beleidsuitspraken.

Maar ook in andere regio’s en stedelijke netwerken, zoals het KAN-gebied (Knooppunt Arnhem Nijmegen) en de Brabant-steden. Een voorbeeld waarbij Bouwfonds MAB is betrokken betreft de ontwikkeling van Technopolis bij Delft. Langs de A4 komt een bedrijventerrein voor technisch-innovatieve bedrijven, in samenwerking met de gemeente en de TU Delft. Zonder duidelijke afspraken op Zuidvleugelniveau zou een dergelijk terrein geen kans van slagen hebben. Regionale afspraken zijn een randvoorwaarde voor het slagen van dit project.

Rafelrand Regionale afstemming is dus cruciaal. De sense of urgency begint te ontstaan: veel gemeenten realiseren zich dat de grondopbrengsten en de werkgelegenheid in veel gevallen marginaal zijn. Dat geldt met name voor terreinen voor logistieke bedrijven en de distributiesector. De ontwikkeling van dit soort terreinen kost de gemeenten vaak geld en er is bovendien sprake van extensief ruimtegebruik, dat ten koste gaat van de open ruimte. Als een

stad dan ook nog tegen haar fysieke grenzen aanloopt, daagt het besef dat er iets moet gebeuren. De destructieve concurrentie tussen gemeenten is uiteindelijk voor niemand goed.

De grondprijs voor bedrijventerreinen is door die concurrentie in Nederland laag vergeleken met het buitenland, terwijl de grondprijzen voor woningen, kantoren en winkels een Europees herkenbaar patroon vertonen.

Ook – of juist – voor de bestaande bedrijventerreinen is er veel te winnen in termen van de drieslag gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. Het gaat dan vooral om

functiemenging. De echt zware industrie of vervuilende bedrijvigheid is doorgaans al verdwenen, en er liggen kansen voor wonen, groenontwikkeling en andere stedelijke functies.

Met de herstructurering van dit soort bedrijventerreinen is het mogelijk om met elkaar tot waardecreatie te komen, om een meerwaarde te creëren voor zowel de economie als voor het landschap en de stad.

Dit moet vooral niet dogmatisch worden opgepakt: het gaat voornamelijk om die gebieden waar kansen liggen voor waarde-

‘Destructieve concurrentie tussen gemeenten is uiteindelijk voor niemand goed’ bedrijventerreinen die – inmiddels – tegen de stad aan liggen. Oude haventerreinen en spoorzones zijn in veel gemeenten in transformatie of al getransformeerd tot nieuwe woon-werkgebieden. Dit zijn terreinen die zich door hun ligging vaak goed lenen voor

creatie liggen. Een goed voorbeeld van optimalisatie van het bestaande is het Groningse Leeuwenborg, waar een ecologische zone is gecreëerd. Vanuit het idee dat ‘al die stukjes groen rondom het doosje’ op zichzelf weinig waarde hebben, is al het groen

beleid

21

> Architectuur Aan architectuur op bedrijventerreinen wordt

doorgaans weinig aandacht besteed, uitzonderingen daargelaten.

Resultaat zijn doorgaans lelijke blokkendozen langs de snelweg waar Nederland vol mee lijkt te staan.

Een ontwikkeling die duidelijk aandacht verdient.

> Invloed op omgeving Er is ruimtelijke kwaliteit te winnen en

economisch voordeel te behalen, als er anders wordt omgegaan met herstructurering van bedrijventerreinen.

Dit onderwerp staat pas sinds kort op de agenda.

bij elkaar opgeteld en er daadwerkelijk een gebied ontstaan met ecologische waarde waar gerecreëerd kan worden.

De mate van functiemenging is afhankelijk van de ligging van het terrein in de stad. Denk aan De Binckhorst in Den Haag, een voormalige rafelrand van de stad die inmiddels binnenstedelijk gebied is geworden. Hier zijn kansen samengevoegd voor wonen en andersoortige bedrijvigheid, zoals kantoren. De vraag met functiemenging is wél wat precies

‘De mate van functiemening is afhankelijk van de ligging van een bedrijventerrein ten opzichte van de stad’ de bandbreedte is. In welke mate zijn werken en wonen te mengen? En de meer ambachtelijke bedrijven moeten ook de ruimte hebben. Het zijn dan ook vooral de overgangsgebieden aan de stadsranden waar kansen liggen. De regelgeving zou hier vrijer moeten zijn, zodat niet alleen die ene

22

beleid

bedrijfswoning is toegestaan, maar waar wellicht grotere gebieden voor herontwikkeling in aanmerking komen.

In Amsterdam-Noord staat een dergelijke ontwikkeling op stapel.

Werklandschappen Het probleem bij herstructurering is vaak dat er geen probleemeigenaar is aan te wijzen.

Het eigendom is versnipperd en de bedrijven dan wel de vastgoedeigenaren hebben vaak verschillende belangen. Bij gemeenten is vaak te weinig geld om de hoge kosten (sanering vervuilde grond) op te brengen. De meeste bedrijventerreinen zijn traditioneel ontwikkeld door de gemeente, die de kavels uitgeeft waarna de bedrijven zelf als individueel opdrachtgever het vastgoed ontwikkelen. Projectontwikkelaars als Bouwfonds MAB spelen hierbij nauwelijks een rol, omdat het hen primair gaat om de vastgoedontwikkeling en daarop bij het ‘klassieke’ bedrijventerrein nu eenmaal weinig marge valt te behalen. Toch is ook dat aan verandering onderhevig, met name voor de terreinen in de overgangsgebieden die, in

termen van de VROM-raad, tot ‘integrale leefomgevingen’ of ‘werklandschappen’ kunnen worden getransformeerd.

Naast wonen zijn op dergelijke terreinen kansen voor zakelijke dienstverlening of voor leisure. Bij dergelijke ontwikkelingsgebieden, zoals Koers-West in Nijmegen, gaat het in feite om de brede scope van integrale gebiedsontwikkeling, waarin ook de bedrijvigheid een volwaardige plaats krijgt.

De kennis en ervaring van Bouwfonds MAB met complexe multifunctionele gebiedsontwikkeling komen hier dan goed van pas.

Nieuwe eigenaar Rabobank kan met haar kennis van de structuur van het regionale bedrijfsleven de al aanwezige competenties vergroten. Maar zoals gezegd moeten de thema’s vooral niet te dogmatisch worden opgepakt. Functiemenging kan voor sommige terreinen goed werken. Net als parkmanagement en aandacht voor architectuur. Maar sommige terreinen moet je ook gewoon zo laten. Ook de ‘Jacobse en Van Es-terreinen’ hebben hun bestaansrecht en hóren gewoon bij de stad.

Samenvatting • Uit oogpunt van economie, infrastructuur en landschap is er een sense of urgency om bedrijventerreinen anders te plannen.

• De destructieve concurrentie tussen gemeenten binnen een regio is ongewenst want levert geen kwaliteit op: provinciale sturing en regionale afspraken tussen gemeenten zijn hierop het juiste antwoord.

• In veel regio’s en stedelijke netwerken staat afstemming al op de agenda.

• Met name de bedrijventerreinen die dicht tegen de stad aanliggen, hebben kansen voor optimalisering van gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde.

• Functiemenging (toevoeging van wonen, groen, leisure) kan cruciaal zijn voor succes.

• Dergelijke terreinen worden inzet van integrale gebiedsontwikkeling waarbij bedrijvigheid een volwaardige plaats heeft.

✏ naw@bouwfonds.nl

beleid

23

re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d

kunst in de openbare ruimte

Kunstenaar: André Volten Titel: de Knoop

‘Betekenis en symboliek leiden af’

Jaar: 1995 Afmeting: hoogte 1.050 cm, diameter schakels 360 cm, diameter buizen 120 cm Locatie: Amsterdam-Noord aan het einde van de Distelweg Opdrachtgever: initiatief ondernemers in Amsterdam-Noord

auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas

‘Maar meneer, wat stelt ú dan voor?’ antwoordde André Volten steevast wanneer iemand hem naar de betekenis van zijn kunstwerk vroeg. ‘Dat deed hij niet uit minachting, maar puur om de essentie van zijn kunst aan te geven’, vertelt Paul Goede met lichte weemoed over zijn stiefvader.

André Volten (1925-2002) was geometrisch abstract kunstenaar en woonde en werkte een groot deel van zijn leven in Amsterdam-Noord. Het stadsdeel wil hier samen met de Stichting André Volten, waarvan Paul Goede bestuurslid is, een cultureel terrein ontwikkelen. Een beeldenroute moet de mensen hiernaartoe leiden. De Knoop aan het IJ moet het eindpunt worden.

Volten is zeer belangrijk geweest voor de ontwikkeling van kunst in de openbare ruimte. Niet alleen door de hoeveelheid werk die hij voor de openbare ruimte heeft gemaakt, maar vooral ook door het debat dat hij over de noodzaak ervan voerde. Kunst moest een verbinding zijn in de architectonische ruimte, maar ook een plek waar mensen samenkomen.

Kunst had bij hem ook heel duidelijk een sociale functie. Niet de persoonlijke expressie, maar formele aspecten als vorm en kleur van het materiaal waren belangrijk. ‘Dat verbindende element paste heel erg bij André en mijn moeder Sophie. Dat was niet alleen de visie op hun werk, maar ook op hun manier van leven. Zij deden alles samen, Sophie bemoeide zich niet zozeer inhoudelijk met zijn werk, maar wel met de organisatie eromheen. Rondom een kunstwerk zat vaak een heel sociaal netwerk van opdrachtgevers en financiers, maar ook van gemeenten en aannemers die hielpen bij de vervaardiging ervan. Bij de oplevering of een ander feestelijk moment zorgden zij er persoonlijk voor dat iedereen werd uitgenodigd. De koningin was daarbij net zo belangrijk als de draaibankassistent.´ Verbinding Ook de Knoop is tot stand gekomen binnen zo’n sociaal netwerk.

Volten wilde samen met het bedrijfsleven van Amsterdam-Noord aandacht vragen voor dit deel van de stad. Een prachtig deel aan het IJ dat verworden was tot een rommelig bedrijventerrein. De plaquette aan de voet van het werk laat zien dat het echtpaar een enorme hoeveelheid ‘noordelingen’ heeft weten te interesseren voor deze discussie en het beeld op die plek. Bijna het voltallige bedrijfsleven van AmsterdamNoord staat erin gegraveerd.

‘Binnen zijn gehele oeuvre is dit beeld wel een beetje een vreemde eend in de bijt’, vindt Goede. ‘Het symboliseert heel mooi die verbinding met de stad. En aan de haven lijkt het wel een scheepsketting, een schakel tussen mensen, de stad, het water en het land.’ Goede lacht: ‘André zag het zelf ook en het enige wat hij daarop zei was: “Tja, dat moet dan maar.” Volten was als abstract kunstenaar namelijk niet zo geïnteresseerd in de betekenis van zijn werk. Het ging hem om de geometrie, om de mathematiek erachter; betekenis en symboliek leiden af van de basis.’

