NAW#5 zomer 2002 by bpd-nl

NAW

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

Bouwfonds Wonen magazine # 5 / zomer 2002

Met dossier concept- en gebiedsontwikkeling

NAW

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de bewoner (naam), de woning (adres) en het gebied (woonplaats) is voor Bouwfonds Wonen essentieel bij de ontwikkeling van aantrekkelijke woongebieden. NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds Wonen.

actueel

landelijk gebied

uitleg

thema dossier

stedelijke vernieuwing

steden en dorpen

buitenland

RESCUE als antwoord op energiezuinig wonen

Zeeland een uniek product

Een succesverhaal dat Haverleij heet

Concept- en gebiedsontwikkeling

Comfortabel wonen in de oude Mariastichting

Een lichte groeistuip zou goed doen

Dromen van een eigen huis

En verder in dit nummer

Met een plan voor een ‘energie-nulwijk’ in Lelystad, heeft Bouwfonds Wonen een Europese prijsvraag gewonnen: Energiezuinig wonen in een fraaie setting.

Van klassieke woningnood is in Zeeland geen sprake. Wel is er grote behoefte aan kwalitatief goede woningen. Een rondetafelgesprek over de Zeeuwse woningmarkt.

Kasteel Zwaenenstede, Overhuyze en Beeckendael. Namen die in een boek van Harry Potter niet misstaan. In werkelijkheid maken deze kastelen onderdeel uit van Haverleij.

Stedelijke vernieuwing is de opgave voor de toekomst. Intensief en meervoudig ruimtegebruik zijn de sleutelwoorden. In dit dossier een visie van Bouwfonds hierop.

Het Spaarneziekenhuis in Haarlem gaat verhuizen. Het ziekenhuis laat daarbij een unieke locatie dicht tegen het centrum achter. Een gebied met mogelijkheden.

De smalle steegjes en de piepkleine vissershuisjes zijn pittoreske memorabilia uit vervlogen tijden. Wonen in Bunschoten-Spakenburg kan tegenwoordig ook uitbundig.

In Nordrhein Westfalen is het Duitse hoofdkwartier van Bouwfonds Wonen gevestigd. Daar zetelt ook vestigingsdirecteur Bernhard Wanders. Hij geeft zijn visie op markt.

➔ opgevallen ➔ 100 jaar wonen ➔ de verandering ➔ verhuizen ➔ interieur

pagina 7

pagina 11

pagina 15

middenkatern

pagina 23

pagina 28

pagina 34

omslagfotografie Peter van Breukelen

4 20 21 27 38

opgevallen Van groot naar klein en weer terug Een luxe badkamer, een keuken van alle gemakken voorzien en voor elk gezinslid een eigen kamer. Dat is wat de Nederlander wil. Tenminste, dat blijkt uit ieder consumentenonderzoek. Wonen in een huis van in totaal dertig vierkante meter lijkt dan ook niet meer van deze tijd. Het Nederlands Openluchtmuseum ging op zoek naar een gezin dat een paar dagen in een landarbeiderswoning uit 1880 wilde wonen. De telefoon stond in Arnhem roodgloeiend. Martin en Bettie Koole en hun zes kinderen uit Hoofddorp werden uit 130 gezinnen uitgekozen. Zij hebben de paasdagen doorgebracht als Friese landarbeiders in 1947 in het ‘Waldhûske’. Dat betekende geen stromend water, geen telefoon, laat staan televisie. Maar wel koken op petroleumbranders, eten uit de moestuin en meer dan twee emmertjes water halen per dag.

‘Ambtenaar moet sexy schrijven’ Waarom wilde u meedoen aan dit project? Koole: ‘Mijn vrouw en ik vonden het goed voor de kinderen en ook voor onszelf om een tijdje te leven in een huis dat niet van alle gemakken voorzien is. Viel het mee?’ We hadden een druk dagprogramma. Hout hakken, water halen, de geit verzorgen en ga zo maar door. Het was hard werken. Even een boek lezen was er niet bij.’ Wat vond u van het huis? Koole: ‘Het was leuk voor een paar dagen. Het huis was vies, stoffig van de petroleumwalmen, tochtig en veel te klein. Ik stootte met mijn 1 meter 93 overal mijn hoofd. Slapen in een bedstee van 1 meter 65 is ook geen pretje, kan ik je vertellen. Ook koken was een hele onderneming. Mijn vrouw moest ’s ochtends vroeg beginnen om rond twaalf uur een warme maaltijd op tafel te hebben. Omdat wij zelf een keukenzaak in Hoofddorp hebben en we gewend zijn aan een luxe keuken, was dat wel even omschakelen.’ Heeft u naast het harde werken nog leuke dingen meegemaakt? ‘De oorspronkelijke bewoonster is even op bezoek geweest. Zij herkende alles nog, zelfs het vloerkleed. Gek om te weten dat zij 18 jaar lang in zo’n kleine woning woonde. Wij waren na drie dagen best blij om weer terug te gaan naar Hoofddorp. De herinnering is eigenlijk leuker dan het moment zelf.’

Rondzwervend vuil is een bekend fenomeen. De provincie Utrecht wil dit probleem gaan oplossen. Twee keer per jaar worden de bermen van de provinciale wegen schoongemaakt. Dat is onvoldoende, maar door een beperkt budget is vaker schoonmaken niet mogelijk. Als mogelijke oplossing introduceert de provincie Utrecht het bermjutten. Inwoners van Woerden en omgeving die in de buurt van een provinciale weg wonen, worden in de huis-aan-huis verspreide krant opgeroepen de bermen van de provinciale wegen tegen vergoeding schoon te maken. Althans, dat is wat de provincie schrijft in haar krant: ‘Er kan een nieuwe tak van sport ontstaan waar veel geld mee te verdienen valt’. Maar om er geld mee te verdienen moet dan wel eerst statiegeld op blikjes worden ingevoerd. En of dat op korte termijn gebeurt, is nog maar de vraag. Of er moet een andersoortige vergoeding worden uitgekeerd. Maar zover is de provincie niet. Het is niet zo dat voor elke ingeleverde volle vuilniszak twee euro wordt betaald. Ook het veiligheidsaspect mag bij het stimuleren van bermjutten niet uit het oog worden verloren. Gijs Klomp is opzichter bij het kanton Veenweide-IJsselstreek, de regio waar Woerden onder valt. Hij heeft zijn twijfels over de haalbaarheid van bermjutten. ‘Het is een hele

opgevallen

NAW geeft alvast een voorschot. Zomaar een willekeurig citaat uit de aanpak effectrapportage Deltametropool: ‘In de Vijfde Nota over de Ruimtelijke Ordening en het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan heeft het kabinet zich ten doel gesteld de Randstad te ontwikkelen tot een gebied dat zich kan meten met andere grootstedelijke gebieden in Europa en de rest van de wereld, de Deltametropool.’ Dat kan dus worden: ‘We gaan van de Randstad iets maken, waar ze in Europa en de rest van de wereld stikjaloers op zullen zijn.’ Een ander voorbeeldje. Wederom zomaar uit dezelfde rapportage: ‘Bij de inrichting van de Deltametropool dient het deltakarakter als uitgangspunt. Rivieren en plassen zullen schakels gaan vormen in een samenhangend netwerk van natuur- en recreatiegebieden, waarvan het Groene Hart de kern is.’ Wij zien hierin het volgende stukje proza. ‘De Deltametropool moeten we zien als een mooie vrouw. Rivieren als lange benen slingeren tussen de vier grote steden die verschillende gezichten van de dame vormen. Daartussen bevinden zich diverse natuurgebieden; de een grillig en wild, de ander glooiend en avontuurlijk met als middelpunt het Groene Hart waar het opwindend maar veilig recreëren is.’ Eigenlijk is het dus heel simpel. Veel succes.

gebiedsontwikkeling

Bermjutten als oplossing voor zwerfvuil Als we de wegenkrant van de provincie Utrecht mogen geloven is ‘bermjutten’ door omwonenden dé oplossing voor het schoonhouden van bermen. Door het hele land liggen ze nu nog vol troep. Blikjes, papiertjes, pakjes sigaretten en ander afval wordt zo vanuit de auto de berm in gegooid. Dit zorgt voor een rommelige en smerige aanblik. Het woord ‘bermjutten’ komt in de Dikke van Dale (nog) niet voor. Strandjutten daarentegen is een bekende bezigheid. Nederlanders massaal op zoek naar zwerfvuil.

Sexy schrijven, dat is wat neerlandicus Peter Zuijdgeest ons Nederlands ambtenarenkorps wil gaan leren. In zijn ogen is wat ambtenaren in nota’s en circulaires produceren te saai en niet zelden onbegrijpelijk. Volgens de neerlandicus die een schrijfcursus voor ambtenaren heeft opgezet moet er veel meer gevoel bij. Of, zoals hij onlangs in het Algemeen Dagblad zei: ‘Ze moeten de lol van een onderwerp zien’.

verantwoordelijkheid waar je als provincie aan moet voldoen, om mensen veilig langs de berm te laten struinen op zoek naar blikjes en ander afval. Er moet aan een heleboel veiligheidregels worden voldaan. Ik moet er zelf niet aan denken dat mensen dit veelvuldig gaan doen. Het zijn wel provinciale wegen waar je over praat. Die kun je niet zonder gevaar zomaar oversteken.’ En er moet natuurlijk wel iets tegenover staan. Klomp: ‘Mensen doen niets voor niets. Er heeft voor zover ik weet dan ook nog niemand gereageerd op de oproep in de krant. Oh ja, één mevrouw uit Eem heeft de provincie gevraagd een plek aan te bieden waar zij haar afval kan laten dat ze ophaalt. Zij wandelt regelmatig langs de wegen, en haalt tegelijkertijd vuil op. Maar dat is echt nog een uitzondering.’

opgevallen

actueel opgevallen Groeten uit Velsen

Bouwfonds Wonen wint Europese prijsvraag

Wijk aan Zee

RESCUE als antwoord op energiezuinig en kwalitatief wonen auteur Hans Ouwerkerk beeld Ronald Segaar Met een plan voor een ‘energie-nul-wijk’ in Lelystad heeft Bouwfonds Wonen een Europese prijsvraag voor energiezuinig bouwen gewonnen. Deze prijsvraag was door de Europese Commissie uitgeschreven in drie landen in het kader van het zogenoemde Altener-programma. Met dit programma wil de Europese Unie het gebruik van energiebronnen bevorderen. ‘De prijswinnende inzending van Bouwfonds Wonen bewijst dat het heel goed mogelijk is een grotere wijk te realiseren die voldoet aan de scherpste milieueisen en waar het ook nog eens fijn wonen is’, aldus Bob Schoeman, ontwikkelingsmanager van Bouwfonds Wonen.

In een eerder nummer van NAW hebben wij bij een artikel over Velsen-Noord abusievelijk een foto van Wijk aan Zee (inzet) geplaatst. En dat maken we nu een beetje goed met deze ‘ansichtkaart’ van Velsen. U ziet het: Velsen biedt van alles. Bob Schoeman

Nederlanders lopen niet warm voor windmolens ’Overal waar ik kijk, zie ik nu molens draaien. Ik zie de wieken in de spiegel boven de kast en als ik voetbal zit te kijken, moet ik de lamellen dichtdoen.’ Aldus Wim Bouma onlangs in het Algemeen Dagblad. Hij woont in het Oost-Groningse Bellingwolde en zijn leven wordt sinds kort ‘verziekt’ door zeventien windmolens die aan de Duitse grens zijn verrezen. Het is volgens Kees Westra van het Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) kenmerkend voor de wijze waarop Nederlanders tegen windenergie aankijken. ‘We lopen mijlenver achter op landen als Duitsland en Denemarken waar windenergie inmiddels gemeengoed is’, vertelt de onderzoeker. De plaatsing van windmolens in Nederland kent volgens Westra drie fasen. ‘De eerste fase is de vraag of iemand bezwaar heeft tegen windmolens. In negentig tot vijfennegentig van de gevallen is er geen enkel probleem. Tot ze in hun eigen territorium worden geplaatst. Dan maken ze er juist wél een probleem van. In deze tweede fase worden er handtekeningenacties gehouden en bezwaarprocedures begonnen. Uiteindelijk komen die windturbines er na een tijdje dan toch en ebt het bezwaar weg.

opgevallen

Dat is de derde, zeg maar, acceptatiefase. Dat is ook de fase waarin men het landschap mét windmolens zelfs mooier gaat vinden dan zonder.’ In de ogen van Westra wint de windmolen in Nederland nog maar mondjesmaat terrein. Als reden daarvoor geeft hij dat, in tegenstelling tot de inwoners van Duitsland en Denemarken, Nederlanders nauwelijks profiteren van windenergie. ‘Ze worden nu ook nog steeds door energiebedrijven gebouwd. In Denemarken zijn hele volksstammen mede-eigenaar van een windturbinepark. In Duitsland verdienen boeren aan de windturbines op hun land een aardige boterham. Ik denk dat, willen we in Nederland van windenergie echt een succes maken, we toch ook die richting uit zullen moeten. Daarmee bedoel ik niet afkopen maar mensen toch veel meer van windenergie laten meeprofiteren. Pas dan behoren bezwaren in de tweede fase echt tot het verleden.’

