NAW#27 winter 2007

Ruimte voor succesvolle combinaties

NAW # 27 WINTER 2007

# 27 / winter 2007

Alles wat leeft veroudert. Ook steden. Wie in een stad de condities wil scheppen voor plezierig wonen en werken, moet zorgen voor een goede balans tussen oud en nieuw. Binnenstedelijke ontwikkeling is daarom niet bouwen-om-het-bouwen.

Het is het benutten van kansen om wijken een nieuwe injectie te geven. Oude en nieuwe wijken moeten harmonieus in elkaar overvloeien. Succesvolle vernieuwing binnen de stadsmuren begint daarom met een sterk concept. Oog hebben voor wat er al is. En oor hebben voor de wensen van mensen die er wonen en werken. Optimale combinaties vragen ruimte.

Kijk voor meer informatie op www.bouwfonds.nl.

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaat adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre plaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres wo naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaa adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naa woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adre

Magazine over integrale gebiedsontwikkeling Met dossier Innovatie in duurzaamheid

Duurzaamheid De samenvoeging van Rabo Vastgoed met Bouwfonds MAB is in volle gang.

Daarmee is de grootste vastgoedontwikkelaar in ons land in de maak. Maar over die grootte wil ik het hier niet hebben. Wel over innovatie en vooral duurzaamheid, dat tegelijk het thema is van het laatste NAW Dossier van dit jaar.

Duurzaam ondernemen is namelijk de ambitie van ons ‘nieuwe’ bedrijf.

Duurzaamheid is een containerbegrip; iedereen claimt er wel iets in. Vaak is het een kapstok voor nieuwe regelgeving. Die regelgeving, hoe zinvol soms ook, is echter niet waarop ik doel. Duurzaam ondernemen betekent veel meer, het is een op de toekomst gerichte instelling waarin oplossingen worden gezocht voor de lange termijn problemen waarmee ons land wordt geconfronteerd. Met specifieke projecten die vandaag nog vernieuwend zijn, maar straks gemeengoed zullen worden, willen wij bijdragen aan deze oplossingen.

Ik denk dan aan thema’s als energiebesparing, door bijvoorbeeld projecten te initiëren die gebruik maken van restwarmte van kassen voor woningverwarming. Maar ook aan landinrichtingsthema’s, zoals ‘Ruimte voor Ruimte’ projecten en groene ontwikkelingen, en aan concepten gericht op starters in de woningmarkt die het huisvestingsprobleem van jongeren helpen oplossen. Hoe we dat laatste bijvoorbeeld in Utrecht aanpakken leest u elders in dit nummer.

Met de feestdagen voor de deur vinden wij het een goed idee nog eens na te denken over de kansen die projectontwikkeling biedt om creatieve oplossingen te vinden voor problemen van de toekomst.

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Ik wens u veel leesplezier toe en namens al onze medewerker(ster)s vast fijne feestdagen en een voorspoedig 2008.

Pieter Wetselaar Lid van de directie

actueel

buitenland

markt

kunst

proces

groen

de stad

Met business units altijd in de buurt

Les Allées Provençales

Conclusie: werken volgt wonen

De kunstenaar bij project betrekken

‘Studenten zijn de toekomst van de stad’

Parken in Nederland

Dat gaat naar Den Bosch toe

En verder in dit nummer

De nieuwe organisatie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed is omgevormd tot vijf business units voor woongebieden en een business unit voor multifunctionele projecten.

Hoe verloopt de integratie bij de business units? In gesprek met business unit Zuid en Zuid-West.

Les Allées Provençales is de naam van de moderne shopping avenue in het Zuid-Franse Aix-en-Provence.

De winkelavenue is op een bijzondere wijze verweven met de oude stad en juist niet ontwikkeld als een op zichzelfstaand winkelcentrum. Aix is op weg een mediterrane metropool te worden.

Hoe ziet Nederland er over 10 of 20 jaar uit? Waar zal in de toekomst mee of juist minder worden gebouwd? En welke locaties ontwikkelen zich tot economische hotspots?

Over deze en andere vragen bogen het Centraal Planbureau en Bouwfonds MAB Ontwikkeling zich tijdens een rondetafeldiscussie.

Kunstenaar Fanny Kiezenberg heeft in opdracht van Bouwfonds MAB Ontwikkeling voor de nieuwe woonwijk de Regentesse in Huizen een kunstwerk gemaakt. Zij vervaardigde een bronzen regentes. ‘Ik vond het erg leuk om op deze manier bij een nieuwbouwproject betrokken te zijn geweest. En Bouwfonds heeft duidelijk iets met kunst.’

Aan de rand van het centrum van Utrecht verrijst tussen nu en 2009 de City Campus Max, een groot complex voor ongeveer 1.000 studenten en jonge starters. De ontwikkeling van de campus bevalt Rabo Vastgoed zelfs zo goed, dat zij het concept voor veel meer studentensteden willen gaan gebruiken.

Een stadspark kan op de tekentafel nog zo mooi ontworpen zijn, uiteindelijk ontleent het zijn waarde aan de waardering van de mensen die er gebruik van maken. Daarom laten we gebruikers aan het woord van drie uiteenlopende stadsparken. ‘Ik geniet hier echt van’, aldus een bezoeker van het Goffertpark in Nijmegen.

‘s-Hertogenbosch staat centraal in deze nieuwe serie. Den Bosch is de stad van winkelen, genieten van de enorme hoeveelheid historische gebouwen, een terrasje pikken en tijdens het carnaval drie dagen uitleven. Maar ‘s- Hertogenbosch is ook een plezierige woonstad en inmiddels uitgegroeid tot een dynamische zakenstad.

➔ lezersaanbieding ➔ vastgoed bekend ➔ kunst in de openbare ruimte ➔ verhuizen ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ de verandering ➔ excursie ➔ marktinformatie ➔ interieur

pagina 4

pagina 12

pagina 22

pagina 28

pagina 32

pagina 40

pagina 50

8 10 20 27 31 39 48 49 56

actueel Integratie Bouwfonds MAB Ontwikkeling Rabo Vastgoed

Met business units altijd in de buurt auteur Hanneke Luitwieler en Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen

De integratie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed verloopt voorspoedig. De divisie Development van Rabo Vastgoed in Nederland is omgevormd tot vijf business units voor woongebieden en een business unit voor commercieel vastgoed en multifunctionele projecten. Hierdoor staan de medewerkers van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Rabo Vastgoed dicht op de lokale markt.

Zowel Rabo Vastgoed als Bouwfonds MAB Ontwikkeling hadden hun werkzaamheden in Nederland al regionaal ingedeeld. Omdat geografisch deze business units nagenoeg hetzelfde waren maakte dit het in elkaar schuiven van de organisaties relatief eenvoudig. De nieuwe business units met de daar verantwoordelijke directie zijn: • Noord-Oost, Patrick Jansen & Sef Severens • Noord-West, Aad Bouwhuis & Rein Willems • Zuid-West, Wim Groeneweg & Ries Jelier • Midden, Walter de Boer & Henk Vos • Zuid, Paul Hoen & Patrick Joosen

Deze business units zijn vervolgens in twintig zogenoemde regio’s onderverdeeld. Hierin opereren kleine teams van ontwikkelingsen projectmanagers. De teams binnen de regio’s zijn verantwoordelijk voor de projecten en gebiedsontwikkelingen, inclusief kleinschalig commercieel vastgoed. Op het moment dat het commercieel vastgoed grotere vormen aanneemt en meervoudige functies krijgt, vindt de aansturing plaats vanuit kantoor Den Haag. Door deze onderverdeling is er een zeer fijnmazig netwerk ontstaan.

Noodzakelijk Deze strategie leidt er toe dat de divisie Development van Rabo Bouwfonds nog dichter op de lokale markt zit. En dat is noodzakelijk omdat de behoeften op iedere hoek weer anders zullen zijn. Het hoofdkantoor van de divisie Development vestigt zich in 2008 in Hoevelaken. Vanuit het hoofdkantoor wordt de backoffice verzorgd waaronder marktonderzoek, juridische ondersteuning, gebiedseconomie en bouwzaken.

Noord-Oost woongebieden Midden-Oost woongebieden Noord-West woongebieden Zuid-West woongebieden Zuid woongebieden Hoevelaken, Hoofdkantoor Den Haag, commercieel vastgoed/multifunctionele projecten

De business units indeling zoals Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling al hanteerden leek sterk op elkaar. Gevolg is dat de indeling van de nieuwe organisatie voor beide partijen vertrouwd is.

Wat bijvoorbeeld wel opvalt, is dat Zeeland bij business unit Zuid is getrokken terwijl deze provincie bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling altijd tot Zuidwest behoorde. Reden voor het trekken van deze (nieuwe) grenzen is om nog beter aan te kunnen sluiten op de wensen vanuit de markt.

actueel

Paul Hoen en Patrick Joosen, business unit Zuid

‘Werken aan een goede mix’ ‘Toonaangevend, vernieuwend en sterk in gebiedsontwikkeling.’ Met deze drie woorden omschrijven Paul Hoen en Patrick Joosen de business unit Zuid. Een gesprek over de integratie, de kenmerken van de regio en het streven naar de ideale mix van spraakmakende projecten en middelgrote tot kleine projecten.

Ontspannen zitten Paul Hoen en Patrick Joosen tegen over elkaar. Waar nodig vullen ze elkaar aan en zo af en toe buldert er een lach door het kantoor. Bijvoorbeeld wanneer Patrick Joosen fijntjes opmerkt, dat Paul Hoen al twee jaar

Business units indeling

4

Paul Hoen en Patrick Joosen, directie van business unit Zuid

‘Het liefst waren we morgen al bij elkaar gaan zitten’ lang tijdens de halve marathon met Rabo Vastgoed op zijn shirt loopt. ‘Ja, maar de afgelopen keer stond ook Bouwfonds MAB op mijn shirt’, zegt Hoen. ‘Maar Rabo Vastgoed stond wel bovenaan’, reageert Joosen. De wat plagerige woordenwisseling typeert de constructieve samenwerking tussen de twee directieleden. Ze hebben met elkaar gemeen dat beiden in 2005 regiodirecteur werden.

Hoen, afkomstig van Johan Matser Projectontwikkeling, nam bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling deze functie over van Louis Jansma die naar Bouwfonds Property Development Belgium vertrok. Joosen, al sinds 1995 werkzaam bij Rabo Vastgoed, werd directeur van regio Zuid toen de organisatie overging tot decentralisatie van taken en

bevoegdheden. ‘Rabo Vastgoed is daar dus later mee begonnen dan Bouwfonds maar het doel was hetzelfde, namelijk nog dichter bij de klant willen opereren’, aldus Joosen.

Eén vestiging Deze visie is in de nieuwe constellatie doorgetrokken. De in totaal zes business units die de divisie Development van Rabo Bouwfonds in Nederland telt, zijn autonoom. ‘Dat betekent dat we onze eigen budgetten en targets hebben en het hoofdkantoor in Amersfoort als backoffice fungeert’, vertelt Hoen.

Omdat het werkgebied van Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling in ZuidNederland met elkaar overeenkwam, lag het ineenschuiven van de twee ondernemingen voor de hand. Wel is de provincie Zeeland, die bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling altijd onder de verantwoordelijkheid van de regio Zuid-West viel, bij Zuid getrokken. Naast de standplaats Eindhoven heeft de regio Zuid nog vestigingen in Goes en Heerlen. In deze laatste plaats opereert dochteronderneming Nouville Ontwikkelaars. Vanaf het voorjaar 2008 zal het kantoor in Eindhoven vanuit één nieuwe gezamenlijke vestiging werken. ‘Het liefst waren we morgen al bij elkaar gaan zitten. Maar je hebt nu eenmaal te maken met praktische

zaken. Zo moest bijvoorbeeld de ondernemingsraad nog met het nieuwe organisatiemodel instemmen en moeten computersystemen op elkaar worden afgestemd. Kortom dat duurt nog even’, vertelt Hoen, om er in één adem aan toe te voegen: ‘dat we in projecten natuurlijk al wel zoveel mogelijk samen optrekken.’

Werkvoorraad ‘We hebben door het in elkaar schuiven van de orderportefeuille een flinke werkvoorraad.

Zo realiseren we volgend jaar circa 1.700 woningen en circa 13.000 vierkante meter commercieel vastgoed’, benadrukt Joosen.

Beiden erkennen dat de portefeuille zeer divers van aard is. Vooral de regio Zuid van Bouwfonds MAB Ontwikkeling staat bekend om

‘Sterk, vernieuwend en toonaangevend’ spraakmakende projecten zoals Brandevoort, Haverleij en Ceramique. ‘Dat zijn natuurlijk onze pareltjes’, erkent Hoen, ‘maar je moet niet vergeten dat de woningmarkt in deze regio van een geheel andere orde is dan in het westen van het land.

actueel

5

Daarnaast zijn we de eerste geweest die een zogenoemde conceptgroep in het leven heeft geroepen. Door een opgave hierbinnen conceptmatig te benaderen komen daar vaak andersoortige producten uit. Maar voor de goede orde, dat is geen doel op zich.’

Goede mix In de ogen van Joosen streeft de nieuwe business unit naar een goede mix tussen spraakmakende projecten en meer doorsnee producten. ‘In zoverre daar natuurlijk nog sprake van is. Want er wordt steeds meer maatwerk verricht, mede doordat de tijd van de grote uitleglocaties op zijn eind loopt.’ Een goed voorbeeld van een spraakmakend project is onder andere Spoorhaven in Roosendaal.

Vernieuwing zoekt de business unit vooral in de benadering van de opgave. Een voorbeeld daarvan is het project Wagnerplein in Tilburg.

‘Hier zijn we vooral op een geheel procesmatige manier bij betrokken’, benadrukt Hoen. ‘Juist omdat we ons in het begintraject met het ontwikkelingsplan voor een nieuw wijkhart in deze herstructureringswijk hebben beziggehouden, zonder dat we zicht hadden op de uiteindelijke uitvoering.’

Joosen voegt er het begrip maatschappelijk verantwoord ondernemen aan toe. ‘Dat heeft de Rabobank natuurlijk al hoog in het vaandel staan, maar het is ook wel iets waar wij ons mee afficheren. Om een voorbeeld te geven, we gaan in Perkpolder in Zeeuws Vlaanderen aan de gang om daar met woningbouw waaronder ook tweede woningen en een golfbaan de leefbaarheid en werkgelegenheid te verbeteren. Een ander goed voorbeeld is het project ‘Kijk Boschkens’ in Goirle. Hier wordt gebruik gemaakt van speciale warmtepompen om op een milieubewuste wijze warmte op te

wekken. Ook in kleinere gemeenten zijn we actief met ontwikkelingen die een maatschappelijke bijdrage leveren. Zo werken we ook mee aan het ‘Ruimte voor een Ruimteproject’ in Limburg waarbij vele boerenbedrijven betrokken zijn. Kern hiervan is dat agrariërs stoppen met hun bedrijfsvoering en met subsidie hun stallen slopen. In ruil daarvoor mogen er woningen worden gebouwd. ‘Echter’, vervolgt Joosen, ‘dit zijn voor ons risicovolle investeringen omdat de verdiencapaciteit niet direct vastligt.

Maar daarmee streven we wel naar een betere ruimtelijke inrichting waar niet alleen de omgeving maar ook het milieu baat bij heeft.

De integratie zorgt er naar mijn vaste overtuiging voor dat wij in dit soort ontwikkelingen een nog sterkere partij zijn geworden.’

aan, waardoor je ze ook snel kunt oplossen.

Dat proces gaat sneller dan we dachten.’

Dat de integratie zo voorspoedig verloopt, is ongetwijfeld mede te danken aan het feit dat Jelier en Groeneweg al 25 jaar lang regelmatig met elkaar samenwerken. Jelier: ‘Wij leerden elkaar kennen toen Wim nog bij Wilma werkte en ik bij Woningbouwvereniging ‘s Gravenhage. Het klikte meteen tussen ons.

Daarop terugkijkend vind ik het helemaal leuk dat we nu samen aan het hoofd staan van een van de grootste Nederlandse projectontwikkelaars.’

‘Vanaf medio jaren negentig hebben we als partners samengewerkt bij de ontwikkeling van Vinexlocatie De Volgerlanden in Bergen op Zoom’, vertelt Wim. ‘Ik had er meteen een heel goed gevoel bij, omdat de cultuur van

‘De cultuur van onze organisaties sluiten heel goed op elkaar aan’ onze organisaties zo goed op elkaar aansloot.

Ik heb wel eens geopperd dat het geen gek idee zou zijn als Rabo en Bouwfonds zouden fuseren. Maar toen is Bouwfonds verkocht aan ABNAmro. Dat we nu toch samengaan, is dus eigenlijk zes jaar tijdverlies.’

Teamwerk De synergie die de samenwerking tussen de beide directeuren oplevert, willen zij graag

Wim Groeneweg en Ries Jelier, business unit Zuid-West

Haanstra’s fanfare als inspiratiebron ‘Laten we het nu maar gewoon gaan doen.’ Onder dat motto werkt de business unit Zuid-West voortvarend aan de integratie. En natuurlijk helpt het dat beide directeuren, Ries Jelier van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Wim Groeneweg van Rabo Vastgoed, al 25 jaar regelmatig samenwerkten en altijd goed door één deur konden.

6

actueel

medio november ook fysiek is samengegaan op het kantoor van Bouwfonds MAB Ontwikkeling in Delft. ‘In het begin wordt het even kamperen op de twee etages die we nu ter beschikking hebben’, zegt Jelier. ‘Maar we krijgen binnenkort hier in Delft de derde etage

Ambitie De ambities zijn hoog. Business unit ZuidWest is met een marktaandeel van 25 procent marktleider in de provincie Zuid-Holland. Dat marktaandeel wil de organisatie op z’n minst handhaven, maar liefst nog uitbreiden. Jelier: ‘De Vinexlocaties raken langzamerhand volgebouwd. Daarom willen we nog meer projecten realiseren in bestaand stedelijk gebied, maar ook in kleine kernen. We willen actief zijn op alle soorten locaties met allerlei soorten ontwikkelingsconcepten. En daar willen we uiteraard ook geld mee verdienen.’

Groeneweg: ‘Daarbij willen we ook een synergie op gang brengen met onze moeder

de Rabobank of liever gezegd onze 200 moeders, de aangesloten banken. Wij zetten jaarlijks 2.700 tot 3.000 woningen af. Dat is een flinke markt aan potentiële hypotheken en verzekeringen. Zo helpen we de leden met

‘We beschikken over een uniek netwerk met een sterke lokale binding’ het invullen van hun behoefte.’

Jelier: ‘We beschikken over een uniek netwerk met een sterke lokale binding. Maar onze grootste ambitie is dat we over vijf jaar kunnen bieden wat de markt vraagt. Mensen moeten Rabo Bouwfonds Zuid-West zien als dé facilitator van hun woonwensen. Wie op zoek is naar een woning in Zuid-Holland klopt eerst bij ons aan. Ik neem een voorbeeld aan Ikea dat hier vlakbij ligt. Wie een nieuwe woning wil, gaat eerst rechtsaf naar Bouwfonds en vervolgens linksaf naar Ikea.

We hebben plannen om in dit verband de benedenverdieping in te richten. Om te beginnen hebben we onze projecten al gebundeld in de gezamenlijke verkoopbrochure ’Woonwensen’. Deze biedt kandidaat kopers de mogelijkheid om op dertig verschillende locaties in ZuidHolland een woning te kiezen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Nieuwe naam voor Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Wim Groeneweg en Ries Jelier, directie van business unit Zuid-West

‘We zijn net Snip en Snap. We vullen elkaar naadloos aan’, grapt Ries Jelier. Dat blijkt ook tijdens het gesprek. Jelier is een enthousiaste prater. Groeneweg knikt instemmend en vult waar nodig het relaas van de eerste aan. De bussiness unit Zuid-West is de eerste die

overdragen op hun medewerkers. Daarom zijn deze vanaf het begin zoveel mogelijk betrokken bij het integratieproces. Mensen moeten elkaar ook zo snel mogelijk leren kennen, vinden beiden. Zo is ook meteen een smoelenboek samengesteld. ‘Beide organisaties hadden hun eindejaarsuitjes al gepland’, aldus Jelier, ‘maar dat hebben we meteen anders ingericht en als collectief moment ingezet voor de integratie. Op twee afzonderlijke locaties in Overijssel hebben we afzonderlijk afscheid genomen van de oude bedrijven. De volgende dag zijn we in Giethoorn allemaal bij elkaar gekomen. Daar hebben we ondermeer de film Fanfare van Bert Haanstra bekeken. Dat vonden we wel toepasselijk. Die twee rivaliserende orkesten die uiteindelijk ontdekken dat ze beter klinken als ze samen spelen, dat zijn natuurlijk Rabo en Bouwfonds. Uiteindelijk blijken er ook meer overeenkomsten dan verschillen te zijn.’

erbij. Dan gaan we het hele kantoor functioneel herinrichten. In april kunnen we ons vernieuwde onderkomen betrekken.’