Met de Stichting André Volten wil Goede het erfgoed van zijn stiefvader bewaken en blijven beheren. De stichting zet zich ook in voor de ontwikkeling en een juiste bestemming van het terrein rond Voltens oude atelier. Het moet een culturele bestemming krijgen die een bijdrage levert aan de ontwikkelingen aan het IJ. ‘We proberen dat te doen op de manier van André en Sophie. We hebben een netwerk van goede en enthousiaste mensen om ons heen verzameld die niet alleen verstand hebben van kunst, maar ook van ontwikkelen en zakendoen.

En dat werkt heel goed.’

24

kunst in de openbare ruimte

André Volten in de Bouwfonds Kunstcollectie In 1986 kreeg André Volten de opdracht om een beeld te realiseren op het terrein van het hoofdkantoor van Bouwfonds. Resultaat was het twintig meter hoge beeld ‘Spiegel van de hemel’. De pylon was bekleed met op elkaar gelijmde roestvrijstalen platen. Een aantal jaren na de onthulling ontstonden er problemen met de constructie van het beeld.

De platen begonnen los te laten. Volten heeft destijds ter versteviging zelf horizontale strippen op het beeld aangebracht. Het was gezien de beschikbare techniek de beste oplossing. In 2005 was het noodzakelijk om het werk grondig te restaureren. De Noord-Amsterdamse machinefabriek werd hiervoor benaderd omdat deze veel ervaring heeft met het uitvoeren en restaureren van Volten-beelden. De roestvrijstalen platen zijn vervangen door twintig meter hoge platen uit één stuk, zodat het beeld weer echt een ‘spiegel van de hemel’ kan zijn en blijven. De Bouwfonds Kunststichting streeft er normaal gesproken naar om de kunstenaar zelf bij de restauratie te betrekken. Helaas was dat – na het overlijden van de kunstenaar in 2002 – niet meer mogelijk; daarom is er gekozen voor samenwerking met de Noord-Amsterdamse machinefabriek om zo dicht mogelijk bij het oorspronkelijke ontwerp te blijven. Het gehele proces van restauratie is vastgelegd op film.

Feiten over het kunstwerk in de Bouwfonds Kunstcollectie Kunstenaar: André Volten (1925-2002) Titel: Spiegel van de hemel Jaar: 1986 Afmeting: hoogte 20 meter Locatie: hoofdkantoor Bouwfonds te Hoevelaken Jaar van aankoop: 1986

kunst in de openbare ruimte

25

en 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi onen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa r wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 erken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone en 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi onen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa r wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 erken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone en 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi onen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa r wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 erken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone en 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi onen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa r wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 erken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone en 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi onen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa r wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 erken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone en 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi onen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa r wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 erken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone en 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi onen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa r wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j

100 jaar wonen werken winkelen

ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering d andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d

de verandering

Edo Arnoldussen

Directeur Gemeenschappelijk Ontwikkelingsbedrijf

Er valt nog veel te ontdekken auteur Hans Ouwerkerk beeld Don Wijns

De woonbootbewoner Niets legt zo genadeloos de schaduwzijde van Amsterdam bloot als een rondvaart door de grachten. De ene woonboot ziet er nog gammeler uit dan de andere, de roest op de kiel vraagt om een grondige inspectie op de helling, maar het schrikbarendst zijn wel de verzakte terrasjes of balkonnetjes aan het water. Toch verdiende de woonark aan de Zeeburgerkade in Amsterdam wel de prijs voor de ongelukkigste aller schepen. Twee jongemannen waren die zaterdag bezig te redden wat er te redden viel, met panelen van chipwood die het wrakkige spaanplaat moesten vervangen. Het leek dweilen met de kraan open, want de ark hing zo scheef tegen de kade aan, dat hij elk moment slagzij leek te maken.

Een woonbootbewoner moet iets van een masochist zijn. Wetende dat je het voormalige binnenvaartschip een keer per jaar naar de helling moet brengen, wetende dat het onderhoud nooit verzaakt mag worden – ik hoor nog dat snerpende geluid van de ijzerschuurmachine waarmee de overbuurman zijn Concordia probeerde op te lappen. Hij deed er jaren over.

Als je de brochures van de arkenbouwers doorbladert, lijkt de droefenis ver weg. Vensters van vloer tot plafond die uitzicht bieden op schilderachtige plassen, eikenhouten parket waarop zelfs een vleugel prijkt, badkamer met ligbad – dat is wel een ander verhaal dan het roefje waar je bukkend je leven moet slijten. Het woonbootmuseum in Amsterdam trakteert de toerist op die meewarige omstandigheden. De bewoners op de foto’s illustreren daarentegen het paradijselijk bestaan op het water: steevast lachende gezichten en gelukkige kinderen met een beer die

26

100 jaar wonen werken winkelen

nooit in het water valt. Wat doe ik nog op het vaste land?

IJburg krijgt zo’n drijvende wijk, waarbij je mag hopen dat alle ligplaatsen verantwoord worden ingevuld. Want je kunt nog zo’n fraai designschip bestellen, als de buurman niet verder komt dan een roestbak, is je uitzicht grondig verpest. Wild wonen op het water is zo mogelijk nog riskanter dan op het land. Toch is de drijvende wijk een prijzenswaardig initiatief. Als we bedenken hoe hard de poolkappen smelten, kan alleen een woonboot nog redding brengen: we kunnen nu al voorspellen wie de laatst lachende is op IJburg.

Maar die watervilla’s van de arkenbouwers zijn een uitzondering.

Het beeld van afgedankte buurtschepen overheerst, net zoals dat van wilde tuinen op een plak piepschuim. Bij de rondvaart passeerden we het schip van een collega. Hij had een hekje van kippengaas op het dek gespannen om te voorkomen dat de kleine een onfortuinlijke duikeling zou maken. Zelf had hij een onprettige ervaring achter de rug – toen hij haastig de boot wilde verlaten op weg naar een afspraak, stapte hij mis en viel naast de loopplank. Laptop, gsm en Armanipak verdwenen mee het water in. De afspraak kon hij afzeggen.

Een week later passeerde ik op de fiets de ark aan de Zeeburgerkade.

Nu waren er geen twee jongemannen aan het werk, maar hadden ze kennelijk hulp van een timmerman. Het schip lag er nog schever en bouwvalliger bij dan bij de eerste kennismaking. Masochisten zijn het, die zich zo op het water begeven. ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Jaap Huisman

Edo Arnoldussen heeft Amsterdam verlaten. Met ingang van 1 oktober van dit jaar verruilde hij het Ontwikkelingsbedrijf Amsterdam voor het Gemeenschappelijk Ontwikkelingsbedrijf (GOB). Als directeur zwaait hij nu in het Haagse de scepter over deze nog jonge organisatie, die werkt aan complexe gebiedsprojecten waarbij meerdere ministeries vanuit verschillende invalshoeken betrokken zijn. ‘Er valt nog veel te ontdekken’, zegt Arnoldussen, ‘maar ik heb een hoop ideeën.’

Hij is net begonnen aan zijn derde week in Den Haag en hij heeft het razend druk. ‘Nou ja’, zegt Arnoldussen relativerend, ‘ik ben lekker bezig.’

Dat lekker bezig zijn richt zich nog vooral op veel kennismaken. Met de medewerkers van het GOB was hij daar relatief snel mee klaar. ‘Dat zijn er maar achttien, uiteraard wel een heel verschil met de 380 man die ik in Amsterdam heb achtergelaten. Ik ben begonnen met een rondje langs alle partners van de zeven departementen die ook zitting hebben in het opdrachtgeversberaad en waarvoor het GOB zich waar moet maken.’

Zoals gezegd is het Gemeenschappelijk Ontwikkelingsbedrijf een heel nieuwe organisatie. In mei van dit jaar officieel van start gegaan met als doel dat de overheid als één loket in complexe gebiedsprojecten kan optreden. Onlangs heeft het kabinet een drietal gebiedsontwikkelingsprojecten aangewezen waarmee het GOB zich daadwerkelijk gaat bezighouden.

Dat is de groeiopgave van Almere, de herontwikkeling van het vliegkamp Valkenburg in Zuid-Holland en de Bloemendalerpolder/KNSF-terrein tussen Muiden en Weesp. ‘In deze projecten heeft het Rijk meervoudige belangen, zowel vanuit beleid als vanuit de positie als grondeigenaar. Wij werken daarbij dus nauw samen met de betrokken provincies en gemeenten en, indien al aanwezig, marktpartijen. Voor de goede orde’, voegt hij eraan toe, ‘wij gaan dus niet de opstallen ontwikkelen. Wij richten ons puur op het vormgeven van het programma en onderhandelen over zaken als contractvorming en financiële condities die wij namens het Rijk voeren.

Wanneer dat is geregeld, komt het project in de fase van uitvoering. Daarbij hoeft het GOB niet betrokken te zijn, deelneming van het Rijk is echter wel een mogelijkheid.’

27

wonen

Slagvaardig Het GOB moet zich ontpoppen als een slagvaardige organisatie. ‘Voor de partijen die bij de projecten betrokken zijn, heeft het als voordeel dat zij met slechts één partij namens het Rijk te maken hebben. Wij creëren de condities waarbinnen dit beleid in een gebiedsontwikkelingsproject wordt gerealiseerd.’ Arnoldussen zegt hierover een goed gevoel te hebben.

‘Natuurlijk is het nog een kwestie van ontdekken. Wat dat betreft ben ik zeker niet in een gespreid bedje terechtgekomen. Maar de wil is er.’

Uitgesproken Arnoldussen heeft lange tijd in Amsterdam gewerkt, waarvan de laatste zes jaar bij het Ontwikkelingsbedrijf Amsterdam. Over een overstap naar het Rijk heeft hij niet lang na hoeven denken. ‘Ik was er voor mijzelf snel uit. Ook al omdat ik wel eens op landelijk niveau wilde opereren en met groene en blauwe ontwikkelingen aan de slag wil gaan. In Amsterdam ging het natuurlijk uitsluitend over woningbouw.’

Als directeur van het Ontwikkelingsbedrijf Amsterdam stond hij bekend als de man van de uitgesproken ideeën over hoe in de nationale hoofdstad met grond moest worden omgegaan. Lachend: ‘Ik ben nog steeds uitgesproken en heb genoeg ideeën. Zo zou ik het een goede zaak vinden wanneer wij als Rijk een actiever grondbeleid gaan voeren. Daar hoort in mijn ogen ook het actief verwerven van grond bij, maar dat komt nog wel.