Meedoen aan een Europese prijsvraag. Bob Schoeman zegt er toch nog wel even over te hebben nagedacht. ‘Je wilt van tevoren toch een beetje je kansen inschatten. Maar dat bleek lastig. Dat we toch besloten hebben mee te doen is niet alleen omdat we als bedrijf graag innovatief willen zijn, maar vooral ook omdat we ervan overtuigd zijn, dat energiezuinig bouwen in de nabije toekomst alleen maar zal toenemen.’ Het Altener-programma is een Europees project met als doel het gebruik van energiebronnen te bevorderen. Aan de prijsvraag deden naast Lelystad voor Nederland Roskilde en Herten voor respectievelijk Denemarken en Duitsland mee. Een internationale jury,

bestaande uit onder andere milieudeskundigen, boog zich in twee rondes over de verschillende inzendingen. Ervaringen met energiezuinige of in dit geval met energie-nul-woningen heeft Bouwfonds overigens al op kleinere schaal in Etten-Leur en Zoetermeer opgedaan. ‘Maar een plan maken, voor in dit geval 255 woningen’, vertelt Schoeman, ‘vormde een grote uitdaging. Immers, de vraag is natuurlijk of het wel mogelijk is om een grotere wijk te realiseren die voldoet aan de scherpste milieueisen gecombineerd met een optimaal wooncomfort. Dit plan bewijst dat het kan.’ Samen met Bear Architecten en Technisch Adviesbureau Crone is Schoeman er in

geslaagd een CO2-neutraal concept te ontwerpen met voldoende woonkwaliteiten. ‘Een wijk waar het meer dan prettig wonen maar bovenal milieubewust wonen is. Kortom, een plan waarin milieu en comfort hand in hand gaan.’ Prijswinnaar Luxe en comfort koppelen aan een energieneutrale woning, dat is feitelijk de basis van het Recreational Concept for Urban Energy, kortweg RESCUE waarmee Bouwfonds als prijswinnaar uit de bus kwam. De gemeente Lelystad heeft geen exacte locatie aangewezen waar het plan voor moest worden gemaakt. Alleen dat het ergens in de uitbreidingslocatie

actueel

‘De woningen passen naadloos in het landschap’ Lelystad-Zuid kan worden gerealiseerd. Dit gebied bestaat uit ongeveer 700 hectare waarop in de komende tien jaar ongeveer 8500 woningen moeten verrijzen. Schoeman: ‘We hebben binnen het structuurplan van Lelystad-Zuid onderzocht in welke dichtheden er kan worden gebouwd, uitgaande van een energieneutrale wijk. Dit hebben we gedaan door zones te maken voor verschillende activiteiten en verschillende ruimtelijke vormen. De uitkomst van deze studie is dat een energieneutrale wijk niet per definitie hoeft te resulteren in een saaie zongerichte verkaveling maar dat er binnen het concept aantrekkelijke, hoogwaardige woonmilieus kunnen worden gerealiseerd.’ Landschapskwaliteiten Het stedenbouwkundig concept is gebaseerd op de typische natuurlijke en landschapskwaliteiten van de Hollandse Hout en de aangrenzende waterrijke gebieden die de provincie Flevoland kenmerken. Dit landschap wordt ook weerspiegeld in Lelystad-Zuid. Het resultaat is een landschap met water, grasland en bos. ‘We hebben’, vertelt de Ontwikkelingsmanager, ‘de woningen zo ontworpen dat ze in het landschap passen. Deze drie soorten omgeving hebben alle hun eigen woningbouwtypologie waardoor landschap en architectuur als het ware samensmelten.’ Zo bestaat de typologie voor wonen in het bos uit rijtjeshuizen die op het zuiden liggen en door bos worden omgeven. De toepassing van

actueel

passieve zonne-energie en de invloed daarvan op het stedenbouwkundig plan betekent dat er tussen de huizenrijen redelijk veel open ruimte moet zijn. De noordzijde van deze huizen wordt beschermd door bomen, waardoor de bewoners optimaal kunnen profiteren van de natuurlijke omgevingskwaliteit van het bos. Voor de graslandomgeving zijn er de zogenoemde hofsteden ontworpen. Het gaat hierbij om rijtjeshuizen en halfvrijstaande woningen die rond een klein plein gegroepeerd zijn. De naam hofsteden is vooral een verwijzing naar de boerderijen in Flevoland. Het besloten plein heeft ruimte voor parkeren en recreatieve en gemeenschappelijke voorzieningen zoals kinderspeelplaatsen. Het watergebied ten slotte, heeft een informele sfeer die bijvoorbeeld doet denken aan de oude Nederlandse ‘wetlands’. Elk vrijstaand huis is met het water verbonden. Door deze verbindingen wordt het watergebied een uniek recreatiegebied voor de watersport. Recreatie is dan ook een belangrijke drager van de stedenbouwkundige visie. Het landschap en de in dichtheid wisselende bebouwing, variërend van 11 tot 32 woningen per hectare, resulteert in een gevarieerde omgeving met veel recreatieve mogelijkheden. Schoeman: ‘Dat is ook noodzakelijk omdat een woonwijk meer moet zijn dan alleen een plek om te wonen. Het moet vooral ook een plek zijn om te recreëren en prettig te verblijven.’ Er zijn uiteraard nogal wat maatregelen nodig om uiteindelijk ook een energieneutrale

woning te realiseren. Het energieconcept van RESCUE is daarom gebaseerd op een combinatie van energiezuinig bouwen, windenergie, passieve zonne-energie en het gebruik van fotovoltaïsche (PV) en thermische zonneenergie. Kortom, alle kennis en middelen zijn uit de kast getrokken om een woonwijk te ontwikkelen die uiteindelijk net zoveel energie gebruikt als het opbrengt. Want dat is energienul. Met als direct gevolg voor de consument dat hij met dit RESCUE-concept een zeer lage energierekening op de deurmat zal vinden. Maar voor de rest hebben de woningen eenzelfde comfort en uitstraling die volgens Schoeman horen bij een hedendaagse woonwijk. ‘Er is één groot verschil en dat is dat ook de directe omgeving op een dusdanige wijze wordt ingericht dat het een belangrijke bijdrage levert aan een energieneutrale buurt.’ Bij de ontwikkeling van de strategische visie zegt de ontwikkelingsmanager de betaalbaarheid van de woningen goed in ogenschouw te hebben gehouden. De prijzen voor de woningen variëren tussen de 170.000 en 410.000 euro. De verschillende voorzieningen vereisen een investering van circa 53.000 euro per woning. ‘Een belangrijk deel van deze investering zal door middel van bijvoorbeeld subsidies en een fiscaal aantrekkelijke hypotheek moeten worden gedekt’, aldus Schoeman. Enthousiast ‘Het meest aansprekende van dit concept is natuurlijk dat het project in zijn energie-

voorziening en -gebruik helemaal op zichzelf staat’, vertelt Saskia ten Feld, projectadviseur van de afdeling Bouw, Vastgoed en Milieu van de gemeente Lelystad. De reden dat Lelystad zich voor het Altenerprogramma heeft opgegeven ligt volgens haar in het feit dat de gemeente vooruitstrevend wil zijn op het gebied van duurzaam bouwen en wonen. ‘De nieuwe wijk ‘De Landerijen’ is daar natuurlijk een goed voorbeeld van. Deze nieuwbouwwijk heeft het keurmerk

‘duurzaam wonen’ van het Wereld Natuurfonds gekregen en in 2001 heeft de wijk de EPL-prijs gewonnen. Deze Energie Prestatie op Locatieprijs wordt jaarlijks toegekend aan de woonwijk met het laagste fossiel energiegebruik. Het is naar de consument toe iets extra’s maar het betekent ook dat je als gemeente bewust bezig bent met de vraag ‘hoe richt ik een wijk zo duurzaam mogelijk in’. En daar hoort ook het energievraagstuk bij. Niet voor niets hebben wij een Biomassacen-

trale waarin schoon snoeihout voor de stadsverwarming en elektriciteit wordt verstookt’, aldus Ten Feld. Wat er nu verder met het prijswinnende plan gaat gebeuren kan zij moeilijk voorspellen. ‘Het hangt van factoren als betaalbaarheid af of het Bouwfondsplan daadwerkelijk gerealiseerd gaat worden. Feit is wel dat met dit soort concrete plannen een grote stap naar meer duurzaam bouwen en wonen wordt gezet.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

De energiemaatregelen Om uiteindelijk te komen tot een energie-nul-woning zijn nogal wat maatregelen nodig. Voor het RESCUE-plan is dan ook bijna alles uit de kast getrokken om uiteindelijk een wijk te maken die net zoveel energie verbruikt als het opwekt. De maatregelen die bij elkaar een investering van ruwweg 53.000 euro per woning vereisen, komen op het volgende neer: > Compacte bouwvormen, optimale isolatie en kierdichting van de buitengevel, gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning met hoog rendement zorgen ervoor dat de energievraag van de woningen wordt geminimaliseerd. > Alle woningen worden op de zon gesitueerd.

> Alle woningen worden voorzien van een groot oppervlak zonnecollectoren en een goed geïsoleerd buffervat als korte termijn wateropslag. > Fotovoltaïsche panelen en windmolens tussen en op de woning leveren evenveel elektriciteit als door alle woningen gezamenlijk wordt verbruikt. > De plattegrond van de woningen is zodanig dat er van passieve zonne-energie gebruik kan worden gemaakt. Dit betekent in de praktijk dat de ingang, keuken en badkamer zich aan de noordzijde van de woning bevinden. De verblijfruimtes bevinden zich aan de zuidzijde van de woning. > De woningen zijn zo ontworpen dat er een zeer duurzame houtconstructie gebruikt kan worden.

actueel

landelijk gebied

Zeeland

een uniek product auteur Hans Ouwerkerk beeld Peter van Breukelen

Aan de promotiespot van Zeeland valt nauwelijks te ontsnappen. De kreet ‘Welkom in Zeeland’ klinkt dan ook regelmatig op radio en televisie. En ook in menig dagblad wordt de Zeeuwse provincie als een zeer aangenaam woon- maar bovenal werkgebied geafficheerd. De vraag is of Zeeland een massale komst van nieuwkomers wel aan kan. ‘Moeiteloos’, zegt Gert van Zwieten, gedeputeerde van Ruimtelijke Ordening bij de provincie Zeeland. ‘Ik ben ooit uitgelachen en gehoond toen ik stelde dat we qua inwoneraantal makkelijk zouden kunnen verdubbelen. Misschien iets gechargeerd, maar geloof mij; honderdduizend mensen erbij, ze zouden hier niet eens opvallen.’ Een rondetafelgesprek over de Zeeuwse woningmarkt, de problemen en de kansen.

De plaats van handeling is het kantoor van ontwikkelaar Proverko aan de rand van een nieuw industrieterrein in Goes. Naast Rob van Avermaete, directeur van Proverko, nemen aan de gesprekstafel plaats Gert van Zwieten, gedeputeerde van Ruimtelijke Ordening, Albert de Vries, de kersverse wethouder Wonen van Middelburg, architect Matthijs Zeelenberg en Anthony Sinke van het makelaarskantoor Sinke Komejan. Praten over de Zeeuwse woningmarkt gaat ze alle vijf, ieder vanuit hun eigen perspectief, gemakkelijk af. ‘Het is een lastige markt’, trapt Van Zwieten af. ‘Er is hier natuurlijk ook geen sprake van klassieke woningnood. Wel is er een grote behoefte aan kwalitatief goede woningen. We hebben daardoor jarenlang te maken gehad met mensen die de stad uitvluchtten omdat ze in de steden niet

de kwaliteit vonden die zij zochten.’ Het beleid dat vervolgens door de provincie is uitgestippeld voorzag volgens Van Zwieten juist in een versterking van de drie stedelijke zones die Zeeland telt: Middelburg-Vlissingen, Goes en omgeving en Terneuzen met de kanaalzone.

‘Niet voor niets hebben we jaarlijks zoveel toeristen’ ‘Uitgangspunt was en is dat zestig procent van de bouwproductie in de steden en veertig procent op het platteland moet worden gerealiseerd. Je kan stellen dat dit beleid nu zijn vruchten afwerpt. De druk op het platteland is minder geworden. Als mensen in de stad kunnen blijven dan doen ze dat ook.’ Voorzieningen Anthony Sinke knikt. ‘Dat is juist. De Zeeuwse steden zijn weer wat aantrekkelijker geworden. Men kiest duidelijk voor de voorzieningen die daar zijn. In het verleden misten er schakels in het woningaanbod. Die worden nu langzaam maar zeker opgevuld. Daar wordt hard aan gewerkt. Toch zie je nu vooral bij ouderen behoefte aan duurdere of luxere appartementen. Dit is een segment dat nu nog ontbreekt. Maar het trekt aan.’ ‘Dat betekent niet’, zo voegt wethouder De Vries hier aan toe, ‘dat we er als stad al zijn. In de oudere wijken is het op sommige plekken nog niet goed wonen. Op verschillende plaatsen is ook functieverande-

landelijk gebied

ring nodig. Maar dat zijn lastige en vooral ook kostbare ingrepen die we als gemeente niet alleen kunnen financieren. Trouwens ook niet alleen samen met de private sector. De schaal is feitelijk één van de grootste problemen van Zeeland. We kunnen niet in één keer duizend

woningen ontwikkelen. Daar is de markt veel te klein voor. Dit betekent in de praktijk dat het tempo van de ontwikkelingen laag ligt en dat heeft weer gevolgen voor de financiering. Je kan dat dus, zeker als het gaat om functiewijziging, niet alleen financieren uit de opbrengsten van de verkoop van woningen. De renteverliezen zouden dan enorm zijn. Met andere woorden: daar is dus financiële steun van de overheid voor nodig.’ Van Zwieten: ‘Dat is wel duidelijk. Aan de andere kant zie je nu dat in de na-oorlogse wijken corporaties hun bezit uitponden. Daar zou, wat mij betreft, een rem op moeten komen. Enerzijds ontstaat er zo een overschot aan goedkope woningen, anderzijds maakt dat de ingrepen die op termijn noodzakelijk zijn een stuk lastiger. Ik heb in die wijken liever met één eigenaar te maken dan met tientallen verschillende huiseigenaren.’ Rob Avermaete zegt de opgave voor zijn bedrijf voor een belangrijk deel in de bestaande stad te zien. ‘De productie in kleine gemeenten is langzaam aan het opdrogen. Herstructurering

landelijk gebied

en herontwikkeling in het stedelijk gebied zijn dan takken van sport waar wij een bijdrage aan willen en kunnen leveren. In samenwerking met corporaties natuurlijk. Deze samenwerking gaat nu vaak wat moeizaam omdat veel corporaties nog vrij traditioneel zijn ingesteld. Maar ik ga ervan uit dat die werkwijze wel zal veranderen.’ Van Zwieten knikt bevestigend: ‘Dat moet ook wel, want ik zie voor de herstructurering toch een belangrijke rol weggelegd voor de corporaties. Zij zullen dat proces moeten gaan trekken.’ De Vries: ‘We zullen er als gemeente op de een of andere manier voor moeten zorgen dat we toch ook de centen voor die ontwikkelingen binnenkrijgen. Misschien wel door heffingen op de grond in uitleggebieden die vervolgens binnenstedelijk kunnen worden ingezet.’ Architectuur Architect Matthijs Zeelenberg heeft tot dusverre het gesprek van een afstandje gevolgd. Maar hij veert op als de kwaliteit van de woningen die aan de voorraad zijn toegevoegd, ter sprake komt. ‘Dat is mijn terrein’ zegt hij lachend, om daar serieus aan toe te voegen vooral teleurgesteld te zijn over de architectuur die in de uitbreiding is gerealiseerd. De uitbreidingen hebben nauwelijks enige binding met de plaatsen waar ze bijhoren. De samenhang met de stad of streek is ver te zoeken. En dat is een gemiste kans.’ Van Zwieten: ‘Je hebt in Zeeland bijvoorbeeld dijkdorpen, ringdorpen en oude vestingdorpen en daar zijn ‘pats’ wijken tegenaan gezet. Daar is slordig mee omgegaan. Er had, en daar ben ik het eens met Matthijs, veel meer rekening gehouden moeten worden met de stedenbouwkundige opzet van deze dorpen. Die oorspronkelijke opzet had feitelijk de basis moeten zijn voor de uitbreiding. Maar het moet vaak vernieuwend zijn, en dan krijg je dit.’ ‘Ik heb’, zegt Zeelenberg, ‘wel het gevoel dat er meer aandacht is voor de omgeving bij nieuwbouw. Ook zie je langzaam maar zeker weer de integratie van functies terugkeren. De oude identiteit van de wijken vinden we nu eenmaal mooi.’ Zeeland staat voor ruimte. Een ruimte waar, daar zijn alle gespreksdeelnemers het over eens, voorzichtig mee moet worden omgegaan. Toch heeft het provinciebestuur het bouwen op het platteland nimmer de oorlog verklaard. Het heeft Van Zwieten in het verleden pittige discussies met bewindslieden als Margaretha de Boer en Jan Pronk opgeleverd. ‘We zijn altijd tegenstander geweest en gebleven van een expliciet bouwverbod op het platteland. Je kunt nu eenmaal niet mensen die in dorpen zijn opgegroeid eruit schoppen, omdat ze geen woning mogen bouwen. Je moet er alleen heel voorzichtig mee omgaan. We hebben stedelijke netwerken die complementair zijn en waar je groei nastreeft en dorpen die daar de tegenhanger van zijn. Ik zeg altijd: ‘zorg voor Mondriaankleuren’. Je krijgt dan een palet aan

landelijk gebied

kleuren die je helder van elkaar kunt onderscheiden. Wat Pronk wil voorkomen, is ons in Zeeland gelukt. We hebben bossen, open Zeeuwse luchten en geconcentreerde economische bedrijvigheid, en het platteland is leefbaar gebleven.’ Imagocampagne ‘Welkom in Zeeland’ is de slogan waarmee de provincie in het voorjaar een grootscheepse imagocampagne is gestart. De inzet van de campagne is om mensen naar de provincie te trekken. Niet om te recreëren, want met het toerisme in Zeeland gaat het alleen maar crescendo. Geschat wordt dat de jaarlijkse omzet in de Zeeuwse recreatiesector rond de één miljard euro ligt. Nee, het gaat de provincie vooral om blijvers en liever nog bedrijven die voor de broodnodige werkgelegenheid kunnen zorgen. Van Zwieten: ‘Meer inwoners zorgen ervoor dat we het voorzieningenniveau op peil kunnen

Architect Zeelenberg en gedeputeerde Van Swieten

Makelaar Sinke

houden. Ik heb al jaren terug voor een verdubbeling van het aantal inwoners gepleit. Ik werd toen gehoond en uitgelachen. Het was misschien ook wat gechargeerd, maar feit is dat bijvoorbeeld 100.000 mensen in deze provincie erbij niet eens zouden opvallen. Het moet alleen op een verantwoorde manier gaan. Bij Bruinisse ligt een strook grond en als ik daar een bedrijventerreinbestemming aan zou geven, dan is die grond morgen verkocht. Maar dát willen we dus niet. De dynamiek willen we rond de steden hebben en niet op het platteland. En we hebben daarnaast ook álle generaties nodig. Niet alleen mensen die hier hun oude dag komen slijten.’

