DISCOVER MORE: MARRAKESH WITH THE AIRLINE THAT FLIES TO MORE COUNTRIES THAN ANY OTHER
MOROCCO
turkishairlines.com
რედაქციისაგან
მაროკო – ყველა ამბავი ერთ განზომილებაში ყოველი მოგზაურობა მძაფრი ემოციებით სავსე პროცესია, მაგრამ მაროკოში ეს ემოციები კიდევ უფრო მძაფრია – ამას ქვეყნის მრავალფეროვნება იწვევს. თვითონაა იმდენად ინტენსიური – ისტორიის იმდენი შრით, რადიკალურად განსხვავებული იმდენი პოლიტიკურ-კულტურული გავლენით, რომ მოგზაურობის, მეტის შეცნობისა და აღმოჩენის ჟინი არასდროს იკლებს. მაროკო სიმბოლოების ქვეყანაა. აქ არსებობს ადგილები, სადაც შეგიძლია ნახო, როგორ ემშვიდობები აფრიკას ზურგს უკან და როგორ ეგებები ევროპას წყლის იქით. შეგიძლია, პირიქითაც დადგე, გული და გონება აფრიკას გაუხსნა და ევროპას აქციო ზურგი. აქ ნებისმიერ შენს ნაბიჯს შეიძლება სიმბოლური დატვირთვა ჰქონდეს – მზერას უდაბნოს დიუნებზე; გზის დაკარგვას ძველი ქალაქის ლაბირინთებში; შენთვის აქამდე უცნობ ინსტრუმენტებზე მისტიკური მელოდიების შესრულებას; ოხშივარადენილ აბანოში ჩაყვინთვას და მზის ამოსვლას თიხისფერი სახურავების ფონზე. თუმცა, ეს სიმბოლური რიტუალები ქმედებაში, დაკვირვებაში კიდევ სხვა სიღრმის პლასტებს იძენს. მთავარია – რას ირჩევ, როგორ მოგზაურობას. სულთნის შესაფერისი ფუფუნებით სავსე სასტუმროებში დასვენებას და სპეციალურად შენთვის გალამაზებული ნაციონალური რიტუალების ცქერას, თუ ქვეყნის გაცნობას თავის ყოველდღიურობაში – როგორ პოულობენ და ინარჩუნებენ საკუთარ თავს ადგილობრივები სამშობლოში, სადაც წამყვანი ეკონომიკური სექტორი მომსახურების სექტორია; სადაც ხელისუფლება უდიდეს იმედებს ტურისტების მიღებაზე ამყარებს და, ამ ფონზე, ადგილობრივების ცხოვრების დონე საეჭვოდ არ იმატებს. როგორ იმედებს ამყარებენ განათლებაზე, ქალთა უფლებების ლიბერალიზაციაზე, რა სურთ მაროკოელ კაცებს, რა განსხვავებებია უდაბნოს, დიდი ურბანული ცენტრების, მთის, ოკეანისა და ზღვისპირა მოსახლეობაში; მათ შორის, ვისაც ფრანგული პროტექტორატის წლები მთელი სიმძაფრით შეეხო; ვინც ესპანური გავლენების ქვეშ მოექცა; ვინც რადიკალური ისლამის მიმდევარი გახდა; ვინც გამოსცადა ცხოვრება ე. წ. ინტერზონაში – ტანჟერში? მაროკოელები გულითად საუბრებზე ადვილად მოგყვებიან – თუ ამ საუბრებს წამოიწყებთ, აღმოაჩენთ, რომ ბევრი საერთო თემა და საწუხარი გაქვთ. და აღმოაჩენთ იმასაც, რომ სიმბოლურ რიტუალებს, რაც ტურისტული განრიგის ნაწილია, თავიანთი მნიშვნელობა და არსი არ დაუკარგავთ – მაროკოში თითქოს ერთ სიბრტყეზე თანაარსებობს წარსულის ყველა შრე, სხვა ქვეყნების ყველა კულტურული გავლენა. მაროკოელები მთელ ამ გამოცდილებას თვითონ დაატარებენ და თუ მოინდომებთ, გულღიად, ტურისტული გრაფიკის მიღმაც სიამოვნებით გაგიზიარებენ. ახალი სამყაროს – მაროკოს მალე აღმოჩენას გისურვებთ.
თამარ ბაბუაძე მთავარი რედაქტორი
4 VOYAGER 14/2019
სარჩევი
მოგზაურობა ზღაპარში ბერბერული ესკიზები მარაქეში _ მაქმანიანი ქალაქი ღირსშესანიშნაობა sastumroebi / რესტორნები
12 16 22 31
სიყვარულის ოაზისი მარაქეშში
32 კასაბლანკა _ თეთრი სახლების ქალაქი 36 ღირსშესანიშნაობა sastumroebi / რესტორნები 47 ქარავნის რწევა ოკეანის ნაპირზე
50 რაბატი 56 ღირსშესანიშნაობა sastumroebi / რესტორნები 63 გემოს მეხსიერება 64 სმის თავისებურებები 68 თხევადი ოქრო 70 ფესი _ ლაბირინთების ქალაქი 74 ღირსშესანიშნაობა sastumroebi / რესტორნები 83 მაროკოს უდაბნოში 84 მოგზაურობა ლურჯ ფერში 88 ტანჟერი _ ფორთოხლიანი 94 სანაპიროს ქალაქი ღირსშესანიშნაობა/sastumroebi/რესტორნები 103 ქალაქი, სადაც ევროპა და ისლამი თანაარსებობს გადასაღები მოედანი
ტრანსული მაროკო არამაროკოელი მაროკოელი მაროკოელი მწერალი ტაბუების წინააღმდეგ მაროკოელი ქალი 6 VOYAGER 14/2019
104 108 116 120 121 125
14, 2019
მთავარი რედაქტორი თამარ ბაბუაძე
დიზაინერი ნინო ყაველაშვილი ავტორები გაგა ლომიძე ირაკლი ბერიძე მედეა იმერლიშვილი თამარ კვინიკაძე ანანო ბაკურაძე თამარ ბურჯანაძე ნათია ახალაშვილი ტაო ლეონიძე ნოდარ ბერუაშვილი
პროექტის კურატორი თინა ოსეფაშვილი კორექტორი ნინო საითიძე ყდის ილუსტრაცია ნელი ქირია
უნა აბაშიძე კახა თოლორდავა დესი დაშკოვა სალომე კიკალეიშვილი ნინო ჩიმაკაძე ლაშა ბუღაძე
სარეკლამო გაყიდვების დირექტორი ნაზი გოშაძე ფოტო Shutterstock
პროექტის ხელმძღვანელი / SOLO-ს დირექტორი ნინო ჩიქოვანი SOLO-ს ბრენდმენეჯერი ქეთი ნიკოლეიშვილი
გამომცემელი: შპს `სოლო~ ვებგვერდი: www.solo.ge ტელ.: +995 32 2 44 44 00
ISSN: 2346-8130
რეკლამა ჟურნალში: +995 599 330 364 ჟურნალში გამოქვეყნებული მასალა წარმოადგენს შპს `სოლოს~ საკუთრებას. ჟურნალში დაბეჭდილი ნებისმიერი მასალის გამოყენება კომპანიის წერილობითი ნებართვის გარეშე აკრძალულია.
საძინებელი • სამზარეულო • მისაღები • საოფისე • გარე ავეჯი
თბილისი
SOLO LOUNGE აბაშიძე აბაშიძის ქ. №70
თბილისი
SOLO LOUNGE მთაწმინდა ჩიტაძის ქ. №11
თბილისი
SOLO LOUNGE ფალიაშვილი ფალიაშვილის ქ. №23
თბილისი
SOLO LOUNGE ცინცაძე ცინცაძის ქ. №12
თბილისი
SOLO LOUNGE ჭავჭავაძე ჭავჭავაძის გამზ. №29
თბილისი
SOLO LOUNGE ყაზბეგი ყაზბეგის გამზ. №24გ
თბილისი
SOLO LOUNGE წერეთელი წერეთლის გამზ. №73
თბილისი
SOLO LOUNGE ყაზბეგი ყაზბეგის გამზ. №25
SOLO LOUNGE ქუთაისი თამარ მეფის ქ. №5
თბილისი
SOLO LOUNGE გლდანი ნოზაძის №8
SOLO LOUNGE თელავი ჩოლოყაშვილის ქ. №3 SOLO LOUNGE ბათუმი რუსთაველის ქ. №22
www.solo.ge
ტელ.: +995 32 2 44 44 00
შესავალი მაროკოში
მოგზაურობა ზღაპარშi გა გა ლ ომიძე მაროკო არცერთ იმ ქვეყანას არ ჰგავს, სადაც აქამდე ვყოფილვარ. აქაურობა სიზმარივითაა და ერთი გეოგრა-ფიული წერტილიდან მეორეში გადასვლა ბავშვობაში წაკითხულ ზღაპრებს მაგონებს. მაროკომ ესპანეთისა და საფრანგეთისგან დამოუკიდებლო ბა 1956 წელს მოიპოვა და მას შემდეგ მას მაროკოს სამეფო ეწოდა. სამეფო ზედგამოჭრილი სახელია მაროკოსთვის, განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, თუკი ატლასის მთებში საჰარის მიმართულებით მოგზაურობთ. ჩემმა მეგობ
რებმა და მეც ასე გავაკეთეთ: სამი დღით ატლასის მთებში და შემდეგ საჰარაში ვიმოგზაურეთ. მართლაც არაფერი შეედრება იმ სილამაზეს, რაც ატლასის მთებში ვნახეთ – ბიომრავალფეროვნება, უამრავი სახეობის ყვავილებით და უზარმაზარი კაქტუსებით, 400-ზე მეტი სახეობის ფრინველით და, რა თქმა უნდა, ზღაპრული, ათას ერთი ღამის მსგავსი, თიხით და ბამბუკით ნაგები ციხე-კოშკებით, რომელთაც კაზ ბაჰებს უწოდებენ და რომლებიც მართლაც გაფიქრებინებთ, რომ ბავშვობის ზღაპრულ სამყაროში მოხვდით. ეს კაზბაჰე ბი დღემდე მსოფლიოს კინოინდუსტრიაში მოღვაწე ადამია
12 VOYAGER 14/2019
ნების ინტერესის სფეროშია, რადგანაც აქ უამრავ ფილმს და ვიდეოს იღებენ. თუკი ამ მხარეს მოხვდებით, აუცილებლად უნდა ეწვიოთ კაზბაჰებს, რომელთაგან ბევრი სასტუმროდ ფუნქციონირებს. თან უმალვე ადგილობრივად შეიძლება იგრძნოთ თავი, როდესაც იმლილში, მარაქეშთან ახლოს, რომელიმე კომფორტულ კაზბაჰში გაჩერებას გადაწყვეტთ. ამ დროს, თქვენს ბარგს ულამაზეს ვირებს აკიდებენ და ასე, ტაატით გაუყვებით რამდენიმეწუთიან საფეხმავლო გზას. ქალაქების მონახულების გარდა, გირჩევთ, აუცილებლად შეარჩიოთ უდაბნოს ტური. ჩემს მეგობრებს და მე გვყავდა მაროკოელი გიდი, სახელად საჰიდი, რომელიც თავის ჯი პით გვატარებდა სამი დღის განმავლობაში და ბოლოს დავ მეგობრდით კიდეც. საოცარი იუმორი ჰქონდა საჰიდს, გზაში არ ვიწყენდით. და როცა რომელიმე მაროკოელი თავისი მან ქანით, წესების დარღვევით, სწრაფად ჩაგვიქროლებდა, საჰიდიც წამოიძახებდა ხოლმე გაგრძელებით: „აფრიკაააა“ – ჩვენ ევროპელებად გვთვლიდა და მიგვანიშნებდა, რომ აი, ნახეთ, როგორი ჩამორჩენილები არიან, წესრიგს რომ არ იცავენო. არ ვიცი, ტურის ნაწილი იყო თუ ჩვენდამი სიმპათიით განეწყო, მაგრამ საჰიდმა სამდღიანი ტურისას, გზად 13 VOYAGER 14/2019
შესავალი მაროკოში თავის სახლშიც მიგვიპატიჟა ტრადიციულ მაროკოულ სა დილზე, თავისი ოჯახის წევრები – ულამაზესი ცოლი ზაინა ბი და მცირეწლოვანი შვილები გაგვაცნო. პირდაპირ იატაკზე გაშლილ სუფრასთან ვიტრაპეზეთ. მაროკოული კუსკუსი გავ სინჯეთ: მხოლოდ ბოსტნეულით, კარამელით და ქიშმიშით; და ხორცით, რომელიც აღმოსავლური აბანოს ფორმის თიხის ჭურჭლით, ტაჟინით მოგვართვეს. მაგრამ ძირითად კერძამ დე, როგორც წესი, გიმასპინძლდებიან ნახევრად მოხარშული ახალი ბოსტნეულის სალათებით და უგემრიელესი პურით და ფორთოხლის წვენით, რომელიც მაროკოში კოკა კოლაზე გაცილებით იაფი ღირს. სადილის შემდეგ კი საუკეთესოა პიტნის ფოთლების ჩაი, რომლის სურნელი ყოველ ნაბიჯზე გხვდებათ და ზოგჯერ უდაბნოს გრილ ნიავს მოგაგონებთ.