Ik ben hier net…’

de verandering

27

proces

Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling werken samen aan De Volgerlanden

Verschillen zitten in de nuance Door Boukje Klinker beeld Martin van Welzen

In De Volgerlanden, de Vinex-locatie tussen Hendrik-Ido-Ambacht en Zwijndrecht, werken Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling al sinds 1997 onder de naam BORA aan de bouw van zo’n 1.360 woningen. De ervaringen daar? De betrokkenen bij De Volgerlanden spreken over ‘natuurlijke samenwerkingspartner’, ‘passende ondernemingsculturen’ en ‘zelfde doelstellingen’.

Het managementteam van BORA (vlnr): Frank Thunnissen, adjunct-directeur regio Zuid-Holland van Rabo Vastgoed Niel Roekalea, projectdirecteur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling Max Lether, projectmanager van Rabo Vastgoed Klaas Riphagen, projectmanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling

28

proces

proces

29

‘Het lijkt bijna niet op samenwerken met een externe partner, zo natuurlijk gaat het ’

Hendrik-Ido-Ambacht

De Volgerlanden

Zwijndrecht

Papendrecht

Dordrecht

30

proces

‘Het klinkt misschien een beetje te mooi en positief allemaal, maar we kunnen niet anders zeggen dan dat de samenwerking vanaf het begin soepel verlopen is’, vertellen Klaas Riphagen, projectmanager, en Niel Roekalea, projectdirecteur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Bouwfonds en Rabo Vastgoed hebben dezelfde benaderingswijze, hechten hetzelfde belang aan de prijs-kwaliteitverhouding van de woningen die we bouwen, hebben eenzelfde kijk op architectuur en kiezen voor eenzelfde omgang met adviseurs. In De Volgerlanden blijkt dat we heel goed kunnen samenwerken.

Dat heeft natuurlijk met de mensen zelf te maken, maar zeker ook met de bijpassende cultuur van de twee organisaties.’ Ook Frank Thunnissen, adjunct-directeur regio ZuidHolland van Rabo Vastgoed is positief: ‘De samenwerking is plezierig en makkelijk, we begrijpen en vertrouwen elkaar.’

BORA heeft in De Volgerlanden productierechten voor 1.360 woningen van de in totaal 4.800 woningen in het door de gemeenten ontwikkelde stedenbouwkundig plan.

Het managementteam van BORA – Riphagen, Roekalea, Thunnissen en Max Lether (projectmanager vanuit Rabo Vastgoed) – komt eens per maand bij elkaar om de stand van zaken van het project te bespreken. De daadwerkelijke ontwikkeling van de deelprojecten wordt door één van de twee partijen gedaan. ‘Daarin werken we dus zelfstandig.

Maar we hebben wel op hoofdlijnen overleg over de concrete projecten en op beslismomenten wordt er teruggekoppeld’, vertelt Riphagen. ‘Dan zie je wel eens een verschil in benaderwijze, maar dat is meer persoons- dan organisatiegebonden. We ervaren dit eigenlijk niet als een samenwerking met een externe partij, omdat het zo natuurlijk gaat.’

Al twee jaar geen productie…

Dat alles tussen Bouwfonds en Rabo Vastgoed soepel verloopt, betekent niet dat de ontwikkeling van De Volgerlanden geen problemen kent. De Volgerlanden heeft net als veel projecten in Nederland last van de Europese milieuwetgeving voor luchtkwaliteit. De Raad van State heeft op basis hiervan goedkeuring onthouden aan de bestemmingswijziging voor het oostelijk plandeel. Hier moeten zo’n 1.100 van de totaal 4.800 woningen van De Volgerlanden komen (waarvan 300 van BORA).

‘Helaas kunnen we hier niets tegen doen’, verzucht Roekalea. ‘We hopen dat tegen de

‘Onder de wijk door rijden straks treinen door een tunnel van de Betuweroute, 20 meter diep’ tijd dat we hier daadwerkelijk willen gaan bouwen de hele problematiek rond fijnstof is opgelost.’ Aanvankelijk was de doelstelling om in 2010 alle 4.800 woningen in De Volgerlanden gerealiseerd te hebben.

Inmiddels is de doelstelling bijgesteld naar 3.000 op te leveren woningen tussen 2005 en 2009.

Belangrijkste oorzaak van de huidige vertraging in de bouwproductie is echter een heel ander, nog zeldzamer fenomeen. Onder De Volgerlanden rijden straks treinen, twintig meter onder de grond in twee geboorde tunnelbuizen (de Sophiaspoortunnel), onderdeel van de Betuweroute. Boven deze tunnel mag in een brede strook niet gebouwd worden.

Hier is dan ook het Sophiapark en veel openbaar groen gepland. ‘Daarmee was de kous af, althans dat dachten we’, aldus Roekalea. ‘Uit een aanvullend onderzoek dat wij hebben laten uitvoeren naar de effecten van de trein, blijkt dat er – en dit zeg ik bewust heel voorzichtig – in theorie sprake zou kunnen zijn van laagfrequent geluid in de woningen rondom de tunnel. De trillingen in de tunnelbuis, die in

dezelfde zandlaag ligt als de heipalen van de woningen, zouden onder bepaalde condities in de woningen kunnen worden waargenomen als een lage bromtoon. Het lastige is echter dat niemand met zekerheid kan voorspellen hoe dit in de praktijk gaat uitpakken. Ons grote probleem: als er in de toekomst klachten komen, wie is er dan aansprakelijk?’ BORA neemt het standpunt in dat de overheid hier de verantwoordelijkheid heeft. Dit is immers de partij die de locatie in eerste instantie heeft aangewezen en de richtlijnen over benodigde ruimte rondom de tunnelbuizen heeft opgesteld.

Roekalea: ‘Wij hebben dus om een vrijwaring gevraagd. Inmiddels is duidelijk dat die er niet komt. Wel zal een meettrein door de tunnel rijden om de mogelijke effecten te testen.

Hopelijk hebben we dan meer duidelijkheid over de gevolgen – en onze risico’s.’

Nuanceverschillen De problemen in het project hebben de samenwerking gelukkig geen kwaad gedaan.

Thunnissen: ‘We hebben als Rabo en Bouwfonds dezelfde doelen in De Volgerlanden: snel goede woningen produceren in een goede markt. De problemen waar we tegen aanlopen, zorgen ook voor saamhorigheid in het zoeken naar oplossingen. Gezamenlijk een probleem aanpakken, blijken we heel goed te kunnen.’ Toch zijn er wel kleine verschillen,

proces

31

matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf i f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i ki f i

marktinformatie

Han Joosten, hoofd Marktonderzoek Bouwfonds MAB Ontwikkeling In een vroeg stadium in het ontwikkelingsproces rekening houden met de wensen van de huizenkoper zorgt voor een win-win situatie voor koper en ontwikkelaar. De omslag van een aanbod- naar een vraaggeoriënteerde woningmarkt biedt kansen.

Kopers willen kunnen kiezen. Het is aan ons om hen te verleiden.

Verleiding van de klant is een kunst Legenda woningtypes New Dawn Double delight Awakening Newport Central Park

De Volgerlanden, Hendrik-Ido-Ambacht • Totaal circa 126 hectare tussen Hendrik-Ido-Ambacht en Zwijndrecht • Stedenbouwkundig Plan van Kuiper Compagnons • 4.800 woningen (30% sociale sector, 5% vrije kavels), in 2 fasen: 3.700 woningen in fase 1 (westelijk deel) en 1.100 woningen in fase 2 (oostelijk deel) • Voorzieningen winkelcentrum, zorgcluster, gezondheidscentrum en brede school met vier basisscholen en naschoolse opvang, park • BORA ontwikkelt 1.360 marktwoningen (circa 30% totale productie) op 50/50 basis verdeeld over Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed.

Bouwfonds heeft daarnaast productieclaims vanuit eigen inbreng (80), inbreng derden (150) en vanuit samenwerking met Hopman Interheem (82).

Prospero

‘We hebben dezelfde doelen: snel goede woningen produceren in een goede markt’ of ‘nuances’ zoals Thunnissen ze noemt, aan te wijzen tussen de werkwijze van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed. Zo heeft Rabo Vastgoed een grote lokale verbondenheid, vertelt Thunnissen: ‘Wij zijn als organisatie sterk verbonden met de lokale banken van de Rabobank, waaraan we geacht worden een meerwaarde te leveren. Niet alleen door als bedrijf winst te maken, maar ook door op lokaal niveau synergie te leveren.’

Daarnaast zijn er ook meer praktische verschillen tussen de twee bedrijven. Zo signaleert Thunnissen een verschil in taken en verantwoordelijkheden: ‘Binnen Bouwfonds zijn taken als acquisitie, commerciële verantwoordelijkheid en uitvoering van een project verdeeld over meerdere personen.

Bij Rabo Vastgoed liggen al die taken bij dezelfde projectmanager, deze is projectverantwoordelijke en eigenaar van zijn eigen projecten en heeft dus min of meer zijn eigen onderneminkje binnen Rabo Vastgoed. In de praktijk is het niet altijd voor iedereen duidelijk hoe omvattend de bevoegdheden

32

proces

van de manager zijn. Soms wil een wethouder niet aan tafel zitten met de persoon met wie het projectbureau praat. Om die reden ben ik ook, naast Max Lether, betrokken geraakt bij De Volgerlanden.’

Leerschool Ook in de manier van ontwikkelen zijn er verschillen en daarin kunnen de bedrijven van elkaar leren, vertelt Roekalea. ‘Een duidelijk voorbeeld is de mate van controle over het ontwikkelingsproces. Wij zijn gewend om zelf de verkoop en marketing te doen en vaak de GIW-verantwoordelijkheid te nemen – oftewel de koper koopt zijn woning van Bouwfonds.

Rabo Vastgoed daarentegen ontwikkelt het plan tot en met het definitief ontwerp, vervolgens wordt het in zijn geheel verkocht aan een geselecteerde aannemer – waarbij een plan- en financieringsovereenkomst wordt aangegaan en de aannemer de GIW-verantwoordelijke wordt.’ Dat laatste betekent dat de koper koopt van de aannemer en hij met eventuele bouwproblemen ook naar de aannemer toe moet. Overigens blijft Rabo Vastgoed dan wel verantwoordelijk voor de verkoop van de woningen en behoudt dus het financiële risico.

In De Volgerlanden is ervoor gekozen om de Rabo-methode te volgen. Riphagen: ‘Dat is een interessante leerschool geweest.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Schaarste heeft de woningmarkt jarenlang gedomineerd. Woningen stonden over het algemeen niet lang te koop. In veel regio’s is aan kopers nog steeds geen gebrek. Toch lijkt de ergste druk van de ketel.