Zeelenberg: ‘Ik zou niet weten waarom niet. Kijk naar Florida waar jaren terug enorm veel ouderen neerstreken. Ze brachten geld mee en hadden behoefte aan een tuinman en een schilder. Het is een andere soort van werkgelegenheid maar wél werkgelegenheid. Je zou zelfs kunnen stellen dat bij iedere oudere een jongere hoort.’ Van Zwieten: ‘Ik zeg ook niet ‘we plaatsen hekken rond Zeeland en ouderen mogen er niet meer in’. Maar ouderen komen hier naar toe, kopen een boerderij en ze wonen er nog geen dag in of ze beginnen al te zeuren dat het er stinkt. Ik overdrijf bewust. Wat ik bedoel is dat we alle generaties nodig hebben maar vooral ook jongeren. Die groep is ook

‘Met de ruimte moet voorzichtig worden omgegaan’

Wethouder De Vries

Proverko-directeur Van Avermaete

landelijk gebied

uitleg

nodig om meer economische dynamiek in de steden te brengen.’ Makelaar Sinke heeft de ervaring dat het niet alleen ouderen zijn die van buiten de provincie voor een woning bij hem aankloppen. ‘Ik bespeur een grote groep die hier is opgegroeid en voor hun werk is weggetrokken. Nu ze kinderen hebben willen ze terug, omdat ze hen dezelfde opvoeding willen geven in een ruime omgeving die zij ook hebben gehad. Ze gaan vervolgens pendelen of zoeken hier een

baan. Punt is, en dat is denk ik ook de kracht van Zeeland, dat ze kiezen voor kwaliteit. Kwaliteit van de woning maar vooral ook kiezen voor de kwaliteit van de omgeving. Daarnaast kan men in Zeeland op het wonen nog besparen. Het prijsniveau van de woning in de Zeeuwse steden ligt substantieel lager dan in het westen van het land. In de boerendorpen zie je de prijzen wel wat toenemen, maar ook die zijn verhoudingsgewijs laag.’

De Vries: ‘Zeeland is natuurlijk een uniek product. Niet voor niets hebben we jaarlijks zoveel toeristen.’ Van Zwieten knikt: ‘We weten ook precies wat we willen. En dat is dat we niet het groene uitleggebied van de Randstad willen worden. Laat ons het op onze eigen manier doen. We zijn zo vaak door Den Haag verwaarloosd dat we niet meer kunnen wennen als ze zich teveel met ons bemoeien...’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Een succesverhaal dat Haverleij heet

‘In Zeeland kan men op wonen nog besparen’ auteur Hans Ouwerkerk beeld Don Wijns

Kasteel Zwaenenstede, Oeverhuyze, Beeckendael en Holterveste. Namen die in een boek van Harry Potter niet zouden misstaan. In werkelijkheid staan deze kastelen onder de rook van het dorp Engelen, een dorpskern van de gemeente ’s-Hertogenbosch. Hier wordt namelijk het plan Haverleij gerealiseerd. Een plan bestaande uit negen kastelen en slot Haverleij, samen goed voor circa 1000 woningen. De eerste contouren van dit vorstelijke plan zijn inmiddels goed zichtbaar. Een reportage.

Proverko Woningbouw, een stukje Bouwfonds in Zeeland Proverko is de Zeeuwse loot aan de stam van Bouwfonds Wonen. Sinds twee jaar maakt deze Zeeuwse dochter onderdeel uit van de Bouwfondsorganisatie. ‘De overname heeft er enerzijds voor gezorgd dat Bouwfonds in Zeeland weer op de kaart staat. Anderzijds betekent het voor ons dat we door de beschikbaarheid van extra kapitaal en de toegevoegde kwaliteitswaarde een dominantere positie in de Zeeuwse woningmarkt kunnen nastreven’, vertelt Proverko-directeur Rob van Avermaete. Zijn kantoor op een prima locatie op het bedrijventerrein aan de rand van Goes biedt een meer dan riant uitzicht over het weidse Zeeuwse landschap. Ruimte is volgens Van Avermaete een van de grote krachten van Zeeland. Deze provincie met de Zuid-Hollandse en de randgemeenten in West-Brabant vormen al jaren het werkterrein van Proverko. De onderneming richt zich niet alleen op de ontwikkeling van woningen, maar ook van commercieel vastgoed, recreatiewoningen en bedrijfshuisvesting. Jaarlijks ontwikkelt en verkoopt Proverko zo’n 120 woningen. ‘Een aantal waar men in de randstad natuurlijk niet meteen van achterover valt, maar vertaald naar de Zeeuwse schaal betekent dat toch een marktaandeel van zo’n tien procent.’ Ontstaan Proverko is ontstaan in 1977, in een periode dat het slecht ging in de ontwikkelingsbranche. ‘Er verdwenen’, zo vertelt Van Avermaete, ‘toen veel – zelfs grote – bedrijven van het toneel. Echter, onder dat soort omstandigheden ontstaan er ook altijd weer nieuwe bedrijven. Overigens was projectontwikkeling destijds in feite niets meer dan opties nemen op kavels bouwgrond bij gemeenten, er een woning op laten tekenen en trachten deze snel te verkopen.’ Het bedrijf onderscheidde zich in die periode door het – weliswaar in bescheiden mate voor eigen rekening en risico bouwen van woningen. In 1985 werd vervolgens gestart met een bouwbedrijf dat de eigen productie van Proverko bouwde. Na een directiewisseling en reorganisatie midden jaren negentig bleek dat ook de marktomstandigheden snel veranderden. Zo werden steeds minder kavels rechtstreeks door gemeenten uitgegeven en het beschikbare nieuwbouwcontingent voor uitbreidingen

landelijk gebied

werd minder. Immers, het accent kwam meer te liggen op herstructurering en herontwikkeling. Bovendien werden de projecten qua omvang groter. ‘Kortom’, vat Van Avermaete samen, ‘de behoefte aan expertise en vooral kapitaal nam buitenproportioneel toe. Dit leidde twee jaar geleden tot de beslissing aansluiting te zoeken bij een groot landelijk werkend bedrijf. En dat werd Bouwfonds. Het klikte onmiddellijk. Overigens werden de aandelen van de bouwpoot aan Dura Vermeer overgedragen, waarmee een samenwerkingsovereenkomst werd aangegaan. De voordelen voor Proverko Woningbouw zijn duidelijk. Meer continuïteit door gebruikmaking van de beschikbaarheid van kapitaal en expertise bij Bouwfonds’. Aandacht De afgelopen twee jaar is veel geïnvesteerd in de organisatie. Niet alleen is de nieuwe bedrijfshuisvesting in Goes betrokken, die als uitvalbasis dient voor Proverko Woningbouw. Ook zijn nieuwe medewerkers aangetrokken die een bijdrage moeten leveren aan het streven naar verbetering van de kwaliteit. Tevens is veel aandacht besteed aan de invoering en afstemming van de binnen Bouwfonds gangbare (besluitvormings) processen. En - niet in de laatste plaats - is er het afgelopen jaar flink geïnvesteerd in gronden en nieuwe projecten. Dit alles ter waarborging en verbetering van de marktpositie voor de komende jaren. ‘We streven namelijk naar een marktleidende rol in de Zeeuwse woningmarkt’. ‘Opvallend’, benadrukt Van Avermaete, ‘is overigens ook de toename van samenwerkingen. Hierin zie ik een bevestiging dat Proverko Woningbouw als Bouwfondsdochter een aantrekkelijke partij voor de andere marktpartijen is geworden. Daarnaast constateer ik ook bij gemeenten een veranderende houding jegens ons bedrijf. De komende jaren zullen we het veranderende verwachtingspatroon bij gemeenten en marktpartijen moeten waarmaken.’

uitleg

‘We willen Haverleij zeker niet als elitair bestempelen’

Ariëlle Schoenmakers, verkoopmanager van Bouwfonds Wonen, wijst naar de zinken daken op de torenwoningen van Kasteel Zwaenenstede en het deels staand metselwerk van de eengezinswoningen. ‘Er is heel veel zorg besteed aan de detaillering. En dat straalt er vanaf.’ We staan op het binnenterrein van het kasteel. Straatmakers zijn nog aan één kant bezig met de bestrating. Het zijn de laatste loodjes. Immers, het merendeel van het terrein is al van nieuwe straatklinkers voorzien. In het midden liggen nog wat hopen zand op een andere bestemming te wachten. Hier moeten over niet al te lange tijd een parkje en nog wat parkeervoorzieningen worden aangelegd. Onder 53 van de 55 woningen die Zwaenenstede in totaal telt, ligt een garage. Medewerkers van Bouwbedrijf Hurks leggen de laatste hand aan een paar woningen die binnenkort zullen worden opgeleverd. Sinds december vorig jaar is het kasteel, ontworpen door de Italiaanse architect Adolfo Natalini, bewoond. In april zal Zwaenenstede helemaal klaar zijn. Ariëlle Schoenmakers loopt naar de zijkant van het middenterrein. Een opening tussen twee verschillende woningtypen biedt een riant uitzicht over de golfbaan, die zich voor een deel rond het kasteel slingert. ‘Nog even’, zegt ze, ‘en dan wordt de grond langs het kasteel weggegraven zodat Zwaenenstede straks ook echt in het water staat.’ Een idee We gaan terug in de tijd. Naar het begin van de jaren negentig toen het idee voor Haverleij

uitleg

ontstond. Aanvankelijk zou op deze plek aan de westkant van ’s-Hertogenbosch het bedrijventerrein De Vutter worden uitgebreid. De plannen hiervoor lagen klaar maar stuitten op

dat het een nieuw en ander stedenbouwkundig concept moest worden met een scherpe scheiding tussen wonen en groen.’ Overigens was al direct duidelijk voor de gemeente dat ze dit voornemen niet alleen wenste vorm te geven. ‘Dat moet je als gemeente ook niet zelf willen doen, maar alleen al uit oogpunt van risicospreiding juist samen met marktpartijen’, benadrukt Buitink. ’s-Hertogenbosch klopte hiervoor aan bij Bouwfonds Wonen en Heijmans. Eén van de redenen daarvoor was dat beide bedrijven al eerder interesse voor dit gebied hadden getoond. Er werd een samenwerkingsverband opgetuigd door middel van de oprichting van Haverleij BV. Elke partij nam een belang in van eenderde in deze nieuwe besloten vennootschap. Het eerste plan van Haverleij BV was om de woningbouw te concentreren op de sluis van Engelen.

‘Door de golfbaan te verhuren houden we grip op de kwaliteit’ de nodige bezwaren. Onder deze ontstane druk wijzigde de gemeente de bestemming voor het gebied in natuur en wonen. ‘In het streekplan kwam uiteindelijk te staan dat er zo’n duizend woningen, een golfbaan en natuurontwikkeling moest komen’, vertelt gemeentelijk projectleider Jan Buitink. ‘We wilden de kern Engelen niet traditioneel over het landschap uitrollen. Het moest iets bijzonders worden. Wat precies wisten we eigenlijk ook niet zo goed. Maar voor ogen stond,

Dit idee werd in 1995 aan een aantal stedenbouwers en architecten voorgelegd met de vraag wat zij van dit plan vonden. Op basis van de reacties zou vervolgens een bureau worden gekozen voor de uiteindelijke stedenbouwkundige uitwerking. Ook stedenbouwkundige Sjoerd Soeters werd om advies gevraagd. En hij vond het idee eigenlijk helemaal niks. In het boek ‘De stad in uitersten’ noemde Soeters de voorgestelde stadsuitbreiding een sluipmoord op het landschap.>