აფრიკის ყველაზე მაღალი სათხილამურო კურორტი მაროკოში, ატლასის მთებშია, უკაიმედენში (OUKAÏMEDEN), ზღვის დონიდან 2590-3200 მეტრზე.
არასდროს დამავიწყდება უდაბნოში გატარებული ერთი ღამე, როდესაც საჰარაში, აქლემებით სეირნობის შემდეგ, გაშლილი კარვების წინ, ხალიჩებზე ვისხედით, ტამტამებიანი ბედუინების თანხლებით და ჩვენთვის დარიგებულ ინსტრუმენტებზე ბედუინების მუსიკის რიტმს ჩვენს ტამტამებსაც ვაყოლებდით უდაბნოს სიჩუმეში. არც ქვიშაში თხილამურებით სრიალი დამავიწყდება და ულამაზესი მაროკოული ჭრელი ხალიჩებით მორთულ კარავში ბედუინების მორთმეული უგემრიელესი სადილი. ატლასის მთებიდან საჰარამდე მიმავალ გზაზე უფრო მეტად მაროკოული გარემოა – უზარმაზარი, ცათამბჯენისხელა კლდეებით, რომლის წინაშეც გრძნობ საკუთარ უსუსურობას სამყაროს წინაშე; ან კიდევ ფერების საოცარი შეგრძნება, რასაც სხვაგან ვერსად შეხვდებით. და ისეთი გრძნობა გრჩებათ, რომ აქ ნებისმიერი ადამიანი ესთეტია, რადგან ბავ შვებიც და უფროსი ასაკის ადამიანებიც პატარა დეტალებში ავლენენ სილამაზის შეგრძნებას – მათ მიერ გაკეთებულ ნივთებში, შენობების შეღებვისას ფერების შერჩევაში. ულამაზეს ფერად ტანსაცმელში გამოწყობილი, ჩალმებით თავშებურული მაროკოელები კინოეკრანიდან გადმოსულ პერსონაჟებს ჰგვანან; ფერადი ქსოვილები მათ გარუჯულ კანზე შეუდარებელია.
მაროკოში სხვადასხვა კულტურის ნაკვალევი ცხადად იგრძნობა. აქ ხომ მე-7 საუკუნიდან ცხოვრობდნენ ჯერ ფინიკიელები და შემდეგ რომაელები, ბიზანტიელები, ესპანელები, ინგლისელები და ფრანგები, რომელთა წინააღმდეგაც იბრძოდნენ ადგილობრივი ბერბერები. რომაელების ნაკვალევი აქ ძველი ქალაქის – ვოლუბილისის სახითაა შე მორჩენილი – იმპერატორის ტრიუმფალური თაღით, ცხელი წყლის გაყვანილობებით თუ რომაელთა სხვადასხვა ღმერთის სადიდებლად აგებული, მოზაიკით მორთული იატაკები ანი დარბაზებით. თუმცა, ამდენი კულტურული დანაშრევის მიუხედავად, მაროკო და მაროკოელები მაინც ეგზოტიკად რჩებიან, როგორც ეს ტურისტულ ქვეყნებს და ქალაქებს ახასიათებს.
14 VOYAGER 14/2019
როგორი არიან მაროკოელები? სინამდვილეში, ზოგადად, მაროკოული საზოგადოება მაინც ჩაკეტილია. იქნებ ამას საკუთარი იდენტობის დაკარგვის შიში განაპირობებს. ის, რომ ხშირად წერა-კითხვის უცოდინარი რიგითი მაროკოელი რამდენიმე ევროპულ ენაზე საუბრობს, უმეტეს შემთხვევაში ტურისტისგან რაიმე სარგებლის ნახვის სურვილით და არა გარე სამყაროს ნაწილად თავის აღქმისა და უცხოსთან კომუნიკაციისკენ სწრაფვითაა განპირობებული. მაგრამ ამის საპირისპიროდ, არსებობს ბერბერების საზოგადოება, სადაც მერზუგაში უდაბნოს სამდღიანი ტურის დროს მოვხვდით. ტრადიციული მარო კოელები აქ ცხოვრობენ. ბერბერების საზოგადოება უფრო მეტად თავსდება იმ კულტურის კატეგორიაში, რომელსაც ამერიკელი ანთროპოლოგი რუთ ბენედიქტი „დანაშაულის კულტურას“ უწოდებს – საზოგადოება, რომლისთვისაც ზნეობა და მორალური კატეგორიები უმთავრესია და რომელსაც ინდივიდუალური ცნობიერება გააჩნია – ვთქვათ, იმავე მომთაბარე ბედუინებისგან განსხვავებით, რომელთათვისაც უფრო „სირცხვილის კულტურაა“ დამახასიათებელი და ის ცნობიერება, თუ რას იტყვის სხვა. მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში, კონსერვატიული რელიგიური შეხედულებების მიუხედავად, ისინი საერთოდ არ ჰგვანან აზიური ქვეყნების მუსლიმებს, რომელთათვისაც, ცნობიერად თუ არაცნობიერად, ცხოვრება იმქვეყნიურობისთვის მზადებაა.
მაროკოელები, პირიქით – შეჭირვების მიუხედავად, თითოეული წამით ტკბებიან; სიცოცხლის მოყვარული ადამიანები არიან, რომლებიც ხელმოკლეობის და ბუნების წინაშე უსუსურობის მიუხედავად, მთელი სისავსით, აფრიკული სიჯანსაღით და სიცოცხლის ხალისით ეძლევიან მხიარულებას; არცერთ ევროპელში არ მიგრძვნია თავდავიწყებისკენ ისეთი სწრაფვა, როგორც მაროკოელებში. ესეც, ალბათ, ნეგროიდული რასის თავისებურებების დამსახურებაა. და სრულიად განსხვავებული კლიმატის და ესთეტიკის გარდა, ალბათ, სწორედ ადამიანური ფაქტორი, ადამიანების მიერ შექმნილი მიკროსამყარო იზიდავს სხვა კონტინენტებიდან ჩამოსულ ტურისტებს – ერთ დროს ახლობელი და ბუნებრივ კატასტროფათა გამო დაკარგული მოძმის გაცნობა და მისი სამყაროს გაზიარება. მოგზაურობისას ხომ ერთ-ერთი უმთავრესი, ადგილობრივ ყოფასთან ზიარება და საკუთარი „სხვის“ გათავისებაა.
15 VOYAGER 14/2019
შესავალი მაროკოში
ბერბერული ესკიზები
ი რ ა კ ლ ი ბერ იძე ძველ თბილისში ხელნაკეთ ნივთებზე ვნადირობდით. ხევსურული თექის დანახვაზე ჩემმა მაროკოელმა ბერბერ მა სტუმარმა, პროფესიით ფოტოგრაფმა, ერთი კი შეიცხა და, შემდეგ გაირინდა, ორნამენტებით დახუნძლულ ნაბადს შიშითა და ძრწოლით მიუახლოვდა და ისეთი გამომეტყვე ლება და ინტონაცია მიიღო, თითქოს, დაახლოებით ასეთ რამეს ამბობდა: „შენ აქ რამ მოგიყვანა, შე მადლიანო, შენა!“ ერთი პირობა ისიც ვიფიქრე, ამ კაცს ღვინოს აღარ დავალევინებ-მეთქი, მაგრამ იქვე გამახსენდა, რომ ის მუსლიმია და ალკოჰოლი ისედაც ეკრძალება. სტუმრის უჩვეულო ქცევის ნამდვილი მიზეზი კი ძალიან მარტივი აღმოჩნდა: მსგავსება ჩვენს მამაპაპურ და მის ბერ ბერულ მამაპაპურ ორნამენტებს შორის. ხალხური შედევრების შთაგონებით შევუდექით უნამუსოდ გამბედავი, აღვირახსნილი ეთნოგენეტიკური თეორიების შეთხზვას. მარტო ეს სიტყვათშეთანხმება რად ღირს –
„ბერბერი იბერი“?! შემდეგ ღრუბლებიდან დედამიწასთან ოდნავ უფრო ახლოს ჩამოვქვეითდით, მაგრამ უკანდასახევი გზა მაინც დავიტოვეთ – აქაოდა, ისტორიაში ყველაფერი ხდება, და ვინ იცის, ვისი გორისა ხარ? გორისა არ ვიცი და, სახელად ჩემს ბერბერ მეგობარს აქსელი ეთქმის, რაც ითარგმნება, როგორც „ვეფხვი“. შესაძ ლო პრეისტორიული კავშირების განსამტკიცებლად უმალ ვეფხიად მოვნათლე. შემდეგ სასტუმროში დავბრუნდით, სადაც ჩემმა ვეფხიამ, ფოტოსურათებისა და ინტერნეტის დახმარებით, არცთუ ისე მოკლე ექსკურსია მომიწყო ბერბერული ხელნაკეთი ნივ თების, მათი ორნამენტებისა და სიმბოლიკის სამყაროში. გზადაგზა ხევსურეთში წასასვლელად იქაჩებოდა და აქა-იქ მაროკოული ანდაზებით მიტევდა, მაგალითად: „ვიწრო თვალსაწიერის მქონე კაცისთვის ვიწრო სივრცეც ფართოაო“ და „ცად ატყორცნილი მთებიც ძირიდან იწყებაო“.
16 VOYAGER 14/2019
როგორც აღმოჩნდა, ბერბერული ორნამენტების საუცხოო სილამაზის მიღმა სიმბოლური და მაგიური ძალის დანახვა შეუძლებელია ერთი ჩვენთვისაც კარგად ნაცნობი სიტყვის გარეშე და მისი ბერბერული ელფერის გაუცნობიერებ ლად. ეს სიტყვაა „ბარაქა“. „ბარაქა“ სემიტური წარმოშო ბისაა. ისევე, როგორც ჩვენში, ბარაქა კურთხევას, მადლს, უხვმოსავლიანობას და კიდევ ბევრ რამეს აღნიშნავს. ებ რაულ ტრადიციაში ისედაც იდუმალი, მრავლისმომცველი ეს სიტყვა ბერბერებში ისლამმა შეიტანა არაბული ენიდან და იქ კიდევ უფრო ღრმა მისტიციზმით დახუნძლა. მაგალი თად, ბერბერებს სჯერათ, რომ ამა თუ იმ ნივთს შეიძლება ჰქონდეს ბარაქა ან არ ჰქონდეს; შესაბამისად – მას შეუძ ლია თავისი წილი მადლის, კურთხევის გაზიარება თავისი მფლობელისთვის ან არ შეუძლია. განა ასე არ არის? – რაც თავად არ აქვს, სხვას როგორ მისცემს? „დედა ნახე – სარეველა; მამა ნახე – სარეველა; აბა, შვილად ზაფრანა რანაირად ეყოლებათ?“ – ისევ ფოლ კლორისკენ გაუტია აქსელმა. ბარაქას კი ნებისმიერ საგანს, ადამიანსაც კი, სძენს ორ ნამენტები და მათი შემადგენელი კომპონენტები – სიმბოლოები. ბერბერულ ორნამენტებს, გარდა წმინდა წყლის ესთეტიკური, დეკორატიული დატვირთვისა, ძალიან პრაგმატული მაგიური დანიშნულება აქვს: ბარაქის მოტანა ამ სიტყვის უფართოესი მნიშვნელობით. ბარაქით უხვად არის გაჯერებული გარკვეული სახეობის მცე ნარეები, – მაგალითად, ზაფრანა და ინა, რომელსაც კიდევ მივუბრუნდებით, – ასევე კონკრეტული ქსოვილები და მინე რალები (მაგალითად, თიხა). რა გამოდის? – ის, რომ ამა თუ იმ ნაკეთობის შექმნამდე ბერბერმა უკვე იცის, რომ ბარაქის მომტან მასალასთან მუშაობს და ჯერ კიდევ უსახურ-უფორ მო კერამიკულ მიწას თამამად შეუძლია შესძახოს: „ბარა ქა, დოქი, ბარაქა!“ ბარაქის მატარებლებია ასევე ფერები, რომელთაგან სიუხვით გამოირჩევა ლაჟვარდი და რომლის შესაქმნელად ბერბერები ზღვის მოლუსკების ნიჟარებს იყე ნებენ; ბერბერთა ლაჟვარდი კი ტყუპისცალივით ჰგავს ჩვენს მშობლიურ, თუნდაც იმავე ყინწვისის ფრესკების ლაჟვარდს. რა თქმა უნდა, ბარაქა ფუჭია უღირს ხელში. აქ კი გადამ წყვეტი მნიშვნელობა აქვს საგნის, სამკაულის თუ ხალიჩის შემქმნელის და შემდეგ მისი მფლობელის სულიერ მდგო მარეობას – დიდი ბაბუისგან მსმენია: „ფრანი კუდის ძალით დაფრინავსო“, – მითხრა ჩემმა სტუმარმა და მერე მოულოდ ნელად წამოხტა, გვერდით ოთახში შევარდა და ორიოდე წუ თის შემდეგ ჩემ წინაშე წარდგა ტრადიციულ ბერბერულ „ჩო ხაში“ – ორნამენტებით სამაძღრისოდ დამშვენებულ კვართის მსგავს, კოჭებამდე დაშვებულ პერანგში, მოსასხამსა და ფა ჩუჩებში, და ყოველივე ამას არანაკლებ მსუყე განმარტებები მოაყოლა ბერბერულ ორნამენტებზე, სიმბოლოებსა და მათ მნიშვნელობებზე.