Wim Groeneweg: ‘Volgens ons is het de enige manier om zo snel mogelijk te gaan werken als één bedrijf. Je loopt dan vanzelf tegen dingen

Rabo Bouwfonds Development wordt de nieuwe naam die Rabo Vastgoed en Bouwfonds MAB Ontwikkeling in de loop van volgend jaar gaan voeren. Tot die tijd worden alle ontwikkelingsactiviteiten in Nederland onder de tijdelijke merknaam Bouwfonds Property Development gebracht.

Onlangs heeft de directie van Rabo Bouwfonds ingestemd met een nieuwe merkstructuur. Kern hiervan is dat de sterke namen van zowel Rabobank als Bouwfonds worden gehandhaafd. De divisie Development krijgt de naam Rabo Bouwfonds Development. De invoering

van de definitieve naam voor de Nederlandse en buitenlandse activiteiten vindt in de loop van 2008 plaats. Hiermee opereren alle ontwikkelingsactiviteiten in zowel Nederland als het buitenland vanaf dat moment onder één naam.

Vanaf 1 januari 2008 tot aan de definitieve overgang naar de nieuwe naam worden de ont-

wikkelingsactiviteiten in Nederland onder de merknaam Bouwfonds Property Development uitgevoerd. De dochters van Bouwfonds MAB Ontwikkeling: Brummelhuis, Adriaan van Erk en Nouville Ontwikkelaars houden hun eigen merk.

actueel

7

ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez saanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l

lezersaanbieding kunstaankoop

lezersaanbieding kunstaankoop

‘Vrijheid zonder kaders is geen vrijheid’ Dit keer geen beperkte en genummerde oplage, maar vijfentwintig unieke werken voor de lezersaanbieding. Om tot deze vijfentwintig unieke werken te komen heeft kunstenaar Koen Delaere (Brugge, 1970) er honderd gemaakt. Honderd olieverfschilderijen op speciaal daarvoor bestemd papier.

‘Ik houd van uniciteit. Zelfs als ik een techniek gebruik om te dupliceren zoals zeefdrukken of kopiëren, dan bewerk ik het achteraf zodat ze alsnog allemaal anders worden.’ Daarnaast vindt Delaere het belangrijk dat zijn schilderijen open en transparant zijn; leesbaar zoals hij dat zelf noemt. ‘We leven in zo’n ingewikkelde technische wereld, dat we van weinig dingen meer weten hoe ze gemaakt zijn en waar ze vandaan komen. Ik wil dat de kijker ziet hoe ik tot iets gekomen ben.’ Kunst is voor Delaere het verkennen van vrijheden en beperkingen. Als hij bijvoorbeeld besluit om een werk te maken met olieverf, een spalter en zijn vingers, dan moet het daarmee gebeuren. Honderd vellen lang. Hij noemt het ‘avontuurlijk’. ‘Vrijheid zonder kaders is geen vrijheid. Door mezelf die kaders op te leggen moet ik op zoek naar de mogelijkheden en vrijheden die ik wél heb. Ik moet mijn probleem-

oplossend vermogen aanspreken en dat is veel spannender.’ Als zijn honderd werken af zijn dan maakt hij zelf een selectie. ‘Niet alles in mijn zoektocht heeft kwaliteit, en soms moet ik nog tien werken maken om te bewijzen dat de eerste toch echt de beste was. Als ik mijn werk selecteer moet ik afstand nemen zowel fysiek als mentaal. Pas dan kan ik zien wat echt goed is. Het beeld moet overtuigen.’ En de rest? ‘De rest wordt vernietigd.’

Kunstenaars houden er niet zo van om in een hokje geplaatst te worden, Delaere dus ook niet. Maar kunstkenners doen dat graag. Sommigen noemen hem ook wel een systematicus of een fundamenteel kunstenaar.

Een kunstenaar die helemaal terug gaat naar de basis, het materiaal. Zelf vindt hij zich geen van beide. ‘Ik ben een zoeker die weliswaar in reeksen werkt, maar ik moet voor elk schilderij knokken.’ Vorm en inhoud zijn voor Delaere gelijk. ‘De handeling, het materiaal, de vrijheid, het experiment, het systeem en het loslaten daarvan zijn allemaal gelijk, dat is het verhaal dat ik wil vertellen.’

25 unieke olieverfschilderingen op papier Eén van deze 25 kunstwerken in uw collectie? NAW biedt de lezers een unieke kans op een olieverfschilderij van Koen Delaere. Tegen een gereduceerd tarief van € 195,- wordt u eigenaar van dit bijzondere kunstwerk. Deze aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting.

Titel: Jaar: Formaat: Oplage: Techniek: Galerie: Prijs:

8

Zonder titel 2007 33 x 50 cm 25 unieke exemplaren (geen keuzemogelijkheid) gemengde techniek op papier Aschenbach & Hofland € 195,- (inclusief BTW en exclusief € 7,25 verzendkosten)

lezersaanbieding kunstaankoop

Informatie over Koen Delaere Koen Delaere heeft vrijwel direct na de afronding van de Academie van Beeldende Vorming in Tilburg, medio jaren negentig, met zijn werk bekendheid gekregen. In 1995 won hij het aanmoedigingsstipendium van de Stichting De Pont en mocht hij een jaar lang verblijven in het gastatelier van het museum. Al snel daarna kreeg hij zijn eerste expositie in een galerie. In 2002 had hij een solo-expositie in het Noordbrabants Museum in Den Bosch en drie jaar later in Museum De Pont in Tilburg. Vorig jaar ontving Delaere de tweejaarlijkse Wolvecamp Prijs voor de schilderkunst. Als onderdeel van de Wolvecamp Prijs exposeerde Koen Delaere onlangs in het Kunstcentrum Hengelo en verscheen er tegelijkertijd een monografie over zijn werk. Zijn werk is opgenomen in diverse museale, privé- en bedrijfscollecties.

Voor meer informatie: www.koendelaere.nl

lezersaanbieding kunstaankoop

9

astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t

vastgoed bekend

auteur Saskia van der Kam beeld Reinier Gerritsen en Luuk Kramer

Diederik Dam

(41) ‘Als je zegt dat je architect bent, vragen mensen altijd: binnen of buiten?’ Voor Diederik Dam zijn die twee onlosmakelijk met elkaar verbonden. ‘Dat is van oudsher ook altijd zo geweest.’ Sinds 1993 runt hij samen met zijn vader Cees Dam het bureau Dam & Partners Architecten waar hij direct na zijn studie aan de TU in Delft is komen werken. ‘Het leuke aan ons bureau is dat de zaken waar we ons mee bezig houden, heel divers zijn. We doen spectaculaire dingen als de toren in de Maas op de Kop van Zuid in Rotterdam of het nieuwe WTC in Almere, maar we ontwerpen ook meubels en altijd enkele particuliere woonhuizen per jaar.’ Juist bij die kleinere opdrachten sta je heel dicht bij de kern van het vak vindt Dam: het ambacht en de opdrachtgever. ‘Bij grote projecten kan het proces nog wel eens veel aandacht opeisen.’

> Heeft u uw eigen huis ontworpen?

‘Ja, we wonen nu een jaar of vier in een huis dat ik zelf heb ontworpen.

Het is eigenlijk heel curieus dat maar weinig architecten hun eigen huis ontwerpen, vind je niet? Zouden ze hun eigen ontwerp niet comfortabel genoeg vinden? Of hebben ze te weinig zelfvertrouwen?’ > Dan woont u vast in het perfecte huis?

‘Nee het is wel leuk dat je die vraag hebt bedacht, maar hij slaat natuurlijk nergens op. Want wat is nu perfect? Mensen denken vaak dat als je je eigen huis ontwerpt, dat het dan wel een droomhuis zal zijn.

Maar een droomhuis bestaat niet. Dit is wel het goede huis voor ons op die plek. Het is dat mijn vrouw en kinderen niet zo enthousiast over verhuizen zijn. Maar ik zou morgen zo weer wat nieuws kunnen kopen en op een nieuwe plek iets heel anders maken, waar ik me net zo prettig zou kunnen voelen.’ > In wat voor een huis woont u nu?

‘Het is een eigenlijk een huis zoals kinderen het zouden tekenen. Met een puntdak en twee schoorstenen. Het straalt geborgenheid en gastvrijheid uit, maar is tegelijkertijd expressief. Er is een continu evenwicht tussen contrasten. Tussen iets van morgen en een duidelijke architectonische traditie. Tussen heel zelfstandig en een opgaan in de omgeving. Het is eigentijds en strak, maar ik heb ook romantische materialen gebruikt, zoals leisteenbrokken op de gevels en een dak van zink.’ > Wat maakt uw huis een typisch Diederik-Dam huis ‘De manier waarop het in zijn omgeving staat. Het vormt een mooie eenheid met de zes oude linden die ervoor staan. De begane grond is grotendeels van glas. Zo loopt het interieur vloeiend over in het exterieur en andersom. Rond het huis zijn betonnen muren, trappen en verdiepte terrassen, allen in het verlengde van de binnenruimtes of zichtlijnen van het natuurstenen huis. De betonnen muren zijn overgroeid met planten en omsluiten dieperliggende tuinen. Zo is het huis echt vervlochten met zijn omgeving.’

> Waar staat uw huis?

‘Dicht tegen de duinrand in een bosrijke omgeving. Het ligt aan een oude statige laan die paralel loopt aan de oprijlaan van een landgoed. Ik kende de plek goed omdat ik als klein jongetje nog in die bossen heb gespeeld.

Dat is misschien de reden dat ik, vroeger dan gedacht, mijn eigen huis heb ontworpen: we kregen ineens de mogelijkheid dat kavel te kopen.’ > Geen droomhuis dus, maar wel een droomplek?

‘Ja grappig, dat dan weer wel. Ik had echt mijn zinnen op die plek gezet.’ > Met wie woont u daar?

‘Met mijn vrouw en mijn zoon en dochter van 8 en 10 jaar. En om het huisje, boompje, beestje helemaal compleet te maken, hebben we ook nog twee honden, drie poezen en twee goudvissen.’ > Hoe vaak bent u verhuisd?

‘In mijn werkende leven twee keer. Hiervoor woonden we in een ongelooflijk mooi appartement in Amsterdam Zuid. Waar ik, voor ik mijn vrouw leerde kennen, een hele gave vrijgezellenflat van had gemaakt.’ > Wat is het verschil tussen een vrijgezellenflat en een flat voor mensen met een relatie?

‘Toen ik er alleen woonde bestond alles uit één ruimte. Als je samenwoont, is het belangrijk dat je ook de mogelijkheid voor een eigen plek creëert. En met kinderen wordt die behoefte nog sterker.’ > Wat is de fijnste plek in huis?

‘Na mijn bed? Ik denk de keuken. Het is een hele ruime zelf ontworpen keuken, met een grote schuifpui naar buiten waardoor je hier heel goed de sensatie voelt van het overvloeien van huis en tuin. Er staat een grote houten tafel, waaraan we allemaal graag en veel zitten. Maar de bibliotheek vind ik ook wel heel fijn. Als ik even afstand wil nemen van alle snelheid, kruip ik hier weg met een goed boek.’ > Lijkt u op uw buren?

‘Nee, godzijdank voor hen niet.’

10

vastgoed bekend

vastgoed bekend

11

buitenland

De Cours Mirabeau (boven) is de centrale boulevard in het historisch centrum van Aix-en-Provence, Les Allées Provençales (beneden) sluit hier direct op aan.

Het centrum van Aix is door zijn vele winkels en markten buitengewoon levendig. Door de aanwezigheid van een universiteit heeft de stad in de regio een centrumfunctie.

De nieuwe ‘Champs-Élysées’ van Aix-en-Provence

Les Allées Provençales auteur Fiona van Schendel beeld Don Wijns

Begin dit jaar kreeg het Zuid-Franse Aix-en-Provence haar eigen moderne shopping avenue: Les Allées Provençales. Bouwfonds MAB Development creëerde dit nieuwe winkelcentrum vanuit de visie ‘stad als marktplaats’.

Vanuit een commercieel oogpunt is de nieuwe avenue verweven met de oude stad en juist niet ontwikkeld als een opzichzelfstaand winkelcentrum.

Een visie die wordt gedeeld door de eigenaar van Les Allées Provençales en investeringsmaatschappij Redevco.

De mistral blaast met ijzige vlagen dwars door het stadje Aix-en-Provence. Een oud vrouwtje neemt de bus om nieuwe schoenen te kopen.

Ze stapt uit bij de halte in het historisch centrum. De volgende halte is ‘La Rotonde’, het beginpunt van de gloednieuwe promenade Les Allées Provençales, ontwikkeld door

12

buitenland

Aix-enProvence

Les Allées Provençales

Bouwfonds MAB. Aan weerszijden prijken internationale modeketens zoals H&M en ZARA. Hier stappen Julie en haar vriendinnetjes uit. Bloedserieus beamen ze de noodzaak van de uitbreiding van het centrum. Julie (16): ‘We hebben er recht op. Eindelijk wordt Aix erkend als jong en dynamisch.’ Beheerst lopen

buitenland

13

> Les Allées Provencales is genomineerd voor de

2008 Shopping Centre Awards. ICSC Europe heeft de genomineerden in november bekend gemaakt.

De awards zijn de belangrijkste op het gebied van Europees retail vastgoed. Andere genomineerden zijn De Parade in Bergen op Zoom en Stadshart Almere van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. De winnaars worden op de ICSC Europe Conference van 25-27 april in Amsterdam bekend gemaakt.

Van links naar rechts: van Bouwfonds MAB Development, Valerie Junier , Directrice Commerciale & Marketing en Marc Vaquier, Président Directeur Général en van Redevco: Jean-Christophe Brexta, Président Directeur Général

‘Le rotonde’ verbindt het nieuwe winkelgebied aan de oude stadskern

‘We benaderden Les Allées Provençales niet als een winkelstraat, maar als een heel nieuw winkelcentrum’

ze hun nieuwe straat in, de mistral trotserend.

Duidelijk meisjes van de Midi, die toch heel modern zijn à la Parijs. Ze incorporeren als het ware het dualisme tussen Provençaals en hedendaags. Net als de brede winkelpromenade, waarvoor Bouwfonds MAB tekende. Op vloeiende wijze verbindt deze promenade de oude stad met het nieuwe, waarbij de charme en deftigheid van de Provence behouden blijft.

Geen makkelijke opgave.

De kans om te mogen bouwen in het centrum van Aix-en-Provence is klein, maar als het lukt, een prestigieuze uitdaging. Aix is namelijk niet zomaar een stad. De architectonische rijkdom van Aix-en-Provence getuigt dat het ooit de hoofdstad van de Provence was. De tweede rechtbank van Frankrijk zetelt hier al eeuwen, net als haar vermaarde universiteit.

Onlangs heeft de Franse regering in en rondom de stad plekken aangewezen die zij graag terugziet op de lijst van het Werelderfgoed (UNESCO), zoals het atelier van

14

buitenland

‘Aix is hard op weg een mediterrane metropool te worden’

Aix is hard op weg een mediterrane metropool te worden. Het inwonersaantal is bijna 140.000, met de nabije omgeving erbij zelfs zo’n 333.000 inwoners. De bedrijvigheid in de omgeving geniet steeds meer aanzien, vooral in de dienstverlenende en elektrotechnische sector.

Sinds 2001 ligt Aix door de snelheidstrein (TGV) slechts op drie uur reizen van Parijs.

het verlengde van de oude hoofdstraat, lag een achtergesteld terrein van ongeveer twintig hectare. De oude luciferfabriek en het goederenstation die in de eerste helft van de twintigste eeuw een functie hadden, lagen er uitgeblust bij. Het gebied beantwoordde niet meer aan de levensbehoeften van de inwoners en de bezoekers van de stad. In 1992 kocht de gemeente via een declaration d’utiliter publique één voor één de oude gebouwen op en gaf de beroemde Catalaanse architect Oriol Bohigas (MBM Arquitectes) opdracht dit gebied vorm te geven. De eerste plannen van de gemeente voor dit industriële centrum, beperkten zich tot nieuwe woningen en kantoren. Later werd ook ruimte voor retail gereserveerd, die zo dicht mogelijk tegen de oude hartskern werd gebouwd om het centrum te vergroten.

Om met de tijd mee te gaan, besloot de gemeente van Aix om de stad te moderniseren toen in de jaren negentig daar toe gelegenheid was. Schuin onder het historische centrum in

Het winnende idee In het kantoor van Bouwfonds MAB aan de Champs-Élysées in Parijs vertelt algemeen directeur Marc Vaquier: ‘Wil je succesvol

impressionist Paul Cézanne en de berg Sainte Victoire. Even onaantastbaar is het middeleeuwse centrum van smalle straten en huizen met muren van één meter dik. Ten zuiden ligt een statige achttiende eeuwse wijk, gedomineerd door de Cours Mirabeau. Deze door platanen beschaduwde avenue verbindt aan weerszijden twee sprankelende fonteinen en fungeert als de hoofdstraat in Aix.

Het nieuwe centrum biedt niet alleen ruimte aan winkels, maar ook aan woningen, horeca én een grote parkeergarage. Deze faciliteert ook de nieuwe schouwburg.

ontwikkelen, dan moet je weten hoe je retail in een groter geheel kan verweven. En daarin komen onze expertise en visie als commercieel ontwikkelaar naar voren. Zo benaderden we Les Allées Provençales niet als een winkelstraat, maar als een heel nieuw winkelcentrum van 15.000 vierkante meter. Het maakt onderdeel uit van het project ‘Operation Sextius Mirabeau’ waar ook kantoren, 400 appartementen en 1.800 ondergrondse parkeergarages deel van uitmaken.’

‘Toen we de ontwikkelingscompetitie voor de commerciële ruimtes in 1998 wonnen was het kern van ons plan: hoe kunnen we het centrum van Aix-en-Provence laten concurreren met de grote winkelcentra uit de omgeving. Door de beperkte omvang van de winkelruimtes in het historische centrum, was hier een lacune. Grote ketens konden zich hier niet vestigen. Het gevolg was dat de inwoners van Aix naar de winkelcentra in de periferie of naar Marseille moesten uitwijken, waar ze vervolgens al hun

Vincent Mauvage, directeur Urbanisme et Commerce

‘De grote ketens hebben hier jaren op gewacht’ Maar liefst 45 winkels. Geen vierkante meter is nog vrij. Het laatste deel van het winkelcentrum Les Allées Provençales opende op 25 april van dit jaar.

Vincent Mauvage, directeur Régional Sud van Urbanisme et Commerce heeft de verantwoordelijkheid over het verhuren van de winkelruimtes. Hij overlegt hierin met Bouwfonds MAB en Redevco die groot belang hebben bij de uitstraling van Les Allées Provençales. Daarnaast bemiddelt hij tussen de vertegenwoordiger van de gemeente op het gebied van regelgeving, de SEMEPA (Société d’économie mixte d’équipement du Pays d’Aix) en de huurders.

Mauvage: ‘De grote ketens wachten hier al jaren op. Aix en haar omgeving vormen een rijk gebied en bieden een fijn leefklimaat, waarin cultuur en de natuur een grote rol spelen. Ook de economische bedrijvigheid is toegenomen, zoals het belang van de micro-elektronische industrie en de groei van de dienstverlenende sector. Een aantrekkelijk gebied dus om hier een grote winkel te openen. Met de komst van Les Allées Provençales is het eenvoudig lokale ondernemers over te halen om hier een franchise te beginnen of een eigen winkel op te zetten. We pakken het professioneel aan. Naast de gebruikelijke activiteit van beheer en helpen ontwikkelen, heeft Urbanisme en Commerce de Association commerciaux de marketing d’Aix opgericht voor de promotie van dit winkelcentrum. Vanzelfsprekend zijn de retailers hierin vertegenwoordigd. We hebben een mooi logo laten ontwerpen dat we in iedere uiting gebruiken.’

Het positieve resultaat van dit winkelcentrum is al in harde cijfers aan te tonen. ‘Sinds de winkels nabij de Cours Mirabeau in april zijn geopend, is de omzet van omliggende winkels in de afgelopen vijf maanden al met vijftig procent gestegen.’

buitenland

15

De kleuren en materiaalkeuzes van de architectuur, maar zeker ook dat van de openbare ruimte passen bij het mediterrane karakter van de stad.