‘Haverleij bewijst dat nieuwbouw leuk kan zijn’ Het mooiste compliment kreeg Franc Guelen toen de Italiaanse architect Adolfo Natalini zijn schepping Kasteel Zwaenenstede kwam bekijken. ‘Hij zei toen tegen mij: “Het is nog mooier dan ik had gedroomd”.’ De directievoerder van Bouwfonds Wonen kan er nog van genieten. Maar genieten van de realisering van Kasteel Zwaenenstede doet hij wel vaker. ‘Want’, zo benadrukt Guelen, ‘Haverleij bewijst dat woningbouw leuk kan zijn.’ Bouwfonds Wonen realiseert in Haverleij vijf kastelen en de helft van het Slot Haverleij. Eind dit jaar wordt begonnen met de bouw van Kasteel Daliënwaerd. Ook het Slot zal dan in aanbouw zijn. Vervolgens komen dan de kastelen Holterveste, Beeckendael en Oeverhuyze in ontwikkeling. Kasteel Zwaenenstede heeft wat Guelen betreft in elk geval de norm gezet. ‘We hebben iets gerealiseerd dat gezien mag worden. Tegelijkertijd is het ook een lastig kasteel geweest om te bouwen.’ De moeilijkheid zat ‘m volgens de directievoerder niet alleen in de detaillering, zoals het deels staand metselwerk of het ambachtelijke boerenvlechtwerk. ‘Deze detaillering was natuurlijk lastig maar deed tegelijk een beroep op de ambachtelijke vaardigheden van de bouwvakkers die het moesten realiseren. Die hadden daar lol in omdat het uiteraard wezenlijk anders is dan de doorsneeproductie op Vinex-locaties. Er zaten voor hen heel wat architectonische uitdagingen in.’ Maar de echte complexiteit zat volgens Guelen vooral in de uitgebreide

meeren minderwerklijsten waar de kopers uit konden kiezen. ‘En die vrijheid was erg groot. Op de dragende muren na hadden de kopers binnen alle ruimte om hun eigen woning te creëren. En daar is volop gebruik van gemaakt. Dit betekende in de praktijk dat er feitelijk 55 totaal verschillende woningen moesten worden gebouwd.’ Coördinatie Dit vereiste op de bouwplaats een grote mate van coördinatie. ‘Er zaten vier uitvoerders op het werk waarvan één zich alleen maar met het meeren minderwerk bezighield.’ Deze aanpak is Guelen goed bevallen. ‘Om eventuele fouten in een vroeg stadium te onderkennen werden de kopers, nadat de ruwbouw klaar was, uitgenodigd om te komen kijken of alles conform de afspraken was gedaan. Wel arbeidsintensief, maar niet alleen werd hiermee voorkomen dat er eventuele fouten inslopen, de kopers werden nu ook meer bij het bouwproces betrokken. En dat werd erg gewaardeerd.’ Door de uitgebreide keuzelijsten was de bouwtijd met twee jaar wel iets langer dan normaal. ‘Maar’, voegt Guelen daar direct aan toe, ‘het is allemaal binnen de planning gebleven. Zonder uitzondering is iedereen tevreden. De kopers met hun nieuwe huis en de bouwvakkers over wat ze gepresteerd hebben. Dat is echt geen onzin, want regelmatig kwamen ze in het weekeinde terug om hun werk aan vrouw en kinderen te laten zien. Geloof mij, dat doen ze echt niet zomaar…’

uitleg

> Zijn devies was niet aanplakken in laagbouw maar juist zoeken naar een harde confrontatie tussen woningbouw en landschap ‘Dat voorkomt dat het landschap verdwijnt onder de woningbouwdeken van de stadsuitbreiding. Het spaart natuur en maakt het mogelijk om boeiende en nieuwe landschappen te maken.’ Bij Haverleij dacht Soeters in eerste instantie aan een dorp van duizend woningen als één gebouw in een formatie van kastelen. Hij kreeg de opdracht een stedenbouwkundig plan te maken voor veertig hectare wonen, tachtig hectare bos, zestig hectare golfterrein en veertig hectare natuurontwikkeling, aansluitend bij het bestaand natuurgebied van Staatsbosbeheer. Van zijn tekentafel kwam uiteindelijk het definitieve plan zoals dat nu tussen Engelen en het plaatsje Bokhoven gefaseerd wordt gerealiseerd: negen kastelen, het Slot, een golfbaan en veel natuur. Voor de vormgeving van het landschap werd Paul van Beek ingeschakeld.

‘We zetten negen keer een ander kasteel neer en dat is heel spannend’ ontworpen door Jo Crépain is gereed en Wuyvenhaerd in aanbouw. Deze laatste twee kastelen zijn overigens projecten van collega Heijmans. ‘Haverleij’, vertelt Hoesbergen, ‘is een gezamenlijke ontwikkeling, maar binnen die gezamenlijkheid zijn wij ieder voor zich verantwoordelijk voor de realisering van de kastelen. Een deel is dus uitgevoerd en een deel staat op het vuurtje te pruttelen.’ Bijzonder Met de verkoop van de woningen in het Slot Haverleij is bij het verschijnen van dit blad een begin gemaakt. Krier & Kohl zijn de bedenkers van het stedenbouwkundige concept van het Slot en hebben tevens een deel van de woningen en appartementen ontworpen. De overige architecten van het Slot zijn Rapp & Scheulen,

‘Door kastelen gefaseerd te ontwikkelen zorg je voor exclusiviteit’ In de uitvoering houdt Sjoerd Soeters als stedenbouwkundig supervisor de vinger aan de pols, terwijl voor het landschap Paul van Beek de rol van supervisor heeft. Hij werkt daarbij overigens nauw samen met Grondmij. Verbeelding ‘Het Slot en negen kastelen, die als losse eenheden in het landschap staan. Het is een plan dat tot de verbeelding spreekt’, zegt Peter Hoesbergen, ontwikkelingsmanager van Bouwfonds Wonen. Samen met verkoopmanager Ariëlle Schoenmakers en projectmanager Rob Plooij vormt hij binnen Bouwfonds het zogenoemde ‘Haverleijteam’. En volgens dit team verloopt de realisering van het ‘tot de verbeelding sprekende’ project voorspoedig. Kasteel Zwaenenstede bevindt zich in een afrondende fase. Velderwoude, een kasteel

uitleg

Molenaar & Van Winden, Soeters Van Eldonk Ponec Architecten, Bedaux & De Brouwer, Gulikers Architecten en De Twee Snoeken. In totaal gaat dit project 450 woningen tellen. ‘Het wordt heel bijzonder, vertelt Plooij. ‘Een soort vestingstadje aan de Engelersluis met sfeervolle straatjes en pleintjes.’ Met Haverleij wordt niet alleen het topje van de markt bediend. Natuurlijk, zo geeft Schoenmakers toe, zullen de kastelen die nog ontwikkeld worden qua prijsklasse iets hoger liggen dan de woningen in bijvoorbeeld Velderwoude of Zwaenenstede. ‘De gemiddelde prijzen voor deze eerste kastelen waren wat lager omdat je feitelijk eerst de markt moet verkennen. Je stelt daarmee wel je norm. Een duurdere prijsklasse met een bepaald woonmilieu. Maar we willen Haverleij zeker niet als elitair bestempelen.’

Hoesbergen: ‘Je doet natuurlijk wel iets geks. Je bouwt woningen in een buitengebied maar het zijn geen huizen waar je omheen kunt lopen, als je begrijpt wat ik bedoel. Ogenschijnlijk is wat wij hier realiseren ook het tegenovergestelde van de algemeen geldende woonwensen. Op het gemiddelde woonlijstje staat meestal het hebben van een woning mét een tuin. Nu, men zal het in Haverleij voornamelijk zonder eigen tuin moeten doen. Maar aan de andere kant is er nu eenmaal ook een grote groep mensen die geen tijd of zin heeft om een tuin te hebben of te onderhouden. Daarbij komt dat de buitenruimte, het vele groen en straks het bos het ontbreken van een tuin ruimschoots compenseert.’ Plooij: ‘We maken natuurlijk ook een heel nieuw woonmilieu. We zetten negen keer een ander kasteel neer en dat is heel spannend. Dat betekent dat we met aansprekende architecten aan de slag zijn gegaan die met dit gegeven uit de voeten kunnen. Daarbij ligt de lat hoog. Niet alleen qua uitvoering van de ontwerpen maar bijvoorbeeld ook bij de inrichting van de openbare ruimte en het straatmeubilair. Zo is er voor Haverleij het zogenoemde ‘Haverleijertje’ ontworpen: een paaltje vergelijkbaar met het bekende ‘Amsterdammertje’. Voor de verharding worden speciale straatklinkers gebruikt. En ook voor de verlichting zijn passende armaturen gekozen. Al deze dingen samen zorgen voor die specifieke uitstraling, die Haverleij ons inziens moet krijgen.’ Een uitstraling die ook duidelijk door de consument wordt opgepikt. Schoenmakers zegt over de verkoopcijfers niet anders dan tevreden te zijn. ‘De belangstelling voor de woningen is groot. Eigenlijk was er al vanaf de allereerste informatieavond veel interesse voor Haverleij. Daarbij komt dat de kastelen ook gefaseerd op de markt worden gebracht en dat zorgt ervoor dat je exclusiviteit houdt.’

‘Uiteindelijk moeten wij wel een marktconforme woning kunnen aanbieden’ Samenwerking De samenwerking binnen Haverleij BV is hecht. Hoewel iedere partij, zoals Hoesbergen eerder stelde, verantwoordelijk is voor zijn eigen projecten, gebeurt er niets waar de andere partners het niet mee eens zijn. Hoesbergen: ‘We bespreken elkaars ontwerpen in een zogenoemd Qteam. Ook de architectenkeuzes zijn in dit team onderwerp van gesprek. Als marktpartijen moeten wij natuurlijk al te gekke ideeën tegenhouden. Daarmee bedoel ik dat je wel een mooi plan kunt maken, maar uiteindelijk moeten wij wel een marktconforme woning kunnen aanbieden. En ik geef toe, dat zijn best wel eens stevige discussies.’ Buitink zegt tevreden te zijn over de huidige samenwerking. ‘Zonder stroop te willen smeren, we zijn natuurlijk niet met de eerste de beste ontwikkelaars in zee gegaan. We hebben met zowel Bouwfonds als Heijmans al eerdere ervaringen in ’s-Hertogenbosch opgedaan. En ook een nauwe samenwerking in de vorm van een publiek private samenwerking (PPS) is ons als gemeente niet vreemd. Zo hebben we in PPS-verband het bedrijventerrein Pettelaarspark gerealiseerd. En dat is ons als gemeente goed bevallen.’ Belang Buitink benadrukt dat deze vergaande samenwerking ervoor zorgt dat alle drie de partners hetzelfde doel nastreven. ‘Daarbij wil ik wel aan-

tekenen dat we geen gevangenen van elkaar zijn. Maar het zal duidelijk zijn dat we door deze vorm van samenwerking allemaal evenveel belang hebben bij een goede ontwikkeling van Haverleij.’

plaatsen buiten het kasteel hebben moeten realiseren. Dat is achteraf gezien jammer. In de volgende kastelen zullen de parkeerplaatsen zoveel mogelijk onder de grond en onder de woningen gebracht worden.’

‘Een successtory’, zo wil Buitink de ontwikkeling van Haverleij tot dusverre wel bestempelen. ‘Er is geen krant, tijdschrift of vakblad dat nog niet over dit project heeft geschreven. Iedereen is zonder uitzondering positief over wat hier gerealiseerd wordt. Er ontstaat ook landschappelijk gezien een spannend nieuw gebied.’ De golfbaan is bijna klaar. De eerste negen van de uiteindelijk achttien holes tellende baan zijn inmiddels bespeelbaar. Hiervoor is Burggolf als exploitant aangetrokken. Deze organisatie huurt de komende dertig jaar de grond van Haverleij BV. ‘Door te kiezen voor een constructie waarbij we de grond verhuren’, legt Buitink uit, ‘houden we grip op de kwaliteit. Gewoon als waarborg.’

Helemaal blij Terug naar Zwaenenstede. Een bewoner komt juist zijn huis uit. Begin februari is zijn woning opgeleverd. ‘Helemaal blij’, zegt hij met deze nieuwe woonstek te zijn. De eerste kennismaking met Haverleij was via een billboard. Na een bezoek aan de informatiemarkt begin 2000 was hij ‘helemaal’ om. ‘De grootte van de woning, de plek en de kwaliteit die het uitstraalde. Ik was er weg van.’ Hij woonde samen met zijn vriendin in een appartement in hartje binnenstad van ’s-Hertogenbosch. ‘Natuurlijk heb je daar alle voorzieningen binnen handbereik. Maar het is onvergelijkbaar met de woonomgeving die we hier nu hebben. En uitzicht over de golfbaan, en laat golfen nu een grote hobby van mij zijn!’ Ariëlle Schoenmakers moet lachen over zoveel enthousiasme. Toch staat volgens haar deze reactie niet op zichzelf. ‘We horen voornamelijk positieve geluiden. Mensen die vrienden in het kasteel hebben wonen en zich nu voor een ander kasteel hebben ingeschreven. En natuurlijk moet er nog veel gebeuren, maar er is al echt sprake van een soort Haverleijgevoel.

Helemaal gelukkig? ‘Ach’, zegt Buitink na een kort moment van stilte, ‘er zijn altijd dingen die achteraf anders hadden gekund. Om een voorbeeld te noemen, de parkeerbalans had iets beter gemoeten. De norm stond aanvankelijk op 1,5 parkeerplaats per woning. Die blijkt nu te laag. We hebben die dus opgetild naar twee parkeerplaatsen per woning, met als gevolg dat we voor Kasteel Zwaenenstede wat meer parkeer-

✏ naw@bouwfonds.nl

uitleg

100 jaar wonen

xxxx

Met vissen gevuld of bedekt met een kleedje Wat staat er boven de hoofden van Paul Witteman en Loretta Schrijver? In één op de vijf gevallen is dat een beeldje, op korte afstand gevolgd door een lamp, een ingelijste foto, een kandelaar of kaars en een vaas met bloemen en droogbloemen (toch nog acht procent). Nederlanders houden er kennelijk van iets op de televisie te zetten, want zo kunnen je blikken nog eens afdwalen naar een porseleinen hondje als het programma even inzakt. Dat er in elf procent van de gevallen blijkens dit onderzoek uit 1996 een kaars troont op het toestel, wekt bevreemding. Ik heb daar een frustrerende herinnering aan overgehouden. De kaars beslechtte het lot van onze eerste televisie, een Loewe Opta met eikenhouten kast, waarvoor nijver was gespaard in de jaren zestig. Hoe het kwam is niet meer te achterhalen – was het die beruchte Hoepla-uitzending of Hadimassa? – maar ineens steeg er rook op uit het rooster achter de televisie en niet snel daarna kromp het beeld ineen tot een gemeen puntje, om nooit meer tot leven te komen. Het kaarsvet had zich geruisloos een verwoestende weg gebaand in het binnenwerk van het apparaat. Tegen een dergelijke aanslag lijken de moderne televisietoestellen bestand, uitgerust als ze zijn met een hellende of gebogen bovenkant. Wie een kaars boven Sonja Barend wil neerzetten, doet dat op het televisiemeubel dat samen met het toestel is aangeschaft. Volgens de beginselen van de woningefficiency is aan de televisie een plaats gedicteerd, rechts of links naast het venster van de woonkamer, al naar gelang de plaats in de gevel waar de kabel naar binnen komt. Dat heeft het voordeel, dat de zon zich niet spiegelt in het beeldscherm, waar een groot nadeel tegenover staat: het dwingt de inrichting van de kamer. Alles concentreert zich in een hoek van de woning. Toch zijn de scherpe kantjes van die kabelterreur af. Driekwart van de huishoudens beschikt tegenwoordig over een tweede televisie; ik ken zelfs gezinnen waar elk familielid een toestel bezit, zodat de centrale familiale kijkplaats zijn hegemonie heeft verloren. Jammer eigenlijk, want zo mist het gezin de kans op het debat over smaak en voorkeuren. De zenderrijkdom heeft het poldermodel binnenshuis geïntroduceerd. Mijn eerste eigen televisie brak overigens al met de vaste plaats in huis: het was een klein wit model met een handgreep en binnenantenne. Die kon je zelfs met een verlengsnoer op het balkon plaatsen op een warme zomeravond. Nooit meer gezien, die handzame draagbare televisies met zo’n ronde antenne. En als ze nu nog zouden bestaan, zou de GSM I-mode hen de definitieve nekslag hebben toegebracht. Uit het onderzoek van de afdeling Kijk- en Luisteronderzoek van de NOS, komen twee markante details naar voren die in dit verband niet onvermeld mogen blijven. Hoger opgeleiden hebben de kleinste toestel-