ისლამურ ტრადიციაში ჰამსა არის მოჰამედის ქალიშვილის – ფატიმას – ხელი (ზოგი ვერსიით, ღვთაების ხელი), მისი ხუთი თითი კი წარმოადგენს რწმენის ხუთ ბურჯს (რწმენის დამოწმება, ანუ მრწამსი, ლოცვა, მოწყალება, მარხვა და მომლოცველობა) ან ხუთ ყველაზე სათაყვანებელ ადამიანს მუსლიმთა შორის (მოჰამედი, მისი ქალიშვილი ფატიმა, ბიძაშვილი და სიძე ალი; და შვილიშვილები: ჰასანი და ჰუსეინი). სწორედ ეს სიმბოლიკა უდევს საფუძვლად ბერბერულ გამოთქმას „ხუთი თითი თვალში“, ანუ, ჩვენებურად რომ ვთქვათ, „თვალი დაუდგა მტერსაო“ ან „ფუი, ეშმაკს!“
სად არ ნახავთ ჰამსას ბერბერთა ყოფა-ცხოვრებაში! – კარვებზე (რადგანაც ბერბერები, ტრადიციულად, მომთაბარე ცხოვრებას ეწევიან), სამკაულებზე, მატყლის ნაკეთობებზე, კერამიკაზე, სვირინგების წამყვანი მოტივის სახით და ა. შ.
ამ „ავგაროზთა ორკესტრში“ პირველი ვიოლინო უდავოდ ჰამსაა – გაშლილი ხელი, რომელზეც ხუთივე თითი ჩანს და ხშირად თვალი აქვს შუაში. სხვა ტრადიციების მსგავსად, ამ თილისმამაც, რომელიც ჯერ კიდევ ფინიკიელთა დროიდან მოდის, ისლამის გავლენით ელფერი იცვალა და ახალი სიმ ბოლური დატვირთვა შეიძინა, თუმცა დანიშნულება დღესაც იგივე აქვს – ავი თვალისგან და, ზოგადად, ბოროტისგან დაც ვა და, რა თქმა უნდა, ბარაქის მოტანა. 17 VOYAGER 14/2019
შესავალი მაროკოში
მაროკო რის მაროკოა, ზეთისხილი თუ არ გამოისახა და ამით არ განმტკიცდა! მართლაც, ზეთისხილის ორნამენტი სიმტკიცის სიმბოლოა – მისი სახელიც კი ბერბერულად სიმტკიცეს ნიშნავს! ბერბერებში, ისევე, როგორც ბევრ სხვა კულტურაში, ხორბლის სიმბოლო ასოცირდება სიცოცხლესთან – „პური ჩვენი არსობისა“, – და სიკვდილთან, რადგან ის იმარხება, კვდება, რათა აღდგეს და ნაყოფი მოიტანოს. ხე განასახიერებს ბედნიერებას, ნაყოფიერებას და სიცოცხლეს, რომელიც სამყაროს შუაგულში აღმართულა და გადმოჰყურებს ქვეყნიერების ქმნილებებს, საგნებს. ხე სულების სამყოფელია. ხომ არ გეცნობათ? სიცოცხლის ხე ფშავ-ხევსურულ მითოლოგიაში, ღვთის შვილები და ა.შ. ურო ძალაა: ბუნების ძალები და შემოქმედებითი ძალა;
ღუზა – სიმტკიცე, თადარიგი, ერთგულება, წონასწორობა და საღი აზროვნება; ცული – ბოროტი ძალების წინააღმდეგ მიმართული რისხვა;
ისარი – ელვა, როგორც მამაკაცური ენერგიისა და ნაყოფიერების განსხეულება; მზე – ცხოველმყოფელი ძალა;
მთვარე – ქალურობა და მისი თანმდევი ცვალებადობა;
ნახევარმთვარე – აღორძინება და სრული მთვარის დადგომის წინაპირობა;
გემი – წყალი, როგორც მუდმივი წრებრუნვის ხატება;
სვასტიკა – ჩიტის სიმბოლო, რომელიც განასახიერებს ცხოვრების შემოქმედებით საწყისს; ექვსქიმიანი ჯვარი – მოძრაობა, კოსმოსი, სიდინჯე, სიმტკიცე; ალმასი – ქალურობა და ნაყოფიერება, ასევე გველის სიმბოლო, რომელიც საპირისპიროთა ერთიანობას აღნიშნავს... ყველაფრის ჩამოთვლას ერთი ბერბერ სტუმართან საუბარი არ ეყოფა.
18 VOYAGER 14/2019
ეს სიმბოლოები უდიდეს როლს ასრულებს ბერბერთა ცხოვრებაში და განსაკუთრებული ძალით ვლინდება მე თუნეობასა და სვირინგების მოხატვის ხელოვნებაში. ხედავ ამ დახვეწილ, გეომეტრიულად უზადო ფორმებს? – ჩემ მა ბერბერმა ვეფხიამ საუცხოო ორნამენტებით მორთული კერამიკის შედევრების სურათები გადამიშალა თვალწინ, – არ დამიჯერებ, მაგრამ მაინც გეტყვი. ჩვენ არც მორგვს ვიყენებთ და არც ღუმელში ვწვავთ ნაკეთობას. ისე, თვა ლის ზომაზე ვძერწავთ, გუმანს ვენდობით და შემდეგ მზეზე ვაშრობთ. მზის უკმარისობას, მოგეხსენება, ნამდვილად არ ვუჩივით. ჰოი, მზეო! „მზე ათას ყვავილს დაჰყურებს, ხოლო ათასი ყვავილი ოდენ ერთ მზეს ხედავსო“...
ინა, თავისი მომაჯადოებელი ფერითა
რაც შეეხება სვირინგებს, ეს ხელოვნება ბერბერებში ათადან და ბაბადან მოდის და მისი ფესვები ისლამის გავრცელებამ დე ბევრად ადრე უნდა ვეძებოთ. ეს მათი კულტურის, ყოფის განუყოფელი ნაწილია, როგორც ჩვენში, მაგალითად, მეღ ვინეობა და სუფრა. არადა, ისლამი კრძალავს სვირინგებს – ყველაფერი, რაც ადამიანის, როგორც „ღვთის ხატის“, იერს სამუდამოდ ცვლის და ავნებს მას, არის „ჰარამი“, ანუ აკრძა ლული. სვირინგი კი კანქვეშ შეყვანილი საღებავია, თანაც მუდმივი. გეომეტრიული და საღვთისმეტყველო დებატებით თავს არ მოგაწყენთ. უბრალოდ გეტყვით, რომ ბერბერები სერიოზული პრობლემის წინაშე იდგნენ – უნდა გამოენახათ რაიმე გზა, ხერხი, რათა „ჰარამი“ სვირინგები „ჰალალ“, ანუ ნებადართულ, სვირინგებად ექციათ, რათა ყურანის მკაცრ და უკომპრომისო მცოდნეთ მათთვის ეთქვათ: „ალალი იყოს თქვენზეო!“
ჯანმრთელობა და ყველაფერი, რის
და ტონებით, საოცარ პალიტრას ქმნის და უთვალავი გრადაციის ორნამენტს თხზავს ბერბერთა უნიკალური ფაქტურისა და შეფერილობის კანზე. ალბათ, იოლი მისახვედრია, რომ ინის სვირინგებიც, უმცირესი დეტალის, წერტილის ჩათვლით, მისტიკურ მნიშვნელობას ატარებს და მოაქვს ბედნიერება, ბარაქა, სიხარული, მოტანაც მადლიან სვირინგს შეუძლია.
ბევრი იფიქრეს თუ ცოტა, მოხერხებულმა და ნიჭიერმა ბერბერებმა მაინც იპოვეს გამოსავალი. ხსნა ინაში ყოფილა, რომლითაც შესრულებული სვირინგები კანს ზემოთ კეთდება და რამდენიმე კვირაში ქრება. იგი არც იერს ცვლის სამუდამოდ და არც ჯანმრთელობას ვნებს – მართლაც ალალ მათი! 19 VOYAGER 14/2019
შესავალი მაროკოში
ასაკის სისრულეს მიღწეული გოგო ოფიციალურად შედის ქალწულობაში და ქალთა საზოგადოებას უერთდება. ეს მოვლენა განსაკუთრებული რიტუალით აღინიშნება, რომლის დროსაც გოგონას (აწ ქალიშვილის) სახესა და მტევნებს საგულდაგულოდ ამშვენებენ სვირინგებით, სპეციალური სიმბოლოებითა და ორნამენტებით.
ინის სვირინგებს განსაკუთრებით ყმაწვილი გოგონები და ქალები ეტანებიან. ასაკის სისრულეს მიღწეული გოგო ოფი ციალურად შედის ქალწულობაში და ქალთა საზოგადოებას უერთდება. ეს მოვლენა განსაკუთრებული რიტუალით აღი ნიშნება, რომლის დროსაც გოგონას (აწ ქალიშვილის) სახე სა და მტევნებს საგულდაგულოდ ამშვენებენ სვირინგებით, სპეციალური სიმბოლოებითა და ორნამენტებით. საბედნიე როდ თუ საუბედუროდ, სიყმაწვილეც და ინის სვირინგებიც წარმავალია. მეორე მხრივ, ასაკს თავისი პეწი აქვს, ხოლო ინის სვირინგებით არც სჯული ირღვევა და არც სინანული გიჩნდება ჯეელობაში გაკეთებული სულელური „ტატუს“ გამო. ვეფხიაც აგრძელებს ამბავს: „უნდა ნახო ჩვენი პატარძლები, ქორწილის დღეს ნაძვის ხე სავით სვირინგებით მორთულნი – ავი თვალისგან დასაცა ვად, ოჯახის სიწმინდის შესანარჩუნებლად. წარმოგიდგენია, რამდენი უყურებს ავი თვალით ოჯახური ბედნიერების ზღურ ბლზე მყოფს? ხომ გსმენია: „სიყვარულს, ორსულობას და აქ ლემზე ჯირითს კაცი სხვის თვალთაგან ვერ დამალავსო“? აქლემზე ჯირითის შესახებ არაფერი ვიცოდი. სამაგიეროდ, გაგონილი მქონდა ბერბერთა ქორწილის რიტუალის გამაოგ ნებელი დეკორაციების, ორნამენტების, სამკაულების შესახებ: ძვირფასი თუ ნახევრად ძვირფასი ლითონისგან ნაჭედი და ათასნაირი ქვებისგან ნათალი სამკაულებით – ყელსაბამებით, სამაჯურებით, ბეჭდებით, მძივებით – შემკული პატარძალი სიმბოლოებით მორთულ ფარდაგს სწევს, ორნამენტებით მოხატულ კარავში შედის და დგება ამ მოვლენისთვის საგან გებოდ დამზადებულ ხალიჩებზე. აქ მას სვირინგის ხელოვნებაში დაღვინებული დედები ხვდებიან, ნახშირით წარბების კონტურებს უგვირისტებენ, წამწამებს უგრძელებენ და უმძიმებენ, ფერუმარილით ლოყებს უსალუქებენ, ხოლო ნიკაპსა და ცხვირს ინის სვირინგით უმკობენ.
„პურსა და წყალზე გადაიარე – ბარაქას თავად ღმერთი მოგცემსო“ – დასკვნითი აკორდის სახით მინიმალიზმის კენ მომიწოდებს ვეფხია, თვითონ კი, ნიშნის მოგებით, საიდანღაც საუცხოო ორნამენტებით გაფორმებულ პატარა ხალიჩას იღებს, შლის და უტყვად მანიშნებს, საუბარი უნდა შევწყვიტოთ, ლოცვის დრო დადგაო. ...მეორე დღეს მართლაც დავადექით ხევსურეთისკენ მიმავალ გზას, თუმცა ეს უკვე სულ სხვა ისტორიაა. P.S. გაისად ჩემი ხევსური ძმადნაფიცები მიმყავს „ბერბერებჩი“. როგორც მაროკოელები იტყვიან: „ყველა გზას ორი მიმართულება აქვს“.