De omslag naar een vraaggeoriënteerde markt biedt kansen. Zeker omdat de wijze waarop een woning wordt beleefd aan het veranderen is. Een woning is meer dan alleen een dak boven je hoofd. Het is een product dat een bepaalde behoefte bevredigt. En daar hoort keuzevrijheid bij.

Vergelijk het met het kopen van een auto. Al die optiepakketten die aangeboden worden bij nieuwe auto’s zijn niet noodzakelijk. De auto rijdt zonder ook prima. Toch vinden ze gretig aftrek omdat de consument het nu eenmaal leuk vindt om uit die extra’s te kunnen kiezen. Het nog beter inspelen op de persoonlijke wensen van de klant is ook bij woningbouw de opgave voor de komende jaren. Of het nu gaat om het mogelijk maken van de keuken van je dromen, die extra uitbouw of een tweede badkamer.

Onderzoek wijst uit dat de satisfactiewaarde van de klant groeit, als je al in een vroeg stadium inzicht hebt in de wensen van de consument.

Wanneer je inspeelt op de behoefte, ligt niet alleen de satisfactiewaarde, maar ook de omzet hoger. De klant is namelijk best bereid meer te betalen voor extra’s. Als het maar gaat om extra’s waar werkelijk behoefte aan is. In een groepsdiscussie met potentiële kopers van een appartement in Rotterdam, kwam dit duidelijk naar voren.

Een toekomstige koper gaf bijvoorbeeld aan dat hij graag een bredere parkeerplaats wil, omdat hij een auto rijdt die te groot is voor een standaard parkeerplek. Een jonge moeder wilde graag een vaste parkeerplek vlakbij de ingang, omdat ze anders met drie kinderen en

boodschappentassen de halve garage door moet sjouwen. Deze wensen zijn nu in de praktijk vaak moeilijk te realiseren merken de kopers. Terwijl ze in feite makkelijk in te passen zijn. En de klant wil hier ook nog extra voor betalen. Hier liggen dus kansen.

Luisteren naar wat de klant wil, is meer dan het aanbieden van keuzes in meerwerk achteraf. Het gaat erom juist in de beginfase te luisteren naar kopers en met hun wensen vooraf in je project en proces rekening te houden. Het Ministerie van VROM en de NEPROM voeren in 2007 een kwalitatief woningonderzoek uit onder 15.000 woonconsumenten om woonwensen in kaart te brengen. Daarvoor wordt een nieuwe methodiek met veel beeldmateriaal gebruikt. Dit onderzoek kan ontwikkelend Nederland op weg helpen om meer consumentgericht te werken. Onderzoek brengt wensen van klanten in beeld, die ergens zo voor de hand liggen. Maar het uitvoeren ervan betekent maatwerk.

De opgave is ook om in de logistiek in het bouwproces het realiseren van maatwerk beter mogelijk te maken.

Verleiden is een kunst. In Londen gebruiken ze in showflats vaak geurverspreiders, achtergrondgeluiden en lichtcomputers, die aan iedere individuele koper worden aangepast. De juiste stemming beïnvloedt (ongemerkt) de verleiding van de klant. Als we de lokale verkoper mogen geloven, blijkt het dat ‘rozengeur in combinatie met kabbelend watergeluid en gedimd licht’ kan leiden tot een stijging van de verkoopprijs met wel 10 procent. In calvinistisch Nederland zit de kunst van het verleiden nog te weinig in onze vingers. Het wordt hoog tijd. Maar om de klant te kunnen verleiden, moet je eerst weten wat hij wenst.

Deense ontwikkelaars bouwen tijdelijk ‘show’ appartementen maar ook rijtjeshuizen op de bouwplaats op ware grootte na om kopers te verleiden.

Deze worden later weer afgebroken.

Spanjaarden kopen vrijwel nooit een huis dat op meer dan 30 minuten reisafstand van hun werkadres ligt.

In Denemarken en Zweden worden alle appartementen standaard met luxe parketvloeren, badkamers en keukens opgeleverd.

In Spanje wordt circa 80 procent van de woningen pas verkocht na oplevering. Verleiding is daar zien wat je koopt. marktinformatie

33

erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhu huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i

Almere ➔ Stadshart Almere verhuizen

Elk obstakel is een kans...

Grotere V&D in nieuw jasje auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

Hemelsbreed is het nieuwe onderkomen van V&D in Stadshart Almere slechts 500 meter verwijderd van het oude pand. Qua uitstraling is echter sprake van een wereld van verschil. ‘Een rommelig, uit zijn jasje gegroeide winkel is nu een ruim opgezet filiaal van deze tijd’, vertelt Frans Mulder, filiaalmanager van V&D in Almere. ‘Een filiaal’, zo voegt hij er in één adem aan toe, ‘waarmee we een frisse start maken in het nieuwe Stadshart.’

BOEi, VOOR DUURZAME HERBESTEMMING VAN INDUSTRIEEL ERFGOED

Postbus 15 3870 DA Hoevelaken (033) 243 95 35 info@BOEi.nl www.BOEi.nl

Het V&D-filiaal Almere is verhuisd van de Stationsstraat naar de Citadel, middenin het nieuwe Stadshart Almere. De ingrijpende verhuizing heeft logistiek nogal wat voeten in de aarde gehad. Tijdens de inrichting en het gebruiksklaar maken van het nieuwe pand, bleef het oude filiaal voor publiek geopend en werd het oude assortiment zoveel mogelijk uitverkocht. ‘Een enorme operatie’, verzucht Mulder.

‘Zo’n 85 trailers vol met goederen – deels oud en deels nieuw – hebben in drie weken tijd een plek gekregen in de nieuwe winkel.’ De V&Dvestiging heeft niet alleen een nieuw onderkomen gekregen, maar is in oppervlakte bijna verdrievoudigd van 2400 m2 tot 7000 m2. Daardoor is er nu ook ruimte voor de succesvolle formule La Place met een groot dakterras. Het personeelsbestand is toegenomen van 100 naar 240 werknemers.

Nieuw concept De vestiging in het Stadshart was de eerste in een reeks te openen V&Dfilialen volgens een nieuw concept. De hoge plafonds, ruime paden en de fraaie verlichting geven de winkel niet alleen een luxe uitstraling, maar zorgen tevens voor een aangenaam verblijf. Daarnaast zijn de verschillende afdelingen anders verdeeld over de winkelvloer, waarbij beleving centraal staat. Zo is er een Kidsworld, waar alles voor kinderen te vinden is, van babysokjes tot speelgoed. ‘De ervaring leert dat

klanten dit prettig vinden omdat ze niet langer meerdere etages hoeven af te gaan’, legt Mulder uit. ‘Een bijkomstigheid voor ons is dat mensen daardoor geneigd zijn meer geld te spenderen.’

Ook nieuw bij V&D zijn damesmerken als Mexx, Esprit en Benetton die binnen de vestiging een eigen ‘shop’ hebben. Daarnaast is er de nieuwe take away-formule La Place Mangerie. ‘Niet alleen onze klanten zijn onder de indruk’, aldus Mulder. ‘Ook onze werknemers zijn tevreden met het resultaat.’

Meer te bieden Met de komst van het Stadshart heeft Almere haar bewoners echt iets te bieden. Het bestaande centrum bestond uit slechts een aantal winkelstraten die in elkaars verlengde lagen. De nieuwe winkelroute vormt een circuit, waarbij het bestaande en nieuwe centrum volledig zijn geïntegreerd. ‘Hoewel de verhuizing voor ons een grote stap voorwaarts betekent, mis ik nog wel een beetje de gezelligheid van een echt stadshart’, plaatst Mulder als kritische kanttekening. ‘De grote ketens zijn nu wel vertegenwoordigd en het zou mooi zijn als er nog wat kleine, authentieke winkeltjes bij zouden komen. We hebben elkaar nodig voor een gevarieerd aanbod. Maar laten we niet te veel op de zaken vooruit lopen; Stadshart Almere is immers pas eind 2007 helemaal voltooid.’

verhuizen

35

markt Afzetten van woningen aan beleggers en woningcorporaties

Goed samenwerken, daar draait het om Machtenveld bij binnenstedelijke projecten

auteur Hans Ouwerkerk beeld Maarten van de Velde

Binnenstedelijke projecten Kenmerken: huur- en koop woningen woningdifferentiatie complexe opdrachten stapelvorm

corporaties maatschappelijk element, plaatselijke markt

ontwikkelaars kennis van product/wensen

beleggers groeiend aqcuisitievolume van beleggers

in voorfase:

verkooplange aan beleggers, corporaties termijn risico-spreiding / flexibiliteit

Projectontwikkelaars lijken meer dan in het verleden woningen in de voorfase af te stoten aan beleggers en woningcorporaties.

Het omzetten naar huurwoningen kan de risicoâ&#x20AC;&#x2122;s voor het realiseren van koopwoningen beperken en daarmee de slagingskans van het totale project aanzienlijk vergroten.

De vraag is echter of dit verbond tussen partijen van slechts tijdelijke aard is en weer snel wordt verbroken nu de koopwoningenmarkt weer aantrekt.

Een gesprek hierover met Charlie Martens (directeur Amvest), Lex Pouw (voorzitter Raad van Bestuur van woningcorporatie Ymere), Jos Melchers (directeur Bouwfonds MAB Ontwikkeling) en Nina van Gelderen (ontwikkelingsmanager Bouwfonds MAB Ontwikkeling).

eerst huurwoningen afzetten, eerste cash- flow

36

markt

markt

37

> Lex Pouw, voorzitter

Raad van Bestuur woningcorporatie Ymere: ‘Wij willen in principe een mede risicodragende partner zijn.’

> Charlie Martens,

directeur Amvest: ‘Sinds het moment dat de koopwoningenmarkt begin deze eeuw wat inzakte, kloppen ontwikkelaars vaker bij ons aan met de vraag mee te doen.’

‘Het acquisitievolume van beleggers in de woningmarkt is sinds 2001 flink toegenomen’ Cijfers liegen niet. Momenteel heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling vanuit Den Haag 850 woningen in realisatie. Vijfhonderd daarvan zijn huurwoningen. Deze laatste woningen worden door beleggers en woningcorporaties afgenomen. Volgens de Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen (NEPROM) zal dit beeld bij collegaontwikkelaars niet veel anders zijn.

‘Hoewel bij ons exacte cijfers hierover ontbreken, hebben wij wel het idee dat ontwikkelaars vaker complexen afstoten naar corporaties en beleggers. In elk geval meer dan in het verleden’, zo laat een woordvoerster van de NEPROM weten. Ook de IVBN, de organisatie die de belangen behartigt voor institutionele beleggers in Nederlands vastgoed, bespeurt een trend. ‘Het acquisitievolume van beleggers in de woningmarkt is sinds 2001 flink toegenomen.’