100 jaar wonen

len, minder dan 51 centimeter beelddiagonaal. Hoe rijker hoe kleiner, hoe armer hoe breder. Nogal wiedes. Omdat hoger opgeleiden substantieel minder kijken dan lager opgeleiden, wordt zo’n leeg zwart vlak als een dood element in het huis beleefd. Nog zo’n opmerkelijk cijfer uit het onderzoek – en opnieuw niet verbazingwekkend: de afstandsbediening is in handen van de man. De vrouw des huizes heeft hier – meestal – niets over te zeggen. Dus gaat ze, anders dan de man, er iets naast doen. Zij strijkt, breit, leest of telefoneert met de televisie als bewegend decor, hij is uitsluitend gefocust op de gebeurtenissen. Heeft het interieur zich ingesteld op de televisie? Meer dan je zou denken. Neem alleen al de gewoonte om de gordijnen te sluiten als de televisie aanstond. Half Nederland – want zoveel toestellen waren er anno 1960 nog niet – leefde in de zomer in het duister om maar niets van het scherm te missen. Ook het meubilair is dienend geweest. Beroemd is de fauteuil geworden die Berend Boudewijn weggaf in zijn quiz in de jaren zeventig, dé televisiestoel. Draaibaar, verend en berekend op uren televisiegenot. Dan praten we nog niet eens over de wandmeubels met uitgespaarde ruimte voor het apparaat. Er werden zelfs begin jaren negentig antieke kasten geleverd waar het binnenwerk zo was aanpast dat er een tv inpaste. De conclusie die je kunt trekken is die van een mixed feeling ten opzichte van de televisie, van volle overgave naast gêne. Er zijn Nederlanders die nog lange tijd een gehaakt kleedje over het toestel hebben gegooid om maar zo min mogelijk in de verleiding te komen om te gaan kijken. Vergeefs anti-verslavingsmiddel. (We hebben het hier even niet over burgers van streng christelijke huize die de tv afzwoeren of hem stiekem op een zolderkamer verborgen.) Welke houding je ook kunt aannemen tegenover de televisie, gedogend dan wel verslavend, het apparaat stelt ons interieur danig op de proef. Hij is eenvormig (zwart, hoewel ouderen nog wel eens teren op een houten kast), nadrukkelijk aanwezig en bijna altijd te fors. Ik registreer nog de eerste schrik bij vrienden toen de breedbeeldtelevisie was gekocht. Wel lekker breed dat beeld, maar op de toeter erachter was niet gerekend. Moest zowaar het wandmeubel worden opengezaagd. En hoe gaat het verder? Binnen vijf jaar is de televisie opgeklommen van een excuus-kastje naast het raam naar een plat scherm van twee bij drie aan de wand. Een groot zwart vlak, en het is nog niet eens een Malevitsj. Daarvoor zijn twee oplossingen denkbaar: je speelt er de godganse dag een videofilm met vissen op af of je hangt er een gordijntje voor. Zijn we toch weer terug bij de pioniersjaren van de televisie. ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Jaap Huisman

de verandering

auteur Hans Ouwerkerk beeld Ronald Segaar

Wennen in bedrijfsleven Na twaalf jaar gemeentepolitiek vond Wim van der Ham (52) het welletjes. De laatste tien jaar was hij voor D66 in Alkmaar wethouder met uiteenlopende portefeuilles, variërend van financiën tot onderwijs en verkeer. ‘Eigenlijk vind ik dat je maar twee raadsperioden wethouder moet zijn. Bij mij is dat door omstandigheden tien jaar geworden.’ Sinds april proeft Van der Ham als directeur publiek private samenwerking bij Price Waterhouse Consulting (PWC consulting) aan het bedrijfsleven. ‘Het is enorm wennen, maar het smaakt goed.’

De muren in zijn ruime kantoor in Almere zijn nog wat kaal. Op zijn bureau staat een laptop, een stapel paperassen ernaast. ‘In mijn kamer op het stadhuis in Alkmaar stond een personal computer, maar ik deed er nauwelijks iets mee. Op deze laptop moet ik dan ook echt mijn weg nog vinden.’ Van der Ham is, zoals hij het zelf uitdrukt, in een totaal andere wereld terechtgekomen. ‘Ik werd geleefd door mijn agenda die vaak al maanden van tevoren door mijn secretaresse met afspraken was gevuld. Nu moet ik mijn eigen agenda maken. Dat is een cultuurschok hoor.’ Het besluit om zich na tien jaar wethouderschap niet meer verkiesbaar te stellen nam Van der Ham vorig jaar zomer. ‘Je kijkt waar je de afgelopen jaren mee bezig bent geweest en dan zie je dat veel zaken in een afrondende fase terecht zijn gekomen. Mijn kijk op het bestuur is ook dat je als wethouder verplicht bent om met een visie te komen. Nu, dat vergt heel veel energie. Je moet namelijk permanent bezig zijn om die visie vervolgens te verwezenlijken. En ik kwam tot de conclusie dat na tien jaar de scherpe kantjes er toch af zijn.’ En na deze zelfreflectie komt vervolgens de vraag ‘wat dan’. Van der Ham: ‘Wil je verder in de landelijke politiek? Een afweging die ik eigenlijk niet heb gemaakt. Het werk in de Tweede Kamer trok mij toen niet en trekt mij nu nog steeds niet. Voordat ik de Alkmaarse politiek in ging was ik directeur Geestelijke Gehandicaptenzorg in Amsterdam. Terugkeren in de gezondheidszorg heb ik wel overwogen. Maar in die sector zijn ze meer bezig met het benoemen van problemen dan het creëren van kansen. Dus ook dat viel af.’ Van der Ham blikt naar buiten. In zijn jaren als wethouder heeft hij een flink netwerk opgebouwd. Niet in de laatste plaats omdat hij diverse nevenfuncties bij onder andere de Vereniging Nederlandse Gemeenten vervulde. ‘Je hebt kennis en visie op bepaalde terreinen opgebouwd die je met andere kunt delen. Daarbij komt dat ik uit ervaring weet dat veel gemeenten met verschillende vraagstukken worstelen.’ Het is dus advieswerk geworden. Bij zijn huidige werkgever zagen ze wel iets in het businessplan dat Van der Ham schreef. Het komt er op neer dat hij lagere overheden, maar ook corporaties en marktpartijen gaat ondersteunen op de terreinen herstructurering, binnenstedelijk bouwen, regionale infrastructuur en herstructurering bedrijventerreinen. ‘Ik ben vanuit mijn publieke achtergrond vrij in het bevragen. Ik wil zorgen voor bewustwording met als vervolgfase het maken van een haalbaarheidsplan en de ondersteuning in de uitvoering.’ Het nieuwe werk betekent in de praktijk dat Van der Ham de boer op moet. Acquisitiegesprekken voeren. ‘Tja, dat is echt keihard wennen. Uiteindelijk is er wel een commercieel doel gesteld waarmee ik nog moet leren omgaan. Ik had ook voor mezelf kunnen beginnen, maar ik heb dat bewust niet gedaan. Hier krijg ik ondersteuning en zijn er meer mensen die ik op hun kennis van bepaalde gebieden kan aanspreken.’ De Alkmaarse politiek heeft hij inmiddels helemaal afgezworen. Terugkeren als raadslid zag Van der Ham niet zitten. ‘Het leek mij ook lastig om na tien jaar in dezelfde raadszaal plotseling een andere rol te hebben. En als je zoals ik van nature initiërend bent dan ben je ook minder geneigd om alleen maar te controleren.’ Het afscheid ligt echter nog vers in het geheugen. Met een zilveren stadspenning en een koninklijke onderscheiding is hij door de gemeente uitgeluid. ‘Zeer indrukwekkend allemaal. Ik ben ook heel trots op de stadspenning. Trouwens ook op de koninklijke onderscheiding, hoewel dat toch meer een vorm van automatisme is dat je die krijgt. Maar goed’, zegt Van der Ham lachend, ‘ik heb hem toch met mijn volle verstand laten opspelden.’

de verandering

stedelijke vernieuwing

Comfortabel wonen in de oude Mariastichting in Haarlem

‘Groen, water en de binnenstad op loopafstand, wat wil je nog meer?’ auteur Dorien Kasteleijn beeld Martin van Welzen

Het uitzicht vanaf de veertiende verdieping van het Spaarneziekenhuis is fenomenaal. Aan de noordkant de rode daken van Haarlem, met de Grote Kerk in het centrum als middelpunt. In de verte de duinen. Aan de zuidkant elegante villa’s in het groen en het Spaarne, dat zich als een glinsterend lint richting Heemstede uitvouwt. De lentezon weerkaatst in het water. Sjaak Sjerps van Bouwfonds Wonen ziet het al helemaal voor zich. ‘Over een paar jaar is het ziekenhuis verdwenen en staat hier een ranke woontoren in plaats van deze betonnen kolos.’

‘We maken de Spaarne-oevers weer open voor publiek’

stedelijke vernieuwing

Op zestig meter hoogte, omringd door water en groen èn aan de rand van de binnenstad; een mooiere plek om te wonen lijkt er niet te zijn. Of je moet de voorkeur geven aan een karakteristieke loftwoning of een appartement direct aan het water. Ook dat is straks mogelijk op deze unieke locatie in Haarlem, waar niet alleen oud en nieuw gecombineerd gaan worden maar ook wonen en werken. Het Spaarneziekenhuis, dat de meeste Haarlemmers nog kennen als de Mariastichting, verhuist in 2005 naar Hoofddorp. Op de vrijgekomen locatie komt een stedelijk woon- en werkgebied met een on-Haarlems hoge dichtheid. Bouwfonds Wonen ontwikkelt hier ten minste 380 woningen en zo’n 8.000 vierkante meter kantoorruimte. Een groot deel van de huidige bebouwing verdwijnt.

De waardevolle elementen, zoals het oude hoofdgebouw van de Mariastichting en de monumenten, blijven echter behouden. Hoe gaan gemeente, ontwikkelaar en stedenbouwkundigen nu om met zo’n bijzondere plek? Wie bepaalt de invulling van het programma en hoe zorg je voor een goede inpassing van het plan in de bestaande omgeving? Op het kantoor van Bouwfonds Wonen in Haarlem geven Ronald Huikeshoven en Sjaak Sjerps antwoord op deze vragen. Huikeshoven: ‘Zoals tegenwoordig wel vaker is ook dit verhaal met een prijsvraag begonnen. Uitgeschreven door het Spaarneziekenhuis. Het ziekenhuis is namelijk eigenaar van de grond.’ Bouwfonds trok samen met bouwer Van Wijnen en belegger Amvest als partner voor de huur ten strijden. Voor het ontwerp koos de combinatie voor twee bureaus: de Architectuurcentrale en FARO Architecten. ‘In totaal zijn er drie plannen ingeleverd. De gemeente Haarlem trad op als adviseur voor het ziekenhuis en beoordeelde de plannen aan de hand van een puntensysteem. Het ziekenhuis vond ons plan het beste en wij wonnen. Dat was in 2000.’ Na het winnen van de competitie heeft Bouwfonds samen met de ontwerpers het stedenbouwkundig programma van eisen uitgewerkt en gepresenteerd aan de gemeente. Huikeshoven – bekend met ingewikkelde binnenstedelijke locaties als het Polderweggebied en de IJ-oevers in Amsterdam – vindt het leuk om weer eens een project in Haarlem te doen. ‘Op een paar minuten afstand van ons kantoor nog wel, het

ziekenhuis ligt hier echt om de hoek.’ Sjaak Sjerps stelt dan ook voor om verder te praten op de planlocatie. Onderweg torent het ziekenhuis hoog boven de bebouwing uit. Het is inderdaad geen fraai plaatje. Sjerps, jasje uit, zonnebril op: ‘Zoals je ziet heeft het ziekenhuis binnen het gebied een aantal schaalvergrotingen ondergaan.’ Behalve het oude hoofdgebouw uit de negentiende eeuw en de hoogbouw uit de jaren zestig staan er diverse gebouwen, die er later bij zijn gekomen. De eerste indruk is rommelig. De mix van stijlen doet haast pijn aan je ogen en het contrast met de omliggende woonbuurten is groot. ‘De opzet van ons plan is om rust te creëren, in de openbare ruimte maar ook in architectuur. Het plan is heel helder.’ Sjerps laat zien hoe straks een centrale as van de Kleine Houtweg naar het Spaarne het groen van de Haarlemmerhout met het water verbindt. ‘Deze allee is bedoeld voor fietsers en voetgangers.’ De oevers van het Spaarne worden toegankelijk voor bewoners en publiek. Nu staat hier nog een groot hek. Sjerps ziet het al helemaal voor zich: ‘Over een paar jaar staan hier vier verschillende appartementengebouwen met veel glas en uitzicht op het water.’ Verder naar de oude Mariastichting, die inclusief vleugels blijft staan. ‘Hier komen appartementen. Of lofts’, laat Sjerps zien. ‘De verdiepingshoogte is hier vijf meter.’ Ongetwijfeld zijn er oorspronkelijke stijlelementen verloren gegaan, maar er zijn nog genoeg mooie details. ‘Kijk maar naar die glas-in-loodramen en wie weet wat er straks onder die verlaagde plafonds vandaan komt?’ Achter de kapel, centraal in het

stedelijke vernieuwing

plangebied, komt straks de Kloosterhof. Blikvanger op dit groene plein, dat even groot wordt als de Grote Markt in Haarlem, is de oude rode beuk die nu aan de rand van het parkeerterrein staat. De Kloostertuin, in de zuidwesthoek van het plan, sluit aan bij de achtertuinen van de monumenten aan de Kleine Houtweg en is wat minder formeel dan de hof. Op de hoek van de Kleine Houtweg en de Kamperlaan staan twee karakteristieke gebouwen: Vredenburgh en De Lindenhoek. ‘Dit wordt de kantoorhoek. Dat is heel bewust gekozen want je ziet, dit is een druk punt met veel verkeer. Door de geluidsbelasting is woningbouw op deze plek praktisch onmogelijk en kantoorgebruikers zitten juist graag op een zichtlocatie. De Kamperlaan is een van de doorgaande wegen in Haarlem en is hiervoor ideaal. Bovendien is het echt een plek op stand. Het provinciehuis is hier om de hoek en je hebt

uitzicht op het park. Deze villa’s worden straks door een atrium verbonden met nieuwbouw. We willen het dan liefst als een geheel verhuren.’ En dan heb je ook wel wat. De toekomstige huurder heeft straks echt een kantoor met smoel. Sjerps: ‘Dit voorbeeld laat wel zien dat het plan logisch in elkaar zit. Er is goed over nagedacht. Alles past in elkaar.’ Echte Haarlemmers De Architectuurcentrale en FARO zijn door Bouwfonds Wonen bij elkaar gebracht. ‘We zochten ontwerpers die deze opdracht aankonden en tegelijkertijd een eigentijds en creatief plan neer konden zetten. We wilden bovendien dat er een wisselwerking zou ontstaan tussen beide architecten’, aldus Huikeshoven. ‘Thijs Asselbergs van de Architectuurcentrale is voormalig stadsarchitect van Haarlem. We hebben hem gekozen om zijn ervaring en stedenbouw-

kundige kwaliteit. Van FARO waren we onder de indruk over hun creatieve oplossingen in binnenstedelijke gebieden. Met deze twee hebben we de ideale mix voor zo’n ingewikkelde opgave.’ Tijd voor een bezoek aan de ontwerpers. Thijs Asselbergs is een echte Haarlemmer. Hij woont en werkt vlakbij de Mariastichting. In zijn kantoor op het Lorentzplein schijnt de zon door de glazen gevel naar binnen, wat het vertrek prettig licht en ruim maakt. ‘Ik ken de buurt als mijn broekzak. Ik heb er zelfs nog een krantenwijk gelopen. En het ziekenhuis, ja, ook dat ken ik van binnen. Mijn blindedarm is er ooit verwijderd! Die directe betrokkenheid maakt het wel een extra uitdaging om er iets heel moois van te maken. Het is sowieso een fantastische opgave. Moeilijk ook, omdat je te maken hebt met een historische omgeving. Een aantal monumenten moet behouden worden en je