‘Als je commerciële ruimte in een hart van een stad ontwikkelt, begint het altijd bij de klant: wat wil hij en hoe wordt hij gelukkig’

andere uitgaven deden. Om deze reden en om bezoekers van de omgeving aan te trekken, presenteerden we in onze lay-out grote ruimtes voor internationale modewinkels als H&M (1.700 vierkante meter), ZARA, ZARA HOME, Natures & Decouvertes en FNAC, het boekenen multimediaconcern van Frankrijk (1.980 vierkante meter). Dit soort winkels fungeren als een magneet en lossen het probleem van de trek uit de stad op. Deze merkwinkels geven daarnaast een impuls aan de reeds aanwezige bedrijvigheid in de stad. Omdat dit winkelproject niet op zichzelf staat, maar onderdeel uitmaakt van een multifunctioneel project waar veel mensen werken en wonen, waren we de enige ontwikkelaar die supermarkt Monoprix erbij had gehaald. Niemand had hieraan gedacht, omdat deze winkel vlakbij een groot filiaal heeft op de Cours Mirabeau.’

Lokale ondernemers Junier, sinds 2002 bij Bouwfonds MAB verantwoordelijk voor de verhuur van nieuwe

16

buitenland

kantoor- en winkelruimte, schuift in het kantoor van Vaquier aan. Junier: ‘Als je commerciële ruimte in een hart van een stad ontwikkelt, begint het altijd bij de klant: wat wil hij en hoe wordt hij gelukkig. Naast de komst van de grote merken, wilden we met retailers uit Aix-enProvence werken, maar dan wel met ondernemers van nieuwe concepten of nieuwe winkels die we nog niet hadden in Aix. We werkten hiervoor nauw samen met de beheerder Urbanisme et Commerce (zie kader), die in Frankrijk meer dan twintig jaar ervaring heeft in het vinden van retail bij dit soort multifunctionele projecten. Een voorbeeld is ‘Montres et Vous’, een horlogewinkel die met veel topmerken samenwerkt en voor het eerst een winkel in Aix opende. Andere keren kozen we voor een internationaal merk zoals Quicksilver, waarvoor het hier een franchise ondernemer vond.’

Van chique naar simpel Junier: ‘Onze visie over de indeling van retail

De kwalitatieve inrichting van de openbare ruimte versterkt het gebruik en daarmee de levendigheid.

‘De merkwinkels geven een impuls aan de reeds aanwezige bedrijvigheid in de stad’

betrof niet alleen de grote merknamen in combinatie met lokale ondernemers, maar ook onze kijk op de realisatie ervan. Zo hadden we in ons programma voor Les Allées Provençales twee thema’s opgenomen. Het vanaf het centrum gezien achterste deel van het gebied was het deel dat het eerst gebouwd zou worden in 2001. Hier wilden we alleen maar praktische retail zoals een apotheek, kapper en bakker. Het gedeelte dat in het verlengde ligt van de Cours Mirabeau, waar de bouw in 2004 begon, bevindt zich de entree van Les Allées Provençales. Dat deel moest zeer uitnodigend zijn. Hier hebben zich de wat exclusievere winkels gevestigd als Swarovski, Mexx, maar ook betaalbare modeketens als H&M en ZARA. De huur is hier logischerwijs wat duurder want het is een toplocatie. We hebben de indeling gebaseerd op het shopgedrag van de consument. Het ene product kopen ze omdat ze het nodig hebben het andere kopen ze op basis van impuls.

Het is dus verstandig de praktische winkels

achterin te plaatsen, want daarvoor moet het winkelende publiek eerst de lifestyle winkels passeren.’

Realisatie Vaquier: ‘In ieder project kun je obstakels verwachten. In dit project hebben we anderhalf jaar verloren aan onderhandelingen doordat de nieuwe burgermeester Maryse Joissains Masini in 2001 flink in de plannen ging snijden. We hebben twintig procent moeten uitdunnen. De politiek speelde ook een rol omdat dit project het paradepaardje was van de voormalige burgemeester, François Picheral. Uiteindelijk konden we in 2002 beginnen met bouwen. Het eerste deel werd in 2004 opgeleverd en het tweede deel opende dit voorjaar.’

De realisatie is volgens Vaquier niet eenvoudig geweest. ‘Doordat ons project deel uitmaakte van een project waar ook woningen, kantoren en parkeergarages werden gebouwd, werkten we samen met vele andere kleinere

Laurent Charasse, directeur FNAC Aix-en-Provence

‘Er wonen hier veel studenten’ ‘De FNAC heeft al twintig jaar de wens om een 72ste vestiging in Aix te openen. Nu het zover is voelt het als een privilege.’ Dat zegt Laurent Charasse, directeur FNAC in Aix. ‘FNAC heeft eenvoudige beweegredenen om hier een vestiging te openen: de koopkracht en interesse in cultuur zijn hoog. Aix huist veel studenten, zo’n 50.000, en het stadje ligt geografisch strategisch in het zuiden, naast de Mont St. Victoire en met lijnen naar de Luberon, de kust en het hele binnenland.’

Bescheiden omvang ‘Op 25 april 2007 zijn we geopend en het loopt heel erg goed. FNAC staat heel hoog aangeschreven. Ons assortiment is groot en van goede kwaliteit. Met 84 mensen in dienst, hopen we iedereen zo goed mogelijk te helpen. We verkopen veel meer dan boeken alleen. Ook cd’s, dvd’s, telefoons, hifi, tv/video, fotocamera’s en computers. Toen het nieuws van onze nieuwe vestiging doordrong, merkten we wel dat de zelfstandige boekhandels in het oude centrum zich zorgen maakten.

Inmiddels heeft de gemeente ons slechts toestemming gegeven voor een boekenafdeling van driehonderd vierkante meter. Wij hadden natuurlijk liever vijfhonderd vierkante meter gewild. Onze totale commerciële ruimte bestaat uit 1.980 vierkante meter, maar inclusief onze kantoren, huren we een oppervlakte van 3.230 vierkante meter.

Zoiets had nooit in het historische centrum van Aix gekund. Dus we zijn toch erg tevreden.’

buitenland

17

> Les Allées Provençales kun je niet typeren als

nieuwbouwcentrum, noch als herontwikkeling van een oud industrieterrein. Het is een extensie van het stadshart.

De goede toegankelijkeheid, de kwalteit van de winkels maar vooral ook de prachtige aanplant van groen met fraaie waterpartijen, maken dit project zeer geslaagd.

‘Met Les Allées Provençales heeft Aix een nieuwe avenue gekregen, provençaals en door haar wijde opzet vol grandeur, maar toch ook jong en modern’

projectontwikkelaars. Een belangrijke rol was weggelegd voor SEMEPA die namens de gemeente verantwoordelijk was voor de openbare delen en daarnaast het hele project coördineerde. We kwamen overeen om met twee bouwondernemingen te werken, SECTP en CARI. Wat de aannemers betreft werken we hier in Frankrijk – in tegenstelling tot andere landen – niet met één of twee algemene aannemers, maar met zo’n tien tot vijftien aannemers per gebouw. Hiermee bespaarden we op dit project zo’n vijf procent op de totale kosten. Ter plaatse werkten we nauw samen met Urgence et Commerce die de wensen van de retailers met betrekking tot de inrichting doornamen, en tot slot met vele architecten zoals Atelier 9 en ATC Architecture (gebouw Aquae Sextiae), Reichen & Robert (ontwerpers van het mooie gebouw La halle, waarvoor Bouwfonds MAB de enige ontwikkelaar was) en AT2A (gebouw Vendôme Rotonde).’

18

buitenland

Financiering Voor Redevco is de loyaliteit naar het project onverminderd groot geweest. De lange wachttijden die opgingen voor de autorisatie van vergunningen nam zij op de koop toe. Redevco is een investeringsmaatschappij vanuit de C&A vastgoedtak en heeft zich altijd geïnteresseerd in winkelcentra met internationale flagshipstores van modemerken en nieuwe conceptwinkels. Redevco betaalde in totaal 55 miljoen euro voor de commerciële ruimtes van de nieuwe avenue van Aix-en-Provence.

Investeren Algemeen directeur van Redevco JeanChristophe Bretxa is ook in Parijs. Hij legt uit waarom hij zo tot dit project is aangetrokken: ‘Les Allées Provençales past precies in de kern van onze strategie. Wij investeren hoofdzakelijk in commerciële ruimtes van hoge kwaliteit op A-1 locaties, vaak voor hele lange termijn. Vanwege de schaarse mogelijkheden in historische centra, richten we ons eveneens op gebieden

Les Allées Provençales

‘Het stedelijk plan zit perfect in elkaar en is architectonisch gezien van zeer hoge kwaliteit’

die dicht tegen deze centra aanleunen en in de loop der jaren tot het centrum gerekend zullen worden. Tot slot, maar in mindere mate, investeren we in winkelcentra in de buitenwijken als daar een sterke behoefte aan is. Maar van de tachtig procent die wij in commercieel vastgoed beleggen, zit zeventig procent in de traditionele stadscentra en gebieden die hier tegen aanleunen. Vandaar dat Les Allées Provençales perfect in onze portfolio past. Zo ligt de nieuwe promenade in hartje centrum, dichtbij de historische kern van Aix. Het stedelijk plan zit perfect in elkaar en is architectonisch gezien van zeer hoge kwaliteit. Een combinatie met aan de ene kant grote internationale merknamen en aan de andere kant lokale retailers is heel belangrijk; er is intelligent gebruik gemaakt van de ruimte (multifunctioneel, inclusief parkeergelegenheid onder de grond).

Afgezien van duurzaam bouwen is dit voor ons heel belangrijk.’ Hij bestempelt Les Allées Provençales dan ook als een zeer geslaagd project. ‘Net als Bouwfonds MAB geloven we

dat de waarde van projecten bepaald wordt door de tevredenheid van de gebruikers.’

Flaneren Met Les Allées Provençales heeft Aix een nieuwe avenue gekregen, om te flaneren en te ontspannen. Geen auto mag er door, slechts de mistral en de bezoekers. Provençaals en door haar wijde opzet vol grandeur, maar toch ook jong en modern. Het centrum van Aix-en-Provence laat zich nu omschrijven als een oude stad die zich uit haar slaap uitstrekt en in Les Allées Provençales wakker wordt.

Vaquier: ‘Les Allées Provençales kun je niet typeren als nieuwbouwcentrum, noch als herontwikkeling van een oud industrieterrein.

Het is een extensie van het stadshart; daar waar de macht en de handel zich bevindt.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Oppervlakte:

15.000 vierkante meter commerciële ruimte, onderdeel van Sextius-Mirabeau (1.800 ondergrondse parkeerplaatsen, 500 luxe appartementen, kantoren en pleinen).

Ligging

tegen het historisch hart in het centrum, naast de Rotonde (Place General de Gaulle).

Ontwikkelaar:

Bouwfonds MAB Development.

Samenwerkende partijen:

SEMEPA (gemeente), Urbanisme et Commerce en kleinere ontwikkelaars.

Architecten:

Reichen & Robert, Atelier 9, Cabinet AT2A, ATC Architecture.

Investeerder:

Redevco.

Oplevering:

Fase I april 2004, Fase II april 2007.

Functies:

Wonen, kantoren, winkelen en parkeren.

Aix-en-Provence Locatie:

Zuid-Frankrijk, departement Bouches-du-Rhône en dertig kilometer ten noorden van Marseille.

Inwoners Aix-en-Provence:

134.222 (333.000 inclusief Communauté du pays d’Aix) Belangrijke studentenpopulatie (40.000).

Werkgelegenheid in Aix-en-Provence en omgeving:

industrie (micro-elektronica), techniek, informatica en dienstverlenende industrie.

Bereikbaarheid:

autoroute, vliegveld Marseille en TGV sinds 2001.

Omliggend landschap:

cipressen, pijnbomen en velden.

Beroemde berg Sainte Victoire.

Cultuur:

stad van impressionist Paul Cézanne en cultuurhistorische bezienswaardigheden.

buitenland

19

re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d

kunst in de openbare ruimte

‘Wacht een week met reageren’ auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas

Ten tijde van het 150-jarig bestaan van de Groninger Maatschappij van Landbouw was Harm Evert Waalkens, nu Tweede Kamerlid voor de PvdA, voorzitter. Hij wilde iets bijzonders doen. Daarom stelde hij voor een landmark aan te brengen die de missie van de boerenbelangenorganisatie zou kunnen gaan verbeelden. ‘Ik kende het werk van Piet Tuytel (Alblasserdam 1956) uit de galerie van mijn vader en hij leek mij de aangewezen persoon.’

Sommige boeren uit de omgeving dachten daar in het begin anders over.

‘Als wij paarden zouden hebben dan zouden die niet door dat beschilderde gat durven’, riep één van de boeren toen hij de schetsontwerpen van Tuytel zag voor de dijkcoupure in Oldambt. ‘Hoeveel paarden heb je dan?’ vroeg Waalkens. ‘Ik heb geen paarden’, antwoordde de boer.

‘Nou dan is dat opgelost’, zei Waalkens. ‘En die kleur geel, die is veel te fel, die past helemaal niet in de natuur’, riep een ander. ‘We verbouwen wel tarwe, maar dat is beige.’ Ook dat pareerde Waalkens met gemak.

‘We zullen het kunstwerk op een mooie dag in juni onthullen, wanneer de koolzaadvelden in bloei staan en je zult zien: in exact dezelfde kleur.’

Waalkens begrijpt het wel. Hij is zelf eveneens boer. ‘Voor boeren hoeft het nu eenmaal niet zo uitbundig en mag het al helemaal niet te veel kosten.’ Maar Waalkens begreep dat als je een opvallend kunstwerk in het midden van niets neerzet, dat het de aandacht trekt. En dat deed het.

‘Het is vaak op de foto gezet en het kreeg veel aandacht van de pers, niet alleen van de regionale bladen, maar ook van het NRC.’ Die aandacht is precies wat Waalkens wilde. Aandacht voor de Groninger Maatschappij van Landbouw en daarmee aandacht voor het boerenbelang. Waalkens komt uit een echte boerenfamilie. ‘Wij boeren al driehonderd jaar in Noordoost Groningen.’ Een familie die altijd net iets verder dan de eigen oprijlaan heeft gekeken. Zijn vader was erg geïnteresseerd in kunst en had een galerie aan huis, en Waalkens zelf zit nu in de politiek. Hij is Tweede Kamerlid voor de PvdA. ‘Maar ’s avonds en in het weekend gaan de overall en de laarzen gewoon weer aan hoor.’

Bestuursvergadering Toen Waalkens Tuytel in 1993 de opdracht gaf, zijn ze samen door de polder gaan rijden. Tuytel heeft deze coupure uitgekozen, omdat volgens hem hier de geschiedenis van het landschap het best leesbaar is: deze plek herinnert aan de tijd dat het land werd gewonnen op zee. Een dijk-

coupure is een opening in de binnendijk waar het verkeer doorheen kan.

Bij hoogwater kunnen de coupures met schotbalken gedicht worden, maar met de huidige hoogte van de zeedijk is dat niet meer nodig. ‘Toen hij zijn plek gevonden had, heb ik Tuytel gevraagd vijf schetsen te maken en die heb ik toen ingebracht tijdens de bestuursvergadering.’ ‘Wacht’, zei Waalkens destijds tegen zijn medebestuurders terwijl hij de schetsen uitrolde. ‘Wacht nog een week met reageren. Laat het allemaal even op je inwerken.’ Hij was bang dat ze de schetsen gelijk zouden afschieten.

Maar het viel mee. ‘We hebben nog wel even flink gediscussieerd, vooral over het financiële gedeelte, maar uiteindelijk ging iedereen akkoord.’

Over de dijkcoupure De betonnen wanden die zijn aangebracht om de dijkmassa in bedwang te houden, heeft Tuytel fel geel geschilderd. Op de kopse kanten schilderde hij twee reusachtige polaroids, een element dat vaker in zijn werk opduikt.

Het kunstwerk van Tuytel bevindt zich in Oldambt tussen de Carel Coenraadpolder en de Reiderwolderpolder en is nu in het beheer van het Waterschap.

Piet Tuytel in de Bouwfonds Kunstcollectie Het meest opvallende aan het werk van Piet Tuytel is zijn omgang met het materiaal. Zowel bij de Dijkcoupure als bij het werk in de Bouwfonds Kunstcollectie valt op dat Tuytel het materiaal als een gegeven ziet. Hij gaat uit van een bestaande situatie of een bestaand alledaags object. In dit geval is de kunstenaar uitgegaan van een bestaande radiator. Door dit object te gebruiken in een kunstwerk koppelt Tuytel de radiator los van zijn oorspronkelijke betekenis; het gaat niet meer om de functie, maar om de vorm en het materiaal. Hoewel de directe associatie met de originele betekenis blijft bestaan, is het object op dat moment geen verwarming meer, maar onderdeel van een kunstwerk.

Kunstenaar: Piet Tuytel Titel: Dijkcoupure Jaar: 1993 Locatie: Oldambt

Feiten over het kunstwerk in de Bouwfonds Kunstcollectie Kunstenaar: Piet Tuytel Titel: Zonder titel (CV-12) Jaar: 2006 Afmeting: 56 x 73 x 11,5 cm Materiaal: Radiator, aluminiumtraanplaat en rode lak Locatie: Hoofdkantoor Rabo Bouwfonds te Hoevelaken Jaar van Aankoop: 2007

kunst in de openbare ruimte

21

markt

Bouwfonds MAB Ontwikkeling in gesprek met het CPB

Maakbaar Nederland? auteur Dolf Dukker beeld Don Wijns en Reinier Gerritsen De verbazing in zijn stem over de uitkomst van een recente studie is goed hoorbaar: ‘Werken volgt wonen!

Dat is het tegenovergestelde van wat economen altijd hebben beweerd. Dat is een belangrijke observatie die eigenlijk op de voorpagina zou moeten.’ Aldus Centraal Planbureau directeur Coen Teulings tijdens een brainstorm over de vraag welke ruimtelijke ontwikkelingen er in ons land te verwachten zijn.

Coen Teulings aan tafel met Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling, Georg Gelauff, adjunct directeur van het CPB en Ruud Okker, hoofd sector economie en fysieke omgeving van het CPB.

Hoe ziet Nederland er over 10, 20, 30 jaar uit?

Waar zal in de toekomst meer of juist minder worden gebouwd? Welke locaties ontwikkelen zich tot economische hotspots? De instantie die bij uitstek is gekwalificeerd hierover iets zinnigs te zeggen, is het Centraal Planbureau, in aanmerking genomen dat voorspellingen in het algemeen met aanzienlijke onzekerheidsmarges zijn omgeven. Directeur Coen Teulings relativerend: ‘Gaan we allemaal links rijden of rechts? Als we allemaal rechts rijden, weet ik dat we dat zullen blijven doen. Van tevoren voorspellen waar een nieuwe stad zal ontstaan, is heel erg lastig.’

Aan tafel zitten – behalve Teulings – Friso de Zeeuw van Bouwfonds MAB, Georg Gelauff van het CPB en Ruud Okker van het CPB. De kaarten die de redactie bij wijze van richtsnoer heeft laten maken over de vergrijzing, de bevolkingsgroei, inkomens en andere demografische en economische waarden in de veertig COROP-gebieden (zie kader), worden vluchtig bekeken. Het is gesneden koek voor de heren. Bovendien, de toekomst laat zich niet in de kaart kijken.

En wat doet het ertoe dat de bevolkingsgroei in Zuidwest-Drenthe een fractie groter is dan in Noord-Overijssel? Het gaat om de grote lijnen; wat zijn de dominante bewegingen in het land?

22

markt

Overgangszone Analoog met de studie Welvaart en Leefomgeving van de planbureaus kiest Okker de demografie als startpunt van de discussie.

‘De vergrijzing slaat toe aan de randen van Nederland, in de provincies Limburg, Zeeland en een groot deel van de noordelijke provincies. De periferie noemen wij dat. In het midden van het land is de vergrijzing het minst.’ Een tweede interessante ontwikkeling noemt hij ‘de geleidelijke verschuiving van de bevolking vanuit de Randstad naar wat wij de overgangszone noemen. Dat zijn NoordBrabant en delen van Gelderland en Overijssel.

Flevoland hoort er ook nog een beetje bij.

In de meeste scenario’s blijft de relatief forse groei in deze zone doorgaan tot 2040.’ Okker verklaart deze verschuiving door de behoefte aan grotere woningen en meer groen, maar wel in de buurt van de economische brandpunten.

Wat er met de bevolkingsomvang van de grote steden gaat gebeuren, is in hoge mate afhankelijk van de instroom van immigranten.

‘Blijft die doorgaan dan neemt de bevolking toe en zien we mogelijkheden voor verdere uitgroei’, zet Okker uiteen. ‘Komen we in een krimpscenario dan is het bij gebrek aan precedenten niet zo duidelijk wat er gaat gebeuren.