Overigens blijkt uit de Vastgoedwijzer van de IVBN, dat het aandeel van de institutionele beleggers in de woningmarkt de afgelopen jaren juist geleidelijk is afgenomen. Dit komt volgens de organisatie omdat beleggers zélf ook veel woningen aan huurders hebben verkocht. Charlie Martens, directeur acquisitie en projectontwikkeling van Amvest, kan dit uit eigen ervaring alleen maar onderschrijven.

‘Wij hebben in het achterliggende jaar 1.300

38

markt

JAVA eiland in Amsterdam: een goed voorbeeld van een geslaagde samenwerking tussen ontwikkelaars, corporaties en beleggers

woningen verkocht. En als aan de voorkant te weinig woningen binnenkomen dan zakt je aandeel in de markt, zo simpel is dat.’

Door eigen ontwikkeling maar vooral ook door deel te nemen aan samenwerkingscombinaties is Amvest bezig met een inhaalslag. ‘Je ziet’, zegt Martens, ‘dat sinds het moment dat de koopwoningenmarkt begin deze eeuw wat inzakte, ontwikkelaars vaker bij ons aanklopten met de vraag mee te doen.’

Jos Melchers, directeur Bouwfonds MAB Ontwikkeling CVG, beaamt de woorden van Martens. ‘Natuurlijk zit er een zekere mate van opportunisme in. Wij zagen dat het lastiger werd om koopwoningen af te zetten en dan moet je je strategie wijzigen.’ Hij laat zijn blik naar buiten glijden. ‘Neem dit project in Den Haag, De Resident’, zegt hij na een korte stilte.

‘Toen wij dit halverwege de jaren negentig ontwikkelden, was dat net in de periode dat de vrij op naam-prijzen flink aan het stijgen waren. We hebben toen een aanzienlijk deel van de huurwoningen omgezet in koopwoningen. De markt was immers gunstig, de woningen stegen in waarde en als ontwikkelaar ben je dan eerder geneigd om risico’s te nemen door een grotere hoeveelheid koopwoningen op de markt te brengen. Natuurlijk blijft het altijd zoeken naar de juiste balans.’

Maar er speelt in de ogen van Melchers meer dan alleen risicospreiding. ‘De binnenstedelijke projecten zijn qua omvang, stapeling van functies en lange doorlooptijden zo complex, dat je dat als ontwikkelaar simpelweg niet alleen kan. Deze projecten zijn daarnaast niet alleen arbeidsintensief, maar ook kapitaal-

intensief. Dat betekent dat je tijdens de realisering van een project een belegger dan wel een woningcorporatie gewoon nodig hebt.

Daarnaast is het uit oogpunt van de beoogde woningdifferentiatie en afzetsnelheid van belang dat je in grootschalige projecten in de verschillende categorieën naast koopwoningen ook huurwoningen realiseert.’

termijncommitment en zijn voor de ontwikkeling van het deelplan Gershwin een samenwerking aangegaan met AM en Amvest.

Uiteindelijk gaat het hier om een gebied dat met 1.500 woningen, 40.000 vierkante meter kantoorruimte en 39.000 vierkante meter voorzieningen de ambitie heeft om binnen de Zuidas vooral een levendige stadswijk te worden.’ In dit soort combinaties trekken ontwikkelaars, beleggers en corporaties gezamenlijk op.

Toch staat Charlie Martens niet echt te springen om dit soort aanbiedingen. ‘Je praat dan puur over opstalontwikkelingen waarbij je primair wordt betrokken om het financiële risico van de ontwikkelaar af te dekken. We doen het soms wel, maar ik ben er zelden enthousiast over.’ Diezelfde mening deelt ook Lex Pouw, voorzitter Raad van Bestuur van de woningcorporatie Ymere. ‘Wij hebben ook wel eens puur een afnemersfunctie en ook ik ben Partners daar niet altijd even gelukkig mee.’ Lachend: Beleggers en woningcorporaties dus als ‘Ik zit niet op winkeldochters te wachten.’ Om partners in ontwikkelingen. Nina van Gelderen, er serieus op te laten volgen: ‘Wij willen in ontwikkelingsmanager bij Bouwfonds MAB Afnemersfunctie principe functioneren als mederisicodragende Ontwikkeling regio Noord-West weet hier ‘Het komt natuurlijk ook voor’, benadrukt partner. De keer dat we slechts een afnemersalles van. Haar werkgebied richt zich primair Van Gelderen, ‘dat wij pas vlak voor de verkoop functie hebben, moet in mijn ogen een op de regio Amsterdam, Het Gooi en Zuidbesluiten om een project aan een belegger of incident zijn.’ De corporatiebestuurder wordt Kennemerland. ‘Vooral bij binnenstedelijke woningcorporatie te verkopen. Een voorbeeld veel liever betrokken in een samenwerking ontwikkelingen gaan wij veel samenwerkingsdaarvan is het project Parlando in Weesp. In de tussen partijen. ‘En ik zie die samenwerking verbanden of combinaties aan met een voorfase bleek het toch lastig om het gewenste vooral als een coalitie met ontwikkelaars belegger of woningcorporatie. Deze ontstaan voorverkooppercentage te behalen. We hebben vaak door deelname aan prijsvragen of omdat toen een van de complexen aan Amvest verkocht. waarbij partijen langetermijnvisie een langeter gemeentebesturen er simpelweg om vragen.

Hetzelfde geldt voor het project De Stadstuinen mijnflexibiliteit laten zien. Met flexibiliteit bedoel ik de wil maar ook de visie op het Onze activiteiten in de Zuidas in Amsterdam in de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam. Dit project om, wanneer de markt daar om vraagt, zijn daar een goed voorbeeld van. De Zuidas project doen wij trouwens in samenwerking woonprogramma’s aan te passen.’ Ook Pouw moet toch een soort Amsterdams Manhattan met de woningcorporatie Ymere. Een complex ziet dergelijke coalities hand over hand worden. Omdat het hier gaat om integrale van 112 woningen hebben wij aan Achmea toenemen. Volgens hem is dat een logisch gebiedsontwikkeling, vraagt de gemeente verkocht, omdat deze onderneming goede gevolg van het feit dat de woningopgave flink Amsterdam om een langdurige betrokkenheid afzetmogelijkheden ziet voor deze woningen. gewijzigd is. ‘De Vinex-ontwikkeling was van partijen en dus zeker geen hit and runHet voordeel voor ons als ontwikkelaar is dat je natuurlijk een relatief eenvoudige doelstelling werk. Daarom hebben we voor deze opgave door verkoop direct afzet kunt maken en bij dit gezocht naar de juiste partners met langespecifieke project de bouwstroom continueert.’ met dertig procent sociale huur- en goedkope koopwoningen en zeventig procent middeldure en dure koopwoningen en slechts beperkt water dan wel groene vraagstukken.

Nu staan we voor een heel andere ruimtelijke ordeningsopgave, die als integrale gebiedsontwikkeling veel ingewikkelder van aard is.

‘Vooral bij binnenstedelijke ontwikkelingen komen samenwerkingen vaker voor’

markt

39

> Nina van Gelderen,

ontwikkelingsmanager bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling: ‘Vooral bij binnenstedelijke ontwikkelingen gaan wij veel samenwerkingsverbanden of combinaties aan met een belegger of woningcorporatie.’

> Jos Melchers,

directie Bouwfonds MAB Ontwikkeling: ‘De binnenstedelijke projecten zijn qua omvang, stapeling van functies en lange doorlooptijden zo complex, dat je dat als ontwikkelaar simpelweg niet alleen kan.’

Dergelijke gebieden in de bestaande stad moeten we in gezamenlijkheid ontwikkelen.

Dat doen wij bijvoorbeeld samen met Bouwfonds MAB in de eerdergenoemde Westelijke Tuinsteden, maar ook hier aan de IJ-oevers in Amsterdam. Kennis en kunde van alle partijen zijn daarbij essentieel.’

Meerwaarde Jos Melchers sluit zich hierbij aan. ‘Je vult elkaar aan en wij maken op onze beurt gebruik van de expertise die beleggers en corporaties hebben. De woningmarkt is nu eenmaal een dynamische markt, en beleggers en corporaties kennen de lokale huurdersmarkt als geen ander. Uiteindelijk gaat het erom dat wij een product maken dat zo

En zodra het zicht daarop minder wordt, betrekken ze ons daarbij. Juist door bij projecten onze meerwaarde te tonen en onze kennis en ervaring met beheerssituaties te etaleren, is dat beeld inmiddels wel gewijzigd.’ Om er fijntjes op te laten volgen: ‘Wij zijn als belegger wat meer beschouwend.’

Pouw voegt er op zijn beurt nog een extra element bij in de vorm van de functie van huurwoningen binnen projecten. ‘Bij een grootschalige opgave gaat het natuurlijk altijd om het inschatten van kansen en risico’s.

Huurwoningen en vooral woningen in het goedkopere huursegment kun je te allen tijde afzetten. Feitelijk leveren wij daarmee de kolonisten van een project. Daarbij moeten we natuurlijk oppassen dat we niet de

‘Het gaat natuurlijk altijd om het inschatten van kansen en risico’s’ dicht mogelijk bij de klant staat. Door het beheer van de woningen hebben corporaties en beleggers scherp op het netvlies wat de toegevoegde waarde van het product is.’

Martens: ‘Dat is inderdaad onze meerwaarde.

Wij hebben verstand van zaken. Tegelijkertijd hebben wij die positie die wij binnen combinaties nu innemen wel moeten bevechten. We werkten al in de jaren negentig met partijen als Bouwfonds en MAB, maar ontwikkelaars zijn van oorsprong opportunisten. Daarmee bedoel ik te zeggen, dat ze in principe gaan voor maximale marges.

40

markt

flodders en de floppers in de eerste woningen zetten, maar deze bewoners goed weten te selecteren. Door eerst de huurwoningen te realiseren zorgen wij wél voor de eerste cashflow.’ Martens: ‘Het is waar dat de huurwoningen als eerste smoel geven aan een project. Neem IJburg, dat hebben beleggers en corporaties in eerste instantie samen tot een succes gemaakt. En datzelfde gold voor het Java-eiland in Amsterdam en destijds de Kop van Zuid in Rotterdam. Maar het uiteindelijke rendement wordt natuurlijk pas later gerealiseerd.’

Weesp, Parlando een inspirend project

‘Het is een gegeven’, voegt Van Gelderen eraan toe, ‘dat je duurdere woningen zowel huur als koop eerder afzet als er in de omgeving al iets is gerealiseerd.’ Melchers: ‘Een nieuwe woonomgeving wil je toch zoveel mogelijk in één keer neerzetten. Neem het Stadshart Almere.

Daar was behoefte om snel een winkel- én woonomgeving te realiseren in een andere markt met een onzekere opnamecapaciteit.