საქორწინო სუფრაზე ჭურჭელი: ნაირ-ნაირი ფორმისა და ტევადობის დოქები, გობები, ლარნაკები, თასები და სხვა ნიც ორნამენტების სიუხვით გამოირჩევა. თავად კერძების დეკორაციებიც კი სიმბოლურ დატვირთვას ატარებს. ერთი სიტყვით, ქორწილი კი არა, სიმბოლიზმის ზეიმია! 20 VOYAGER 14/2019
ფაქტები
მაროკოს დედაქალაქია რაბატი
მაროკოს ისტორია რამდენიმე ათასწლეულს ითვ-
ყველაზე დიდი ქალაქი – კასაბლანკა. სხვა ძირითადი ქალაქებია – ფესი, აგადირი, უჯდა, ტანჟერი, მარაქეში და ნადორი. ქვეყნის მთავარი საპორტო ქალაქიც და დემოგრაფიულად ყველაზე მსხვილიც, კასაბლანკაა.
როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო, მაროკო 1956 წლიდან ცხოვრობს.
ლის და სხვადასხვა კულტურის გავლენებს განიცდის. თუმცა ამ ისტორიის აღნუსხვა მავრიტანიის და ბერბერთა სხვა სამეფოების შექმნის დროიდან იწყება, დაახლოებით ძვ. წ. აღ-ით III საუკუნიდან. შემდეგ მავრიტანია რომის იმპერიის ნაწილი გახდა და რომაელებმა ადგილობრივებს – ნახევრად მომთაბარე ბერბერ მწყემსებს – მავრები შეარქვეს. ახ. წ. აღ.-ით მეშვიდე საუკუნიდან მაღრიბი არაბებმა დაიპყრეს და ბერბერების მიწაზე არაბული ენა და ისლამი ერთდროულად შეიტანეს. მაროკოს სახელმწიფო იდრისიდების დინასტიის მმართველობის ქვეშ 788 წელს დაარსდა.
1 მაროკოული დირჰამი = 0.28 ლარს.
რაბატი
მაღაზიების, სასტუმროებისა თუ რესტორნების უმრავლესობაში ანგარიშსწორება ევროშიც შესაძლებელია.
მკაცრად ისლამურ ქვეყნებს შორის მაროკო მაინც მკვეთრად დასავ ლური ორიენტაციის მქონე სახელმწიფოა და გმობს ისლამისტურექსტრემისტულ მიმართულებებს.
მაროკოს ეკონომიკა ძირითადად მომსახურების სექტორზეა დამყარებული.
1912 წელს, ხანგრძლივი კრიზისების შემდეგ, ხელი მო ეწერა ფესის ხელშეკრულებას და მაროკო საფრანგეთის პროტექტორატი გახდა. იმავე წელს გაფორმებული მეორე ხელშეკრულებით, მაროკოს ტერიტორიის ნაწილი ესპანეთის პროტექტორატად გამოცხადდა. ამ ორმაგი გავლენის ქვეშ მაროკო 44 წლის განმავლობაში ცხოვ რობდა – ქვეყანას ფაქტობრივად კოლონიზატორთა მთავრობა მართავდა. ამ დროს მაროკოში ნახევარი მილიონი ევროპელი დასახლდა. გაიყვანეს თანამედროვე სატრანსპორტო სისტემა, გაათანამედროვეს სოფლის მეურნეობის სექტორი. მაროკოს მოსახლეობის გარკვეულ ფენებში მნიშვნელოვნად შეიცვალა კულტურული და სოციალური ფასეულობებიც. მაროკოული არაბული – ყველაზე გავრცელებული ენაა. ასევე საუბრობენ ბერბერულ ენებზე. ფრანგული კი ბიზნესის, დიპლომატიური ურთიერთობებისა და სამთავრობო საქმეების ენაა. მაროკოს მოსახლეობა 36 მილიონს აღწევს, მათი დიდი ნაწილი ზღვისპირა ქალაქებში ცხოვრობს. ქვეყნის 1835-კმ-იანი სანაპიროს მეოთხედი ხმელთაშუა ზღვაზეა, დანარჩენი – ატლანტის ოკეანეზე. მაროკოს გარდა ასეთი ორმხრივი გასასვლელი მხოლოდ საფრანგეთსა და ესპანეთს აქვს.
მაროკოს სამეფო ოჯახი ერთ-ერთი ყველაზე მდიდარი სამეფო ოჯახია.
მეფე მუჰამად VI, რომელიც ქვეყანას 1999 წლიდან მართავს, მაროკოს ყველაზე მსხვილი ბიზნესმენია. გამოცემა „ბიზნეს ინსაიდერის“ 2017 წლის მონაცემებით, მუჰამად VI აფრიკის უმდიდრესი მეფეცაა 2-მილიარდიანი საერთო ქონებით. ის მართავს მაროკოს საინვესტიციო ჰოლდინგკომპანიას, ფლობს ფოსფატის უდიდეს საბადოს და ინვესტიციებს ფინანსურ, სადისტრიბუციო, სატელეკომუ ნიკაციო სექტორებშიც. ქვეყნის სახელწოდება მარაქეშის სახეცვლილი ფორმიდან მოდის. არაბულად მაროკოს „ალ-მაღრიბ“ ჰქვია. „მაღრიბ“ ფიგურირებს ქვეყნის ბერბერულ სახელშიც: TAMURT N LMAGHRIB.
21 VOYAGER 14/2019
მარაქეში
მაქმანიანი ქალაქი გა გა ლ ომიძე
გახსოვთ ფილმი „სექსი დიდ ქალაქში 2“, როცა ქერი აღმოსავ ლურ ქოშებს იძენს? ან სამანტას ფემინისტური გამოსვლა ერ თ-ერთ სახელოსნოში? ფილმი მარაქეშშია გადაღებული, იმის მიუხედავად, რომ თითქოს ოთხი მეგობარი არდადეგებს აბუ დაბიში ატარებს – როგორც აღმოჩნდა, გადამღებ ჯგუფს არაბე თის გაერთიანებულ საამიროებში ფილმის გადაღების უფლება არ მისცეს და ამიტომ მათ მარაქეში არჩიეს.
მარაქეშს მოდასთან არაერთი სხვა კავშირიც აქვს. მაგალი თად, აქ არის ივ სენ ლორანის ქუჩა და, რაც მთავარია, ფრანგი დიზაინერის სახელობის მუზეუმი, კოსტიუმების კოლექციებით, საგამოფენო სივრცეებით, კინოდარბაზით, წიგნის მაღაზიით და კაფეთი – განუმეორებელი სილამაზის ჟანგისფერი შენო ბა, ამავე ფერის მაქმანისებური სადა ორნამენტებით, რომე ლიც თანამედროვე არქიტექტურის ბრწყინვალე ნიმუშია.
მარაქეში დღეს ტურისტების ერთ-ერთ საყვარელ დასასვენე ბელ ადგილად იქცა. მარაქეშის მედინა – ბაზარი, სადაც ქერი თავის შეუცვლელ სიყვარულს – ეიდენს ხვდება, ტურისტე ბისთვის აუცილებელ სანახაობად ითვლება. აქ შეგიძლიათ იხილოთ არაჩვეულებრივი ხელით ნაკეთი ხალიჩები, ტყავის ნივთები თუ ათასი ზღაპრული სამკაული. მარაქეშის მთავარ მოედანზე – ჯამა ელ-ფანაზე ყოველთვის ხალხმრავლო ბაა და ადამიანები ხან ქაბაბის მოლოდინში არიან, ხანაც – სალამურმომარჯვებული გველის მომთვინიერებლების ირ გვლივ იკრიბებიან და სანახაობას ადევნებენ თვალს.
ტურისტების მოყვარულ ამ ქალაქში საკმაოდ ძვირადღირებული სასტუმროებიცაა, ეგზოტიკური ბაღებით და ფერა დი მარმარილოთი თუ ფილებით მოპირკეთებული შადრევნებით, მაროკოული სტილის შენობები არტ-დეკოს ელემენ ტებით.
მარაქეშის ქუჩებში მუდმივად გრძნობთ ათასგვარი სანელებლის, ხანაც – მუშკის და ამბარის სურნელს, რომლებიც აღმოსავლურ ზღაპრებს და „ვისრამიანს“ და მის ეპითეტებს მაგონებს. სწორედ მედინაში გავიგე პირველად, რა არის მუშკი და ამბარი – ცვილისებური, საპონისმაგვარი რამ, რომელსაც თურმე შანელი სუნამოების ბაზისად იყენებს. მართლაც, მუშკის და ამბარის თავბრუდამხვევი სურნე ლი მთელი დღე ძლებს და თუ მედინაში ვინმე მუშკ-ამბარს შემოგთავაზებთ, აუცილებლად შეიძინეთ, არ ინანებთ.
და, რა თქმა უნდა, მარაქეშის აეროპორტი – ხელოვნების ეს თავისებური ნიმუში, განსაკუთრებით მისი ინტერიერი და მაქმანივით კედლები და ჭერი, კედლებზე შიგადაშიგ ცნო ბილი ხელოვანების დიდი ფოტოებით, რომლებიც ოდესღაც ამ ქალაქს ესტუმრნენ. ხმაურიანი მარაქეში პიკს საღამოს, მზის ჩასვლისას აღწევს, როდესაც ბაზარში ადგილობრივების და დამთვალიერებლების ფუსფუსს და ფორიაქს მი ნარეთიდან მოლას ლოცვა ერთვის; მაშინ, როცა გამყიდვე ლები ნივთების ალაგებას იწყებენ და მზის ჩასვლის ფონზე კალათებიდან გადმოცვენილი ფორთოხლები ქვაფენილ ზე მიგორავს. თქვენ კი ამ დროს თვალს ადევნებთ, როგორ ჩადის მზე ჟანგისფერი შენობების მიღმა, როგორ ედე ბა ჩრდილები საგნებს და თანდათან როგორ მშვიდდება ხმაური – ამაოების ბაზარი.
22 VOYAGER 14/2019
მარაქეშის კულტურული ღონისძიებებისთვის, გირჩევთ, ასევე, მოძებნოთ: მარაქეშის ხელოვნების ბიენალე – თებერვალი-მარტი GOUT DE FRANCE DINNER – ფრანგული კულინარიის ზეიმი მარაქეშის ხუთვარსკვლავიან სასტუმროში RALLYE AICHA DES GAZELLES – ქალების ოფ-როუდ რალი მარაქეშის მარათონი.