Je zou kunnen verwachten dat de bevolkings-

Coen Teulings Hij is sinds 2006 directeur van het Centraal Planbureau. Daarvoor was hij twee jaar directeur van SEO Economisch Onderzoek waar hij van 1985 tot 1991 eerst als junior en later als senior werkzaam is geweest.

omvang van de Randstad relatief sterk blijft, maar heel zeker zijn we daar niet van.’ minder dan 22% 22% tot 23,6% 23,6% tot 23,8% 23,8% tot 27,6% 27,6% of meer

De eerste vraag van De Zeeuw luidt: ‘Hoe kijkt het CPB aan tegen zijn opvatting dat ‘de regionale en lokale verschillen in de toekomst groter worden?’. Een opvatting die ook voormalig minister Sybilla Dekker heeft geventileerd. De Zeeuw: ‘Ik verwacht regio’s met een afnemende bevolking en regio’s met een groeiende bevolking. Op kleine schaal is dat nu al zichtbaar. Waar in Utrecht nu nog bevolkingsgroei én een forse woningbehoefte is, willen de gemeenten in Parkstad Limburg de bevolkingsafname aangrijpen tot herstructurering van de woningvoorraad. In Delfzijl is dat proces al begonnen.’ Okker herkent het beeld. ‘Limburg en Oost-Groningen met

Verhouding tussen het aantal personen van 65 jaar en ouder en het aantal personen in de leeftijd 20 tot 65 jaar (Bron: CBS, 2006)

Grijze druk Duidelijk zichtbaar is dat de vergrijzing van Nederland aan de randen van Nederland toeslaat. In de provincies Limburg, Zeeland en een deel van de noordelijke provincies is de vergrijzing het grootst.

‘Het is de economie die bepaalt en de mensen hobbelen er achteraan’ Delfzijl zijn voorboden van wat er in de toekomst op meer plaatsen kan gaan gebeuren.

Er zijn ontwikkelingen die we niet in de hand hebben. Die voltrekken zich op een gegeven

moment in zo’n regio. Gemeenten hebben de neiging te denken dat hen dit niet zal overkomen. Het zal bestuurders voor grote problemen plaatsen. Waar halen ze het geld vandaan om de problemen op te lossen?’

minder dan 2,6% 2,6% t/m 2,9% 3% t/m 3,1% 3,2% t/m 3,4%

Wat de regionale verschillen verder zal vergroten, zijn de werkgelegenheidseffecten van nieuwbouwwoningen. CPB-onderzoek (The impact of homeownership on unemployment in the Netherlands, augustus 2007) heeft een verbazingwekkend, nog niet eerder in Nederland waargenomen verband tussen wonen en werken aangetoond. Het is altijd zo geweest dat mensen zich vestigden op plaatsen waar zij de kost konden verdienen.

Teulings haalt een uitspraak aan van de econoom Larry Summers die deze relatie onderstreept: ‘You should not bring the jobs to the people, but the people to the jobs’.

Het is de economie die bepaalt en de mensen hobbelen er achteraan. Dat is de regel. Wat wij hebben gevonden, is precies het tegenovergestelde. Werken volgt wonen. Dat is een belangrijke observatie.’ Okker vult aan: ‘We hebben er veel discussie over gehad. De waarneming is gebaseerd op een cijfermatige analyse op COROP-niveau over een periode van drie decennia. Er gelden wel allerlei voorbehouden. Wellicht blijkt dat als je op een lager aggregatieniveau gaat kijken dat de

2,5% of meer

Economische groei in % (Bron: CBS, 2006)

Economische groei Opvallend is te zien dat de economische groei in het midden van het land en de provincie Flevoland het hoogst is. Het Noordoosten van ons land blijft met een economische groei van minder dan 2,6 procent flink achter.

markt

23

Georg Gelauff Sinds 2006 is Georg Gelauff plaatsvervangend directeur van het Centraal Planbureau.

Gelauff heeft al een lange carrière bij het CPB die in 1979 begon als onderzoeker.

Daarna bekleedde hij binnen de organisatie diverse functies.

minder dan 28 28 tot 29,3 29,3 tot 30,6 30,6 tot 31,9 31,9 of meer

Besteedbaar huishoudinkomen in 1.000 euro (Bron: VROM/Woon 2006)

Besteedbaar huishoudinkomen Uit dit overzichtskaartje blijkt dat de niet de hele Randstad het hoogste besteedbare inkomen heeft. Feitelijk blijven de huishoudens die het meest te besteden te hebben beperkt tot de regio Utrecht en kleine delen van Noord- en Zuid-Holland.

24

markt

onderlinge relaties veel complexer zijn, maar op COROP-niveau hebben we het heel duidelijk kunnen vaststellen: werken volgt wonen. Binnen bepaalde randvoorwaarden.

Het is bijvoorbeeld niet aannemelijk dat meer ondernemingen zich in Groningen gaan vestigen indien er meer mensen gaan wonen.’

Typisch Nederlands ‘De geografie van de woningmarkt heeft unieke Nederlandse kanten’, aldus Coen Teulings.

‘Wij bouwen op locaties waar mensen – als zij het zelf voor het zeggen hadden – wellicht helemaal niet voor zouden hebben gekozen.

Typisch Nederlands is ook dat we gewoon door blijven bouwen, ongeacht of de woningprijzen dalen. Als in Amerika de huizenprijzen inzakken of als er geen vraag is dan stopt de bouw. Bij ons niet. Onze woningproductie reageert niet op prijzen. Plaats en tijd van bouwen, staan betrekkelijk los van de vraag.

Nederland haalt zich redelijk wat welvaartskosten op de hals. Wij bedenken achter een bureau waar mensen willen wonen, zonder ons af te vragen of dat werkelijk zo is.’

Het ontbreken van een relatie tussen huizenprijzen en het aantal woningen dat jaarlijks wordt gebouwd, alsook de kwaliteit ervan, is ontdekt door CPB-onderzoeker Wouter Vermeulen en Jan Rouwendal van de

Vrije Universiteit. Zij zoeken de oorzaak in de vele vormen van overheidsingrijpen in woningen grondmarkten. Marktpartijen hebben geen zeggenschap over het aanbod van grond voor woningbouw. Het is de overheid die met het vaststellen van planologische besluiten – zoals bestemmingsplannen – beslist waar mag worden gebouwd. Volgens de onderzoekers is het overheidsbeleid een belangrijke factor achter de stijging van huizenprijzen in de afgelopen decennia. Deze bevindingen sterken

‘Typisch Nederlands is ook dat we gewoon door blijven bouwen, ongeacht of de woningprijzen dalen’ De Zeeuw in zijn opvatting dat het onbegrijpelijk is dat de overheid de Bollenstreek op slot heeft gezet. ‘Ja, ik gooi hem er nog een keer in. Ik ben zeer van de ruimtelijke ordening, maar dit kan ik niet meer volgen.

Hyacinten zijn prachtig. Daarvoor hebben we de Keukenhof. Maar om de bollenteelt naast stationslocaties in stand te houden, dan verwordt planologie tot een dure hobby.’

Ruud Okker Hij werkt reeds dertig jaar bij het Centraal Planbureau. Na zijn studie economie en militaire dienst is hij in 1977 bij de organisatie begonnen. Na werkzaam te zijn geweest in diverse functies is Okker de laatste jaren hoofd sector economie en fysieke omgeving.

minder dan 168 168 tot 189 189 tot 206 206 tot 232 232 of meer

Gemiddelde woningprijs voorraad koopwoningen in 1.000 euro (Bron: ABF/Kadaster, 2006)

Gemiddelde woningprijs voorraad koopwoningen Voor nog echt een goedkope woning moet letterlijk in de uithoeken van Nederland worden gewoond: Noordoost Groningen en Zeeuwsch-Vlaanderen. Maar verder kleurt Nederland langzaam maar zeker donkerrood.

Is Almere in de visie van het CPB dan een voorbeeld van misplaatst overheidsbeleid?, luidt de volgende vraag van Friso de Zeeuw.

‘Wat we waarnemen is dat de hoogte van de huizenprijzen daar relatief laag zijn’, antwoordt Okker. De Zeeuw stelt vervolgens vast dat het inmiddels ‘economisch best goed gaat met Almere en bijvoorbeeld ook met voormalige groeisteden als Alkmaar en Zoetermeer. Een beetje maakbaar blijkt de gebouwde samenleving dus wel te zijn.’ Teulings: ‘Je hebt een zekere kritische massa en economisch houvast nodig om überhaupt ergens aan te kunnen beginnen. Er is in Almere heel wat tot stand gebracht. Er wonen veel mensen. Het is wel zo dat de groei van Almere ten koste is gegaan van Lelystad.’

‘Terwijl je nu ziet dat mensen met wat meer in de knip vanuit Almere naar Lelystad verhuizen. Lelystad is duidelijk over het dode punt heen. Het wordt een onderdeel van de uitdijende Randstad’, zegt De Zeeuw. ‘Het algemene beeld laat een zeker herstel zien van centrumfuncties’, verklaart Teulings.

‘We hebben een paar krachtige magneten: Utrecht en Amsterdam. De voorspoed van Almere is toch een afgeleide van Amsterdam.’

De Zeeuw heeft nog een kwestie op zijn lijstje staan. ‘Doen we onszelf niet tekort door de onderzoeken en de kaarten tot Nederland te

beperken? De positie van bijvoorbeeld Venlo als logistiek centrum is niet te begrijpen als je Duitsland op de kaart weglaat. Er is een vreemde, ouderwetse waterscheiding bij de grens. Is bijvoorbeeld ooit goed onderzocht waarom de woningprijzen in Duitsland veel lager zijn dan in Nederland?’

Teulings: ‘De grondprijzen zijn hoog in Nederland. Ook in de periferie. En om wat voor grond gaat dat nou?’ vraagt de CPBdirecteur zich hardop denkend af. ‘Het is voornamelijk landbouwgebied, net als bij de oosterburen. In onze hoge grondprijs zit dus de optiewaarde van alternatieve bestemmingen.

Iedereen denkt: vroeg of laat komt er iemand langs met bouwplannen.’

Invloed infrastructuur De slotronde: wat is de invloed van de aanleg van infrastructuur op de economische ontwikkeling van een regio? Okker: ‘Dankzij infrastructuur is het mogelijk over langere afstanden te pendelen. Dat is een van de verklaringen voor de uitschuif van de Randstad. Maar of je nou met de aanleg van nieuwe infrastructuur nog grootse wonderen kunt verrichten in dit land – zoals in de vorige eeuw is gebeurd – dat wagen wij te betwijfelen. De transportkosten zijn zo gedaald dat uit nieuwe infrastructuur geen grote voordelen meer zijn te halen.’

De Zeeuw komt met een voorbeeld: ‘Hadden

markt

25

erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuiz huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ve verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i

verhuizen Amsterdam ➔ Amsterdam

twee voordeuren twee keukens twee badkamers auteur Kim van Eerde beeld Don Wijns

Drie zuiveringstrommels aan de Tretjakovlaan vormen de laatste herinnering aan een voormalige waterzuiveringsinstallatie in de Amsterdamse wijk Slotervaart. Achter de dikke betonnen wanden gaan zes appartementen schuil. Paddy Tomesen ontwierp het bijzondere appartementencomplex en woont er ook zelf met zijn vrouw Suti. Afgelopen zomer kochten zij het appartement naast dat van henzelf en werden daarmee hun eigen ‘buren’.

Friso de Zeeuw De loopbaan van Friso de Zeeuw begon in 1976 als (Juridisch) adviseur bij stedenbouwkundig bureau Zandvoort b.v. Van 1993 tot 1998 was hij gedeputeerde van Noord Holland. Sinds 1998 is De Zeeuw directeur Nieuwe Markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

jullie verwacht dat vooral Goes economisch profiteert van de Westerscheldetunnel, en niet Zeeuws-Vlaanderen, wat de officiële beleidsverwachting was? Okker: ‘We hebben daar nooit aan gerekend. Bij de Zuiderzeelijn speelde iets soortgelijks. Het idee was dat het Noorden van die verbinding zou profiteren. Best mogelijk dat vooral de Randstad er het meeste voordeel van zou hebben.’

Teulings: ‘Wanneer een plaats hot wordt, wil iedereen er naartoe. Maar het is heel moeilijk te voorspellen welke plaats dat zal zijn.

Ik denk niet dat iemand het leeglopen van Zeeuws-Vlaanderen had kunnen voorspellen op basis van onze modellen. Wie profiteert straks het meest van de HSL, Rotterdam of Amsterdam? Dat is een hele lastige vraag.

Er zijn mensen die geloven dat de Deltametropool dankzij de HSL toch van de grond gaat komen. Ik geloof er niets van; de Noord- en Zuidvleugel van de Randstad blijven twee werelden. Wat er in feite gebeurt, is dat Rotterdam even dichtbij Amsterdam komt te liggen als Den Haag bij Amsterdam. Veel meer gebeurt er niet.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

26

markt

‘Typisch Nederlands is ook dat we gewoon door blijven bouwen, ongeacht of de woningprijzen dalen’ Wat zijn COROP-gebieden?

Een COROP-gebied is een regionaal gebied binnen Nederland dat deel uitmaakt van de COROP-indeling. Deze indeling wordt gebruikt voor analytische doeleinden. De naam COROP komt van Coördinatie Commissie Regionaal Onderzoeks Programma. Dit was de naam van de commissie die in 1971 de indeling van Nederland in COROP-gebieden ontwierp. In totaal zijn er in Nederland veertig COROP-gebieden. Elk COROP-gebied is een samenvoeging van gemeenten. Bij de opzet van de indeling stond het zogenaamde nodale indelingsprincipe voorop. Dit houdt in dat elk COROP-gebied een centrale kern (bijvoorbeeld een stad) heeft met een omliggend verzorgingsgebied. Er is bijvoorbeeld rekening gehouden met bestaande woonwerkrelaties. Dit nodale principe wordt echter soms geweld aangedaan, doordat de begrenzing van de COROP-gebieden de provinciale grenzen volgt. De provincies Flevoland en Utrecht vormen ieder in hun geheel één COROP-gebied.

De COROP-indeling wordt gebruikt door onderzoeksinstellingen als het CBS en het RIVM om statistische gegevens te presenteren. Voor de vergelijkbaarheid van deze cijfers over de tijd is het van belang dat de indeling niet te veel wijzigt. De COROP-indeling is dan ook sinds 1971 onveranderd gebleven.

Als architect werd Paddy Tomesen in 2000 betrokken bij het project om woningen te realiseren in de voormalige zuiveringstrommel. ‘Na vier jaar in Japan gewoond en gewerkt te hebben en een omzwerving naar Friesland, kwam ik voor mijn werk in Amsterdam terecht. Al snel kreeg ik genoeg van de veel te hoge huren en ging ik op zoek naar een geschikte koopwoning. In de meeste woningen miste ik echter de vrijheid om zelf de indeling te kunnen bepalen’, blikt Tomesen terug.

‘Toen ik beroepsmatig met deze woningen in aanraking kwam, was ik op slag ‘verliefd’. Ik had dan wel geen voorrang om een woning te bemachtigen, maar wist wel exact wanneer de woningen in verkoop gingen.’ Gevolg was dat Tomesen de appartementen in de voormalige zuiveringsinstallatie voor het uitkiezen had. De keus viel uiteindelijk op een appartement van 56 vierkante meter op de tweede verdieping van het ronde gebouw.

Geïnspireerd door Japan Tomesen liet de woning casco opleveren om volledig de vrije hand te hebben in de indeling en ontwierp zo zelf zijn eigen appartement.

En dat is aan de architect welbesteed. In de strakke woning hebben zijn Japanse jaren en de liefde voor het land onmiskenbaar hun sporen nagelaten. Tomesen wordt geïnspireerd door de wijze waarop Japanners hun woonruimte multifunctioneel gebruiken. Centraal in het compacte appartement is een blok gesitueerd waarin keuken, badkamer, kastruimte en de sfeerbepalende tatami’s – gevlochten Japanse stromatten – efficiënt met elkaar worden gecombineerd.

En alles bouwde hij zelf, van de houten kastenwanden tot aan het

gegoten betonnen keukenblad. ‘Ik weet eigenlijk niet beter. Mijn vader was op ’s zaterdags ook altijd bezig met klussen’, vertelt Tomesen.

‘Bovendien vind ik dat je als architect je vak pas echt verstaat, wanneer je dicht bij het vakmanschap blijft.’

Van alles twee Sinds Tomesen het appartement in 2000 betrok, is er veel in zijn leven veranderd. In de eerste plaats deelt hij nu zijn leven – en ook het appartement – met zijn vrouw Suti. En inmiddels heeft het tweetal een dochter van zeven maanden, Eline. ‘Met de komst van onze dochter is dit appartement echt te klein geworden. Met zijn tweeën hadden we het prima naar onze zin. Maar leven, werken en ook nog een baby in zo’n kleine ruimte is haast ondoenlijk’, vertelt Tomesen. ‘We hebben gespeeld met de gedachte om de stad uit te gaan. De nadelen wogen echter niet op tegen de voordelen om hier te blijven wonen. Bovendien hebben we enorm in dit huis geïnvesteerd. Niet alleen financieel, maar mijn hele gedachtegoed zit in dit huis.’

De mogelijkheid deed zich voor om het appartement van de buren te kopen. Samen goed voor ruim 150 vierkante meter. ‘Waar vind je zo’n gelijkvloerse woning tegenwoordig nog in Amsterdam’, merkt Tomesen terecht op. ‘De wanden tussen de twee woningen zijn inmiddels weggebroken, maar de grotere woning krijgt wel een andere stijl die hoort bij een nieuwe fase. In ieder geval laten we de twee voordeuren, twee keukens en twee badkamers intact. Na onze ‘verhuizing’ gebruiken we het kleinere appartement als atelier en voor logés. Heerlijk, een eigenzinnig huis met veel ruimte!’

verhuizen

27

kunst De Regentesse, gemeente Huizen

‘Wij betrekken de kunstenaar graag bij het project’ auteur Saskia van der Kam beeld Sabine Plamper

Sommige bedrijven geven een mooie fles wijn weg met kerst. Business unit Noord West van Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft iets met kunst. ‘Bouwfonds is sowieso een kunstminnende en maatschappelijk betrokken ontwikkelaar en wij vinden het leuk om die traditie uit te dragen’, vertelt Linda Joosten, PR manager Business unit Noord West. ‘In gemeenten waar we veel ontwikkelen, vinden we het leuk om te kijken of er niet een kunstwerk bij het project past dat we kunnen aanbieden of laten maken.’ Huizen is zo’n gemeente, de Regentesse zo’n project en Fanny Kiezenberg is de kunstenaar die de opdracht heeft gekregen een bronzen regentes te maken.

Kunstenaar Fanny Kiezenberg toont hier een model van het bronzen ‘Regentes’ dat straks een prominente plek krijgt in het bouwproject de Regentesse in Huizen.

Fanny Kiezenberg Fannie Kiezenberg (64) leek voorbestemd verpleegkundige te worden.

Ernstige rugklachten stonden een carrière in de verpleging echter in de weg. Haar interesse in de kunst werd flink aangewakkerd tijdens privé-lessen van Ab Diekerhof, docent aan de Kunstacademie in Arnhem. Daarna volgden studies aan onder andere de Hogeschool Holland in Amsterdam en in Italië waar Fanny Kiezenberg onder andere marmer leerde hakken. Ruim tien jaar gaat ze nu jaarlijks naar Italië om daar met dit natuurproduct te werken. Naast marmer werkt

Beknopt CV Geboren: Opleiding: Arnhem:

1943 Arnhem verpleegkundige privé-les van Ab Diekerhof docent ruimtelijk Kunstacademie Les Academie Hilde in Arnhem (alle technieken).

Amsterdam: Hogeschool Holland, bij Roel Teeuwen, abstractie, portret, model, mallenmaken, met kunststoffen werken, marmer hakken. Met Roel Teeuwen naar Italië marmer hakken.

Italië: Les Daatje van Daalen en Christine Sielcken (marmer hakken) Hilversum: Les Joop Hollanders: Abstract werken.

Nijnsel: Les Jos van Riemsdijk: met was werken.

28

kunst

zij ook graag met materialen als steen, beton en brons. Zelf bestempelt zij haar werk als geabstraheerd figuratief. Gek op torso’s maakt zij meestal naakten. Exposities van Fanny Kiezenberg zijn te zien in onder andere Laren, Middelburg en Arnhem. Verder geeft zij tijdens de zomervakantie workshops steenhakken op Terschelling.

Maar daarnaast geeft zij ook cursussen speksteen bewerken met aluminiumcement (beton),mallen maken, en in steen hakken.