We hebben dat gedaan in samenwerking met Ymere en de beleggers Amvest en Vesteda.

Snelheid, faseerbaarheid en differentiatie waren bij de uitvoering de uitgangspunten.

Deze aanpak bleek een succes, want na de oplevering van de huurwoningen en de eerste opleveringen van de voorzieningen verliep de verkoop van koopappartementen goed.’

‘Ik voorzie’, zegt Charlie Martens, ‘dat onze betrokkenheid bij opstalontwikkelingen nu de koopwoningenmarkt weer aantrekt wellicht weer wat minder zal worden. Maar bij de grote integrale gebiedsontwikkelingen zal die betrokkenheid juist eerder toenemen.

Ook al omdat de vraag naar huurwoningen toeneemt door de huishoudengroei en het groeiend aantal 55-plussers en simpelweg de onzekerheid rond de hypotheekrenteaftrek. De lange doorlooptijden van gebiedsontwikkelingen, de risico’s door conjuncturele golven en het benodigde kapitaal alsmede duurzaamheid vragen om een substantiële rol van de ontwikkelende belegger.’

Kanttekeningen Kortom, samenwerken op project- en gebiedsniveau is volgens de betrokkenen essentieel voor het tot een goed einde brengen van een

project. Maar samenwerken gaat niet zomaar.

‘Je moet met elkaar aan de voorkant goede afspraken maken’, zegt Martens. ‘Daarnaast’, voegt Pouw eraan toe, ‘hoeft niet altijd één partij de leiding te hebben. Het gaat erom, dat het gezamenlijke belang om een goed project te realiseren vooropstaat. Hoe je dat organiseert is dan een volgende vraag. Ik heb vroeger jarenlang samen met mijn broertje en zusje de afwas gedaan en dan was ik de ene keer de afwasser en de volgende keer droogde ik af.’

Melchers vindt op zijn beurt dat je zoveel mogelijk moet voorkomen dat er meerdere kapiteins op één schip zijn. Dat maakt immers een duidelijke koers varen zeer lastig.

‘Verder spelen de juiste afspraken over de rolverdeling en onderling vertrouwen uiteraard een belangrijke rol.’

Als kanttekening plaatst Martens wel, dat het aantal deelnemende partijen tot een minimum beperkt moet blijven. ‘Je loopt vast als er te veel partijen aan tafel zitten. De organisatie moet strak geregeld zijn en de uitgangspunten van de ontwikkeling moeten helder zijn. Ook moet er sprake zijn van gelijkwaardigheid in de combinatie.’ Dat het veel tijd kan kosten om die afspraken definitief te maken, weet Nina van Gelderen uit ervaring. ‘Wat dat betreft was de contractvorming voor het Westerdokseiland in Amsterdam een eye-

opener. Delta Lloyd neemt in deze ontwikkeling 123 woningen van ons over. Het element prijsproduct stond vast, maar er was nog geen onherroepelijke bouwvergunning.

Delta Lloyd wilde dus wel een terugvalscenario wanneer het toch mis zou gaan met de bouwvergunning. Uiteindelijk hebben wij over die hele contractvorming een jaar gedaan.’

Valkuil Toch is het volgens Martens de grootste valkuil als juist aan de voorkant de afspraken niet goed geregeld zijn. Vooral concrete afspraken over de verdeling (goedkope) huur en koop zijn daarbij volgens hem essentieel. ‘Omdat het aantal partijen dat grootschalige gebiedsontwikkelingen aankan klein is, werk je vaak met dezelfde namen samen.

Het gevaar is dan groot dat, juist omdat je elkaar zo goed kent, er iets insluipt van “we weten wel hoe het werkt”. Dat is funest.

Ieder project is anders, heeft zijn eigen dynamiek en vereist passende antwoorden.’

‘Maar’, benadrukt Melchers, ‘goed samenwerken is vervolgens echt leuk.

In gezamenlijkheid met mensen van de gemeente aan de stad werken, met elkaar overleggen. Dat alles werkt inspirerend en enthousiasmerend, waardoor de lat steeds hoger kan worden gelegd.’

Voorwaarden voor samenwerking Samenwerkingsverbanden tussen projectontwikkelaars, beleggers en woningcorporaties zullen volgens betrokkenen de komende jaren alleen maar toenemen.

Dit heeft alles te maken met de complexiteit van vooral binnenstedelijke ontwikkelingen. Maar om een project in samenwerking tussen verschillende partijen tot een goed einde te brengen, moet met een aantal ‘spelregels’ rekening worden gehouden: • Binnen een combinatie moet het aantal deelnemende partijen beperkt zijn.

• Zorg voor gelijkwaardigheid binnen een combinatie.

• Flexibiliteit van alle partijen is voorwaarde voor succes.

• Maak heldere afspraken over ieders rol.

✏ naw@bouwfonds.nl

‘Duurdere woningen zet je sneller af als er in de omgeving al iets is gerealiseerd’ markt

41

talent Rijksakademie Amsterdam

Architectuurexcursie Vrijdag 9 maart 2007

Ontwerpen is wat ik het liefst doe auteur Suzanne Witteman beeld Dinand van der Wal

Druk. Dat waren de afgelopen maanden voor Ronald Rietveld, winnaar van de Prix de Rome 2006 Architectuur. Nadat hij in juni zijn prijs in ontvangst nam, is zijn carrière en ook zijn leven in een stroomversnelling geraakt. Dagen zijn gevuld met ‘heel veel interviews geven’, nieuw werk aannemen en daarmee aan de slag gaan, en ook nog een eigen bureau opstarten.

Het mooiste resultaat van het afgelopen halfjaar is voor Rietveld de waardering voor zijn werk die hij kreeg uit zoveel verschillende hoeken. ‘Wel bijzonder dat mijn werk dit heeft losgemaakt, denk ik vaak. Ik heb echt oneindig veel positieve reacties en waardering gekregen, in gesprekken maar ook in publicaties. Dat doet echt wel wat met je. Het mooist is dat mijn benaderingswijze blijkbaar aanspreekt.’

Hectisch ‘Natuurlijk was het hectisch’, blikt Rietveld terug. ‘En nog steeds trouwens. Na een heftige periode van werken aan mijn inzending voor Prix de Rome – waarin ik me drie maanden heb afgesloten voor de buitenwereld en niets anders heb gedaan dan keihard werken, eten, slapen en weer werken – dacht ik, en hoopte ik ergens ook wel een periode van rust te krijgen.

Maar dat zat er niet in. De volgende hectische fase diende zich gelijk aan. De hausse van publiciteit en media-aandacht was veel groter dan ik ooit had verwacht. Als je als winnaar van de Prix de Rome uit de bus komt, weet je natuurlijk wel dat je het druk krijgt. Maar zo druk als het de afgelopen maanden was, had ik echt niet voorzien.’

Eigen bureau Op het moment dat Rietveld hoorde dat hij was doorgedrongen tot de tweede ronde in de Prix de Rome, nam hij de stap om zijn baan op te zeggen. Ruim zeven jaar werkte hij bij ontwerpbureau Bureau B+B als projectleider

42

talent

en ontwerper. Nu bezit hij een eigen bureau: Ronald Rietveld Landschapsarchitectuur. ‘Ik wilde altijd al voor mezelf beginnen, en dit was het juiste moment. Qua werkaanbod had ik wel wat aandacht verwacht na het winnen van de Prix, maar zoveel echt niet. Het werk kwam echt met bakken tegelijk op me af. En let wel, dat is natuurlijk fantastisch. Ontwerpen is wat ik het liefst doe. De veelheid dwong me wel af en toe nee te zeggen.’

Dit laatste vraagt veel inzicht in detaillering, iets dat ik weer gebruik bij opdrachten met een hoger schaalniveau. Ik houd van die afwisseling.’ Voor lesgeven aan de Academie voor Bouwkunst in Amsterdam vindt Rietveld ook nog een gaatje in zijn agenda. ‘Dit vind ik echt erg leuk om te doen. Werken met studenten houdt je scherp. Ze zijn kritisch en zeggen wat ze vinden. Ik krijg zoveel van ze terug, dat zou ik niet willen missen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Ook de huisvesting van zijn nieuwe bureau vraagt om aandacht, dus staat Rietveld in zijn schaarse vrije uren meubels uit te zoeken, of regelt hij de internetaansluiting in zijn nieuwe atelier in Amsterdam. ‘Voor visitekaartjes heb ik nog geen tijd gehad. Dit soort praktisch geregel vind ik ook niet echt interessant, ik besteed er zo min mogelijk tijd aan. Ik wil absoluut voorkomen dat ik alleen maar manager ben van een bureau en niet meer aan ontwerpen toekom. Niet meer ontwerpen lijkt me het ergste wat er is.’

Van tuin naar rijksweg Het type opdrachtgevers van Rietveld varieert erg en ook het soort opdracht verschilt. Zo heeft Bouwfonds MAB hem gevraagd deel te nemen in een conceptgroep voor een project in Limburg. ‘Ik heb opdrachten met zowel een hoog als een laag schaalniveau. De ene dag ben ik bezig met de vraag hoe een rijksweg het beste kan worden ingepast in een landschap, de andere dag ontwerp ik een tuin of plein.

Rietveld in NAW Ronald Rietveld is winnaar van de Prix de Rome 2006 Architectuur.

Deze staatsprijs wordt gezien als de meest prestigieuze prijs voor jonge architecten. Bouwfonds MAB Ontwikkeling is hoofdsponsor van de Prix de Rome architectuur die tweejaarlijks wordt gehouden.

De inzending van Ronald Rietveld, Generating Dune Scapes, betrof een bijzondere oplossing voor het Forteiland in IJmuiden. Rietveld creëert in zijn ontwerp nieuwe duinen, waaruit nieuwe ecologie, recreatie en architectuur voortkomen. In NAW volgen we Ronald Rietveld gedurende zijn eerste jaar na het winnen van de Prix de Rome 2006.

NAW organiseert in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een bijzonder arrangement, een excursie naar de Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam.

De Rijksakademie Research Residency is een werk- en ontmoetingsplaats voor kunstenaars uit de hele wereld. Er zijn ongeveer vijftig ateliers waar kunstenaars (resident artists) één tot twee jaar werken. De meeste resident artists hebben reeds een academische opleiding afgerond en beschikken over enkele jaren professionele ervaring. Met een eigen atelier, woonruimte, stipendium en werkbudget krijgen ze de kans zich optimaal verder te ontwikkelen: ze creëren kunstwerken, doen onderzoek, werken aan experimentele projecten en ontwikkelen een internationaal netwerk. Naast advies van internationaal actieve kunstenaars, tentoonstellingmakers, theoretici en anderen, zijn er uitgebreide technische faciliteiten, een bibliotheek, kunstenaarsdocumentatie en kunstcollecties aanwezig. Op de akademie ontstaan samenwerkingsverbanden en vriendschappen met een grote reikwijdte en een lange levensduur. In de ateliers en daarbuiten komen kunstwerken tot stand die we tegenkomen in galerieën, op biënnales, in musea, op straat, in parken en in boeken.

de Stads Teekenacademie uit de 18e eeuw en de Konstkamer uit de 17e eeuw. Vandaag de dag is de Rijksakademie een instituut met grote nationale en internationale betekenis en uitstraling in de wereld van de hedendaagse beeldende kunst.