ოდნავ მეტი ბაღების ქალაქზე
მარაქეშში მატარებლითაც ჩახვალთ, მის საერთაშორისო აეროპორტში – თვითმფრინავითაც და ავტობუსითაც. ზოგადად მაროკოში გზები კარგია და ხანგრძლივი მგზავრობა ამი ტომაც არ არის რთული. მარაქეშიდან საჰარასაც მოინახუ ლებთ, თუ არა და – ფესსა და მეკნესს მაინც, მატარებლით. პირველი რჩევა, რასაც მარაქეშის კარგად მცნობი მოგზაურები გვირჩევენ, ასეთია: ტყუილად ნუ დაიღლით თავს რუ კებში კირკიტით. რუკა მარაქეშში არ ჭრის, განსაკუთრებით კი არ ჭრის მედინაში, სადაც ახლართული ძაფივით ერთმა ნეთში გარდამავალი ქუჩები Google-ის რუკებსაც კი უბნევს თავგზას. ამიტომ გამოიმუშავეთ თქვენი „საგზაო ნიშნები“ და სცადეთ, დაიმახსოვროთ, როგორ იცნოთ მისასვლელი თქვენს სასტუმრომდე ან რიადამდე. ესეც მეორე რჩევა: ნუ იტყვით უარს მაროკოულ რიადებ ზე – ფუფუნება, შიდა აუზები, ჭრელი მოზაიკა – იქაც შეიძ ლება ყველაფერი ის დაგხვდეთ, რითაც 4-5-ვარსკვლავიანი სასტუმროები იწონებენ თავს. მარაქეშული დილა სახურავ ზე გაშლილი საუზმით რიადშიც არანაკლებ სიამოვნებას მოგგვრით. მედინაში ხეტიალით თვალებაჭრელებულს და დაღლილს (ვინ იცის, დაკარგვისა და როგორღაც გზის გაგ ნების შემდეგ) კი ძალიან გესიამოვნებათ ჭრელი მოზაიკით გაწყობილ აუზში გაგრილება. მარაქეშში ხომ ასეთი უკიდუ რესობები ფასობს: აქ შიშს უცებ მოსდევს შვება, დაღლას და დასიცხვას – გაგრილება, ფუფუნებას – სიღარიბე, აღმოსავ ლურ ესთეტიკას დასავლური დახვეწილობა, თუმცა, შეიძ ლება ყველაფერი პირიქითაც მოხდეს. ამისგან დასაზღვე ვად გვირჩევენ სწორედ გიდის აყვანას მარაქეშში. თან ჯობს,
გიდი ყოველთვის სერტიფიცირებული იყოს, რომელიც ნაკლებ ზღაპარს და მეტ სასარგებლო ინფორმაციას გვიამბობს მარაქეშსა და მაროკოზე. მარაქეშში მოგზაურობის დაგეგ მვისას გაითვალისწინეთ ისიც, რომ 2020 წელს მას აფრიკის კულტურის დედაქალაქად გამოაცხადებენ. ასეთი ტიტული პირველად გაიცემა და მას სწორედ მარაქეში დაიმსახუ რებს – ათასი წლის წინ აგებული ქალაქი, რომელიც იუნეს კოს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლთა ნუსხაში ორჯერ მოხვდა. 1985 წელს – თავისი მედინის გამო, 2001 წელს კი – ჯამაა ლაფნას მოედნის გამო. 2019 წლის თებერვალში იქ აფრიკული ხელოვნების ბაზ რობა გაიხსნა და პირველად გაიღო აფრიკული თანამედ როვე ხელოვნების მუზეუმის კარიც (მეტი: Museum of African Contemporary Art Al Maaden (Macaal)). 21 ივნისს იქ კლასიკუ რი მუსიკის ფესტივალი დაიწყება. ოქტომბერში კი მსოფ ლიოში ცნობილი IronMan-ის რბოლა პირველად ჩრდი ლოეთ აფრიკაში და სწორედ მარაქეშში აიღებს სტარტს – თვალისმომჭრელი ღირსშესანიშნაობების ფონზე, რო მელთა შორის მაჟორელის ბაღებიცაა. თუმცა, მარაქეში სხვა დიდებული ბაღების ქალაქიცაა. იქაა ალ მაადე ნის სკულპტურათა პარკი, მარაქეშიდან მიხვალთ ანიმას ბაღშიც (Jardin Anima), რომელსაც არტგალერეაც აქვს და საოცარ შოუს მასპინძლობს მცენარეთა მონაწილეობით, ხოლო მედინის შუაგულში, წინასწარი ჩაწერით, კერძო მფლობელობაში არსებულ „საიდუმლო ბაღსაც“ ეწვევით – Le Jardin Secret (Rue Mouassine) ისლამური ბაღების და მათი კულტურული მნიშვნელობის უნიკალური ნიმუშია.
23 VOYAGER 14/2019
მარაქეში
ღირსშესანიშნაობა
ელ ბადისა და ბაჰიას სასახლეები
TISKIWIN MUSEUM ტისკვინის მუზეუმი მეზობლად განთავსებულ ორ რიადშია გაშლი ლი. ოთახიდან ოთახში გადასვლით მაროკოს ისტორიის სხვადასხვა ეპოქას, თემას და სფეროს გაეცნო ბით.
მარაქეშთან ასევე მდებარეობას ბაჰიას სასახლე. ისიც სანახავია – მეცხრამეტე საუკუნის დიდი მთავრის მამული, სა დაც მთელ ქალაქში გამორჩეულად ლამაზი მოხატული ჭერია. სასახლის ეზოს სამხრეთით დაათვალიერეთ ერ თი დიდი რიადიც – რომელსაც ისეთი ხეხილის ბაღი ახლავს, სურნელებას დიდ მანძილზე აფრქვევს.
წამყვანი ხაზი ვაჭრობას უჭირავს – რიადებში სიარულით შეძლებთ წარმოსახვაში აღადგინოთ უძვე ლესი მარშრუტი, რომელსაც ვაჭრე ბი ძლევამოსილი საჰარიდან ტიმ ბუკტუმდე გადიოდნენ და წარმოიდ გინოთ იმ ადამიანების ცხოვრება, რომლებიც გაცვლა-გამოცვლის ამ გრძელ და მრავალფეროვან გზაზე ცხოვრობდნენ.
ელ ბადის სასახლე კი („შეუდარებე ლი სასახლე“) მეთექვსმეტე საუკუ ნის ბოლოს აგებული არქიტექტურუ ლი ანსამბლია, რომელიც საადიელმა სულთანმა აჰმედ ალ-მანსურ დჰაჰბიმ პორტუგალიელთა არმიის დამარცხე ბის აღსანიშნავად ააშენებინა. ამიტომ ეს სასახლე გამარჯვების ზეიმს აღნიშ ნავს არქიტექტურაში და დიდებულე ბას დღემდე ინარჩუნებს. ქვის დერეფ ნებში, მაღალი კედლებით შემოსაზ ღვრულ გვირაბებში ხეტიალი და აქაუ რი წარსულის უკეთ გაცნობა დროში მოგზაურობას ჰგავს.
მუზეუმში წარმოდგენილია კარვები, ხალიჩები, კალათები, ხელსაწყოე ბი, ძვირფასეულობა და ყოფითი კულტურის სხვა ნიმუშები. 8 Rue de la Bahia
მარაქეშის მუზეუმი
palais-el-badi.com
თავად შენობაც, რომელშიც ეს მუ ზეუმია განთავსებული, ისტორიუ ლია. ფრანგული კოლონიალიზმის ხანამდე იქ მაროკოს თავდაცვის მი ნისტრის რეზიდენცია იყო. შემდეგ ქალთა სკოლად გადააკე თეს, მერე კი – მუზეუმად. ამ შენო ბაში ახლა თავმოყრილია მარო კოული ხელოვნების, არქეოლო გიისა და ეთნოგრაფიის მრავალფე როვანი ნიმუშები – დოკუმენტები, მონეტები, კერამიკა, ტანსაცმელი, ხელნაწერები. Museum of Marrakech, Place Ben Youssef
ჰამამი
LES BAINS DE MARRAKECH
ჰამამი აუზიანი, ორთქლის ოთახია, თურქულ აბანოს ჰგავს და იქ სიარული მაროკოელებისთვის ყოველდღიუ რი ყოფის განუყოფელი ნაწილია.
ეს ერთ-ერთია მარაქეშში ახლა უკ ვე მოდად ქცეული კერძო ჰამამებს შორის. ყველაზე ძვირფასი სტუმა რი იქ წყვილები – შეყვარებულები
ოხშივარადენილ აბანოში ბანაობას მასაჟი მოჰყვება ხოლმე და ეს მასა ჟი, როგორც ხშირად აღწერენ, „კანის გამოცვლას“, „თავიდან დაბადებას“ ჰგავს. ხშირად ტურისტები ცნობილი და ფეშენებელური სასტუმროების, „ლა მამუნიასა“ და „როიალ მანსურის“ ჰამამებში სტუმრობას არჩევენ ხოლმე, თუმცა, მარაქეშს სხვა ბევრი არანაკლებ სუფთა და კომფორტული ჰამამი აქვს.
ან მეგობრები არიან. სპეციალურად მათთვის ორადგილიანი სამასაჟე ოთახები და ორადგილიანი აბანოები აქვთ – ანუ წყვილს საშუალებას აძ ლევენ დამამშვიდებელ, შვების მომგვრელ გარემოში განიბანონ და განიტ ვირთონ. კონცეფციის შემქმნელი და ავტორი მაროკოულ ნაწარმზე დაფუძნებულ, 100%-ით ბუნებრივ და ფრანგულ პრო დუქციას ლაბორატორიულ კვლევებზე დაფუძნებით ქმნის. ეს კი ნიშნავს, რომ კომფორტი და ექსპერტული მოვლა- გაახალგაზრდავება ამ მაროკოულ სპა ში სტუმრებს გარანტირებული აქვთ. lesbainsdemarrakech.com
24 VOYAGER 14/2019
გირჩევთ
სალომე მოქია Gbe.ge-ს დამფუძნებელი
KOUTOUBIA MOSQUE ეს ცნობილი მეჩეთი მედინის სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობს და მარაქეშის ყველაზე დიდი მეჩეთია. პირველი მეჩეთის მშენებლობა 1147 წელს დაიწყეს და XII საუკუნის ბოლომდე რამდენჯერმე შეცვალეს. შემდეგ იქვე, მეორე მეჩეთის მშენებლობაც დაიწყეს. ეს ისტორიული ნაგებობები თავისი მინარეთით ისლამური არქიტექტურის გამორჩეული ნიმუშებია. აქაურობას რამდენიმე სახელი აქვს, თუმცა თითოეული მათგანი უკავშირდება არაბულ სიტყვას, რომელიც „წიგნის გამყიდველს“ ნიშნავს და ეხმიანება მარაქეშის ბაზარში წიგნებით ვაჭრობის ტრადიციას – ერთ-ერთი წყაროს მიხედვით, ამ ადგილზე 100-მდე წიგნებით მოვაჭრე ყიდდა წიგნებს.
BEN YOUSSEF MADRASA მოზაიკა, სტუკოს ტექნიკა, ხის ორნა მენტები, სივრცეთა კლასიკური განაწილება – შუაში მოქცეული დიდი ეზო, ეზოს ცენტრში – აუზი, გვერდებზე განლაგებული ღია გალერეები და სტუდენტების საცხოვრებლები – ბევრი მოგზაურის აზრით, ბენ იუსეფის მედრესე შუა საუკუნეების ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი არქიტექტურული ნიმუშია, რომელიც ინსტრაგრამის ვარსკვლა ვიცაა – მარაქეშში ნამყოფი ტურისტების ფოტოებზე ძალიან ხშირად ხვდება. ყველას ხიბლავს თავისი თაღოვანი არქიტექტურით, დერეფნებით, მოზა იკით, ყურანიდან ამოკრებილი წარ წერებით. ამ ადგილის გადაღება ყველას შეუძლია, განსხვავებით მეჩეთებისგან, რომლებიც ტურისტების კამერებისთვის მიუწვდომელია. დღეს აქაურობა ისლამური ისტორიის ცენტრია, თავისი აღზევების პერიოდში კი ყველაზე დიდი ისლამური სასწავლებელი იყო მაროკოში.
პირველად მარაქეშში 2014 წელს ჩავედი. ქორწილში დაგვპატიჟეს. მანამდე რაც მენახა, ყველაფრისგან განსხვავდებოდა. ისეთი ეკლექ ტური აღმოჩნდა, მსგავსს არაფერს ველოდი. ცენტრში ანუ მედინაში რომ შედიხარ, ყველა სახლი, მათ შორის, სამეფო სასახლეც ერთი ფერისაა, ნარინჯისფერში გარდამავალი მოწითალო ფერის. პირველ რიგში, ბაზარში წასვლა გვირჩიეს. უზარმაზარი მოედანია, სადაც ბევრი ადამიანი დადის ქვეწარმავლებით. ვითომ მოშინაურებულგაწვრთნილი ჰყავთ, მაგრამ ჩემთვის საშიში იყო. ყველა დაგდევს, ყიდვას გაძალებს. აუცილებლად უნდა შეევაჭრო. თუ ფასზე ადვილად დათანხმდი, ესე იგი, კარგად არ ევაჭრე და კიდევ უნდა გააგრძელო. ბაზრებში ყველაფერი იყიდება, სუნელებიდან დაწყებული, ტანსაცმლით დამთავრებული. ჰოდა, ამ ქაოსსა და ლაბირინთში დავიკარგეთ. საბოლოოდ კი გავიგნეთ გზა, მაგრამ ძალიან შევშინდით. იქ ერთი გამორჩეული, ფარდის უკან დამალული მაღაზიაცაა – Fils D’or, რომელშიც ისე ვერ მოხვდები, თუ არ მიგასწავლეს. სულ ერთი პატარა ოთახია, მაგრამ ყველასგან განსხვავებული და ხარისხიანი ჯელაბა იყიდება. ფერადი ჭაღები და სანათები თვალს აჭრელებს. მათი შემყურე, ზოგჯერ ფიქრობ, რომ 1001 ღამის ზღაპარში მოგზაურობ. მედინა ძალიან ეკლექტურია. სეირნობ, თითქოს ერთი ტიპის სახლები გხვდება და უცბად რომელიმე ჩვეულებრივი კარის მიღმა გამაოგნებელ სასახლეს გადაეყრები. ზუსტად ასეთ სასახლეში იყო ქორწილიც – ორდღიანი ზეიმი – პირველი საღამო მეგობრებისთვის, მეორე უკვე ყველა სტუმრისთვის. პირველ დღეს ყველას მაროკოული სამოსი უნდა სცმოდა. ნაირ-ნაირი ჯელაბები. ძალიან ლამაზი სანახაობა გამოვიდა. მაროკოელები თბილი ხალხია, მხიარული და სტუმართმოყვარე. როგორც ჩვენ ვშლით სუფრებს, ისინიც ასე შლიან, თავიანთი ტრადიციული კერძებით. საჭმელი ამ ქვეყანაში უგემრიელესია. სუნელებს ჩვენზე მეტად იყენებენ. საკმაოდ უსაფრთხო ქვეყანაა, საშიში არაფერი გადაგვხდენია, მაგრამ მაინც მაფორიაქებდა ეს უცხო კულტურა. გზაზე შეიძლება შეგვხვედროდა ერთი მოპედით მოგზაური მთელი ოჯახი – მცირეწლოვანი ბავშვებით – და ყველა უჩაფხუტოდ. მედინის ვიწრო ქუჩებშიც სულ მოპედებს დააქროლებენ. აუცილებლად უნდა დაათვალიერო მარაქეშში 5-სართულიანი, უსასრულო მაღაზია. ადიხარ, ადიხარ ვიწრო კიბეებით და აღარ მთავრდება. თითქოს სტუმრად ხარ სახლში – სახლური გარემოა, ხან აივანზე ჩამოჯდები, დაისვენებ, მერე ისევ გააგრძელებ. ამ მაღაზიაში ყველაფერია სახლისთვის, ავეჯით დაწყებული, დეკორის მცირე დეტალებით დამთავრებული, სართულებად ერთმანეთზე დაწყობილი ჭრელი ხალიჩები, ჭაღები. კაიაკისა და სერფინგის მოყვარულებს შეუძლიათ ელ-სუვაირას და უფრო სამხრეთ სანაპიროებზე იქროლონ ტალღებზე. კარგი ადგილებია. ცალკე უნდა ვილაპარაკო ცაზე. მარაქეშში ღამე ცაში ყურება ნამდვილი ჯადოსნობაა. ისეა მოჭედილი ვარსკვლავებით, გგონია, რომ ყველას ხედავ, რაც კი არსებობს. მეორე სანახაობაა გამთენიის ცა. ასეთი ფერები არსად მინახავს.