Vanaf de Wakkerendijk in Eemnes bezien, heeft het vlakke land nog lage luchten en staan de rijen ondenkbaar ijle populieren nog als hoge pluimen aan den einder. ‘Het is ook niet voor niets dat zoveel kunstenaars hier hun atelier hebben’, zegt Fanny Kiezenberg. ‘Dit prachtige Oudhollandse landschap werkt heel inspirerend.’ Zo ook voor haar. Zij huurt de ruimte achter een boerderij op de dijk. In haar atelier is ieder plekje benut. In de hoek staan blokken natuursteen en in de vensterbank mooi gehouwen beeldjes. ‘Die zijn van mijn studenten. Ik geef twee dagen in de week les, daar haal ik mijn vaste inkomen uit, en de rest van de dagen besteed ik aan eigen werk.’

Kiezenberg maakt het liefst torso’s. De andere hoek van het atelier staat vol met mooie ronde mannen- en vrouwenbillen. ‘Kijk de billen van deze dikke dame zijn helemaal gaan glimmen omdat iedereen die er langsloopt er even over aait.’ Het was wel wennen dat ze haar regentes kleren aan moest geven. ‘Maar je kunt zo’n voorname dame natuurlijk niet in haar blootje laten staan.’

Nieuwjaarsreceptie Bij de keuze van het kunstwerk of de kunstenaar vindt Joosten het belangrijk dat samen met de gemeente te doen. Dat kan met de wethouder, maar ook met de kunstcommissie van de gemeente of met mensen uit de buurt. ‘En als

‘Je kunt zo’n voorname dame natuurlijk niet in haar blootje laten staan’ we een kunstenaar een opdracht geven dan is het natuurlijk aardig als dat iemand uit de omgeving is.’ Toen Linda Joosten en haar collega’s op zoek waren naar een kunstwerk dat symbool kon staan voor de Regentesse, zijn ze eerst op het stadhuis gaan vragen of de wethouder van cultuur niet een goede kunstenaar wist. ‘Hij kwam direct met Fanny’, weet Joosten nog. ‘Zij exposeerde op dat moment ook in het stadhuis.’ Kiezenberg kan het zich nog precies herinneren. Dat waren beelden die ze tijdens de nieuwjaarsreceptie had gemaakt. Samen met een paar andere kunstenaars was ze uitgenodigd om ‘live’ een aantal poses van een danseres vast te leggen.

‘Tijdens de sessie was de wethouder al een paar maal naar me toegekomen om me te complimenteren met mijn trefzekerheid en snelheid. Een paar weken later belde hij me om te vertellen dat hij me aan Bouwfonds had voorgedragen. En weer een week later zaten we hier met zijn allen aan de thee.’

Afgesproken werd dat het een bronzen beeld moest worden dat symbool kon staan voor het bouwplan. Ze kozen voor een regentes, een

bestuurder, die over het project kon waken.

Kiezenberg maakte vier modellen om te laten zien wat ze in huis had. ‘Ik heb daar erg mijn best op gedaan, want zoiets moet je grondig aanpakken’, vindt ze. ‘Voor mij sprong er al snel één beeld uit en gelukkig is die het uiteindelijk ook geworden.’

Regentesse Zeven kilometer noordwaarts aan de Monickskamp in Huizen doemen vier appartementengebouwen op. De gebouwen nemen de hoogtes over van de omgeving en klimmen van daaruit als het ware omhoog.

Rond de zomer van 2008 is de Regentesse, zoals het project genoemd wordt, klaar en worden hier 147 appartementen opgeleverd; 53 koop- en 94 vrijesector huurappartementen.

Door het groene binnenterrein dat over twee lagen parkeergarage heen komt, lijkt de Regentesse op een heuvel te liggen. En in die binnentuin krijgt de regentes van Kiezenberg straks haar plek. ‘Ik heb laatst gevraagd of ik er een kijkje mocht gaan nemen. Samen met iemand van Bouwfonds ben ik er naar toe-

kunst

29

winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen wer jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winke k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j

100 jaar wonen werken winkelen auteur Jaap Huisman

gegaan. Hij heeft een foto van mij gemaakt, precies op de plek waar straks het beeld komt’, vertelt Kiezenberg terwijl ze een foto van zichzelf laat zien waar ze met kaplaarzen en een helm op in een bouwput staat. ‘Wij betrekken de kunstenaars graag bij het project’, zegt Linda Joosten. ‘Je bent vaak een lange tijd met elkaar bezig en dan is het prettig als het contact goed is. Eens in de zoveel tijd ga ik even langs, of ik bel om te vragen hoe het gaat.’

Spannend Op dit moment is het beeld bij de bronsgieter.

Het spannendste moment van het hele proces voor Kiezenberg. ‘Er kan hier van alles misgaan, het begint er al mee dat ze mijn wassen beeld rigoureus in drie stukken zagen, zodat later het brons gelijkmatiger gegoten kan worden. Een afschuwelijk moment. Ik ben zelfs even weggegaan toen ze daarmee bezig waren, ik kon het niet aanzien.’

‘Als we een kunstenaar een opdracht geven dan is het aardig als dat iemand uit de omgeving is’ Het begon anderhalf jaar geleden allemaal met een ijzeren armatuur met daaromheen grote blokken piepschuim. Met een elektrisch mes heeft ze daarin het model gesneden dat ze daarna heeft bekleed met boetseerwas.

‘Het beeld moet op dit moment helemaal kloppen, stevig staan, de juiste houding hebben en een mooie uitstraling. De allure van een regentes moet er inzitten.’ Daarna is ze de kleding gaan uitsnijden. Ook weer uit grote plakken was, van precies 5 mm dikte.

‘Als een soort coupeuse heb ik haar aangekleed.’ Als dit helemaal klaar is, kan het

beeld naar de bronsgieter. Hij maakt mallen om de doorgezaagde stukken en een kern aan de binnenkant, stookt de was eruit en giet de ontstane ruimtes vol met brons. ‘Het is dus heel belangrijk dat ik de was gelijkmatig aanbreng anders is het brons niet overal even dik.’ Dan worden alle stukken weer aan elkaar gemaakt en bewerkt Kiezenberg het tot een mooi egaal beeld. ‘Daarna is ze klaar. Klaar om naar Huizen vervoerd te worden om haar daar op een voetstuk te plaatsen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Personeelsverwennerij Locatie: Ministerie VROM, Den Haag Kunstenaar: Zeger Reyers

Locatie: Seringenpark, Aalsmeer Kunstenaar: Peer Veeneman

Locatie: Grote Marktstraat, Den Haag Kunstenaar: Michael Jacklin

Locatie: Knooppunt A6/A27, Almere Kunstenaar: Tom Claassen

Kunst in de openbare ruimte Betonnen olifanten langs de A6. Zwarte stippen op de maagdelijk witte zijmuur van het VROM-gebouw. Een beeldenrij als markering voor een nieuw stadscentrum in Den Haag.

Een stalen bloem die is ontsproten uit het gazon van een park in Aalsmeer.

Het is een greep uit de kunstwerken die de afgelopen jaren de revue passeerden in de rubriek Kunst in de Openbare Ruimte in NAW. Wat deze kunstwerken gemeenschappelijk hebben, is dat zij allemaal zijn vervaardigd door kunstenaars die met hun werken zijn vertegenwoordigd in de

30

kunst

Bouwfonds Kunstcollectie. Met het opbouwen van een omvangrijke en toonaangevende kunstcollectie wil Bouwfonds MAB het hedendaagse kunstklimaat ondersteunen en een plezierige werkomgeving voor de medewerkers creëren. De collectie omvat op dit moment

ruim 1.900 werken, van schilderijen en sculpturen tot fotografie en videokunst, en behoort tot de top tien van Nederlandse bedrijfscollecties. Bouwfonds organiseert en initieert regelmatig tentoonstellingen en werkt mee aan bruiklenen aan musea in binnen- en buitenland.

Bij de overnamestrijd van ABN Amro (NL) door Fortis (BE) werd afgelopen voorjaar een belangrijk cultuurverschil geconstateerd dat een positieve afloop in de weg zou kunnen staan (inmiddels weten we beter). Wordt er in Amsterdam zelfs op hoog niveau volstaan met een broodje kaas en een glas karnemelk tijdens de lunch, in Brussel geeft de raad van bestuur de voorkeur aan kwartels (of ander gevogelte) en vis bij het middagmaal, uiteraard gecompleteerd door een goed glas wijn. Dat staat de prestaties in de weg voor de rest van de middag, is de angst van ons calvinisten. Maar de Bourgondiërs daarentegen vinden dat een onderdeel van het werk.

Zouden ze ooit naar elkaar toegroeien? Ja, of liever gezegd een voorzichtige ja, is daarop het antwoord, want het moderne Nederlandse bedrijfsrestaurant serveert allang niet meer een laf broodje met een glas melk. En zelfs de holle, betegelde kantines hebben geleidelijk aan plaatsgemaakt voor lounge zitjes en bars. In het nieuwe hoofdkwartier van de belastingdienst in Apeldoorn kunnen de ongeveer drieduizend werknemers kiezen uit uiteenlopende gerechten in verscheidene sferen – dat moet ook wel want het complex ligt midden in de bossen, ver van de bewoonde wereld. Het bistrootje om de hoek is daar nergens te bekennen. Je moet je duur betaalde werknemer verwennen en zeker een ICT’er, weet een bewuste werkgever. Wie lang achter de computer zit (bijvoorbeeld om programma’s te schrijven), moet in een andere ambiance tot rust kunnen komen. Daarin voorzien de gemakkelijke fauteuils omringd door grote schemerlampen, of de robuuste picknicktafels waaraan een hele afdeling kan aanschuiven. Vanzelfsprekend is de maaltijd op het nieuwe interieur aangepast. Niet alleen bij de

belastingen in Apeldoorn, maar ook in de grotere gemeentehuizen en bedrijfsgebouwen worden menu’s aangeboden.

De opkomst van het aangeklede bedrijfsrestaurant wordt in de hand gewerkt door twee factoren: de file en de omgeving. Opnieuw zien we voor ons de zich verantwoordelijk voelende werkgever. Hij beseft dat zijn personeel voor dag en dauw opstaat, een humeurig moment doormaakt in de ochtendspits en ’s avonds weer bumper aan bumper naar huis kruipt. Veel tijd om thuis aardig te dineren is er soms niet meer bij. Een goede lunch kan veel ergernis verhelpen en de omgeving is minstens zo belangrijk. Bezoek een willekeurig bedrijventerrein om te weten hoe afgelegen en schraal zo’n gebied vaak is. Zelfs een afleidende wandeling behoort niet tot de mogelijkheden. Men blijft dus liever binnen, omringd door collega’s, in een prettige ambiance.

In één van de best ingerichte bedrijventerreinen van Nederland, Papendal in Utrecht, staat een restaurant gepland in het park waar de gebouwen liggen. Fijn voor de werknemers van Hewlett Packard en Cap Gemini, dan hebben ze tenminste een alternatief voor de kantinelunch.

In het ambtenarenrijk, Den Haag, bezinnen de ministeries zich op de vraag of een bedrijfsrestaurant eigenlijk wel tot de noodzakelijke voorzieningen behoort. Als de ambtenaar dan toch geld spendeert aan zijn lunch, waarom dan niet buiten de deur? Zo hoeven de ministeries zelf geen kostbare restaurants in te richten en kan de kleine ondernemer in de binnenstad de economie een handje helpen. Als het aan Den Haag ligt gaan we voorlopig nog niet aan de kwartels en de wijn. Nu maar hopen voor de Belgen dat de bank hun bedrijfsrestaurant vlug uppimpt. ✏ naw@bouwfonds.nl

100 jaar wonen werken winkelen

31

proces

City Campus MAX is ook belangrijk uit oogpunt van maatschappelijke betrokkenheid Anneke Bochem, adjunct-directeur regio midden en senior projectmanager. René van der Haar, senior conceptontwikkelaar en van Rabo Vastgoed

City Campus Max, Utrecht

‘Studenten zijn de toekomst van de stad’ auteur Marijke Manshanden beeld Maarten van Velden

Tussen nu en 2009 verrijst City Campus Max aan de rand van het centrum van Utrecht , een groot complex voor ongeveer 1.000 studenten en jonge starters. Met de City Campus Max levert Rabo Vastgoed samen met Stichting Studentenhuisvesting (SSH) Utrecht, woningcorporatie Bo-Ex en de gemeente Utrecht een bijdrage aan voldoende en passende huisvesting voor jongopgeleiden in de stad. De ontwikkeling van de campus beviel Rabo Vastgoed zelfs zo goed, dat zij het concept voor veel meer studentensteden willen gebruiken.

Het Kanaleneiland wordt het decor van de City Campus MAX. De campus die hier wordt gebouwd bestaat straks uit twee hogere en een lagere woontoren, verbonden door een plint.

Dit wordt een laag gebouw met commerciële studentenvoorzieningen, bijvoorbeeld een sportschool, een wasserette en een printservice. Anneke Bochem, adjunct-directeur regio midden en senior projectmanager van Rabo Vastgoed is vanaf het begin eindverantwoordelijk voor het project en blijft dat tot de oplevering. Vanuit het kantoor van Rabo Vastgoed bij het Centraal Station van Utrecht vertelt zij over haar drijfveren om van dit project een succes te maken. ‘Het is een heel leuk project. Iedereen die meedoet, is enthousiast. De meeste mensen hebben affiniteit met studeren: ze hebben zelf gestudeerd of hebben kinderen die studeren. Daarnaast is de doelgroep voor ons interessant. Zoals eigenlijk alle doelgroepen interessant voor ons zijn,’ voegt ze er haastig aan toe. ‘Want ook de tippelaarsters van de tippelzone ernaast hebben een bankrekening nodig.’

Rabo Vastgoed ontwikkelt het complex in nauwe samenwerking met de gemeente Utrecht en de SSH Utrecht en woningcorporatie Bo-Ex. Het idee om op die plek in de stad huisvesting voor studenten te ontwikkelen, kwam echter van een kleine projectontwikkelaar die de grond aanvankelijk in optie had. Voor de financiering toog deze naar Rabo Vastgoed. Van het een kwam het ander. Na een uitgebreid onderzoek, een risico-inventarisatie en overleg met de projectontwikkelaar, de gemeente, SSH Utrecht en Bo-Ex besloot Rabo Vastgoed het hele project over te nemen.

Lokaal geworteld Behalve dat het een leuk project is, vindt Rabo Vastgoed de City Campus ook belangrijk als blijk van onze maatschappelijke betrokkenheid. ‘Net zoals wij ontwikkelen voor senioren, willen wij ook zorgen voor aantrekkelijke woonruimte voor jongeren en jonge hoogopgeleiden. Wij vinden dat gemeenten, corporaties en projectontwikkelaars die verplichting hebben. Jonge hoogopgeleiden

zijn immers van levensbelang voor de ontwikkeling van de stad op lange termijn.

Natuurlijk moet het voor ons ook commercieel interessant zijn, maar we hoeven er niet het maximale uit te halen,’ benadrukt René van der Haar, senior conceptontwikkelaar bij de afdeling MVO & concepting van Rabo Vastgoed.

Andersom legt de maatschappelijke betrokkenheid van de Rabobank ook een verplichting op het project. Bochem licht dit als volgt toe: ‘Wij voeren dit project met de grootste zorgvuldigheid uit. Onze kantoren zijn vaak lokaal geworteld. Als de campus straks is opgeleverd, is Rabo Vastgoed uit beeld, maar de Rabobank-kantoren blijven gewoon in de wijk. Mochten er nu problemen optreden met de City Campus, dan straalt dat meteen op die kantoren af. Om die reden worden de directeuren van die kantoren nauw betrokken bij het project. Zij zijn van de ontwikkelingen op de hoogte. Aan de andere kant kunnen wij hun kennis van de wijk ook heel goed gebruiken. Zij weten wat er speelt en hebben er hun netwerken.’

Concept City Campus Max

Utrecht, stad van historie.

Al eeuwenlang is deze stad het decor van studenten.

Zij bepalen dan ook voor een belangrijk deel het straatbeeld.

proces

33

SSH heeft flink geïnvesteerd in de productie en aankoop van studentenhuisvesting en woningen.

De Dom en de Kloostertuin. Karakteristieke beelden van een dynamische stad.

Wachttijd gedaald SSH Utrecht is samen met Bo-Ex de toekomstige eigenaar en beheerder van het complex. Vanaf het allereerste begin in 2002 is SSH betrokken bij de ontwikkeling van de campus. Zij juicht dit soort initiatieven toe.

De stichting heeft de afgelopen jaren flink geïnvesteerd in de productie en aankoop van studentencomplexen en –woningen. In het jaar 2000 was de wachttijd voor studenten nog twintig maanden. Het was moeilijk om in Utrecht aan een kamer te komen. De stichting bezit nu vijf grote wooncomplexen die woonruimte bieden aan zo’n 5.000 studenten. Ook beheert zij, verspreid door de stad, kleinere wooneenheden voor studenten, in totaal 10.000 eenheden. De wachttijd is inmiddels gedaald naar twaalf maanden.

In hun statige kantoor aan de Plompetorengracht vertellen Ton Jochems, directeur en Marianne Kleijnen, manager vastgoed van SSH Utrecht, over de huisvesting voor studenten in Utrecht en hun bijdrage aan het project.

Kleijnen: ‘Onze kennis over huisvesting voor

studenten is goed bruikbaar bij de inrichting van het gebouw. Het gebouw ontwikkelen is één ding maar daarna moet het worden beheerd. De leefwijze van studenten vergt wel wat van een gebouw. De woonduur is gemiddeld kort. Er wordt dus veel verhuisd en materialen slijten daardoor sneller. Studenten gaan ook anders om met hun woongebouwen. Ze moeten tegen een stootje kunnen. De containerruimte is bijvoorbeeld van boven tot onder betegeld, zodat er makkelijker kan worden schoongemaakt. Ook de opdeling van de grote fietsenstalling (ruimte voor 1.400 fietsen) in compartimenten is een inbreng van SSH Utrecht.’

Niet nieuw of uniek ‘Op zich is zo’n studentenhuis als de City Campus MAX niet nieuw of uniek,’ relativeert Jochems. ‘In de jaren ’60 bestonden die grote complexen al. Toen was echter van al die studentenkamers slechts 10 procent zelfstandig, dus met eigen keuken en sanitair. De rest maakte gebruik van een gedeelde keuken, toilet en badkamer. In Max is 100 procent van

Marianne Kleijnen en Ton Jochems respectievelijk manager vastgoed en directeur SSH Utrecht

de woningen zelfstandig. Dat komt deels doordat de wensen van studenten zijn veranderd. Hoewel uit onderzoek blijkt dat nog steeds veel jongeren die net studeren en op kamers gaan het juist fijn vinden om samen met anderen te koken. Maar het heeft ook te maken met de afschaffing van de individuele huursubsidie voor kamers in 1998.’

‘Jonge hoogopgeleiden zijn van levensbelang voor de ontwikkeling van de stad’ Rabo Vastgoed maakt dankbaar gebruik van de kennis en ervaring van SSH Utrecht, maar is zich daarnaast ook zelf gaan verdiepen in de doelgroep. Van der Haar: ‘Dat doen we bij ieder project. Wij willen graag dicht op de markt zitten. Daarmee bedoelen we dat we onderzoeken wat mensen beweegt en wat ze

willen. Vraaggericht ontwikkelen noemen we dat.’ Voor de City Campus MAX hield Rabo Vastgoed een enquête onder studenten. Hierin kwamen onderwerpen aan de orde als de gewenste grootte van de kamers, de huur- en koopprijs en de gewenste voorzieningen, zoals een sportschool, een restaurant of een café.

Kort, bondig en stoer Ook op andere manieren hebben ze de doelgroep betrokken bij het project. Zo zijn studenten uitgenodigd mee te denken over een naam voor het complex. Bochem vertelt hoe dat ging. ‘Wij zaten in een kamer ernaast en konden meekijken door een videoverbinding.

Onze eigen opties werden meteen afgeschoten, te lang, te oubollig en te saai,’ lacht ze. ‘Dan merk je wel dat je een stuk ouder bent dan de doelgroep,’ voegt Van der Haar eraan toe.

Duidelijk werd dat de naam kort, bondig en stoer moest zijn: Max dus. Ook hebben studenten van de Hogeschool voor de Kunsten voorstellen en ontwerpen gemaakt voor de inrichting van de algemene ruimtes en de binnentuin.

‘Die voorstellen waren heel concreet en hebben leuke ideeën opgeleverd, waar we zeker iets mee gaan doen. We waren er zo trots op dat we ze hebben gebundeld in een boekje,’ vertellen Bochem en Van der Haar terwijl ze de resultaten van de studenten laten zien.