De historie van de Rijksakademie gaat ver terug in de tijd. In 1870 werd de akademie opgericht door koning Willem III. De akademie is de opvolger van de Koninklijke Academie uit de 19e eeuw,

In 1985 werd besloten tot een verhuizing naar de oude Kavalleriekazerne aan de Amsterdamse Sarphatistraat waarbij Koen van Velsen werd gekozen als architect van de uitbreiding en vernieuwing van het complex. De architectuur en infrastructuur van de nieuwe huisvesting weerspiegelen de organisatie van de akademie. Het oude rechthoekige gebouw, met zijn sobere gevels, schermt als het ware een territorium van rust en concentratie af. In de voormalige stallen, op de begane grond, zijn de technische werkplaatsen ingericht waar de deelnemers hun ambities kunnen testen op realiseerbaarheid.

Op de hoger gelegen verdiepingen en in de oude manege, bevinden zich de individuele ateliers.

Concentrisch gegroepeerd rond de centrale hof, zijn hier de individuele oases van stilte gesitueerd, ideaal voor intense concentratie en onbelemmerde ontwikkeling. Centraal gelegen op het binnenplein staan twee torens waarin het Studium Generale, de bibliotheek/diatheek, en het bureau bedrijfsvoering, als het ware de

Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt € 39,– (inclusief ontvangst met koffie/thee en gebak, bezoek Rijksakademie met presentatie, rondleiding en architectuurhistorische begeleiding).

U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12. U kunt zich ook

schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex Travel / Westeinde 20 / 1017 ZP Amsterdam. Dat kan ook per e-mail: info@artifex-travel.nl.

Vervolgens verzoeken wij u het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers over te

inhoudelijke en organisatorische bindmiddelen van het instituut, zijn gehuisvest. De kernonderdelen van de akademie, ateliers, werkplaatsen en een Studium Generale, corresponderen met haar drie bestaansredenen: artistieke ontwikkeling, verruiming van technische mogelijkheden en dialoog. De onderdelen worden verbonden door middel van glazen luchtbruggen, waarvan er één tevens doorloopt naar een klein restaurant met uitzicht op het water van de Singelgracht.

Tijdens dit arrangement krijgt u, na een boeiende lezing over de akademie, een rondleiding door dit bijzondere gebouw. U bezoekt de Kavalleriekazerne en de nieuwbouw van architect Koen van Velsen waarbij de architectuurhistorische gidsen u een kijkje verschaffen achter de schermen van de Rijksakademie.

Programma 13.30 uur

14.00 uur 14.45 uur

Ca. 16.00 uur

Ontvangst met koffie en gebak in de vergaderzaal van de Rijksakademie, Sarphatistraat 470, Amsterdam Presentatie over de Rijksakademie Rondleiding door de Kavalleriekazerne en de nieuwbouw van architect Koen van Velsen.

Einde programma

maken naar bank 68 66 57 926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex Travel onder vermelding van ‘Rijksakademie 9 maart’. Na betalingsontvangst, krijgt u ongeveer twee weken voor de arrangementsdatum een schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex-travel.nl.

excursie

43

buitenland

Boven: Confluence gezien vanuit de lucht met op de achtergrond de oude stad. Onder een impressie hoe het levendige nieuwe stadsdeel moet worden.

Lyon Confluence

Ontwikkeling Bouwfonds MAB Development

De transformatie van een Franse binnenstadswijk

11.000 m2 winkelruimte

8.500 m2 vermaak (multiplex filmtheater met 16 zalen, klimwand, bowling, kinderspeeltuin en avonturenpark)

2.000 parkeerplaatsen Architecten: Massimiliano Fuksas, Enzo Amantea, Clément Vergely en Franck Vella

2006

2007

2009

auteur Wilko Voordouw beeld Don Wijns en Bouwfonds MAB

Er zijn maar weinig steden in de wereld die beschikken over twee rivieren. Lyon, een stad die veel Nederlanders alleen maar kennen van de zomerse files, heeft het geluk dat de Rhône en Saône middenin de stad samenvloeien. In het zuidelijke puntje van het ‘Presqu’île’, het schiereiland dat het centrum vormt, herontwikkelen op dit moment Bouwfonds Marignan en Bouwfonds MAB Development in Frankrijk een oud-industriële wijk: Lyon Confluence.

Ontwikkeling Bouwfonds Marignan Immobilier

300 appartementen (30.000 m2) waarvan 20% sociale woningbouw

1.800 m2 winkelruimte, verdeeld over circa 10 winkels Architecten: Jean-Paul Viguier in samenwerking met Patrick Charoin

1.000 m2 winkelruimte

44

buitenland

1.000 m2 vermaak

250 parkeerplaatsen

1.000 m2 appartementen

1.000 m2 sociale woningbouw

buitenland

45

Lyon

ôn

e

Sa

ôn

e

Rh

Lyon Confluence

Rh ôn e Impressies van de woongebieden in Confluence. Ruimte voor ontspannen in de openbare ruimte is meegenomen in de plannen.

‘Confluence werd een wijk die rijp was voor sloop’ Eens was deze wijk het bloeiende hart van Lyon. En dat moet het weer worden. Daar waar de twee rivieren samenstromen bevond zich ooit een belangrijke binnenhaven, lag een van de grootste doorgaande wegen (de A6, de Autoroute du Soleil) en reden treinen van heinde en ver naar het station Perrache. Ook was er een belangrijke groothandelsmarkt. In die zuidelijke taartpunt waren bedrijven gevestigd als Gaz de France, Electricité de France, de Franse spoorwegmaatschappij SNCF en het haven-

46

buitenland

bedrijf Compagnie du Rhône. ‘Stuk voor stuk Gérard Collomb, besloot dat er snel iets met ondernemingen die weinig oog hadden voor Confluence moest gebeuren. ‘Hij is een de waarde van de grond waar ze zich bevonden’, typische bouwburgemeester’, aldus Le Gloanec.

‘Bovendien was het er de tijd voor. Lyon is een vertelt Pierre-Marie le Gloanec, vestigingsstad waarvan de bevolking groeit en waar meer directeur kantoor Lyon van Bouwfonds Marignan. In de slagschaduw van die bedrijvig- bedrijven zich willen vestigen. Confluence is een van de zeer weinige wijken in Franse steden, heid werd een gevangenis gebouwd en woonwaar op zo’n schaal gebouwd kan worden.’ den mensen in huizen die hun beste tijd hadden gehad.

Enthousiast De politiek en de tijd waren dus rijp voor het Bouwburgemeester project. Collomb liet de door de stad opgezette Confluence werd een wijk die rijp was voor werkgroep voortborduren op de plannen die sloop en – deels – grondsanering. De stad zijn voorganger Raymond Barre had opgezet.

Lyon en het bestuur van de provincie Rhône Dat wil in Frankrijk nog wel eens problemen hadden allang een oogje laten vallen op de geven. ‘Voorbeelden genoeg van projecten die 150 hectare die er te ontwikkelen viel. Diverse na de volgende gemeenteraadsverkiezingen burgemeesters kwamen met meer of minder alsnog aan de kant worden geschoven. geslaagde plannen, totdat de huidige,

Lyon Confluence ligt aan het water, de oevers worden straks volop benut.

‘Iedereen in Lyon staat achter Confluence’ Zo had de gemeenteraad in Orléans ooit besloten om een tramlijn aan te leggen. Die meerderheid werd in de volgende verkiezingen naar huis gestuurd en het project, waarmee al een voorzichtig begin was gemaakt, kon in de prullenmand. Daar is hier absoluut geen sprake van. Iedereen in Lyon staat achter Confluence. Want iedereen is ervan overtuigd dat dit een kans is om iets heel moois voor de toekomst te bouwen in een stad die alleen maar groeit.’

Duurzaamheid Bouwfonds Marignan, dat zich richt op woning- en kantoorontwikkeling, bouwt aan de Saône-zijde van het schiereiland driehonderd woningen en ongeveer tien winkels.

In totaal beslaat het project Confluence 30.000 vierkante meter woonruimte en 1.800 vierkante meter winkelruimte. Massimiliano Fuksas, Enzo Amantea, Clément Vergely en Franck Vella zijn de vier befaamde architecten die aan het project werken en die het begrip duurzaamheid hoog in het vaandel hebben staan.

Dit heeft geresulteerd in een hoog kwaliteitsniveau en in het verkrijgen van een bijdrage uit de Europese subsidiepot. In de opdracht stond dat omstreeks twintig procent sociale woningbouw moest worden gerealiseerd. ‘Daarvoor

hebben we contact gezocht met het sociaal georiënteerde bedrijf Alliade.’ De prijs per vierkante meter sociale woningbouw is vastgesteld op maximaal 2.290 euro. In de vrije sector lopen de prijzen uiteen van 3.800 euro per vierkante meter tot maximaal zo’n 5.500 euro. ‘Maar daarvoor krijg je wel iets heel moois’, prijst Le Gloanec aan. ‘Je hebt uitzicht over de Saône en het park van tien hectare dat aan de rivierzijde wordt gebouwd.’

Multifunctioneel Bouwfonds MAB Development, gespecialiseerd in commerciële vastgoedprojecten, ontwikkelt in Confluence het ‘Centre de loisirs et de commerce’, een vrijetijds- en winkelcentrum. Directeur Marc Vacquier: ‘We hebben de bouwvergunning sinds 9 oktober.

buitenland

47

Een kroon op ons werk Frans ontwerp kwam mede tot stand via internet en TGV DEN HAAG – Manoj Sewraj van Studio Bouwfonds MAB in Den Haag noemt het ‘retail- en leisurecentrum’ dat zal verrijzen in de nieuwe wijk Lyon Confluence een ‘groot ding’. ‘Het is de kroon op ons werk. Als je met zo’n ontwerp bezig bent, dan zitten we hier allemaal onder de stress. We werken met het hele team tot in de kleine uurtjes. En dan ben je ongelooflijk trots als jouw ontwerp mag worden gerealiseerd.’