‘Eindelijk weer eens een nieuwe woonlocatie in Haarlem!’

moet rekening houden met groen, water en een behoorlijke dichtheid.’ Inmiddels is ook Jurgen van der Ploeg van FARO aangeschoven, ook Haarlemmer zo blijkt later. ‘Die dichtheid is echt bijzonder, vooral voor Haarlem. 150 woningen per hectare, dat is dichter dan het Java-eiland en het Gemeentelijk Waterleidingterrein in Amsterdam!’ Puzzel Wat is nou de sterkte van dit plan? Van der Ploeg: ‘In de competitie hebben wij heel duidelijk onze strategie bepaald. Vergeleken met de andere partijen waren wij toen al sterk gericht op de maakbaarheid van het plan. We zijn van begin af aan uitgegaan van de randvoorwaarden van de gemeente.’ Asselbergs vult aan: ‘Zo aan de rand van de stad, met al dat groen, die rivier en die typische buitensfeer is deze plek eigenlijk helemaal geen specifieke hoogbouwlocatie. Die jaren zestigkolos, die plompe doos, is een fremdkürper en past niet in deze omgeving. In de andere plannen bleef deze toren staan. Wij laten hem in een veel lichtere, rankere vorm terugkomen.’ ‘We hebben veel aandacht besteed aan het maken van een harmonisch plan dat zorgvul-

dig in de omgeving past’ vervolgt Van der Ploeg. ‘Wat ik bijzonder vind aan de totstandkoming van het plan is de wisselwerking tussen architectuur en stedenbouw. Ze beïnvloeden elkaar constant. En daarom is het ook zo’n helder plan geworden. Het zit gewoon logisch in elkaar. Het is een complexe opgave, maar uiteindelijk passen alle stukjes als een puzzel in elkaar.’ Voor de gemeente Haarlem betekent het vrijvallen van deze locatie een unieke kans. Ronald Fukken, projectleider Stedelijke Ontwikkeling vertelt dan ook enthousiast. ‘In Haarlem komen nog maar weinig behoorlijke locaties beschikbaar voor wonen. En zeker niet op zo’n prachtplek.’ Volgens Fukken wilde de adviseur van het ziekenhuis aanvankelijk alleen kantoren bouwen. ‘Buiten het feit dat dit helemaal niet in het beleid van de gemeente past, zou het toch ook zonde zijn om deze kans niet te benutten voor woningbouw. In een samenwerkingsovereenkomst met het ziekenhuis hebben we toen de formule ontwikkeld van verdicht gebied met een combinatie van wonen en werken. Wij gingen overigens vanaf het begin uit van handhaving van de hoogbouw. Door de aanwezigheid van groen en water in de omgeving kan dat heel

goed. We hebben de lat meteen hoog gelegd. Een hoge dichtheid en kwalitatief hoogwaardige inrichting van de openbare ruimte, onder meer door het gebied autoluw te maken en parkeren onder de grond te stoppen.’ De open bebouwing van het plan is in lijn met de plannen van de gemeente om de Spaarneoevers open te maken voor publiek. ‘Ik moet zeggen dat de architecten een prima uitwerking hebben gemaakt. Natuurlijk hadden we wel wat punten die aangepast moesten worden, maar de basis was goed, dat was meteen duidelijk.’ Waardering Tegelijk met de totstandkoming van het stedenbouwkundig programma van eisen heeft de gemeente de aanpassing van het bestemmingsplan in gang gezet. Dit is inmiddels vastgesteld door de raad en ligt nu bij de provincie. ‘Er zijn nagenoeg geen vertragingen geweest in de besluitvorming. Dit is redelijk uniek voor Haarlem’, vertelt Fukken, niet geheel zonder trots. Niet alleen de gemeente is enthousiast, ook de omwonenden hebben waardering voor het plan. Fukken: ‘Bouwfonds gaat heel zorgvuldig om met de communicatie naar de

‘Rust in openbare inrichting en architectuur’

stedelijke vernieuwing

Utrecht ➔ Amersfoort bewoners. Ze zijn bijvoorbeeld direct aangeschoven bij de wijkraad en houden met nieuwsbrieven de omwonenden op de hoogte.’ Die wijkraad was ook aanwezig bij de presentatie van het stedenbouwkundig programma van eisen aan de gemeente. ‘Zo werkt het programma tegelijkertijd om mensen te enthousiasmeren en om draagvlak te creëren’, stelt Sjerps vast. In maart van dit jaar heeft Bouwfonds een informatiemiddag georganiseerd voor direct omwonenden en andere belangstellenden uit de buurt. Voorafgaand was er in de wijk een nieuwsbrief verspreid. Sjerps: ‘We waren verrast door de veelheid aan enthousiaste reacties. Er kwam vooral veel belangstelling van tweeverdieners maar ook van oudere stellen waarvan de kinderen de deur uit zijn en die wat kleiner willen gaan wonen. Deze mensen willen kwaliteit en comfort, maar tegelijk ook in de voor hun vertrouwde buurt blijven wonen; dichtbij de binnenstad, aan het water en tussen het groen. De appartementen die we hier gaan

bouwen bieden eindelijk weer eens wat doorstroommogelijkheden voor deze groepen’. Fukken: ‘Wat ook meehelpt is dat de buurt vanaf het begin voorkeur had voor dit plan. Hoewel ze het liefst geen hoogbouw zagen, viel de ranke toren goed in de smaak. Een deel van de omwonenden ondervindt nu een behoorlijke schaduwwerking van de huidige hoogbouw. Dat wordt straks natuurlijk een stuk minder.’ Kwaliteit behouden In 2005, als het ziekenhuis naar Hoofddorp vertrekt, wordt Bouwfonds Wonen eigenaar van de grond. Naast de ontwikkeling van de woningen en kantoren is Bouwfonds ook verantwoordelijk voor de leidingen en de inrichting van het maaiveld. Na oplevering gaat de openbare ruimte over naar de gemeente. Volgens Sjerps brengt dit wel een risico met zich mee. ‘De openbare ruimte en het groen zijn, door de hoge dichtheid, heel belangrijk in dit plan. Wij maken er dan ook echt iets bijzonders van. Wij kunnen kwaliteit garanderen bij oplevering,

Wat er gaat komen

maar om die kwaliteit te behouden moet je zorgen voor goed beheer. Het budget van de gemeente is naar verwachting niet toereikend om blijvend een hoogwaardig beheer te garanderen. Daarom kijken we nu al naar een mogelijke constructie om iets extra’s te kunnen doen. Een overkoepelende vereniging van eigenaren kan hier een rol in spelen, bijvoorbeeld door een contract af te sluiten met de gemeente waarin afspraken worden gemaakt over een beheer-plus situatie. De gemeente pleegt een extra inspanning en de bewoners dragen daar financieel aan bij. Ook de ontwerpers benadrukken het belang van beheer. Van der Ploeg: ‘De kwaliteit van het gebied valt of staat met goed onderhoud van de openbare ruimte. Met die hoge dichtheid zal het heel intensief gebruikt worden.’ Asselbergs is benieuwd hoe het gebied straks werkt. ‘Ben je er als Haarlemmer op bezoek of kom je er even een wandeling maken? Is het in 2010 een plek van ons allen of niet?’ ✏ naw@bouwfonds.nl

‘Zoeken naar een huis met karakter’ Nog niet zo lang geleden marcheerden soldaten over het exercitieterrein. Nu spelen er kinderen op het grasveld omringd door woningen die in de kazernegebouwen zijn ondergebracht. Eén van de woningen in de voormalige Juliana van Stolbergkazerne in Amersfoort is van Annemieke van Dijl en haar man Han van der Dong. Eind vorig jaar verhuisden zij van de binnenstad van Utrecht naar Amersfoort. Annemieke vertelt: ‘We wilden een bijzonder huis. In Utrecht woonden we ook in een huis met karakter. Mijn vader heeft in deze kazerne nog in dienst gezeten. Alleen dat is al bijzonder.’

verhuizen

Na hun Groningse studietijd verhuisden ze naar Utrecht. ‘We wilden weg uit Groningen, en waren op zoek naar een baan. De randstad heeft een groter aanbod banen in de financiële sector waarin wij allebei zochten,’ licht Annemieke hun keuze toe. In Utrecht woonden ze in een bijzonder huis. Een pijpenlawoning van tweeënhalve meter breed op steenworp afstand van de Dom. ‘Het huis was klein maar wel heel speciaal. Vooral omdat we midden in de stad woonden. We deden alles lopend, hadden niet eens een fiets nodig. Alles wat we wilden hadden we in de buurt. Winkels en ook cafés en restaurants. We aten erg veel buiten de deur. Leefden echt een stadsleven.’ Maar het huis werd te klein. En ook het leven in de binnenstad ging op den duur toch een beetje tegenstaan door de criminaliteit. ‘Daarom gingen we op zoek naar iets nieuws. We zochten niet speciaal in een buurt of stad. Wat we wel wilden was een bijzonder huis. Een huis met karakter.’ Na een jaar zoeken vonden Annemieke en haar man op internet een woning in de verbouwde kazerne in Amersfoort. ‘Dit was precies goed, een apart huis en groot genoeg voor ons drieën. Ja, want inmiddels was ik zwanger en stond er meer druk op de ketel.’ Wonen op een voormalig kazerneterrein heeft ook wel iets bijzonders. De voormalige Juliana van Stolbergkazerne is in 2001 aangewezen als rijksmonument. Bij de verbouwing tot wooncomplex is de oorspronkelijke gevelstructuur zoveel mogelijk bewaard gebleven. En ook de stevige buitenmuren rond het terrein zijn nog zichtbaar.

auteur Suzanne Witteman beeld Georges van Wensveen

Het terrein van de Mariastichting ligt aan de rand van het centrum van Haarlem, tussen de Haarlemmerhout en het Zuider-Buitenspaarne. In het voorjaar van 2002 is het stedenbouwkundig programma van eisen vastgesteld door de gemeente. De locatie biedt ruimte aan minimaal 8.000 m2 en maximaal 10.000 m2 kantoorruimte en ongeveer 380 woningen. Hiervan moeten 200 woningen in de duurdere vrije sector gerealiseerd worden en 180 woningen in het betaalbare segment (90 huur en 90 koopwoningen tot € 159.000, prijspeil januari 2000). De ondergrondse parkeergarage bevat minimaal 460 parkeerplaatsen en is bedoeld voor bewoners en kantoren. De verhuizing van het ziekenhuis naar Hoofddorp vindt naar verwachting plaats in 2005. De verkoop van de woningen zal in 2004 van start gaan.

stedelijke vernieuwing

Verhuizen van het centrum van Utrecht naar een woonwijk in Amersfoort lijkt niet niks. De kleine Sophie heeft er geen weet van en is dik tevreden. Ze ligt lekker in haar wiegje terwijl haar moeder vertelt. ‘Ik mis Utrecht niet echt, maar dat komt denk ik ook omdat Sophie er is. Ik vind het nu belangrijk om in een kindvriendelijke buurt te wonen. Ik ken hier mijn buren, iedereen zegt elkaar gedag. Dat was in Utrecht niet zo.’ Ook heeft hun nieuwe woonplek veel te bieden. ‘Vanaf ons huis is het tien minuten lopen naar het centrum van Amersfoort. Ook de Leusderweg is dichtbij en daar zijn goede winkels en lekkere traiteurs te vinden. Daar komen ook mensen van buiten de wijk op af. En we hebben ontdekt dat het bos een paar minuten lopen is. Dat wisten we niet eens toen we het kochten. Maar het is natuurlijk wel heerlijk.’ Over de woning zelf niets dan lof. ‘We hebben nu een tuin’, vertelt ze enthousiast. ‘In Utrecht hadden we niet eens een balkon, laat staan een tuin. Daar zaten we altijd voor de deur of op een terras. Zeker met mooi weer is een eigen stukje grond echt fantastisch. Alleen over het onderhoud weet ik helemaal niets. Daarom is mijn moeder uit Groningen vandaag op bezoek om mij een spoedcursus tuinieren te geven. Ze gaat me straks leren wat onkruid is en wat niet.’

verhuizen

steden en dorpen Bunschoten-Spakenburg

Een lichte groeistuip zou goed doen auteur Dolf Dukker beeld Don Wijns

De steegjes van één meter twintig breed en de piepkleine vissershuisjes zijn pittoreske memorabilia uit vervlogen tijden. Wonen in Bunschoten-Spakenburg is niet langer een oefening in nederigheid. Eenvoud en doelmatigheid maken plaats voor uitbundiger woonvormen. Er is zelfs sprake van vooruitstrevendheid.

Bij een goede visvangst, als de besomming onverwacht hoog uitviel, stonden de vissersvrouwen nog dezelfde dag in de meubelzaak van Kok om nieuwe spulletjes te kopen. Financiële meevallers werden meteen in het huis gestoken. Dan moest er een nieuwe badkamer komen, de keuken verbouwd, een erker toegevoegd aan de gevel. Elke vierkante centimeter werd benut. Het eigen huis was meer dan een woning. Het diende tevens als oudedagsvoorziening. Want pensioenregelingen waren schaars, zeker ten tijde van de vroegere Zuiderzeevisserij. Zoals voor- en tegenspoed in de visserij hun sporen hebben achtergelaten in het grillige patroon van smalle stegen, opeengepakte huisjes, aanbouwen, containers en schuurtjes, zo laat de agrarische oorsprong van het oude Bunschoten zich aflezen aan de ruime, open structuur van vrijstaande hofsteden aan weerszijden van de Dorpsstraat. Ze vormden duidelijk twee verschillende gemeenschappen, Spakenburg en Bunschoten. Maar toch, diep in het hart, wisten ze zich met elkaar verbonden. Wat de vissers op zee en de boeren op het land gemeen hadden, was het besef dat zij afhankelijk waren van de natuur en hun schepper. ‘Het waren vaak eenlingen in hun beroep, maar daarentegen collectief op kerkelijk en maatschappelijk terrein’, verwijst de gemeente in de ‘Toekomst visie Bunschoten 2015’ naar de oorsprong van gemeenschappelijke waarden en tradities. In de loop der tijd groeiden de dorpen naar elkaar toe, langs de Molenstraat door het tussenliggende gebied Ongerweges (onderweg).

steden en dorpen

Tenslotte gevolgd door een volledige bestuurlijke samensmelting onder de gemeentenaam Bunschoten. Oudere inwoners laten zich nog wel eens leiden door sentimenten over het eigen geboortedorp. Toen er een locatie werd gezocht voor een nieuwe begraafplaats mocht die niet ‘helemaal in Bunschoten’ komen te liggen, en ook niet in Spakenburg, maar ergens tussenin. Eiland Een eiland in een groene zee. Zo was het, zo is het en zo willen de bewoners van de gemeente het houden. Een aloude woonstee aan het water, met een overwegend prote-stantschristelijk karakter, omringd door groene weiden. Aan de westelijke kant begrensd door

Eemvallei, aan de oostzijde door het watertje De Laak. In het zuiden komt Amersfoort met de uitbreiding Vathorst al dreigend ver over de snelweg A1.