Jochems en Kleijnen van SSH Utrecht zijn enthousiast over de City Campus. Eerst twijfelden ze wel aan de locatie, omdat zij een voorkeur hadden voor complexen binnen de centrumring van Utrecht. Maar de ontwikkeling van de woonwijk Leidsche Rijn en het goede openbare vervoer naar het centrum trok ze over de streep. Ook over de tippelzone naast de campus en de eventuele overlast die dit geeft, maken ze zich geen zorgen. Jochems, schouderophalend: ‘Dat hoort nu eenmaal bij de stad. En bovendien, nergens is zoveel politie in de buurt als daar…’

Ook voor starters Het concept van de City Campus is volgens Rabo Vastgoed ook heel goed bruikbaar in

andere studentensteden. Van der Haar is, via de regiokantoren van Rabo Vastgoed, daarover al in gesprek met de gemeenten Zwolle, Amsterdam en Tilburg. ‘In principe is het

‘De leefwijze van studenten vergt wel wat van een gebouw’ concept interessant voor iedere gemeente waar veel studenten wonen. Het hoeft dan niet zoals in Utrecht: het kan kleinschaliger.

We bekijken lokaal wat de behoefte is. In Zwolle denken we bijvoorbeeld aan een complex met 400 eenheden en in Tilburg gaat het om 225 wooneenheden.’ Daarnaast bekijkt Van der Haar of het concept kan worden omgevormd tot een complex met wooneenheden voor jonge starters. ‘Dat concept zal er anders uitzien omdat jongeren die werken anders leven dan jongeren die studeren.’

Rabo Vastgoed wil daarin graag samenwerken

Concept City Campus Max

Studentenhuisvesting is in Utrecht dan ook een belangrijk thema. Via SSH Utrecht hebben al 5.000 studenten een woning gevonden.

34

proces

proces

35

Doel van de gezamelijke ruimten is communiceren, contact maken, ontspannen en het creëren van eenheid tussen de vijf bouwlagen.

Een ding staat vast; de fiets is hét vervoersmiddel nummer 1 onder de studenten

met gemeenten en corporaties maar stelt wel als voorwaarde dat de ontwikkeling uitsluitend op commerciële basis wordt gedaan. ‘Wij zijn een onafhankelijke ontwikkelaar. Wij willen geen gebruik maken van subsidies. Wij zorgen dat het project rendabel is en van goede kwaliteit. En na oplevering houden we niets in bezit.’

Snel op de rit Andersom is SSH Utrecht de samenwerking met Rabo Vastgoed ook goed bevallen. Vooral de snelheid waarmee alle fasen in het project tot nu toe werden doorlopen, heeft ze verbaasd. ‘De voorbereiding, vergunningaanvragen, goedkeuring van bestemmingsplannen, de start van de bouw, alles was snel op de rit.’ Wel duurde het even tot Jochems

‘We willen dat zo’n complex iets toevoegt aan de wijk’

en Kleijnen gewend waren aan de rolverdeling.

‘Meestal zijn wij opdrachtgever en geen afnemer. Nu is de verhouding andersom. Dat heeft wel wat voeten in de aarde gehad. Om ons in dat proces te ondersteunen hebben we daarom gebruik gemaakt van de kennis en kunde van woningcorporatie Bo-Ex.’ Net als Rabo Vastgoed heeft ook SSH Utrecht met het studentencomplex meer ambitie dan alleen het onderbrengen van studenten en starters. Kleijnen en Jochems willen deze kant van hun activiteiten graag benadrukken: ‘We willen dat zo’n complex iets toevoegt aan de wijk. De inrichting van de buitenruimte vinden we daarom heel belangrijk. Daarnaast proberen we iets te doen voor jongeren die minder kansrijk zijn. Zo zijn we voor Max in gesprek met ouders van jongeren met het syndroom van Asperger, een vorm van autisme. Zij hebben ons benaderd met de vraag of wij in Max een woongroep kunnen creëren voor deze jongeren, zodat ze onder begeleiding op prettige wijze met elkaar kunnen leven.’

Projectgegevens City Campus Max

Conceptbeelden van City Campus Max

‘Wij willen graag dicht op de markt zitten’ In verkoop Pas medio 2008 wordt begonnen met de verkoop en verhuur van woningen in de City Campus MAX. De huurprijs voor een kamer zal rond 325 euro uitkomen. Het streven voor de koopwoningen is om de woonlasten op hetzelfde niveau te brengen als de huurwoningen. De koopprijs wordt medio 2008 vastgesteld. Bochem geeft als reden voor de late start van de verkoop dat voor studenten 2009 nog heel ver weg is. ‘Dan zijn de studenten van nu alweer afgestudeerd of hebben ze zich elders gevestigd. Relaties kunnen op uitnodiging wel al een kijkje nemen in de modelwoningen op de bouwplaats. De verkoop zal tevens vanuit de modelwoning plaatsvinden. Met de gemeente en Woningnet is afgesproken dat er geen gebruik wordt gemaakt van wachtlijsten.

Er wordt geloot en daarbij wordt gelet op een goede verdeling van de leeftijden, zodat er een mooie mix zit van jongeren die net studeren en die bijna klaar zijn met hun studie.’

Van der Haar is momenteel bezig met partijen binnen de Rabobankgroep een manier te vinden om ook in de toekomst de koopwoningen bereikbaar te houden voor de doelgroep.

‘Gezien de enorme vraag naar dit product kan je je voorstellen dat City Campus MAX qua waardeontwikkeling een behoorlijke stijging te zien zal geven, tenminste op korte termijn. Wij willen voorkomen dat met de woningen wordt gespeculeerd en willen het product ook op de langere termijn bereikbaar houden voor de doelgroep. Diverse gemeenten hebben ons gevraagd daar een voorziening voor te treffen en we zijn nu met een aantal specialisten vanuit de Rabobank Groep bezig dat hiervoor te ontwikkelen,’ aldus Van der Haar.

Locatie

Merwedekanaalzone Utrecht, wijk Kanaleneiland

Ontwerp

Klunder Architecten Rotterdam

Looptijd proces

2002-2009

Totaal aantal woningen

989 waarvan 75% éénkamerappartementen en 25% tweekamerappartementen (koop en huur)

Parkeerplaatsen en stallingen

Circa 250 gebouwde autoparkeerplaatsen en 1.400 gebouwde fietsplekken

voorzieningen

3.000 tot 6.000 m2 commerciële ruimte voor bijvoorbeeld sportvoorzieningen, horeca en kleine bedrijven

Samenwerkende partijen

Ontwikkeld door Rabo Vastgoed in samenwerking met de gemeente Utrecht, SSH Utrecht en Bo-Ex

Bouwer

BAM Breda/Nieuwegein

✏ naw@bouwfonds.nl

Studenten in de stad zorgen voor veel levendigheid. Dit maakt de stad altijd extra gezellig.

Terrasjes zitten vol en ook de studentenfeesten worden goed bezocht

36

proces

proces

37

ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering d andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verande de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veran ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de ve d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d

Wienke Bodewes

de verandering

algemeen directeur Amvest

‘Ik heb hier een warm welkom gekregen’ auteur Hans Ouwerkerk beeld Don Wijns

Wienke Bodewes voelt zich al helemaal thuis. Eerder dit jaar wisselde hij zijn functie van directeur Ontwikkeling bij Ymere in voor de functie van algemeen directeur bij Amvest. ‘We zijn nu zeven maanden onderweg en ik moet zeggen, het is een erg leuke club. Maar ik draag de corporatiesector nog steeds een warm hart toe.’ Een gesprek over de haat-liefdeverhouding tussen corporatie en beleggers, de toenemende populariteit van de stad en de noodzaak dat politiek Den Haag gaat nadenken over de toekomst van het woondossier. ‘Ze kunnen niet op een eiland blijven zitten.’

De koffie blijft onaangeroerd. Wienke Bodewes heeft het te druk met zijn verhaal om zich daar over te bekommeren. ‘Ik heb hier bij Amvest een warm welkom gekregen. Het is een jong team met een hele positieve houding’, trapt hij af. ‘Natuurlijk weet ik dat ook hier in huis wel eens met een scheef oog naar corporaties wordt gekeken. We zijn op zekere hoogte concurrenten van elkaar. En het is een feit dat er corporaties zijn die op oneigenlijke gronden concurreren, die niet scherp in de markt zitten. Maar er zijn tegelijkertijd ook corporaties, zoals Ymere, die voor hun commerciële activiteiten een gescheiden rechtspersoon hebben opgericht. Die moeten dus net als Amvest marktconform opereren. Wanneer de overheid die eis aan alle corporaties stelt, zijn we van alle ellende af. Dan is het gelijke monniken, gelijke kappen.’

Over de koers die hij met Amvest wil varen is hij duidelijk. ‘Ik bedrijf op een zakelijke manier de business en wil dat Amvest, nog meer dan nu al het geval is, het gezicht van een ontwikkelende belegger krijgt.

Daarnaast verbreden we ons werkterrein met gebiedsontwikkelingen en binnenstedelijke ontwikkelingen. In het laatste geval bekijken we hoe we op kwalitatief interessante plekken bezit kunnen verwerven.’

In dit laatste geval richt Bodewes zijn pijlen vooral op steden als Amsterdam en Utrecht waar een tekort is aan het segment duurdere huurwoningen. Überhaupt ziet hij veel mogelijkheden in de steden.

‘Tot een aantal jaren terug waren het bij wijze van spreken de zielepoten die nog de stad opzochten, maar tegenwoordig is het vooral bij jonge

38

creatievellingen helemaal in. Die zien de stad weer zitten, alleen kunnen zij een koopwoning nog niet betalen.’ Bodewes is ervan overtuigd dat een ontwikkelende belegger met aantrekkelijke huurwoningen dat gat tussen een sociale huurwoning en een dure koopwoning kan opvullen.

‘En dat niet alleen. Wij kunnen daarmee wijkenaantrekkelijk maken.

Kijk naar IJburg in Amsterdam. Mensen zagen er niets in om daar een huis te kopen. Totdat twee corporaties en een belegger er huurwoningen gingen realiseren en men het er toch wel aardig uit vond zien. En nu is IJburg dus helemaal hot en echt een onderdeel van de stad geworden.’

Woondossier Tegelijkertijd erkent Bodewes dat het tekort aan beschikbare woningbouwlocaties, zowel buiten- als binnenstedelijk, en de ruimtelijkeorden ingsproblematiek rond bijvoorbeeld fijn stof, de markt wel eens flink zouden kunnen opbreken. ‘De 100.000 woningen per jaar zullen we nooit halen. Daar moeten we echt een oplossing voor vinden. Maar’, voegt hij er in één adem aan toe, ‘dan moet het verbod van deze regering om over het woondossier te praten wel van tafel. Het kan toch niet zo zijn dat instituten als Vereniging Eigen Huis, de NEPROM, NVB, IVBN en Aedes van mening zijn dat er bijvoorbeeld een nieuw sluitend stelsel voor zowel het huurbeleid als de hypotheekrenteaftrek nodig is, politiek Den Haag op een eiland blijft zitten en weigert daarover te praten. Op een gegeven moment golft dat natuurlijk de Tweede Kamer binnen en moeten ze wel. Dat kan niet anders.’

de verandering

39

groen

Bezoekers in beeld

Parken in Nederland auteur Hanneke Luitwieler beeld Peter van Breukelen en Don Wijns

Een stadspark kan op de tekentafel nog zo mooi ontworpen zijn, uiteindelijk ontleent het zijn waarde aan de waardering van de mensen die er gebruik van maken. Daarom brengt NAW gebruikers in beeld van drie stadsparken in heel uiteenlopende stedelijke omgevingen.

Het Goffertpark ligt in een gemiddelde Nijmeegse stadswijk. Het Haagse Wijkpark Transvaal ligt in een van de veertig aandachtswijken van minister Vogelaar. Park Leidsche Rijn daarentegen is in ontwikkeling in de jongste uitbreidingslocatie van Utrecht, de Vinexwijk Leidsche Rijn gelegen. Drie parken, drie gebruikers die nauw bij ‘hun’ park betrokken zijn.

Stadsparken door de eeuwen heen Stadsparken hadden in de loop der tijd uiteenlopende functies. Dienden zij aanvankelijk vooral ter verfraaiing van de stedelijke omgeving voor de gegoede burgerij, later kwamen er parken waar het volk zich kon ontspannen met sport en spel en andere activiteiten. Naast een recreatieve functie vervullen stadsparken nu ook een belangrijke functie in het kader van landschap en natuurontwikkeling.

De eerste grote stadsparken ontstonden in de loop van de 19e eeuw in de grote Europese

industriesteden: Londen, Manchester, Liverpool, Berlijn en Parijs. In Nederland werden in eerste instantie vooral voormalige vestingwallen omgevormd tot groene wandelpromenades. Een bekend voorbeeld zijn de Utrechtse Singels die eind 19e eeuw naar ontwerp van de beroemde tuinarchitect Zocher zijn aangelegd. Het Maaspark (1853) in Rotterdam en het Vondelpark (1865) in Amsterdam waren de eerste volwaardige Nederlandse stadsparken.

Die 19e eeuwse parken dienden vooral ter verfraaiing van de uitdijende, dichtbevolkte steden. De parkaanleg ging bijna altijd samen met de bouw van prominente herenhuizen.

Vanaf de vroege 20e eeuw werd ook het belang van stedelijk groen voor het welzijn van de stadsbewoners erkend. Groen bracht rust en ontspanning en werd later ook ontdekt als een plek om te recreëren. Uit die tijd stammen de eerste Nederlandse volksparken, niet voor de elite maar voor de

gewone man. Het Zuiderpark in Den Haag, het Kralingse Bos in Rotterdam en het Amsterdamse Bos zijn bekende voorbeelden.

Behalve groen was er ook ruimte voor recreatieve voorzieningen als tennisbanen en voetbalvelden.

Na 1945 kwam de parkaanleg enigszins tot stilstand. Groen werd nu een integraal onderdeel van de stadsuitbreiding. De stempel- en strokenbouw liet veel ruimte voor groen en ook tussen de wijken kwamen uitgebreide groenzones. Deze opvatting hield stand totdat het idee van de compacte stad haar intrede deed. Nieuwe parken worden nu vooral aangelegd in uitbreidingslocaties zoals het Leidsche Rijn Park in Utrecht.

Steeds vaker krijgen ze een duidelijk thema of een duidelijke recreatieve functie mee.

Ook de natuurfunctie als ecologische verbindingszone naar het buitengebied, wordt steeds belangrijker.

De Utrechtse Singels die eind 19e eeuw naar het ontwerp van de beroemde tuinarchitect Zocher zijn aangelegd. Dergelijke begroeide vestigingwallen waren de voorlopers van de latere stadsparken.

40

groen

groen

41

André Doets

‘Het mooiste plekje van Nijmegen’

Parken in Nederland: Goffertpark

Een volkspark die zijn naam nog steeds eer aandoet Nijmegenaar André Doets heeft een speciale band met het Goffertpark. Hij woont er al vijftien jaar vlakbij en is er met de twee honden uit het gezin vrijwel dagelijks te vinden.

De grootvader van zijn vrouw was één van de arbeiders die het park tijdens de werkverschaffing in de jaren dertig hebben aangelegd. Websites bouwen is zijn hobby en dus maakte André in 2000 zijn eerste website over het Goffertpark. De site met uitgebreide informatie over het park, een forum en een gastenboek is nog steeds online.

‘Als het om het park gaat, weten ze me te vinden.’

Staand aan de bosrand wijst André Doets naar een historische witte boerderij. ‘Die boer woont op het mooiste plekje van Nijmegen.’

Zelf woont André ook niet verkeerd, op een steenworp afstand van het 85 hectare grote park. En net als veel buurtbewoners is hij er vrijwel dagelijks te vinden. ‘De Goffert’ is ooit aangelegd als volkspark en doet die naam nog steeds eer aan. Mensen van alle leeftijden en uit alle lagen van de bevolking ontspannen zich in het Goffertpark. Ze komen om te wandelen, te joggen of te skaten, te picknicken of om zomaar op een bankje aan een van vijvers te zitten. Ze gaan met hun kinderen

naar de kinderboerderij of naar een voorstelling in het openluchttheater. Sommigen gaan als supporter naar een voetbalwedstrijd in het NEC-stadion of laten trouwfoto’s maken in het rosarium.

Werkverschaffing Wie wandelt door het idyllische park in Engelse Landschapstijl, naar een ontwerp van plantagemeester J.H. Schmidt en technisch ambtenaar D. Monshouwer, kan zich moeilijk voorstellen hoeveel bloed, zweet en tranen de aanleg heeft gekost. Het was burgemeester Steinweg die destijds het plan opvatte voor de

Nijmegen

Goffertpark

aanleg van een volkspark op een stuwwalhelling die toen nog aan de rand van de stad lag. Steinweg wist voor zijn project geld van het Rijk los te krijgen in het kader van de werkverschaffing in de crisisjaren. Dat betekende dat er geen graafmachines gebruikt mochten worden. Alles moest met de hand gebeuren, van het opwerpen van heuvels tot het graven van de beruchte ‘bloedkuul’ voor de aanleg van het NEC-stadion. Vier en een half jaar lang werkten wekelijks 163 man hard voor een karig loon. In de zomer van 1939 werd het stadspark ‘De Goffert’ officieel geopend door Prins Bernhard.

Kinderboerderij Teruglopend door het bos, kom je op de grote speelweide, waar regelmatig popconcerten worden gegeven. Tina Turner, The Rolling Stones en Guns ’n Roses zijn een paar grootheden die het Goffertpark hebben aangedaan.

Aan de andere kant van de speelweide ligt de kinderboerderij, die wordt beheerd door stichting De Driestroom, een instelling voor verstandelijk gehandicapten. Cliënten van De Driestroom verzorgen de dieren en maken hokken en stallen schoon. De vrouw van André Doets werkt hier als begeleider. Bij de ingang van de boerderij staat een bord met de tekst

‘Steun de actie kinderboerderij’. ‘De Driestroom werft gelden om de accommodatie voor de cliënten te verbeteren’, verklaart André Doets.

Den Goffert De terugweg voert langs de natuurtuin en het plein met de skeelerbaan en de halfpipe. Het is in 2000 aangelegd als onderdeel van een grote opknapbeurt. ‘Het is jammer dat het onderhoud aan het park de laatste tijd te wensen overlaat’, vindt André. ‘Het toenemende vandalisme is eveneens een probleem.’

We verlaten het park langs de Goffertboerderij, nu een restaurant. In de 18e eeuw stond hier al

een boerenhoeve, die was vernoemd naar de toenmalige bewoner. Omdat die man nogal fors was, werd hij door de mensen uit de buurt ‘den Goffert’ genoemd. Zijn naam leeft voort in de naam van het Goffertpark. ✏ naw@bouwfonds.nl

Lezersaanbieding

Goffertpark volgens: ...Riet Heemskerk en Diny Bakx

...Rhamsey Kuiper

...Lenette ter Bogt met Maarten en Luca van Brakel

...Netty Klappe met Silke

‘Wij zijn buren en houden allebei van wandelen.

Nordic walking is goed voor je houding en je beweegt ook je armen. We hebben wel eerst een cursus gedaan. Zo’n mooi park in de buurt is ideaal. We lopen zo een rondje van een uur of anderhalf. Het Goffertpark is altijd lekker levendig, vooral op mooie zomeravonden. Mijn kleinzoon komt hier ook vaak om te voetballen en te vliegeren.’

‘Ik reis het hele land door met mijn skateboard. Hier kom ik af en toe omdat ik in de buurt woon. De maten van deze halfpipe kloppen niet en dat geldt ook voor de skeelerbaan.

Doodzonde. De gemeente had onze mening moeten vragen.

De Goffert is cool. Ik ga vaak naar concerten, zoals laatst The Red Hot Chilipeppers. En dat het park tijdens de werkverschaffing in de crisisjaren is aangelegd, is ook wel apart.’

‘Als kind woonde ik hier vlakbij en was ik dagelijks in het park te vinden. Nu woon ik in heel ander deel van Nijmegen. Maar het Goffertpark blijft trekken en nu kom ik hier voor de tweede keer met mijn kleinzoon.

Lekker een frisse neus halen en naar de dieren kijken.

Ik vind het leuk dat het hier altijd zo gezellig druk is.’

‘Het park op loopafstand geeft een meerwaarde aan het wonen hier. Ik heb drie kinderen van 10, 9 en 8. Die komen hier graag skeeleren. Vroeger gingen we vaak picknicken met het hele gezin. En in de winter als er sneeuw ligt, natuurlijk sleetje rijden. Het park is dan zo mooi. Mijn favoriete stuk is het laantje bij de boerderij. Echt een landelijk stukje, zo midden in de stad.’

groen

43

Johan de Boer

‘Een jong park met een rijke historie’

Parken in Nederland: Leidsche Rijn Park

Een jong park met een rijke historie

Utrecht

Leidsche Rijn Park

Zorg en trots. Dat zijn de kernbegrippen bij de aanleg van het Leidsche Rijn Park in Utrecht. ‘Mensen moeten het gevoel hebben dat het park van hen is’, zegt Johan de Boer. Hij is voorzitter van de stichting Vrienden van het Leidsche Rijn Park, een groep bewoners die actief betrokken is bij de totstandkoming van dit 300 hectare grote landschapspark dat de gemeente Utrecht aanlegt in de Vinexwijk Leidsche Rijn.