25 VOYAGER 14/2019
მარაქეში სასტუმროები
სასტუმრო თავის ლიტერატურულ პრემიასაც გასცემს ყოველწლიურად, რომელიც ყველაზე პრესტიჟული ლიტერატუ რული პრიზია მაროკოში. 2015 წელს ეს პრიზი ფრანგ-მარო კოელ მწერალს, ლეილა სლიმანის გადაეცა. აქაურობას სპებისა და აუზების გამოც სტუმრობენ. ორი ტრადიციული ჰამამი, 10 მულტიფუნქციური სივრცე, ბალნეო თერაპიის დიაგნოსტიკური ოთახი, სარელაქსაციო ოთახი, ჯაკუზი, კინეტიკური სავარჯიშოების დარბაზი – ეს და სხვა ფუნქციური სივრცეები 2.500 კვ.მ-ზეა გადაჭიმული. ცალკე დღესასწაულია კულინარიის განხრით. ფრანგული, იტალიური, ზღვის პროდუქტების და მაროკოული რესტორ ნები დახვეწილ, მაღალი კლასის კულინარიულ ზეიმებს უწყობენ სტუმრებს. Avenue Bab Jdid www.mamounia.com
LA MAMOUNIA სასახლე-სასტუმრო მარაქეშში. მარაქეშის ურბანული ქსოვილის ყველაზე მომხიბვლელი ნაწილი თავისი ისტო რიით, ფერებითა და ტრადიციებით. შანსი, თქვენც გამოს ცადოთ მაროკოში ცხოვრების მაღალი ხელოვნება – ასე თია ხუთვარსკვლავიანი La Mamounia, რომელიც სტუმრებს ჩვეულებრივ ოთახებსაც სთავაზობს, მაღალი კლასის ნო მერ-ლუქსებსაც და რიადებსაც კი. სასტუმროს ებმის თვალ წარმტაცი ბაღებიც, რომლებიც პრინც ალ’მამუნის საქორწი ნო საჩუქარი იყო მეთვრამეტე საუკუნეში. დღეს იქ 700 ფორთოხლის ხე, 5 ათასი ვარდის ბუჩქი, კაქტუსის 21 სახეო ბა, პალმის ხეების 6 სახეობა და 200 ზეთისხილი ხარობს. თავისი დახვეწილი არქიტექტურით, მოზაიკით, შადრევნე ბით, აუზებით, არაბულ-ანდალუსიური დეკორითა და ხედე ბით, უამრავი მწერლის და მხატვრის ინსპირაციაც გამხდარა. აქ ხელოვნებასა და ლიტერატურას პატივს მდიდრული ბიბ ლიოთეკითა და დროებითი გამოფენებითაც მიაგებენ.
ნტული, კოხტა ხეივნებითა და საიდუმლო გასასვლელებით. „როიალ მანსურში“ 53 ასეთი საცხოვრებელია მოწყობილი – თითო – სამი სართულით და თვალისმომჭრელი ფუფუნებით. იქვეა ოთხი რესტორანი, რომელთაც მიშლენის ვარსკვლავის მფლობელი შეფმზარეული მართავს. ცალკე სამოთხის კარი იღება „როიალ მანსურის“ ბაღებში, ცალკე – სპა-ცენტრში. სასტუმრო დამსვენებლებს საინტერესო აქტივობებს ბავშვებისთვისაც სთავაზობს.
ROYAL MANSOUR სასტუმროების მაღალი კლასის სტანდარტს რა კომპონენტებიც განსაზღვრავს, როიალ მანსური ამ ყველაფრის ერთობლიობააო, ამბობენ. მარაქეშის ჯამა ელ-ფანას მოედნიდან რამდენიმე ნაბიჯში მდებარე სასტუმრო მოგზაურებს უნიკალურ კონცეპტს სთავაზობს – მედინა მედინაში. ამიტომაც ამ სასტუმროს ნომრებისა და ნომერ-ლუქსების ნაცვლად მდიდრული რიადები აქვს – მედინაში მიმოფა26 VOYAGER 14/2019
Rue Abou Abbas El Sebti www.royalmansour.com
გირჩევთ
მაკა კვიციანი კომპანია დალოოდის კრეატიული დირექტორი მაროკო ორგანიკების ჰაბი და სილამაზის პროდუქტების სამოთხეა. ჩვენ დასასვენებლად ვიყავით, სასტუმრო „ამანჯენაში“. უტოპიური სილამაზის ადგილია. თავი ზღაპარში გგონია. მაროკოს ფერები, არომატები, სიმშვიდე დაუვიწყარია.
LA SULTANA ამ სახელით მაროკოში ორი სასტუმ როა, ერთი ოკეანის პირასაა და შე საბამისი კონცეფციისაა, მარაქეშისა კი ხუთვარსკვლავიან ფუფუნებას – თვალისმომჭრელ ფერებს, ხარისხს, ფაქტურებს სთავაზობს სტუმრებს მე დინის შუაგულში. „ლა სულტანას“ სტანდარტული და პრემიუმ კლასის ნომრების მრავალფეროვანი არჩევანი აქვს, თავისი გრანდიოზული აბანო და საცურაო აუზიც, კულინარიულ ვორ ქშოფებსაც მასპინძლობს და სტუმრებს საავტორო კოქტეილს უმზადებს, რო მელსაც ასე ჰქვია: „ივ სენ ლორანი მა ჟორელში“. 403 rue de la Kasbah www.lasultanahotels.com/marrakech
ეს ქვეყანა გასტრონომიული თვალსაზრისითაც საინტერესოა. ყველაზე მეტად მაროკოული საჭმელი სასტუმრო Royal Mansour-ის რესტორანში მომეწონა. ამ მიშლენის ვარსკვლავის მქონე რესტორანში მაროკოული სამზარეულოს ფიუჟენის დაგემოვნება შეგიძლია. ასევე ძალიან საინტერესოა ხელნაკეთი ნივთები, რომლებიც მაროკოში მზადდება და სხვადასხვა ბაზარში შეგიძლია ყიდვა. ესაა მაროკოელების ფერადი ნაჭრები, ტრადიციული ტანსაცმელი, ფეხსაცმელი, ჩაი, სუნელები, მრავალფეროვანი პროდუქცია სილამაზის ხაზით. საოცარი ზეთები აქვთ. მაროკოდან აუცილებლად უნდა წამოიღო არგანის ზეთი, სუნელები, ჭილის ნაქსოვი ჩანთები. ეს ყველაფერი ბაზარში შეგიძლია იყიდო. თავგადასავალი, რაც მაროკოში აუცილებლად უნდა გადაიხდინო – საფა რი-ტურია. ჩვენ აქლემებით არ წავსულვართ, კვადროციკლებით წავედით. მგონია, რომ ასე სჯობს – უფრო სწრაფად დადიხარ და მეტად ამაღელვებე ლიცაა. უდაბნოში ბერბერებიც გავიცანით, სახლში (თუ შეიძლება ასე დავარ ქვათ) შეგვიპატიჟეს და მაროკოული ჩაი დაგვალევინეს, პიტნით. სასტუმროებში როცა შედიხარ, მერე ჭირს იმის წარმოდგენა, რაც ხდება გარეთ. სულ სხვა რეალობაა, ძალიან შეჭირვებით ცხოვრობენ ადგილობ რივები. ოდესმე კიდევ თუ წავალ მაროკოში, სასტუმრო „ამანში“ წავალ და გარეთ არც გამოვალ, იმიტომ რომ ბაზრები, ძველი ქუჩები – ძალიან ხალხმრავალი ადგილებია და ჩემთვის რთული სივრცეებია სამოძრაოდ, დასასვენებლად.
27 VOYAGER 14/2019
მარაქეში რესტორნები
LA MAISON ARABE ეს რესტორანი ცნობილ სასტუმროშია გახსნილი, რომელიც 1990-იანი წლებიდან ულტრაფეშენებელური ღამის გასათევია მარაქეშში. თუმცა ისტორია კიდევ უფრო ძველი დროიდან იწყება, როცა მეორე მსოფლიო ომის დასრულე ბის შემდეგ, 1940-იან წლებში, ორმა ფრანგმა ქალმა იქაურობა დახვეწილი კულინარიის ცენტრად გადააქცია. მის ცნო ბილ სტუმრებს შორის ყოფილან უინსტონ ჩერჩილი, ჯეკი კენედი და ერნესტ ჰემინგუეი.
ახლა, ამ რესტორანში, საღამოობით, ცრემლის ფორმის ლამფები ანათებს, არაბულ-ანდალუსიური ცოცხალი მუსიკა ქმნის ფონს და განწყობა კიდევ უფრო რომანტიკული ხდე ბა, თუ ცხელი წყლით სავსე აუზის გვერდით, ეზოში მიუსხდე ბით მაგიდას. კერძები – ტრადიციული, მაროკოულია, მათ შორისაა ბერბერების ბოსტნეულის ტაჟინიც. Derb Assehbi www.lamaisonarabe.com
JNANE TAMSNA Palmerie მარაქეშის მდიდრული უბანია, აქ უზარმაზარი რეზიდენციები და მამულები აქვთ საუდის არაბეთის პრინ ცებსა თუ იტალიური ფეხბურთის ვარსკვლავებს. თუმცა, ეს რესტორანი ამ გამოკვეთილად მდიდრულ ფონზე კიდევ უფ რო სადა და საინტერესოა. მას საფრანგეთში განათლებამიღებული სასტუმროების მენეჯერი, დიზაინერი და ხელოვ ნების კოლექციონერი მერიენ ლუმ-მარტინი და მისი ეთნო- ბოტანიკოსი მეუღლე მართავენ და ახერხებენ, რესტორანში სადა, მაგრამ მომხიბვლელი ესთეტიკა შექმნან. მაგიდების ნაწილი ზეთისხილის ხეებს ქვეშ, აუზთანაა განთავსებული, კერძებს კი საკუთარ ბაღში მოყვანილი ბოსტნეულითა და საკაზმებით ამზადებენ. www.jnane.com/jnane-tamsna
TERRACE DES EPICES ეს რესტორანი შერიფას სუკის სახურავზე მდებარეობს და ზედგამოჭრილია ლაბირინთებად ახლართულ სუკებში და კარგვისა და საყიდლებზე სიარულის შემდეგ განსატვირ თად. სასიამოვნო მუსიკა უკრავს, მაგიდებს მხურვალე მზის გან ქოლგები იცავს, იქვეა ბალიშებით გაწყობილი ტენტებიც. რაც მთავარია, მენიუ შერეულია – მაროკოულ კერძებთან ერთად, ბარბეკიუ და ჩიზბურგერიც აქვთ. დესერტის არჩე ვა კი ქვედა სართულზე მდებარე საკონდიტრო Patisserie des Epices-ში შეგიძლიათ. Sidi Abdel Aziz, 15 souk cherifia www.terrassedesepices.com 28 VOYAGER 14/2019
გირჩევთ
ნინო ელიავა კომპანია More is Love-ის კრეატიული დირექტორი და თანადამფუძნებელი
უფრო უსაფრთხოდ და მშვიდად თავს ქალაქში მამაკაცთან ან ადგილობრივთან ერთად სიარულისას ვგრძნობდი. ად გილობრივი თანმხლები თუ გყავს, იმაშიც გეხმარება, რომ ბაზარში არაფერი მოგატყუონ. ჭრელი მოზაიკები, აქლემე ბი, ფერადი ნაჭრები და არქიტექტურა. საოცარი სამკაულები და ლარნაკები, ულამაზესი ჯელაბები, საინტერესო კერძები – ეს ყველაფერია მაროკო.