‘We mogen niet meer dan 100 woningen per jaar bouwen’ ‘Maar daar moet het wel bij blijven’, trekt wethouder Wim Huijgen van Ruimtelijke Ordening een harde lijn, waarop ook de gemeente Amersfoort zich volgens zijn zeggen heeft vastgelegd. ‘Er is geen verschil van mening over de ruimte tussen Amersfoort en Bunschoten. Die moet groen blijven.’ Of het ook gaat lukken, het handhaven van de groene buffer rond het dorp, hangt niet alleen van de omringende gemeenten af. Bunschoten worstelt zelf met een aantal problemen die niet op te lossen zijn zonder beslag te leggen op stukken groen. Woningbestand Iedereen is het erover eens. Het grote probleem is de eenzijdige samenstelling van het woningbestand. Bijna zeventig procent bestaat uit eengezinshuizen. Tachtig procent is eigen bezit. Huren is altijd iets geweest waarvoor Bunschotenaren hun neus ophaalden. Woningcorporatie ‘t Gooi en omstreken bezit in deze gemeente niet meer dan ongeveer duizend woningen. Als gevolg van dit beperkte en eenzijdige aanbod vallen bepaalde categorieën woningzoekenden buiten de

De ambities van het gemeentebestuur staan helder op papier in de ‘Toekomstvisie Bunschoten 2015’. De gemeente wil groeien naar zo’n 23.000 inwoners in 2015, ongeveer 4000 meer dan nu. ‘Vertraagde plus’, zo heet het scenario dat naar het oordeel van de samenstellers het meest tegemoetkomt aan de wensen en mogelijkheden van de gemeente. Het houdt in dat de bouwproductie in de komende vijf jaar in overeenstemming wordt gebracht met de woonruimtebehoefte van de eigen bevolking. Met die maatregel wil de gemeente een einde maken aan het toenemende vertrekoverschot.

boot. Voor jonge starters en ouderen is er in Bunschoten nauwelijks iets te vinden. Geen wonder dat veel jongeren het er voor gezien houden en elders hun toevlucht zoeken. Tot grote bezorgdheid van het gemeentebestuur. Want de uittocht van jongeren treft de gemeente in het sociaal-economische hart. Naast enkele industriële bedrijven, waarvan Polynorm de grootste is, is het vooral de ambulante handel die voor een heel groot deel in de lokale werkgelegenheid voorziet. ‘s Morgens in alle vroegte, om vier, vijf uur is er een uitstroom van detailhandel naar zowat alle markten in Nederland en verder, tot over de landsgrenzen heen. Brood, koek en vis zijn de specialiteiten. Het zal niet meevallen in Spakenburg iemand te vinden die er in zijn of haar jonge jaren niet mee op de markt heeft gestaan.

‘Een eiland in een groene zee. Zo was het en zo is het’

Uitbreiding Het lijkt een onmogelijke opgave. Hoe combineer je behoud van groen en de eigen identiteit met uitbreiding en vernieuwing van het woningbestand, uitbreiding van het voorzieningenniveau en economische ontwikkeling? ‘Moeilijk allemaal, hè’, reageert wethouder Huijgen van Ruimtelijke Ordening laconiek. Gevolgd door een resoluut: ‘En tóch gaat het ons lukken! Het beeld van het eiland in de groene zee hoeft niet in strijd te zijn met een bescheiden groeistuip van 2800 woningen in een tijdbestek van tien, twaalf jaar, vijftien misschien. We zullen een laagje hoger moeten gaan bouwen dan dat we gewend zijn.’

Na 2007 wil het gemeentebestuur de productie verder opvoeren tot een beperkt vestigingsoverschot, met de bedoeling reeds vertrokken jonge gezinnen ruimte te bieden zich weer in hun geboorteplaats te vestigen. Ook denkt de gemeente na 2007 een beperkte opvangfunctie voor regionale woningzoekenden te kunnen vervullen, aangezien tegen die tijd de Vinex-uitbreiding Amersfoort-Vathorst zijn voltooiing nadert. Op de zogeheten Visiekaart staat het ontwikkelingsperspectief van de gemeente Bunschoten in hoofdlijnen aangegeven. Aan de oostzijde wisselen oranjerode blokken en groene rechthoeken elkaar af. De rode gebieden omvatten ongeveer 80 hectare

en bieden bij een dichtheid van 30 woningen per hectare ruimte voor circa 2400 nieuwe woningen. Samen met de bestaande plannen voor circa 410 woningen komt de totale Bunschotense plancapaciteit hiermee op 2800 woningen. De vraag is: wat vindt de provincie ervan? Want de gemeente kan wel een heleboel willen, maar is voor de realisatie toch afhankelijk van wat er in het nieuwe Streekplan komt te staan. Het is dan ook zeker niet toevallig dat de ‘Toekomstvisie’ verscheen op het moment dat de provincie werkt aan de herziening van het Streekplan dat over twee jaar van kracht moet worden. Beleidsmedewerker Ruimtelijke Ordening J. Reijnen van de gemeente Bunschoten is optimistisch over de implementatie van de plannen. ‘Onze ‘Toekomstvisie’ is afgestemd met de gemeenten in de regio. Alle gemeenten hebben hun toekomstplannen naast elkaar gelegd. Daaruit kwam een prachtig plaatje waarin iedereen zich kon vinden. Onze ‘Toekomstvisie’ wordt gedragen in het hele gewest Eemland.’ Groeien Ondertussen worstelt de wethouder van Volkshuisvesting drs. Albert van de Mheen (CDA) met de restricties van het vigerende Streekplan van 1994. Hij zegt zich ‘met

steden en dorpen

‘Aanleggen van sierstraten is mode. Gras eruit, tegels erin’

verschillende doelgroepen. Op die manier willen we de doorstroming op gang brengen.’ Op de locatie Koenraadswetering Zuid vindt deze mix zijn beslag in 16 eengezins koopwoningen, 29 meergezins huurwoningen, naast de reeds genoemde 40 dure huizen. Een project van in totaal 85 woningen, ontwikkeld door Bouwfonds Wonen. Waarop zowel de gemeente als Bouwfonds zeer hoog inzetten. Bouwfonds met de toepassing van een dubbel warmtepompensysteem. En de gemeente door haar nek uit te steken voor de starters.

schap is veel druk om het toegewezen jaarlijkse quotum vooral te benutten voor de bouw van woningen voor jonge starters en ouderen. Er is kritiek op de bouw van 12 dure twee-onderéén-kappers en 28 nog duurdere schakelwoningen op de inbreidingslocatie Koenraadswetering Zuid. Waarom daar niet meer betaalbare woningen voor de grootste groepen woningzoekenden gebouwd? Van de Mheen zegt de kritiek te begrijpen. Het tekort aan starterswoningen gaat hem zeer ter harte. ‘Het houdt ons dagelijks bezig. ’Maar hij wil niet dezelfde fout maken als bij de uitbreidingen in de jaren zeventig en tachtig toen uitsluitend woningen van het huisje-tuintje type werden neergezet. ‘Wij voeren een gedifferentieerd doelgroepenbeleid. Niet eenzijdig bouwen voor één woonsegment, maar een mix van verschillende woningtypen voor

Stimuleren Dat de bezorgdheid over de uittocht van jongeren geen gratuite bewering is, moge blijken uit de bijzondere regelingen die de gemeente heeft getroffen om de doorstroming naar de Koenraadswetering te bevorderen. Jonge starters worden financieel in staat gesteld een vrijgekomen woning te verwerven. ‘Wij willen dat fors stimuleren door de kosten van de koper voor onze rekening te nemen’, legt wethouder Van de Mheen uit. ‘Daarnaast hebben we de 16 rijtjeswoningen in het project Koenraadswetering aangeboden in de prijsklasse 135.000 à 160.000 euro voor starters. Dat zit 45.000 tot 65.000 euro onder de prijs. Bovendien stellen we - los van het project Koenraadswetering - een speciale financiële bijdrage beschikbaar. Elke starter die een woning koopt in een bepaalde prijsklasse

handen en voeten gebonden te voelen’. ‘We mogen niet meer dan honderd woningen per jaar bouwen. Niet eens voldoende voor de vraag van onze eigen mensen. Dat is niet goed voor de zelfstandigheid van het dorp. Om onze zelfstandigheid te garanderen en om de voorzieningen in stand te houden, moeten we groeien.’ Vanuit de Bunschotense gemeen-

steden en dorpen

krijgt van ons vijf jaar lang 900 euro ter vermindering van de woonlasten.’ Achteraf moet blijken wat het effect van de maatregelen is geweest. Wethouder Van de Mheen weet wel dat de woningen in Koenraadswetering in een mum van tijd verkocht waren, op enkele zeer dure woningen na. ‘Voor de starterswoningen had zich een veelvoud van 16 opgegeven.’ Van steen Hoe gaat de wijk Koenraadswetering er uitzien? De identificatie van Bunschoten-Spakenburg met een sobere, christelijke levensbeschouwing roept het beeld op van een kale, zuinige architectuur met traditionele kenmerken in een eendrachtelijk stratenplan. ‘Zuinig’ is zeker niet van toepassing. Eenvormigheid evenmin. Traditioneel wel. ‘De Bunschotenaar hecht sterk aan degelijkheid’, weet wethouder Huijgen te vertellen. Een huis hoort van steen te zijn. Houten gevelelementen vallen niet in de smaak. Supervisor Jan Polen uit Amersfoort kan wel zeggen ‘Dit is hout dat geen onderhoud nodig heeft’, maar dat gaat er bij de inwoners van Bunschoten-Spakenburg niet in. ‘Het is ook een reactie op de bouwstroom in de tweede helft van de jaren negentig, waarin tamelijk veel hout was verwerkt’, verklaart de wethouder. ‘Er is altijd wel iemand die het een vieze kleur vindt. Die kwakt er een andere kleur op en je hele ontwerp is naar de

Filistijnen.’ Dat zal in de wijk Koenraadswetering Zuid niet gebeuren. Degelijk metselwerk is daar tot standaard verheven. Op z’n mooist aan de buitenring, waar de grootste en architectonisch modernste woningen zullen verschijnen. Mooi en ruim wonen is in Bunschoten geen teken meer van geloofsverzaking. Laten zien dat het goed gaat, mag tegenwoordig. Wethouder Van de Mheen van Volkshuisvesting vergoelijkend: ‘Het zijn nijvere mensen die heel hard werken. Die een goede boterham verdienen en dat graag vertaald willen zien in een mooi huis. Daar is niks mis mee.’ Het is ook een behoefte aan onderscheid.

‘Zuinig is niet van toepassing. Eenvormigheid evenmin’ Want ook dat is typerend voor BunschotenSpakenburg, legt makelaar Peter Voorbach uit. ‘Aan de ene kant willen ze alles gelijk en alles samen met elkaar, maar aan de andere kant willen ze zich toch net even onderscheiden. Momenteel is het aanleggen van sierstraten in de mode. Gras eruit, tegels erin. De één begint met betonklinkers; de volgende neemt ook betonklinkers, maar doet er een randje in. Een ander neemt ouderwetse klinkertjes, net even mooier dan de buurman.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

steden en dorpen

Bouwfonds Wonen gunt Bunschoten nationale primeur Bouwfonds en de gemeente Bunschoten hebben iets met elkaar. ‘Wederzijds vertrouwen’ heet de ongrijpbare, maar vaak doorslaggevende factor die van een gewoon project iets heel bijzonders kan maken. Wat heet bijzonder? Hans Slappendel, directeur Projecten Bouwfonds Wonen, Regio Midden-Oost spreekt van ‘een hele grote stap’ die wordt gemaakt bij de laatste serie woningen van het project Koenraadswetering. 40 woningen krijgen een dubbel warmtepompensysteem. Een primeur in Nederland. Nooit eerder werden op deze schaal en op projectmatige basis zoveel woningen van een individueel warmtepompensysteem voorzien. Elke woning krijgt twee pompen. Het ene systeem dient voor de verwarming van de woning. Of voor de koeling, afhankelijk van het seizoen. Het tweede systeem is voor de verwarming van het tapwater. Er hangt wel een bovengemiddeld prijskaartje aan deze woningen: vanaf 270.000 euro. Het zijn de duurste woningtypen - geschakeld en twee-onder-één-kap - van de laatste serie van 85 woningen in het project Koenraadswetering, dat in totaal zo’n 450 huizen omvat.

steden en dorpen

‘Bunschoten is één van onze speerpuntgemeenten in Midden- en OostNederland’, verklaart Slappendel de voorkeursbehandeling van het dorp ten noorden van Amersfoort. Want, het mag duidelijk zijn, de installatie van deze systemen is vooralsnog niet kostendekkend. ‘We doen dit om kennis en ervaring op te doen. Omdat we verwachten dat dit soort systemen in de toekomst meer en meer zullen worden toegepast’, motiveert de Bouwfonds-directeur de extra investering. ‘Een fantastisch project’, geeft wethouder Wim Huijgen (Ruimtelijke Ordening/Milieu) blijk van zijn waardering. ‘Bouwfonds steekt hiermee zijn nek uit. Dat vind ik klasse.’ Waarmee de wethouder overigens niet wil zeggen dat de gemeente geen aandeel in de ontwikkelingen zou hebben gehad. ‘Ook wij lopen bepaalde risico’s. Wordt de woning warm genoeg? Zitten er geen kinderziektes in? Eventuele problemen komen straks bij ons op het gemeentehuis terecht.’ Slappendel verwacht dat het dubbele warmtepompensysteem een besparing van de stookkosten zal opleveren. Hoeveel? ‘Daarover zijn geen getallen beschikbaar. Het is één van de dingen waarover we later in klanttevredenheidsonderzoeken vragen zullen gaan stellen.’

buitenland

Bernhard Wanders

Duitsers kopen op hun 35ste pas hun eerste woning

Dromen van een eigen huis auteur Kees de Graaf beeld Ronald Segaar

Vestigingsdirecteur Bernhard Wanders is niet ontevreden over de groei van de Bouwfondsvestiging in Nordrhein Westfalen. ‘Sinds de oprichting in 1997 hebben we zo’n duizend woningen gerealiseerd. Inmiddels zitten we op een ontwikkelingstempo van driehonderd woningen per jaar. Het grootste deel van die woningen verkopen we aan jongeren, maar we zien dat onze doelgroep heterogener wordt. Zo is er een groeiende groep senioren die terug wil naar de stad en daar een appartement zoekt met allerlei voorzieningen in de directe nabijheid.’