Met trots toont Johan een deel van het Lint dat net is opgeleverd. Dit negen kilometer lange asfaltpad voor wandelaars, fietsers en skeeleraars omringt straks het hele park.

Daarbinnen groeit een landschapspark van 300 hectare, zo groot als de binnenstad van Utrecht.

Het ontwerp voor het park is van Adriaan Geuze van West 8 Landschapsarchitecten.

Het Lint is niet zomaar een strook asfalt. De spiegelgladde zwarte bitumenlaag wordt aan beide kanten afgebiesd met een witte betonnen band met bloemmotief. Eenzelfde wit bloemmotief scheidt de twee asfaltbanen van elkaar.

Respect voor historie Het Lint is een van de vier kernwaarden van het park. Andere delen zijn de Binnenhof, de Muur die dit centrale deel van het park gaat omzomen en de Vikingrijn. Dit is een water-

loop van vier kilometer in de bedding die de Oude Rijn 3.000 jaar geleden volgde. Dan is er nog het natuurgebied de Buitenhof dat oorspronkelijk niet in het plan zat. Ook vier gloednieuwe sportcomplexen vonden een plek in het park. Behalve aandacht voor het nieuwe, is respect voor de historie van dit landelijke gebied een belangrijk uitgangspunt voor het ontwerp. Oude kavelverdelingen, sloten en wegen blijven gehandhaafd, net als bestaande huizen en boerderijen. De uit geldnood geplande extra woningbouw in het park is, mede dankzij de inspanningen van de Vrienden van het Leidsche Rijn Park, wel van de baan.

Rijke grond Het natuurgebied de Buitenhof is al aangelegd, maar zal zich onder auspiciën van Landschapsbeheer Vleuten De Meern verder ontwikkelen. De aanleg van de tweede fase van de Binnenhof is net gestart. Een houtsnipper-

pad voert door het deel van de Binnenhof dat al is gerealiseerd, langs sloten met waterlelies en bloemrijke oevers. Eiken- en beukenbomen en taxodeum, een naaldboom die goed gedijt in moerassige gebieden, zijn al een flink eind uit de grond geschoten. ‘Omdat de grond jarenlang is gebruikt voor glastuinbouw is de bodem heel rijk. Alles groeit twee keer zo snel’, zegt Johan. Hij wijst op een poel met oude fruitbomen op de oever. ‘In het oorspronkelijke plan van Adriaan Geuze zou deze poel verdwijnen. Maar hij legt zijn plannen altijd eerst voor aan een klankbordgroep van bewoners. Een van hen wist te vertellen dat de kinderen uit Vleuten hier vroeger leerden zwemmen. Toen de pastoor zag dat jongens en meisjes samen zwommen, heeft hij zelfs een zwemrooster opgesteld. Wij maken dankbaar gebruik van de kennis onder de mensen. Zo krijgen ze ook echt het gevoel dat het park van hen is.’

Leidsche Rijn is een gebied met een rijke historie. De bodem herbergt vele schatten uit onder meer de Romeinse Tijd en er is zelfs een compleet Vikingschip opgegraven. ‘We willen die historie graag onder de aandacht brengen van de nieuwe inwoners’, zegt Johan de Boer.

‘Dat is ook de gedachte achter de Vikingrijn, die deels wordt uitgegraven en deels bestaat uit oude waterlopen, zoals de Alendorper Wetering.’

Lezersaanbieding Publiek Geheim_met het Vondelpark als decor Hoe wordt het Vondelpark in Amsterdam door zijn gebruikers beleefd? En welke band hebben de Amsterdammers met ‘hun’ park? Op deze en nog andere vragen geeft het boek Publiek Geheim antwoord.

Dit rijk geïllustreerde boekwerkje met interviews met bekende en minder

bekende Amsterdammers is een uitgave van Frissewind visuele_communicatie in samenwerking met Stichting Hart voor het Vondelpark. Lezers van NAW kunnen dit fraaie boekwerk gratis in bezit krijgen door de bon lezersaanbieding op te sturen.

Het gloednieuwe trekpontje is helaas even buiten gebruik, dus voert de terugweg weer door het natuurgebied. Via een bruggetje komen we op de Alendorperweg. Johan wijst over de weilanden die straks ook onderdeel uitmaken van de Binnenhof. ‘Als ik me niet vergis, zijn daar archeologen aan het werk.’

Leidse Rijn park volgens: ...De heer Weergang en de heer Brakband

...Henry Ransdorp

...De heer en mevrouw Heinen en mevrouw Carbo

...Es van Ginkel

‘We gaan lekker een eindje fietsen. Het Lint sluit mooi aan op andere fietspaden door de omgeving. In vergelijking met vroeger is het landschap er eigenlijk op vooruit gegaan.

En het wordt alleen maar mooier. Ik kan het weten, want ik woon hier al veertig jaar. We zagen wel op tegen de bouw van Leidsche Rijn. We waren vooral bang voor geluidsoverlast en meer verkeer, maar dat is heel erg meegevallen.

‘Ik kom elke dag in de Binnenhof. Het is een uniek plekje.

Ik heb het letterlijk zien groeien. Aan de kleuren van de bloemen kun je de seizoenen aflezen. Zes jaar geleden ben ik uit de binnenstad naar Leidsche Rijn verhuisd. Ik heb de stad geen moment gemist. Heerlijk die vrijheid en dat buitengevoel. Dat kun je hier

‘We wonen vlakbij de Binnenhof. Je wordt er stil van hoe mooi de natuur wordt als je hem zijn gang laat gaan. En het is elk jaargetijde anders, dus het verveelt nooit. Het park wordt heel mooi. We hebben net het Lint gefietst.

Fantastisch! Al missen we nu nog de aansluiting tussen de verschillende onderdelen van het park. Maar die gaat er ongetwijfeld nog komen.’

‘Ik heb hier in de wijk mijn eigen architectenbureau.

Zodoende ben ik zijdelings betrokken bij de inrichting van het park. Ik heb het ontwerp gemaakt voor het onderkomen voor natuur- en milieueducatie dat bij de Buitenhof komt.

Het park wordt spraakmakend. Ik heb er hoge verwachtingen van. Ik hoop alleen niet dat er ooit een dag komt dat ik mijn honden hier niet meer los kan laten.’

44

groen

Joke van den Boomen

‘Je hebt echt invloed als bewoner’

Parken in Nederland: Wijkpark Transvaal

Een kleine groene oase in het drukke stadsgewoel

Den Haag

Wijkpark Transvaal

Het leven van Joke van den Boomen is nauw verbonden met het Wijkpark Transvaal.

Eigenlijk was de aanleg ervan de oorzaak dat zij nu bekend staat als het boegbeeld van deze Haagse aandachtswijk, die een ingrijpende vernieuwing ondergaat. Ze is actief in de beheercommissie en het Bewonersoverleg Transvaal (BOT) en stond aan de wieg van de speluitleen Stichting Haagse Hopjes Transvaal die een vestiging in het Wijkpark heeft. ‘Ze noemen me wel de Koningin van Transvaal, maar wie dat ooit bedacht heeft…’

Het balkon van Joke van den Boomen biedt een prachtig uitzicht over het Wijkpark Transvaal: een kleine groene oase in het drukke stadsgewoel. De bewoners van de gelijknamige Haagse vernieuwingswijk, die voor driekwart bestaan uit allochtonen, maken er dankbaar gebruik van. Ze zitten op bankjes te praten terwijl hun kinderen spelen in de speeltuin of voeren de geiten en konijnen in de stadsboerderij ‘De woelige stal’. Veel kinderen zijn lid van de speluitleen Haagse Hopjes. Jongens en mannen komen voetballen of cricketen in de sport- en spelruimte. Hier vieren ze ook hun feesten, zoals de jaarlijkse Holiviering, waar

Hindoestanen uit heel Nederland op afkomen.

Maar ook het oer-Hollandse Sinterklaasfeest van de Stichting Haagse Hopjes is een jaarlijks terugkerend hoogtepunt.

Joke is blij met het park en met haar ruime nieuwbouwappartement, waar ze nu zes jaar woont. Dat was wel anders toen de geboren en getogen Transvaalse in 1982 te horen kreeg dat haar woning zou worden gesloopt omdat de gemeente een wijkpark wilde aanleggen. Ruim 650 woningen en veel winkels en kleine bedrijfjes moesten hiervoor wijken.

Twee fasen Joke werd lid van de bewonersorganisatie en richtte met bewoners en ondernemers een actiegroep op tegen de sloop. Maar hun protest kwam te laat. Wel werd er een convenant gesloten. Hierin werd vastgelegd dat de aanleg in twee fasen zou plaatsvinden. Joke nam vervolgens als enige bewoner zitting in het ontwerpteam. ‘Je hebt echt invloed als bewoner’, zegt ze terugkijkend. ‘De gefaseerde aanleg maakte het mogelijk om fouten uit de eerste fase te herstellen. Zo vind je hier bijvoorbeeld geen bosjes of rozenperken, om verloedering en criminaliteit te voorkomen. Met de

landschapsarchitect van de tweede fase, Egbert Schuttert, kon ik uitstekend door één deur.’

De eerste fase van 1 hectare was gereed in 1991. Zomer 2005 was de feestelijke opening van het geheel vernieuwde wijkpark. Door de vernieuwing was een park ontstaan van in totaal 3 hectare, geflankeerd door nieuwbouw van deels koop- en duurdere huurwoningen.

Parkbeheerders Joke is vrijwel dagelijks in het Wijkpark te vinden. Als lid van de beheercommissie heeft ze er mede voor gezorgd dat zes parkbeheerders

dagelijks in wisseldiensten het park schoonhouden en erop toezien dat mensen zich netjes gedragen.

De buurtbeheerders werken vanuit het beheergebouwtje in het midden van het park.

Het paviljoen is een ontwerp van het Haagse architectenbureau Van Mourik Vermeulen Architecten en medegefinancierd door de projectontwikkelaar die ook twee woontorens ontwikkelde aan de rand van het park. Het vormt tevens één van de zes onderkomens van de Stichting Haagse Hopjes. De speluitleen is een uitkomst voor de kinderen uit Transvaal,

die thuis vaak weinig speelgoed en speelgelegenheid hebben. ‘Het heeft een positieve invloed op hun gedrag’, vervolgt Joke. ‘Ze halen minder rottigheid uit, omdat ze zich niet meer zo vervelen en de kinderen gaan beter met elkaar om.’ Ze kijkt op haar horloge. Over een half uur komen de kinderen uit school. Tijd om de speluitleen in het Wijkpark te openen.

Wijkpark Transvaal volgens: ...Ansje Feller met Daniëlle

...Jeanette ’s Gravemade en Mariska Leebeek

...Hassin Lamari met Celine

...De heer en mevrouw Slijngaard met Dominique

‘Ik vind het hier heerlijk. Vooral in de zomer, dan doet het me een beetje aan mijn geboortestad Paramaribo denken. Met mijn dochtertje ga ik vaak naar de stadsboerderij. Zo leert ze de dieren kennen. Eigenlijk is het gewoon een uitje. Je komt andere mensen tegen en vergeet even je dagelijkse beslommeringen. Vaak combineer ik een bezoekje aan het wijkpark met een bezoek aan de Haagse Mart, want die ligt hier vlakbij.’

‘Ik kom hier vaak met mijn kleinkinderen, maar ook alleen, als het mooi weer is. Lekker op een bankje zitten en een beetje kletsen. Mensen vinden het vaak moeilijk om contact te leggen met buitenlanders. Maar je moet gewoon zelf belangstelling tonen. Ik heb heel goed contact met mijn Marokkaanse buren. Zelf hoef ik gelukkig mijn huis niet uit, maar de vernieuwing houdt de mensen hier erg bezig.’

‘Met mijn dochter kom ik hier drie à vier keer in de week.

Lekker spelen in de speeltuin en de geiten en konijnen voeren in de kinderboerderij. Zo komt ze toch in aanraking met dieren, ook al wonen we midden in de stad. Celine is ook lid van Haagse Hopjes. Geweldig, zo’n speelgelegenheid voor de kinderen uit de wijk. Het is alleen jammer dat er hier in het park best veel vernield wordt.’

‘We passen twee keer in de week op onze kleindochter. Als het mooi weer is gaan we altijd met haar naar de speeltuin.

We zijn blij dat er een Wijkpark is, want ons prinsesje kan hier lekker spelen. We zijn nu op weg naar de woningcorporatie, want onze woning wordt gesloopt voor de vernieuwing. We hopen dat we in Transvaal kunnen blijven want we wonen hier al jaren.’

46

groen

Bezoek aan Art Rotterdam en Las Palmas Rotterdam

matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat matie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie m marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinf informatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformatie marktinformat ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti kti f ti

marktinformatie

auteur Han Joosten, hoofd Marktonderzoek Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Excursie

zondag 10 februari 2008

Flinke groeimarkt voor commercieel vastgoed Wie het kleine niet eert is het grote niet weert. Een spreekwoord dat mijn oma vroeger regelmatig in de mond nam. Het voert natuurlijk te ver om deze wijze zin van toepassing te laten zijn op onze taken als grote, internationale projectontwikkelaar. Dat er echter ook een flinke groeimarkt ligt voor commercieel vastgoed in gemeenten tot 60.000 inwoners blijkt uit een door ons uitgevoerd onderzoek.

Bij commercieel vastgoed wordt voornamelijk gedacht aan de markt voor winkels en kantoren in de grote steden. Kijken we echter naar de voorraadcijfers, dan blijkt dat dit slechts ten dele terecht is. Er zijn in Nederland 176 gemeenten van 15.000 tot 60.000 inwoners. In deze gemeenten ligt circa 8 miljoen vierkante meter kantoorruimte en 9,2 miljoen vierkante meter winkelruimte. In totaal heeft Nederland ongeveer 45 miljoen vierkante meter kantoorruimte en 27 miljoen vierkante meter winkelruimte. Met andere woorden, we praten dus over een vijfde van de totale kantorenmarkt en om een derde van de totale winkelmarkt.

Op zondag 10-02-08 organiseert Cultureel Organisatiebureau Artifex een bijzondere dag in Rotterdam met een bezoek aan de kunstbeurs Art Rotterdam en het Nederlands Fotomuseum in het vernieuwde Las Palmas.

Sinds 19 april 2007 is het Nederlands Fotomuseum te bezoeken op de Wilhelminakade in het voormalige werkplaatsengebouw van de rederij Holland Amerika. Dit gebouw staat al jaren bekend als Las Palmas. Na deze verhuizing beschikt het museum in Las Palmas over twee keer zoveel tentoonstellingsruimte, eigentijdse publieksvoorzieningen en het modernste fotodepot van Nederland.

Art Rotterdam is de beurs op het gebied van actuele, hedendaagse kunst en vindt voor de negende keer plaats in de Cruise Terminal op de Kop van Zuid in Rotterdam. Circa 73 galeries uit tien verschillende landen zijn geselecteerd om hun mentaliteit, kwaliteit en drang naar vernieuwing. Inmiddels heeft

Prijs en aanmelden: De prijs voor dit arrangement bedraagt € 50,00 per persoon. U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex (020) 620 81 12. U kunt zich ook schriftelijk aanmelden door een briefje

48

excursie

Art Rotterdam een vaste positie verworven tussen andere toonaangevende, internationale kunstbeurzen.

Programma 10.00 - 11.00 11.00 - 11.15

Het programma van deze dag begint in Café Rotterdam waar u wordt ontvangen met een zondagochtend ontbijt. Aansluitend wandelt u naar Las Palmas. Tijdens een rondleiding wordt u geïnformeerd over het gebouw, de geschiedenis van het gebouw, ziet u de high lights van de hoofdtentoonstelling Neorealismo.

De nieuwe fotografie in Italië 1932-1960 en bezoekt u de tentoonstelling Panorama Las Palmas. De dag eindigt met een bezoek aan Art Rotterdam onder leiding van een kunsthistoricus van Artifex. Na afloop van de rondleiding kunt u zelf nog tot 19.00 uur de beurs bezichtigen.

met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex / Westeinde 20 / 1017 ZP Amsterdam. Dat kan ook per e-mail: info@artifex.nu. Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80

11.15 - 12.15 12.15 - 12.30 12.30 - 13.30 Circa 13.00

Ontvangst met een zondagochtendontbijt in Café Rotterdam.

Korte wandeling naar het Nederlands Fotomuseum in Las Palmas.

Rondleiding door het Nederlands Fotomuseum.

Korte wandeling naar Art Rotterdam in de Cruise Terminal.

Rondleiding over Art Rotterdam door een kunsthistoricus van Artifex.

Einde programma. U kunt nog tot 19.00 uur op eigen gelegenheid over de beurs wandelen.

Daarom hebben we de winkelmarkt in 54, en de kantorenmarkt in 31 gemeenten onderzocht. En dan hebben we het over de winkelmarkt in plaatsen als Harderwijk, Vianen, Zeewolde, Enkhuizen, Boxtel en Berkel & Rodenrijs. Voor de kantorenmarkt hebben we gekeken naar gemeenten zoals Oldenzaal, IJsselstein, Houten, Nieuwerkerk aan den IJssel en Oosterhout. Daarbij bogen wij ons vooral over de vragen: wat zijn de trends in kleine gemeenten? Is er een markt voor winkels en kantoren? En welke product-markt combinaties zijn er mogelijk?

Hier is uitgekomen dat op het gebied van de winkelmarkt in bijna de helft van de onderzochte gemeenten sprake is van een uitbreidingsvraag. In het merendeel van deze gemeenten gaven de bewoners aan ontevreden te zijn met het winkelaanbod of de kwaliteit van het winkelgebied. We concluderen hieruit dat in deze gemeenten ruimte is voor verbetering.

Wat tijdens het onderzoek opviel is dat de bevolking in deze gemeenten

De kantorenmarkt laat een iets ander beeld zien. De verhuisgeneigdheid is daar minder groot. Juist in deze gemeenten zijn kantoorvilla’s langs de invalswegen kansrijk, terwijl de leegstand van kantoren op nabijgelegen bedrijventerreinen zeer hoog is. Verder blijkt de vraag naar kantore of kantoorrruimte bij gemeenten rond de grote steden groter. Dit laatste heeft te maken met de bereikbaarheid en de ruimere parkeermogelijkheden.

Kortom, wanneer je alles bij elkaar optelt blijken er in deze gemeenten volop mogelijkheden te liggen voor commercieel vastgoed. Daarbij speelt ook nog het feit dat zowel voor de winkel- als kantorenmarkt de prijzen vrij stabiel zijn. Dit in tegenstelling tot de huurprijzen in de grote steden. Dus ook voor ons als grote ontwikkelaar een meer dan interessante markt. Vooral omdat het hier gaat om weliswaar relatief kleine, tussen de 2.500 en 4.000 vierkante meter bij winkeluitbreiding, maar geen gemakkelijke opgaven. Het gaat hier om maatwerk, duidelijke visie op ontwikkelingen in de retail en veelal lange termijn projecten door de veelheid van belangen die er zijn van de plaatselijke middenstand. Met andere woorden: je moet over een lange adem beschikken en veel ervaring hebben in complexe planningsvraagstukken.

Groeipotentie commercieel vastgoed Kantoorruimte Nederland totaal 45 miljoen m2

t.n.v. Artifex onder vermelding van ‘Art R’dam & Las Palmas 10 februari’. Na betalingsontvangst, krijgt u twee weken voor aanvang van het arrangement een schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex.nu.

ouder en vermogender is dan in de rest van Nederland. Ze hebben meer te besteden maar zijn tegelijkertijd wel kieskeuriger. Er is vooral behoefte aan winkels in het mode- en vrijetijdssegment. Deze winkels moeten kwalitatief wel niveau hebben, anders is men niet geïnteresseerd. De samenvoeging van kleinere buurtwinkelcentra in één centrumlocatie dient vaak goede ontwikkelingspotenties.

Winkelruimte Nederland totaal 27 miljoen m2

binnen de kleinere gemeenten 9,2 miljoen m2 winkelruimte

binnen de kleinere gemeenten 8 miljoen m2 kantoorruimte

marktinformatie

49

de stad

‘s-Hertogenbosch vanuit de lucht. De hoofdstad van Noord-Brabant kenmerkt zich door zijn grote hoeveelheid aan historische gebouwen. Vooraan op de foto is de Sint-Janskathedraal goed zichtbaar terwijl links bovenaan het moderne Den Bosch te zien is.