ყველაზე შთამბეჭდავი და საოცარი ენერგეტიკის მა ტარებელი ჩემთვის მაროკოში ივ სენ ლორანის სახ ლ-მუზეუმია. მსგავსი სილამაზე, ფერები, ფორმები და ფაქტურები რთულად რომ კიდევ სადმე შეგხვდეს. მა როკოში მოგზაურობისას განსაკუთრებულად მნიშვნე ლოვანია, სასტუმრო სწორად შეარჩიოთ. ორჯერ ვარ ნამყოფი, ერთხელ სასტუმრო La Mamounia-ში, მეორედ – Amanjena-ში. ეგრევე საოცარ განწყობას ქმნიან და მგო ნია, რომ ყველაზე ლამაზად წარმოაჩენენ ამ ქვეყანას. სასტუმროს ტერიტორიაზე ყველას სურვილისამებრ შეუძლია ჩაცმა, მაგრამ ქალაქში, სიცხის მიუხედავად, მაინც ჯობს, დახურული სამოსი ატაროთ.
ერთი ძალიან უცნაური და გემრიელი კერძი დამამახსოვ რდა – თან მთავარი კერძი იყო და თან დესერტი. მთავარ ინგრედიენტად ქათმის ხორცი ჰქონდა, ტკბილად შეზავებუ ლი, დარიჩინით, შაქრის პუდრითა და ქიშმიშით. საინტერე სო სინთეზი იყო. თვითონ მაროკოც ასეთი უცნაური სინთე ზია, რომელიც მუდამ გემახსოვრება – თითქოს, არაბული, თითქოს, აფრიკული, აშკარად ფრანგულიც, მაგრამ მაინც საოცრად აუთენტური ქვეყანა. …ქორწილი, რომელსაც დავესწარით, უდაბნოში იყო. მეფე და პატარძალი სპილოებით შემოვიდნენ ქორწილში, უკან უმშვენიერესი ქარავანი მოჰყვებოდათ, სიზმარივით იყო…
29 VOYAGER 14/2019
მარაქეში რესტორნები
CHEZ CHEGROUNI ამ ადგილზე განსაკუთრებული კერძების გამო არ დადიან, ზოგიერთი, საკითხში კარგად გაცნობიერებული სტუმარი, პირდაპირ სახურავისკენაც მიდის – იქ, ტერასიდან ხელისგულივით ჩანს მთელი ჯამა ელ-ფანა. ასე რომ, სასმელი – პიტნის ჩაი, ან რამე უბრალო წასახემსებელი – ომლეტი, ან ჰარირას წვნიანი, მაგიდა მოაჯირთან ახლოს და დაუვიწყარი, თვალისმომჭრელი შოუ გარანტირებული გაქვთ. 46 Jemaa el Fna
AL FASSIA ამ რესტორანს, რომლის კონცეფციაცაა ტრადიციული სამზარეულოს ახლებური ინტერპრეტაცია, მხოლოდ ქალები მართავენ და ეს ინტერიერზეც აისახება – რბილი ბალიშები, თბილი ფერები და, რაც მთავარია, მარჯვედ მომზადებული მაროკოული კერძები, უფრო სწორად, კერძები ქალაქ ფესის გავლენით – რესტორნის სახელი ხომ ამას ნიშნავს – „ქალები ფესიდან“. აქ გასინჯავთ ტრადიციულ ტაჟინის კერძს, ცხვრის ბეჭს, მტრედის ბასტილიას და სხვა ადგილობრივ გემრიელობებს. 9 Bis, Zone Touristique de L'Aguedal Km 2 route de L'Ourika www.alfassia.com
JAMAA EL-FNAA თუ აქამდე არ იცოდით, ეს სახელი აუ ცილებლად დაიმახსოვრეთ, თუმცა, მარაქეშზე ინფორმაციის მოძიები სას, თავს თვითონაც არ დაგავიწყებთ. Jamaa El-Fnaa – ასე ჰქვია მარაქეშის მთავარ მოედანს, ადგილს, სადაც ახ ლად დაწურული ფორთოხლის წვენის დახლები, ქუჩაში დანთებულ ცეცხლზე მოთუხთუხე ქვაბები, ათასობით ტუ რისტი და ადგილობრივი, მაწანწალა და უფლისწული, ფრანგი და ბერბერი, აფრიკელი და ევროპელი, არაბი და ესპანელი, მაიმუნი და მისი პატრონი – მოკლედ, ყველა და ყველაფერი ერ თდროულად, გაუჩერებლად ირევა. თუ აქაურობა ძალიან აგიბნევთ თავგზას, შეგიძლიათ, თავი შეაფაროთ რომე ლიმე შენობის სახურავზე გამართულ კაფესა და რესტორანს, რომლებიც ისევ მოედანზე გამეფებულ ურბანულ საგი ჟეთზე გადმოდის.
ხშირად წერენ, რომ მარაქეშის ამ მოე დანზე ყველაფერი შეიძლება მოხდეს – ფული მოგთხოვონ იმაში, რომ ფოტო გადაუღეთ სხვას; გველთან მოსაუბრე მაროკოელმა უცებ გველი მხარზე შემო გასვათ; ვიღაცამ გაურკვეველ ფლაკონ ში, გაურკვეველი წარმოშობის „უკვდავების წყალი“ შემოგასაღოთ; მუსიკოსებმა და აკრობატებმა წრე შემო გარტყან; თუ ქალი ბრძანდებით, ერთიორი მხურვალე კომპლიმენტი მოგაძა ხონ; ვიღაცამ ფულის აცინცვლაც სცა დოს... დაუმსახურებლად ხურდების დარიგე ბას ნუ დაიწყებთ, თუმცა, გველისა და 30 VOYAGER 14/2019
მაიმუნის მეპატრონეს სპეციალურად თქვენთვის მოწყობილ შოუში გადაუხა დეთ ცოტაოდენი თანხა, ისევე როგორც მზარეულებს, რომლებიც მზის ჩასვლის შემდეგ ზედ მოედანზე, თავთავიანთი დახლების უკან ირჯებიან – აცხობენ პურებს, დიდ ტაფებში წვავენ ზღვის ნობათს, ფრინველის ხორცს და ამ ყველაფერს ნამდვილი, ცხელი, გრძნობებით სავსე კულინარიული წარმოდგენის სახეს აძლევენ. გატაცებით მუშაობენ „შემპატიჟებლებიც“ – შესაძლოა, წინ გადაგიდგეთ ვინმე, გამოგელაპარაკოთ, თქვენი ეროვნების გამოცნობა სცადოს, მენიუ გაგაცნოთ, თავიანთ ჯიხურთან მიგიპატიჟოთ. მოკლედ, მოედანზე გასვლისას ინტ როსპექცია, საკუთარ თავთან მარტო დარჩენა და დახვეწილი სადილი მშვიდ გარემოში დაივიწყეთ. მწუხრის შემდეგ, მოედანი ერთ დიდ, ღია ცისქვეშ მოწყობილ, ხმაურიან სასადილოდ იქცევა ხოლმე, სადაც არც ჰიგიენის სტანდარტებია მაღალი და არც კვების ახალი ტრენდები. იქ ჭამა და მაროკოული ქუჩის საჭმლის დაგემოვნება კი ადგილობრივებთან, სრულიად უცნობ ადამიანებთან ურთიერთობის, გადაძახილის, გამოცნაურების და მსგავსების ფონზე მიმდინარეობს, კუსკუსს, ტაჟინს, ქათმის ხორცს კი ზოგჯერ გამოერევა ხოლმე აქლემის შიგნეულობა, ლოკოკინას წვნიანი, ცხვრის თავი... – ეს ყველაფერი ადგილობრივი დელიკატესებია... ბოლოს მაინც ფრთხილად იყავით თანხის გადახდისას – გადაამოწმეთ ან გარიში, ხომ ნამდვილად იმის თანხას იხდით, რაც შეუკვეთეთ.
ESSAOUIRA
ელ-სუვაირა პრეისტორიული წყლისპირა ქალაქი, უამრავი პოლიტიკურკულტურული გავლენით საუკუნეების განმავლობაში, განსაკუთრებით პორტუგალიური გავლენებით, სულ ბოლოს, მეოცე საუკუნის შუა წლებში, ჰიპების საყვარელი თავშესა ფარიც გახდა. დღეს მშვიდი, თავისუფალი ქალაქია, ცნობი ლი თავისი პლაჟებით, პორტით, მეთევზეთა ბაზრით, პატარ-პატარა თევზეულის რესტორნებითა და ცნობილი ფორტით. მისი მედინა იუნესკოს ნუსხაშია შეტანილი. იქაურობა სერფერების სამოთხეც ხდება. რაც მთავარია, ელ-სუვაირა არგანის ზეთის წარმოების ცენტრია.
ფორთოხლები ლამის მაროკოს სიმბოლოა, ქუჩაში დაწურულ ფორთოხლის წვენსაც ყველა სვამს, თქვენც თავისუფლად შეგიძლიათ, გაგრილდეთ. უბრალოდ, გადაამოწმეთ – წყალი, რომელსაც წვენში გაურევენ, ბოთლის იყოს.
31 VOYAGER 14/2019
მარაქეში
სიყვარულის ოაზისი მარაქეშში მაჟორელის ფრანგული ბაღები ა ნ ან ო ბა კ ურ ა ძე
პარიზისთვის ჩვეულ ნოემბრის ქარიან დღეს, დღის 12 საათზე, ავენიუ მარსოს 5 ნომერს მივადექი და გრძელ რიგში ჩავდექი. ივ სენ ლორანის სახლ-მუზეუმი ახალი გახსნილი იყო. დაახლოებით სამჯერ 45 წუთი ვიცადე (როგორც ფრანგები იტყოდნენ).
ლორანმა და ბერჟემ ახლად შეძენილ მა მულს „ვილა ოაზისი“ დაარქვეს და ერთი წლის თავზე ბაღის ფლორა 135 სახეობის მცე ნარით გაამდიდრეს. თუმცა, იქაურობა ნამ დვილ ოაზისად არა მხოლოდ უნიკალური ფლორის გამო იქცა. ის გახდა ბედნიერების ოაზისიც წყვილისთვის, რომელიც პარიზში ერთ ბინაში არ ცხოვრობდა, შესაბამისად, მაჟორელის ვილა იყო ის ძვირფასი ადგი ლი, რომელსაც საერთო სახლად, საზიარო სივრცედ აღიქვამდნენ. წელიწადში ორჯერ ბრუნდებოდნენ მარაქეშში – დეკემბერსა და ივნისში – იმისთვისაც, რომ სენ ლორანს იქ თავისი კოლექციები დაეხატა. 1966 წლის შემდეგ ივ სენ ლორანის ყველა კოლექციაზე მაროკოული გავლენა იგრძნობა. ვარდის ფერი, ზურმუხტისფერი, მწვანე, ოქროსფე რი – ეს მაროკოული ფერებია… პიერ ბერჟე წერდა, რომ „სენ ლორანმა მაროკოული მზის გულზე ფერები სხვანაირად აღიქვა, ქსოვილი შეცვალა და თარგი ახლიდან გამოჭრა“.