Het complex bestaat uit meerdere gebouwen, waarin onder meer 12.000 vierkante meter hotel, 25.000 vierkante meter winkelruimte, 4.000 vierkante meter horeca en bijna 10.000 vierkante meter ‘pret’ wordt gehuisvest. Het geheel is ontworpen door de Franse architect Jean-Paul Viguier, die al vaker tekende voor grote projecten in een ingewikkelde stedelijke omgeving.

In het ‘pretgedeelte’ komen onder meer een rollerskatebaan, een bowlingbaan en een avontuurroute voor kinderen. Verder is bijzonder, zo legt Sewraj uit, dat tussen die paviljoens allerlei soorten culturele activiteiten kunnen plaatsvinden in wat nu al de ‘Music All’ wordt genoemd. Die buitenruimte is deels overdekt. ‘Het dak wordt heel bijzonder. Het gaat om een soort doekconstructie, waardoor constant andere lichteffecten ontstaan.’

De gemeente Lyon wilde met Confluence geen ‘dode’ woon- en kantorenwijk laten verrijzen.

Vooral omdat vrijetijdsbesteding ook in Frankrijk steeds belangrijker wordt en Confluence een verlengstuk wordt van het al bestaande centrum. Het moest een unieke locatie worden waarbij het schiereiland tussen twee rivieren ten volle benut zou worden.

Viguier wilde dat het door hem ontworpen centrum Lyon zou helpen de relatie met de rivier te herstellen. Het moet bovendien een plaats zijn waar je zin hebt om zowel overdag als ’s avonds heen te gaan. ‘Alleen, met vrienden of met het hele gezin’, aldus Viguier, die in Parijs ook tekende voor het Parc André-Citroën en de herinrichting van de Pont du Gard.

Sewraj herinnert zich de ‘gekke periode’ dat pdf-bestanden via het internet of uitgewerkte tekeningen per TGV heen en weer vlogen tussen Den Haag, Parijs en Lyon. ‘Maar het is het allemaal waard geweest. Want naast een heel creatieve periode, verzekert zo’n project ons ook voor vele jaren van werk.’

In Confluence is een flink woonprogramma opgenomen, in bijzondere appartementencomplexen met aparte vormen en kleuren.

‘De verbindingen met de rest van de stad zijn uitstekend’ Er komt in totaal 11.000 vierkante meter winkelruimte en 8500 vierkante meter vermaak. Dat behelst een multiplex filmtheater met 16 zalen, een klimwand, een bowling die mogelijk de grootste van Europa wordt, een kinderspeeltuin en een avonturenpark. We verwachten het centrum medio 2009 te kunnen opleveren.’ Aanvankelijk waren maar liefst dertien projectontwikkelaars in de race voor het centrum. ‘Dat juist wij dit mogen uitvoeren, is omdat we al veel ervaring hebben

48

buitenland

met zulke multifunctionele projecten.’

Het eerste stadium van Lyon Confluence moet vanaf volgend jaar in fases worden afgerond.

Le Gloanec: ‘Maar dan zijn we er nog niet. Er zijn nog diverse grote infrastructurele werken die moeten gebeuren. Zo moet de A6, die langs de Rhôneoever loopt, op termijn uit de stad verdwijnen. Het is de bedoeling dat er – net als nu oostelijk van de stad – een snelweg ten westen komt. Maar dan praat je over een project dat nog jaren op zich zal laten wachten.

Overigens is het niet zo dat de barrière van de autoroute betekent dat Confluence geïsoleerd ligt. De verbindingen met de rest van de stad – en dan met name het centrum rond de Place Bellecour – zijn uitstekend, dankzij een tram en een metro. Ook voor de auto is er geen

probleem.’ Vacquier vult aan: ‘Vergeet niet dat deze hele operatie een stuk groter is dan alleen wat wij hier doen. Er wordt al gebouwd aan het hoofdkantoor van Le Progrès, dat is de grote regionale krant hier. Ook zijn al de architecten aangetrokken voor de ontwikkeling van het ‘Hôtel de la Région’, het regionale bestuur.

Bijzonder is daarnaast dat de infrastructuur er al is. De tram rijdt, de boulevard Charlemagne en ook de centrale weg liggen er. De ontwikkeling zal zeker voortvarend verlopen omdat de hele regio – en heel bijzonder, van politiek links tot politiek rechts – achter dit plan staat.

Het centrum van Lyon krijgt er met Confluence een bijzonder deel bij.’

Lyon, derde stad van Frankrijk Met een kleine 500.000 inwoners is Lyon de derde stad van Frankrijk. De gehele agglomeratie telt 1,2 miljoen inwoners. Daarmee passeert Lyon het Zuid-Franse Marseille. De stad ligt in vele opzichten strategisch. Dat komt door de twee rivieren, maar ook door de nabijheid van de Middellandse Zee (minder dan een uur per hogesnelheidstrein) en, vlak achter de Alpen, Turijn en omgeving.

De belangrijkste activiteit in Lyon is op dit moment de petrochemische en farmaceutische industrie (Rhône-Poulenc). Met name die laatste activiteit heeft de afgelopen jaren veel hoogopgeleide werknemers naar de regio getrokken.

Ook de universiteit van de stad is vermaard.

Zozeer, dat veel jongeren liever in Lyon studeren en werken dan dat ze – zoals gebruikelijk was – naar Parijs trekken.

In het industriële tijdperk zijn belangrijke uitvindingen in de stad gedaan. In Lyon werd de eerste film gemaakt door de gebroeders Lumière, maar ook revolutionaire naaimachines (Thimonnier) en weefgetouwen (Jacquard).

De eerste Franse spoorlijn liep van Lyon naar Saint-Étienne. Niet geheel per ongeluk: de eerste treinen in Frankrijk waren vooral bedoeld om de in de mijnen van Saint-Étienne gewonnen kolen naar de dichtstbijzijnde rivier te brengen om het materiaal zo verder te kunnen transporteren.

✏ naw@bouwfonds.nl

buitenland

49

interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t

Edwin Lucas

interieur

Drukker bij PlantijnCasparie in Capelle a/d IJssel

Over Bouwfonds MAB Ontwikkeling Bouwfonds MAB Ontwikkeling is uw betrouwbare en innovatieve partner in Nederland voor de ontwikkeling van woongebieden en multifunctionele projecten. Bouwfonds MAB staat midden in de maatschappij en heeft door haar jarenlange ervaring een open oog voor de wensen van woonconsumenten en andere eindgebruikers. Een van de speerpunten is de realisatie van projecten in bestaand stedelijk gebied.

We werken daarbij nauw samen met publieke en private partijen om te komen tot geïntegreerde oplossingen voor binnenstedelijke projecten waarin wonen, winkelen en werken samenkomen. Hiervoor zetten we vanuit onze vestiging in Den Haag de expertise en creativiteit van de conceptgroep Studio Bouwfonds MAB in.

De vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB zijn verantwoordelijk voor de realisatie van woongebieden. Samen met lokale overheden ontwikkelt Bouwfonds samenhangende woonconcepten voor zowel uitleggebieden als binnenstedelijke locaties. Multifunctionele projecten en commercieel vastgoed worden vanuit het kantoor in Den Haag ontwikkeld. Het hoofdkantoor is in Amersfoort gevestigd. In Nederland is Bouwfonds MAB een van de grootste ontwikkelaars van koopwoningen en commercieel vastgoed.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling maakt onderdeel uit van Bouwfonds Property Development, waarin tevens alle ontwikkelingsactiviteiten in Frankrijk, Duitsland, België, Luxemburg, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Spanje, Denemarken en Zweden zijn ondergebracht. We maken voor de gebiedsontwikkelingen in Nederland optimaal gebruik van de kennis en kunde die elders in Europa wordt ingezet.

Door onze gezonde financiële basis is Bouwfonds MAB Ontwikkeling een partner die over een lange adem beschikt.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de klantwens het uitgangspunt.

Dit is voor klanten voelbaar in alle segmenten van de organisatie.

Onze organisatie staat inmiddels 60 jaar in de markt en is daardoor als geen ander in staat een goede balans te vinden tussen de klantwens en het praktisch haalbare. Zo draagt Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij aan het welbevinden van consumenten én aan het succes van steden, investeerders, lokale overheden en commerciële eindgebruikers.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling zijn ruim 500 mensen werkzaam.

De organisatie verkocht in 2005 in Nederland vanuit 12 kantoren ruim 8.000 woningen en nam verder ongeveer 100.000 m2 commercieel vastgoed in aanbouw.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling

HOOFDKANTOOR

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

REGIOKANTOOR ZUID

Amersfoort

Den Haag

Zwolle

Amersfoort

Haarlem

Delft

Eindhoven

Adressen HOOFDKANTOOR Bouwfonds MAB Ontwikkeling Displayweg 8, 3821 BT Amersfoort Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 97 00 F 033 253 96 85 E ontwikkeling@bouwfonds.nl www.bouwfonds.nl MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN EN COMMERCIEEL VASTGOED Wijnhaven 60 Postbus 19412 2500 CK Den Haag T 070 306 84 00 F 070 354 36 18 E ontwikkeling@bouwfonds.nl

‘Overal hangt kunst aan de muur in deze drukkerij.

Het is heel plezierig om op je werkplek omringd te worden met de vrolijke en kleurrijke foto’s.’

REGIO NOORD-OOST Grote Voort 221 Postbus 10054 8000 GB Zwolle T 038 425 44 40 F 038 425 44 41 E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort T 033 453 41 11 F 033 453 41 90 E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl

50

interieur

Colofon REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem T 023 530 66 03 F 023 536 63 94 E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft T 015 268 08 08 F 015 262 33 63 E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland ’s-Heer Hendrikskinderendijk 111 Postbus 379 4460 AT Goes T 0113 25 65 00 F 0113 25 65 01 E ontwikkeling.zeeland@bouwfonds.nl REGIO ZUID Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven T 040 265 98 59 F 040 246 40 40 E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl

UITGAVE Bouwfonds MAB Ontwikkeling, winter 2006

LITHOGRAFIE Nefli, Haarlem

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatieadvies, Amsterdam

DRUK PlantijnCasparie Capelle aan den IJssel

ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam

CONTACT Diana Baal, telefoon 033 253 98 89, email d.baal@bouwfonds.nl

REDACTIERAAD Ad Alderliesten, Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Nina van Gelderen, Isaäc Kalisvaart, Peter Lammertzen, Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Jan Rutten, Suzanne Witteman, Anna Vos, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw

Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

REDACTIE Kim van Eerde, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Boukje Klinker, Anne Luijten, Hans Ouwerkerk, Sandra Pandrea, Jan Rutten, Wilko Voordouw, Suzanne Witteman BEELD Rogier Alleblas, Aveq, Theo Baart, Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Maarten van de Velde, Dinand van der Wal, Martin van Welzen, Don Wijns en anderen

Bij deze NAW hoort dossier Buiten bouwen is maatwerk. Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar naw@bouwfonds.nl