Dat gaat naar Den Bosch toe auteur Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen, Paul Martens (luchtfoto)

Dit is de tweede aflevering van een nieuwe serie waarin NAW een stad of kleinere plaats onder de loep neemt. Daarbij staan de ontwikkelingen op het gebied van ontwikkelen en wonen, economie, werkgelegenheid en vrije tijd centraal. Na Rotterdam zetten we ’s-Hertogenbosch in de schijnwerpers.

De stad van winkelen, een terrasje pikken en tijdens het carnaval drie dagen uitleven. Maar ’s-Hertogenbosch is ook een plezierige woonstad en uitgegroeid tot een dynamische zakenstad.

50

de stad

‘s-Hertogenbosch is een van de oudste middeleeuwse steden van ons land. De stad werd volgens de overlevering in 1185 door Hendrik I van Brabant gesticht. Deze historie is zeker in het centrum nog overal te zien en te voelen.

Niet voor niets behoort het middeleeuwse stadscentrum van ‘s-Hertogenbosch tot één van de oudste en compleetste van Nederland.

De binnenstad is het grootste omwalde gebied van het land. ‘s-Hertogenbosch staat bekend om haar indrukwekkende historische ambiance, haar Sint-Janskathedraal, de Binnendieze en haar meer dan vijfhonderd rijks- en gemeentemonumenten ’s-Hertogenbosch is echter meer dan een levend geschiedenisboek. Ook liefhebbers van winkelen komen hier ruimschoots aan hun trekken. Zo werd het winkelhart van de stad in 2003 nog uitgeroepen tot beste centrum van Nederland.

En natuurlijk is de stad ook een woonstad.

Momenteel telt ’s-Hertogenbosch 135.000 inwoners. Op het gebied van wonen heeft de stad vele gezichten die variëren van monumentaal wonen in het centrum tot galerijflats in de naoorlogse woonwijken. In tegenstelling tot andere steden bestaat verreweg het merendeel van de woningvoorraad uit grondgebonden

woningen. In totaal beslaat de woningvoorraad 56.900 woningen. Daarvan zijn er 36.500 grondgebonden en 20.400 meergezinswoningen (appartementen). Uit de woonwensenmonitor (juli 2007) blijkt dat als het om de betaalbaarheid van de koopwoningen gaat, ‘s- Hertogenbosch met dezelfde problemen kampt als andere (grote) steden. Zo heeft de prijsontwikkeling van koopwoningen er in de afgelopen jaren voor gezorgd dat het aandeel betaalbare woningen in de voorraad steeds kleiner is geworden. Bestond vier jaar geleden nog zestien procent van de woningvoorraad uit koopwoningen onder de 200.000 euro, nu is dat percentage gedaald tot slechts zes procent. Dezelfde woonwensenmonitor laat wel zien dat de Bosschenaren tevreden zijn over hun huidige woning. In vergelijking met de meting in 2003 is de verhuisgeneigdheid enigszins afgenomen.

Haverleij De Groote Wielen

Graafsewijk Sint-Janskathedraal Paleiskwartier

Centrum

‘s-Hertogenbosch

De stad is voortdurend aan het vernieuwen.

Daarbij is het Paleiskwartier op het voormalig industriegebied Wolfsdonken achter het station onmiskenbaar het grootste binnenstedelijk project. Om een uitbreiding van het centrum mogelijk te maken heeft ’s-Hertogenbosch de binnenstad als het ware over het spoor uitgeklapt. Het industriegebied

de stad

51

Wandelen door het centrum van ’s-Hertogenbosch is als wandelen door een levend geschiedenisboek.

Naast de Sint-Janskathedraal telt het centrum van de stad meer dan vijfhonderd rijks- en gemeente monumenten. Dit typeert de sfeer van deze bourgondische stad.

Bevolking Aantal inwoners Aantal autochtonen Aantal westerse allochtonen Aantal niet-westerse allochtonen Aantal arbeidsplaatsen Aantal werkzoekenden Aantal woningen Inwoners naar nationaliteit

‘Veel activiteiten hebben zowel een regionale als een landelijke uitstraling’

52

de stad

Turkije Marokko Suriname Nederlandse Antillen Overig Totaal

135.676 110.451 11.713 13.512

81,4% 8,6% 10,0%

97.000 4.600 56.900 937 1.062 19

0,7% 0,8% 0,0%

3.529 5.547

2,6% 4,1%

Wolfdonken ontpopt zich nu als Paleiskwartier tot een geheel nieuwe wijk waar funties als wonen, werken en recreëren gemengd worden.

Zo biedt het Paleiskwartier ruimte aan 1.500 appartementen, en 170.000 vierkante meter kantoorruimte, waaronder een nieuw Paleis van Justitie, en 3.500 vierkante meter aan winkel en sportvoorzieningen. Het Paleiskwartier kan worden gezien als een nieuwe parel aan de kroon van ’s-Hertogenbosch. Het biedt, met de nadruk op appartementen, een geheel stedelijk woonmilieu.

Haverleij Van een geheel ander woonmilieu is sprake in de nieuwbouwwijk Haverleij. In het noordwesten van ‘s-Hertogenbosch op het oude eiland Engelen, verrijst een modern landgoed.

Haverleij staat voor een spraakmakende vorm van stadsuitbreiding. Gewone straatjes komen in Haverleij niet voor. Alledaagse woonwijken evenmin. De ruim duizend woningen zijn verspreid over in totaal negen eigentijdse kastelen met Slot Haverleij als centraal middelpunt.

Het concept van Haverleij is ontwikkeld onder supervisie van stedenbouwkundig architect Sjoerd Soeters en landschapsarchitect Paul van

Beek. Elk kasteel staat volledig vrij in het landschap met een eindeloos uitzicht op de omringende natuur. De kasteelgebouwen zijn ontworpen door architecten met internationale bekendheid. Een belangrijk trefpunt is de golfbaan. Een volwaardige achttien holes wedstrijdbaan. Het golfcomplex omvat verder een driving range, zes oefenholes en een clubhuis met verhoogd terras. Een schitterend uitzicht dus. Inmiddels zijn vijf kastelen voltooid en nadert ook het Slot z’n laatste fase.

Helemaal aan de andere kant van ’s-Hertogenbosch wordt momenteel de laatste hand gelegd aan de Vinex-wijk De Groote Wielen.

Kern van deze nieuwbouwwijk, die straks als het helemaal klaar is 4.300 woningen telt, is nieuwbouw in de polder. Verdeeld over zes wijken bestaat De Groote Wielen uit verschillende woonbuurten met allemaal een eigen sfeer en karakter. Water neemt een prominente plaats in. Een grote waterplas en een uitgekiend watersysteem zijn niet alleen functioneel en milieubewust, maar zorgen ook voor veel sfeer en recreatiemogelijkheden.

Herstructurering Naast deze stadsuitbreiding kent ’s-Hertogenbosch ook een flinke herstructureringsopgave.

Zo werd de stad in december 2000 opgeschrikt door rellen in de Graafsewijk. De onlusten, veroorzaakt door de dood van een fanatieke supporter van FC Den Bosch, gaven de Graafsewijk landelijke bekendheid. Een achterstandswijk waar de gemeente op dat moment al plannen had om de buurt ingrijpend te verbeteren. Naast de Graafsewijk telt ’s-Hertogenbosch nog zes andere wijken waar extra aandacht is voor herstructurering maar ook voor jeugdproblematiek, werkloosheid en veiligheid. Gedifferentieerd bouwen ziet de stad hier als sleutel tot succes. Door hogere inkomensgroepen in de wijk te brengen wil ’s-Hertogenbosch de buurten economisch sterker maken. Daardoor krijgen andere functies zoals winkel, horeca en zorgvoorzieningen meer levensvatbaarheid. De plannen die de gemeente samen met de woningcorporaties en marktpartijen heeft voor de verschillende achterstandswijken zijn er op gericht het sociale klimaat te verbeteren.

‘De stad richt zich nu meer op de zakelijke en financiële dienstverlening’

Economie De ligging van ’s-Hertogenbosch op een knooppunt van rivieren en wegen heeft de stad geen windeieren gelegd. Vooral op het gebied van bedrijvigheid behoort de stad al geruime tijd tot de grootgroeiers. De zakelijke dienst-

de stad

53

Het Paleiskwartier is een smeltkroes van wonen, werken en recreëren op een voormalig industrieterrein.

‘Het Paleiskwartier kan worden gezien als een nieuwe parel aan de kroon’

Aan de rand van ’s-Hertogenbosch verrijst Haverleij, een modern landgoed met negen kastelen en een golfbaan.

verlening, de ICT-sector: ze hebben allemaal de hoofdstad van Brabant ontdekt. Het industriële karakter van ’s-Hertogenbosch is in de loop van de jaren door vertrek of sluiting van bekende fabrieken als AMP, Michelin, De Gruyter, Verkade en de Kruithoorn overigens flink veranderd. De stad richt zich nu meer op de zakelijke en financiële dienstverlening. Zo hebben de IT-afdeling van de SNS Bank en de Bossche Van Lanschot Bank zich er gevestigd.

En ook de aanwas van kantoorruimte in het eerder genoemde Paleiskwartier begint zijn vruchten af te werpen.

De werkgelegenheid in ’s-Hertogenbosch heeft zich de afgelopen tien jaar gunstiger ontwikkeld dan gemiddeld in de Brabantse steden en de provincie als geheel. Zo heeft de aantrekkende economie in 2006 1.250 meer banen opgeleverd. Het bedrijfsleven in ’s-Hertogenbosch biedt nu werk aan ruim 97.000 personen (parttime en fulltime).

Leisure ’s-Hertogenbosch is favoriet bij toeristen. Veel activiteiten en evenementen die in ’s-Hertogenbosch worden georganiseerd hebben niet zelden een (inter)nationale uitstraling. Zeg ’s-Hertogenbosch en men zegt terrassen,

54

de stad

winkelen, eten en natuurlijk carnaval. De stad wordt in die dagen omgedoopt tot het Bourgondische Oeteldonk. Het historisch centrum is drie dagen lang het decor voor een veelheid aan feesten. Maar ook buiten carnavalstijd is het centrum van ’s-Hertogenbosch geliefd voor funshoppen. In 2006 trok de stad maar liefst 1,7 miljoen bezoekers. Daarvan kwam 72 procent om te funshoppen. Overigens waren ook andere activiteiten in trek. Zo is de Binnendieze, een verzamelnaam van verschillende waterstromen, in de binnenstad sinds enige tijd weer bevaarbaar. De rondvaarten die de stad van een geheel andere kant laten zien, zijn buitengewoon populair. Daarnaast beschikt de stad natuurlijk ook nog over de Brabanthallen. Een complex dat gastheer is van vele nationale en internationale (vak)beurzen, evenementen, congressen en concerten.

Naast de Brabanthallen is het Sportiom gevestigd. Een compleet sportcentrum met faciliteiten als een funschaatsbaan, een subtropisch zwembad, een gezondheidscentrum en een sporthal. Met het oog op het sterfjaar van de schilder Jeroen Bosch (zie kader) in 2016 overweegt de gemeente een nieuw theater te realiseren en wordt het museumcluster aangepakt. ✏ naw@bouwfonds.nl

De werkgelegenheid spitst zich steeds meer toe op zakelijke dienstverlening.

Gezelligheid, even een terrasje pikken om te genieten van het leven; ook dat is ’s-Hertogenbosch.

Ton Rombouts,burgemeester ’s-Hertogenbosch

‘Jeroen Bosch boegbeeld van ’s-Hertogenbosch’ Jeroen Bosch is hét boegbeeld van ’s-Hertogenbosch. Op weg naar het 500ste sterfjaar van de beroemde schilder in 2016 gaat ’s-Hertogenbosch themajaren organiseren. Dit past in de citymarketing die de stad heeft opgesteld. ‘Jeroen Bosch is bekender dan ’s-Hertogenbosch, en ook andere steden gebruiken hun belangrijke zonen’, vertelt burgemeester Ton Rombouts die citymarketing in zijn portefeuille heeft. ’s-Hertogenbosch is zowel in het binnen- als buitenland een bekende stad.

Toch heeft het gemeentebestuur twee jaar geleden besloten de marketing van de stad professioneler aan te pakken. Citymarketing is daarbij het devies. Kern hiervan is dat de stad één sterk punt onder de aandacht brengt. ‘Reden hiervoor is dat we de actuele en toekomstige stedelijke ontwikkelingen meer onder de aandacht willen brengen van burgers, toeristen, het bedrijfsleven en overheden. En uiteraard verbinden we daar ook een economisch rendement aan’, aldus Rombouts. Het thema van citymarketing is: ’s-Hertogenbosch Ontmoetingstad. ‘Kern is een stad waar het zowel goed wonen als werken is. En ontmoeting in de betekenis van ontspanning in onze sfeervolle binnenstad, maar ook netwerken van bedrijven die elkaar hier kunnen ontmoeten.’

Om een brug te slaan tussen het historische en het moderne ’s-Hertogenbosch is gekozen om Jeroen Bosch als centraal boegbeeld te gebruiken.

‘Jeroen Bosch is een internationaal A-merk, een kwaliteitsmerk bij uitstek.

Het biedt de mogelijkheid een nieuw elan aan de stad te geven. Het kan de stad helpen om zich nadrukkelijker te profileren als creatieve stad met spannende cross-overs tussen cultuurhistorie en de hedendaagse stad.

Amsterdam heeft Rembrandt, Delft Vermeer en wij hebben Jeroen Bosch.’

In 2016 is het vijfhonderd jaar geleden dat Bosch overleed. Dit sterfjaar zal door ’s-Hertogenbosch op grootse wijze worden opgeluisterd.

Rombouts: ‘Maar dat is slechts een kortstondige gebeurtenis. Op weg naar 2016 gaan we themajaren organiseren. Door 2016 centraal te zetten dwingt dat ons ook om daar naar toe te werken. Bijvoorbeeld door na te denken over een nieuw theater, nieuwe hotelaccommodaties en door het museumkwartier verder in te vullen.’

Kathedraal Overigens blijkt volgens Rombouts uit alle cijfers dat zijn stad een goed toeristisch en zakelijk imago heeft. ’s-Hertogenbosch staat op de derde plaats wat betreft het overall toeristisch imago.

Waar het volgens Rombouts bij citymarketing om draait is niet alleen het oppoetsen van het uithangbordje maar vooral ook de kwaliteit van de stad zélf te verhogen. ‘Dat ’s-Hertogenbosch een economische, sterke, veilige en prettige woonstad is. De kwaliteit van het samenleven moet omhoog.

Kijk,’ zegt hij na een korte stilte, ‘onze voorvaderen bouwden een fantastische kathedraal. Het is aan ons om die te onderhouden en te verbeteren. Citymarketing is daarin een middel.’

de stad

55

interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie terieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int ur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie erieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu eur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t

interieur

Kwarts & Co

interieur

Helen Huppertz/Haske van Zadelhoff adviseurs in restauratiematerialen te Gulpen

Over Bouwfonds MAB Ontwikkeling

‘Onze winkel, met een nieuwe toonzaal achter het historische pand, reflecteert onze restauratieopvatting: ga met respect om met wat je aantreft en wees eigentijds als je iets nieuws toevoegt.’

Bouwfonds MAB Ontwikkeling is uw betrouwbare en innovatieve partner in Nederland voor de ontwikkeling van woongebieden en multifunctionele projecten. Bouwfonds MAB staat midden in de maatschappij en heeft door haar jarenlange ervaring een open oog voor de wensen van woonconsumenten en andere eindgebruikers. Een van de speerpunten is de realisatie van projecten in bestaand stedelijk gebied.

We werken daarbij nauw samen met publieke en private partijen om te komen tot geïntegreerde oplossingen voor binnenstedelijke projecten waarin wonen, winkelen en werken samenkomen. Hiervoor zetten we vanuit onze vestiging in Den Haag de expertise en creativiteit van de conceptgroep Studio Bouwfonds MAB in.

De vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB zijn verantwoordelijk voor de realisatie van woongebieden. Samen met lokale overheden ontwikkelt Bouwfonds samenhangende woonconcepten voor zowel uitleggebieden als binnenstedelijke locaties. Multifunctionele projecten en commercieel vastgoed worden vanuit het kantoor in Den Haag ontwikkeld.

Het hoofdkantoor is in Amersfoort gevestigd. In Nederland is Bouwfonds MAB een van de grootste ontwikkelaar van koopwoningen en commercieel vastgoed.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling maakt onderdeel uit van Bouwfonds Property Development, waarin tevens alle ontwikkelingsactiviteiten in Frankrijk, Duitsland, België, Luxemburg, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Spanje, Denemarken en Zweden zijn ondergebracht. We maken voor de conceptontwikkeling in Nederland optimaal gebruik van de kennis en kunde die elders in Europa wordt ingezet. Door onze gezonde financiële basis is Bouwfonds MAB Ontwikkeling een partner die over een lange adem beschikt.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de klantwens het uitgangspunt.

Dit is voor klanten voelbaar in alle segmenten van de organisatie.

Onze organisatie staat bijna 60 jaar in de markt en is daardoor als geen ander in staat een goede balans te vinden tussen de klantwens en het praktisch haalbare. Zo draagt Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij aan het welbevinden van consumenten én aan het succes van steden, investeerders, lokale overheden en commerciële eindgebruikers.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling zijn ruim 500 mensen werkzaam.

De organisatie verkocht in 2006 in Nederland vanuit 12 kantoren 7.500 woningen en nam verder ongeveer 100.000 m2 commercieel vastgoed in aanbouw.

Per 1 december 2006 is Bouwfonds onderdeel van de Rabobank Groep.

De Rabobank Groep is een financiële dienstverlener op coöperatieve grondslag met een zeer breed aanbod van financiële diensten en producten. Zij vindt haar oorsprong in de lokale kredietcoöperaties die ruim honderd jaar geleden in Nederland werden opgericht.

De Rabobank Groep bestaat uit 218 zelfstandige lokale coöperatieve Rabobanken in Nederland en hun centrale organisatie Rabobank Nederland met haar (internationale) dochterondernemingen.

De Rabobank bedient ruim 9 miljoen particuliere en zakelijke klanten in Nederland en een groeiend aantal in het buitenland, heeft 52.000 medewerkers en is vertegenwoordigd in 37 landen.

De Rabobank Groep heeft de hoogste kwalificatie voor kredietwaardigheid (triple A) van de bekende internationale ratinginstituten Moody’s en Standard and Poor’s. Gemeten naar kernvermogen, behoort de organisatie tot de vijftien grootste financiële instellingen ter wereld.

Adressen HOOFDKANTOOR Bouwfonds MAB Ontwikkeling Displayweg 8, 3821 BT Amersfoort Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 97 00 F 033 253 96 85 E ontwikkeling@bouwfonds.nl www.bouwfonds.nl

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN EN COMMERCIEEL VASTGOED Wijnhaven 60 Postbus 19412 2500 CK Den Haag T 070 306 84 00 F 070 354 36 18 E ontwikkeling@bouwfonds.nl

REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort T 033 453 41 11 F 033 453 41 90 E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl

REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland ’s-Heer Hendrikskinderendijk 111 Postbus 379 4460 AT Goes T 0113 25 65 00 F 0113 25 65 01 E ontwikkeling.zeeland@bouwfonds.nl

REGIO NOORD-OOST Grote Voort 221 Postbus 10054 8000 GB Zwolle T 038 425 44 40 F 038 425 44 41 E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl

REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem T 023 530 66 03 F 023 536 63 94 E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl

REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft T 015 268 08 08 F 015 262 33 63 E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl

REGIO ZUID Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven T 040 265 98 59 F 040 246 40 40 E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl

Colofon UITGAVE Bouwfonds MAB Ontwikkeling, winter 2007 PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatieadvies, Amsterdam ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam DRUK PlantijnCasparie Capelle aan den IJssel REDACTIERAAD Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Nina van Gelderen, Isaäc Kalisvaart, Pieter Wetselaar, Hanneke Luitwieler, Anneke Maessen, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Anna Vos, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw REDACTIE Kim van Eerde, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Hanneke Luitwieler, Anne Luijten, Marijke Manshanden, Hans Ouwerkerk, Fiona van Schendel, Renske Werner CONTACT Diana Baal, telefoon 033 253 98 89, email d.baal@bouwfonds.nl BEELD Rogier Alleblas, Theo Baart, Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Paul Martens, Maarten van de Velde, Don Wijns en anderen LOCATIE OMSLAG Aix-en-Provence, Frankrijk. Les Allées Provençales Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Bij deze NAW hoort dossier Innovatie en duurzaamheid. Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar naw@bouwfonds.nl

56

interieur