buitenland

De betiteling ‘jongeren’ is overigens bedrieglijk. Waar in Nederland twintigers hun eerste woning kopen, al dan niet geholpen door het ruimhartige hypotheekbeleid van veel banken de afgelopen jaren, is dat bij onze oosterburen zeker niet het geval. ‘Hier koopt men een eerste huis als men 35 is. Voor die tijd wordt er gehuurd, voornamelijk in gestapelde woningbouw.’ Tot het moment van de aankoop van een woning wordt er gespaard, zo geeft Wanders aan. Met het zogenaamde Bausparen kan al vanaf jonge leeftijd geld opzij worden gezet voor het zo begeerde eigen huis; maar liefst zeventig procent van alle jonge Duitsers droomt van een eigen woning. Slechts een deel daarvan slaagt er ook daadwerkelijk in die droom te realiseren. Terwijl het grootste deel van de jongeren een koopwoning wenst - zo’n vijf miljoen mensen - ligt op landelijk niveau het percentage koopwoningen in de totale woningvoorraad op 42. In Nordrhein Westfalen ligt het zelfs op veertig procent. Vroeg sparen Het Bausparen heeft overigens ook de nodige nadelen. Zo moet maandelijks een vergoeding van zo’n tien procent worden betaald, bestaande uit rente en aflossing. ‘In meerdere opzichten is dat een nadeel’, aldus Wanders. ‘Zo is de aflossing niet fiscaal aftrekbaar, waardoor de netto lasten vrij hoog uitvallen. In Nederland is dat een stuk beter geregeld.’ Een tweede mogelijkheid om de aankoop van een woning te financieren, is een lening bij de eigen ‘huisbank’, de bank waar men in het dagelijks leven de financiële zaken laat verzorgen. Maximaal zestig tot tachtig procent

van de aankoopprijs kan geleend worden; tophypotheken zijn niet mogelijk. Meer dan de helft van alle aankopen komt via de huisbank-lening tot stand, het Bausparen is goed voor bijna eenderde deel. De overige financieringen bestaan uit een mix van eigen kapitaal, financiële steun van de ouders en het vroeg afsluiten van een levensverzekering. ‘Sparen vooraf is echter niet eenvoudig. Veel jongeren zitten net in de opbouw van hun gezin en carrière en dan is sparen niet altijd even goed mogelijk. Voor ouderen is het financieringsvraagstuk eenvoudiger. Zij hebben vaak al een woning, die de laatste jaren fors in waarde is gestegen. Daardoor kunnen ze relatief eenvoudig van woning verwisselen. Zoals gezegd gaan de ouderen vooral naar de steden, zeker ook omdat veel steden de laatste tijd weer meer investeren in infrastructuur, cultuur en dergelijke.’

Stimuleringsprogramma’s De Duitse federale regering onderneemt inmiddels verwoede pogingen om de gestokte bouwproductie weer op gang te krijgen. De bouwsector is één van de dragende sectoren van de Duitse economie; in het jaar 2000 bood de bouw werk aan maar liefst 2,7 miljoen mensen. Investeringen in de bouw hebben een hefboomeffect op de rest van de economie: elke hier geïnvesteerde euro levert elders in de economie 2,5 euro op. Bij een neergaande ontwikkeling doet deze hefboom uiteraard het omgekeerde en ontstaat een negatieve spiraal. In het najaar van 2001 werd om die reden het informatiecentrum voor ‘kostenbesparend en kwaliteitsbewust bouwen’ aan de Technische Universiteit van Berlijn geopend. Centrale doelstelling: de hoge bouwkosten in Duitsland verminderen - zonder afbreuk te doen aan de traditioneel hoge kwaliteit van de woningen -

‘De consument zoekt het in kleinere wijken, dichtbij de stad’ Ook voor de bouwproductie heeft het ongunstige financieringssysteem gevolgen. Deze is de afgelopen tijd flink ingezakt, uiteraard ook door de minder goede economische ontwikkeling in Duitsland. ‘In 2002 zullen we maximaal 400.000 woningen bouwen, waarvan de helft in de koop. Dat zijn aantallen die onder die van eind jaren tachtig liggen, dus nog voor de Wende.’ In 1994 werden er bijvoorbeeld nog zo’n 550.000 woningen gebouwd.

om daarmee bredere lagen van de bevolking de kans te geven een eigen woning te kopen. Een tweede instrument dat wordt ingezet is een actievere grondpolitiek door de gemeenten, om zodoende meer en goedkopere bouwgrond ter beschikking te krijgen. De gemiddelde bouwkosten van een eengezinswoning moeten de komende jaren omlaag van 2.400 D-mark per vierkante meter naar onder de 2.000 D-mark, zonder dat er op de

buitenland

kwaliteit en de architectuur wordt bespaard. Wellicht kunnen Nederlandse bouwbedrijven opnieuw hun steentje in deze discussie bijdragen. Tot op heden zijn de avonturen over de grens voor veel grote Nederlandse bouwbedrijven geëindigd in mislukte operaties en dure afboekingen. De stad centraal De periferie is uit, de stad is in, zo constateert men ook bij Bouwfonds Nordrhein Westfalen. Wanders over deze ontwikkeling: ‘Door steeds langere files en oplopende benzineprijzen wordt het steeds onaantrekkelijker om ver buiten de stad te gaan wonen. Wij springen daar op in met de nodige binnenstedelijke projecten, zoals in Düsseldorf en Duisburg. De eerste projecten zijn nu in ontwikkeling. Het is evenwel lastig om goede plekken te vinden, door onduidelijkheden over eigendomsposities en het recht om te mogen bouwen, de noodzaak om gronden te saneren en de stedenbouwkundige complexiteit. Niettemin liggen de marges hoger dan bij buitenstedelijke ontwikkelingen. Dat wordt ook herkend door particuliere investeerders, die in onze projecten één, twee en soms wel drie woningen kopen voor de verhuur. Zij zien het wonen in de stad als een goede belegging.’ De belangstelling voor de stad ten spijt, is Bouwfonds Nordrhein Westfalen eveneens succesvol in grotere projecten aan de randen van het stedelijk gebied. ‘Groot naar Duitse begrippen is een plan met maximaal honderd woningen’, aldus Wanders. ‘Een paar jaar geleden was het geen probleem om grotere ensembles te maken, maar inmiddels zoekt de consument het in kleinere ensembles, die

buitenland

dicht bij de stad zijn gelegen. Met aantallen tussen de vijftig en honderd woningen kunnen we nog invloed uitoefenen op de stedenbouwkundige kwaliteit, waardoor gebieden met een eigen identiteit kunnen worden gecreëerd. Binnen dergelijke gebieden maken we dan een mix aan woningtypen en woningprijzen, uiteenlopend van 150.000 tot 400.000 euro. Zo maak je leefbare stedenbouw.’ Individuele kavels zijn – opvallend genoeg – uiterst schaars, net als in de Randstad. ‘Daarbij komen de grote risico’s die samenhangen met het ontwikkelen van een eigen huis. Consumenten kiezen er daarom liever voor om van een gerenommeerd bedrijf een woning te kopen.’ Een algemene ontwikkeling is wel dat de consument steeds kritischer wordt ten aanzien van het product woning. ‘Het rijtjeshuis is taboe aan het worden. Een twee-onder-één-kapwoning is al een

zowel qua oppervlakte als qua aantallen inwoners. We praten hier over een gebied dat vijftien procent van de Bondsrepubliek uitmaakt. Net als in Nederland levert dat grote regionale verschillen op, zoals bij jullie tussen de Randstad en bijvoorbeeld Groningen, en evenzoveel submarkten. De goede markten in ons Bundesland liggen in een gebied dat wij de Rheinschiene noemen; het omvat steden als Düsseldorf, Köln, Bonn en Frankfurt. Steden als Hamburg en München zijn eveneens toppers.’ ‘Gebieden die het veel minder goed doen zijn bijvoorbeeld Sauerland en Münsterland. Dergelijke gebieden scoren op indicatoren als werkloosheid en koopkracht een stuk slechter. Een goede lokale analyse gaat dan ook altijd vooraf aan onze investeringsbeslissing.’ Waar voorlopig even niet wordt geïnvesteerd, is het gebied rond Gelsenkirchen: ‘Daar gaat het zo

‘Wij kunnen vooral van de Nederlandse knowhow profiteren’ stuk beter, maar een vrijstaand huis is in toenemende mate het ideaal, het liefst op een ruime kavel. De absolute prijs van de woning is daarbij minder relevant voor de klant dan de verhouding tussen prijs en kwaliteit.’ Veel variatie Wanneer Wanders het over ‘de consument’ heeft, blijkt er achter dat eenvoudige begrip een hele wereld schuil te gaan. ‘Nordrhein Westfalen is vergelijkbaar met Nederland,

slecht, dat voor veel consumenten het eigen huis de derde of pas vierde prioriteit in hun leven is. In zo’n gebied hoeven we wij geen woningen aan te bieden.’ Ook in de nieuwe Bundesländer staan de lichten nog steeds op rood, met Berlijn voorop: ‘Er is daar teveel ontwikkeld. Met veel bloed, zweet en tranen moet dat overaanbod nu worden weggewerkt. Zonder een concrete afnemer doet Bouwfonds daar niets.’ Het is niet voor niets dat de regering van Duitsland de bulk van haar financiële

Bouwfonds in Duitsland Bouwfonds Wonen Internationaal ontwikkelt en realiseert vooral laagbouw koopwoningen buiten Nederland. Geografisch ligt het zwaartepunt van de activiteiten in Duitsland, waar sinds 1993 ontwikkelingsactiviteiten worden ontplooid met een eigen vestiging. Het beleid is gericht op verdere expansie, zowel binnen Duitsland als daarbuiten. Alle vestigingen zijn zelfstandige profitcentra. Alle buitenlandse activiteiten worden vanuit het hoofdkantoor in Hoevelaken gecoördineerd. In Duitsland is Bouwfonds Wonen Internationaal actief in de deelstaten Berlin-Brandenburg, Sachsen, Nordrhein-Westfalen, Hessen en Bayern.

steun op het terrein van stedelijke vernieuwing naar de voormalige DDR dirigeert, in het kader van het programma ‘Stadtumbau Ost’. Hier moet in de verouderde stedelijke gebieden verhoudingsgewijs het meeste worden opgekalefaterd. Tot 2009 wordt er 2,6 miljard euro in de nieuwe Bundesländer geïnvesteerd, in de hoop dat private partijen aangespoord zullen worden zelf ook te investeren. Een ander middel om de economische ontwikkeling van het oosten van Duitsland te pushen is bijvoorbeeld de versnelde aanleg van de hogesnelheidslijn tussen Hamburg en Berlijn. Kosten: 450 miljoen euro. Meerwaarde Van marktleiderschap door projectontwikkelaars is in Duitsland geen sprake, aldus Wanders: ‘Onze concurrenten zijn heel divers. De vijf grootste landelijke ontwikkelaars

De eigen Bouwfondsvestigingen in Berlijn, Düsseldorf, Frankfurt en München ontwikkelen en bouwen - zelfstandig of in samenwerking met derden - grote en kleine projecten. Een vijfde vestiging in Duitsland is onlangs in Hamburg geopend. De projecten in Duitsland bestaan voornamelijk uit aantrekkelijke en goed betaalbare appartementen en eengezinswoningen in tuinstadachtige settings, vooral bedoeld voor jonge gezinnen die starten op de koopwoningenmarkt. De projectgrootte loopt uiteen van 40 tot 325 woningen per gebied. Veel aandacht wordt besteed aan architectuur, duurzaam bouwen en de stedenbouwkundige kwaliteit.

hebben samen slechts twee procent van de markt in handen. Daarentegen zijn er veel kleine ontwikkelaartjes, die zo’n twintig tot zestig woningen per jaar doen. Daar moeten wij het vooral tegen opnemen.’ Wat doet Bouwfonds anders dan haar concurrenten? Wanders geeft aan dat de traditionele manier van projectontwikkeling in Duitsland nog steeds opgeld doet; stukje grond kopen, product ontwikkelen, prijs bepalen en vervolgens kijken of er vraag naar is. Zo niet, dan wordt er herontwikkeld. ‘Wij proberen het aanbod aan te passen aan de vraag. Daarbij speelt bijvoorbeeld de vraag wat men in een bepaalde regio voor een woning kan betalen.’ Een lastig punt is de vertegenwoordiging in de lokale en regionale netwerken. ‘Met onze kleine organisatie is dat soms moeilijk te behappen. Niettemin zijn we op de weg naar boven. Een aantal grotere projectontwikkelaars

is het afgelopen jaar in forse financiële problemen beland. Dat heeft ons geleerd dat je de organisatie slank moet houden; niet teveel gronden in je bezit hebben en niet teveel personeel.’ Op de vraag wat wij van de Duitse ervaringen kunnen leren, draait Wanders de vraagstelling om: ‘Ik denk dat Duitsland vooral van de Nederlandse knowhow kan profiteren. Zo wordt er hier bijvoorbeeld nauwelijks in bouwteamverband gewerkt. Belangrijker nog is onze ambachtelijke manier van bouwen. Voor een gemiddeld eengezinshuis zijn hier zeventien beroepen nodig. De evolutie in het bouwproces die in Nederland reeds heeft plaatsgevonden, moet hier nog van start gaan. Dat zal niet van de ene op de andere dag gebeuren. Ik schat dat we daar vijftig jaar voor nodig hebben.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

buitenland

interieur

Irene Crone (29) freelance vormgever te Utrecht

UITGAVE

HOOFDKANTOOR

Bouwfonds Wonen zomer 2002

Bouwfonds Wonen B.V. Westerdorpsstraat 66 Postbus 15 3870 DA Hoevelaken Telefoon 033 253 91 11 Fax 033 253 96 85 Email contactwonen@bouwfonds.nl

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE

Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam ONTWERP EN ART DIRECTION

Frissewind (BNO) Amsterdam REDACTIERAAD

Jasper de Boom, José van Dijk, Hella Hendriks, Karin Hop, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw.

REGIO NOORD-OOST

Jaap Huisman, Dolf Dekker, Kees de Graaf Dorien Kasteleijn, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Suzanne Witteman

Grote Voort 45 Postbus 10054 8000 GB Zwolle Telefoon 038 425 44 40 Fax 038 425 44 41 Email wonen.zwolle@bouwfonds.nl

FOTOGRAFIE

REGIO MIDDEN-OOST

Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Don Wijns, Ronald Segaar, Nicole Segers George van Wensveen, en anderen

CONTACT

De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort Telefoon 033 453 41 11 Fax 033 453 41 90 Email wonen.amersfoort@bouwfonds.nl

Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85

REGIO NOORD-WEST

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

DRUK EN LITHOGRAFIE

Drukkerij Bakker Baarn, Baarn

Dit is een uitgave van Bouwfonds Wonen. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds Wonen.

Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem Telefoon 023 530 66 03 Fax 023 536 63 94 Email wonen.haarlem@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST

NAW 39 38

interieur

xxxxxx

colofon

Poortweg 4 Postbus 75 2600 AB Delft Telefoon 015 268 08 08 Fax 015 262 33 63 Email wonen.delft@bouwfonds.nl REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email wonen.eindhoven@bouwfonds.nl