ოქროსფერი ასოებით შენობის ფასადზე ამოტვიფრულია თარგების, ფორმებისა და ფერების ჯადოქრის, ივ სენ ლორანის სახე ლი. სამი სართული ფრანგული მაღალი ჭე რითა და თეთრი კედლებით და ცალ-ცალ კე სივრცეებში გადანაწილებული ასობით ხელოვნების ნიმუში, კაბები, სამკაულები, პიჯაკები, შარვლები, თარგები, სამუშაო მა გიდა, „ვოგის“ გამოცემები, ესკიზები, წიგნე ბი, ქსოვილები. ივ სენ ლორანის ცხოვრების ნაწილი სწორედ ავენიუ მარსოს 5 ნომერშია თავმოყრილი, მეორე ნაწილს კი, მარაქეშში, მაჟორელის ბაღი ინახავს, რადგან monsieur სენ ლორანის ცხოვრება ამ ორი ქვეყნის ამბად იყოფა – მისი ბიოგრაფიის ნაწილი მაროკოს უკავშირდება. 1966 წელს მარაქეშში მოგზაურობისას ივ სენ ლორანმა და პიერ ბერჟემ აღმოაჩინეს მაჟორელის ბაღი, რომლის გაშენებაც ფრანგმა მხატვარმა, ჟაკ მაჟორელ მა 1920-იან წლებში დაიწყო. მაჟორელს სურდა, „შეექმნა ბაღი, რომელიც სიცოცხლით მფეთქავ, მოძრავ ნახატს დაემსგავსებოდა“. საბოლოოდ, 40 წელზე მეტი დასჭირ და პროცესს, რომ წითელი ქალაქის შუაგულში ზურმუხ ტისფერი მარგალიტივით ჩასმული ვილა და ბაღი მაროკოს ყველაზე ტურისტულ ღირსშესანიშნაობად ქცეულიყო. ამაში კი სენ ლორანისა და ბერჟეს დამსახურება უდიდესია. მათ მაჟორელის ბაღი არა მარტო ფიზიკურად გადაარჩინეს განადგურებას, არამედ ახალი, თავისუფალი სიყვარულის კონტექსტიც შესძინეს მას: „პირველივე ნახვით მივხვდით, რომ ეს ჩვენი სახლი იყო. ბაღი ღია იყო დამთვალიერებლისთვის, მაგრამ არავინ იცოდა მის შესახებ, შესაბამისად, არავინ დადიოდა. ჩვენ კი მაშინვე მოვიხიბლეთ ამ უნიკალური ადგილით, სადაც მატისის ფერები ბუნების ფერებში ჰარმონიულად ირეო და. მალევე შევიტყვეთ, რომ ბაღი იყიდებოდა და მის ადგილზე სასტუმროს აშენებას აპირებდნენ. შეუძლებელი შევძელით, ყველაფერი გავაკეთეთ და ვილა და ბაღი შევიძინეთ. მერე უკვე წლების განმავლობაში დიდი მზრუნველობით ვაცოცხლებდით მას“, – წერს პიერ ბერჟე წიგნში „მაროკოული ვნება“ (2010 წ.).
„წლების განმავლობაში ვპოულობდი ამოუ წურავ შთაგონების წყაროს მაჟორელის ბაღ ში, სწორედ აქ აღმოვაჩინე სრულიად ახა ლი ფერთა გამა, შეიძლება ითქვას, რომ ფერი მაროკოში ვისწავლე“, – ჰყვება ივ სენ ლორანი გაზეთ „ფიგაროსთან“ 2000-იან წლებში ჩაწერილ ერთ-ერთ ინტერვიუში. „ვილა ოაზისის“ შენარჩუნებას პიერ ბერჟემ მთელი სიცოცხლე მოანდომა. დღეს იმ სახლში, სადაც წყვილი ბედ ნიერად ცხოვრობდა, სენ ლორანის მუზეუმია, ქუჩა კი, სადაც მაჟორელის დამალული სამოთხე მდებარეობს, სენ ლორა ნის სახელს ატარებს. პარიზში მუზეუმიდან გამოსვლისას, სუვენირების მაღაზიაში აღმოვჩნდი და სამახსოვროდ შევი ძინე წიგნი, რომელსაც ჰქვია „წერილები ივს“, ავტორი პიერ ბერჟე. მაშინ არ ვიცოდი, რომ თურმე ყველა დიდი შემოქ მედის უკან დგას მეორე უჩინარი ადამიანი, რომელსაც უყ ვარს, აფასებს და აღფრთოვანებულია მისით, და რომ არა ეს ადამიანები, გავიგებდით კი ისეთი ადამიანების ცხოვრები სეული ხედვებისა და მამოძრავებელი ძალის შესახებ, რო გორიც ივ სენ ლორანი იყო? გაგვახსენდებოდნენ კი ისინი საფრანგეთის, მაროკოსა თუ სხვა ქვეყნების გაგონებაზე? პიერ ბერჟემ და ივ სენ ლორანმა ცხოვრების 50 წელი გაატარეს ერთად. სენ ლორანის გარდაცვალების შემდეგ კი ბერჟე ყოველდღე წერილებით ესაუბრებოდა მას. ჰყვე ბოდა ყველაფერზე და იხსენებდა მათ ცხოვრებას პარიზსა და მარაქეშს შორის.
32 VOYAGER 14/2019
ერი 2008 30 დეკემბ საც პარიზშ ი ელ ში ვარ, რომ ავ ნ ი რ ფ ინეთ. აქე მ თ თვი ს გადავუფრ ნმავლო ერ ჟ ნ ტა . თ არ წლის გა მივყავ თად, ხლი ჩანს. 40 დან ჩვენი სა ჯ ერ გაგვივლია ეს გზა ერ ვნო ო მ ენ ია დ ს ამ სა რ ი შ ი, შ ეშ ბა რ ობა მარაქ რომ ივ. ეს მოგზაუ ო. სასიამოვნო იმიტომ, ი იყ ლ ი უ ლ თ უ რ თ ა დ და რ ვინც მიყვარს ყველა ვნახე, მ ყველა და ყველაფე ო რ მ, ა. იმიტო ს მახსენებდ რი შენს თავ ერთ დღეს ი. ვ ე შევეჩვ ად ა უ ც ი ლ ე ბ ლ შევეჩვევი.
31 დეკემბერი 2008
ეს წელი სრულდება. შენი გარდაცვალების წელი. შენი გარ დაცვალება, გარდაუვალი… წელი, როდესაც ექიმებმა მაც ნობეს, რომ ვეღარ იცოცხლებდი. იდეალური სიკვდილი არ სებობს? კვირა დღეს, პირველ ივნისს, თორმეტის ათ წუთზე. შენს ოთახში, შენს საწოლში, მგონი, შენც ასეთ სიკვდილს ნატრობდი. მე შენთან არასდროს მისაუბრია შენს დაავადე ბაზე. არ გაგივლია არანაირი მკურნალობა, რომელიც ხში რად ტანჯავს სიმსივნით დაავადებულ ადამიანებს. შენ უბ რალოდ შეწყვიტე სუნთქვა და ფართოდ გქონდა გახელილი თვალები. მე თვითონ დაგიხუჭე თვალები ფრთხილად. დამ თავრდა. მე არ მიტირია. ძალიან გვიან, საკმაოდ გვიან წა მომივიდა ცრემლები. შენ გარდაიცვალე იმ ხალხის ხელში, ვინც ყველაზე ძალიან გიყვარდა და ვისაც ყველაზე მეტად უყვარდი, ივ. მე და ფილიპმა გადავწყვიტეთ, პრესისთვის შეგვეტყობინებინა შენი ამბავი და მას მერე ტელეფონი არ გაჩერებულა. დაზეპირებული გაკვეთილივით ყველას იმას ვეუბნებოდი, რასაც საჭიროდ შენ ჩათვლიდი. გვიან ღამით კატრინ დენევი მოვიდა, ფრთხილად გაკოცა და ასე ეძინა მთელი ღამე შენ გვერდით. ამის ცქერა ძალიან ამაღელვე ბელი იყო. შემდეგ შენი ფერფლი ჩვენს ოაზისში, მარაქეშში მიმოვფანტე. მთელი ის ადგილი ახლა შენი მემორიალია. ეს უნდა გეამა ყებოდეს და ეს უკვე მოგწერე – ათასობით ტურისტი მოდის, დგანან და ფიქრობენ შენზე. რა კარგია, რომ აგაცილე საფ ლავის ცივი ქვები.
6 იანვარი 2009
გახსოვს მაროკოული დღეები და ის ცხოვრება, რო მელიც საჩუქარს ჰგავდა? მინდა, რომ იმდენი ბედნიე რება გახსოვდეს, აღარ ფიქრობდე უბედურების აუ ცილებლობაზე. კარგად რომ გიცნობ, ამიტომაც ვიცი, როგორ გიყვარდა შავ დეპრესიასთან თამაში. გახსოვს ეს ყველაფერი, ყალბი მხიარულება, ფუჭი პროექტები, როგორ გადაეშვებოდი უცხო ადამიანების ვნებებში იმისთვის, რომ მერე გატანჯულიყავი. მე ყოველთვის შენთან ვიყავი, მოგყვებოდი, ვცდილობდი, დაგხმარე ბოდი. იცი, რომ მე ჩემს წილ პასუხისმგებლობას ყვე ლაფერზე ვინაწილებ. არ იფიქრო, რომ ვნანობ შეც დომებს. მე შენ გიცავდი ყველაფრისგან და შესაძლოა გადამეტებულადაც. გაუაზრებლად გაქციე ბავშვად და ჰო, ჩემს თავს ვაბრალებ, რომ ნარკოტიკებზე შეჯექი. თავი უნდა გამეწირა ამის ასაცილებლად, მაგრამ ეს არ ვქენი. ასეთი იყო ჩვენი ცხოვრების წესი, ჩვენი ამბავი. ჩვენი სიყვარულის ისტორია. როლები სულ თავიდანვე გადავინაწილეთ და ასეც შევინარჩუნეთ ბოლომდე. ეს არ მომწონდა, მაგრამ ახლა ძალიან გვიანია. ვთქვათ, რომ მე ეს ხელს მაძლევდა, ისევე, როგორც შენ. არც მსხვერპლია და არც დამნაშავე, თუ შეგვიძლია, დავუშ ვათ, რომ ორი მსხვერპლია და ორი დამნაშავე. გინდა, ის გაგანდო, რაც აქამდე არ მითქვამს? ყოველ თვის ვმალავდი ამ ამბავს შენგან. მიხვდი კი ამას ჩვე ნი პირველი შეხვედრისას, როცა მარი ლუიზ ბუსკეს თან კლოშ დ’ორის ეზოში ვვახშმობდით? შესაძლოა, მიხვდი. მახსოვს, მაგრად ვიწვალეთ ორივემ – ძლივს შევიკავე თავი, რომ ტუჩებში არ მეკოცნა შენთვის, რო დესაც იმ ღამეს სახლში მიგაცილე. რა ჩქარა განვი თარდა ყველაფერი ამის შემდეგ, გახსოვს? 1958 წლის პირველ თვეებში სად ვიპოვე ძალა, რომ ბერნართან 8-წლიანი ურთიერთობისთვის წერტილი დამესვა, მე, ერთგულების სიმბოლოს? ამას გულიდან გელაპარაკე ბი. ჰო, ყველაფერი ძალიან ჩქარა მოხდა. ახლა ისე, როგორც თეატრში უდეკორაციო რეპეტიც იების დროს, ჩემი სახლიც ნახევრად ცარიელია. ახა ლი მეპატრონეები მოვიდნენ და თითქმის ყველაფე რი გაიტანეს. გარწმუნებ, რომ თავს მიტოვებულად არ ვგრძნობ, შენ სულ ჩემთან ხარ. მახსოვს ოსკარ უაილდის სიტყვები: „ტერნერამდე ლონდონში ნისლი არ არსებობდა“. ჩვენ შემოქმედის თვალით ვხედავდით სამყაროს. და შენ იყავი ყველაზე დიდი შემოქმედი.
33 VOYAGER 14/2019
მარაქეში
22 მაისი 2009
23 იანვარი 2009 ხშირად ვფიქრობ ტანჟერზე. მახსოვს, ყოყმანობდი, გვეყიდა თუ არა სახლი, რომელიც ჩვენ ვიპოვეთ, და რა გითხარი? – „ივ, შენ დაიბადე ორანში ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროზე და მე დავიბადე ოლერონის კუნძულზე ატლანტის ოკეანეში. ტანჟერი კი არის ადგილი, სადაც ხმელთაშუა ზღვა და ატლანტის ოკეანე ერთმანეთს ხვდება“. არ ვიცი, ამან გადაგაწყვეტინა თუ არა, მაგრამ ჩვენ ეს სახლი ვიყიდეთ. მე თუ ეს სახლი მიყვარს და იქ ვატარებ დროს, სწორედ ამის გამოა. არასდროს ვყოფილვარ ორანში და არც შენ დაგიდგამს ფეხი ჩემს კუნძულზე. ამაზე არც არასდროს გვისაუბრია. „ფიგაროსთან“ ერთ-ერთ ინტერვიუში თქვი, რომ ჰომოსექსუალს ორანში მკვლელთან აიგივებენ. არ ვიცი, რას იფიქრებდნენ შენი მშობლები, თუ შეიტყობდნენ, რომ შენ სექსუალური კავშირი გქონდა არაბთან. შენს მშობლებს ხომ სძულდათ არაბებიც და ჰომოსექსუალებიც.
ბი ნზე? აქ მოგონებე ა, რ არ ვიფიქრო შე ლ გო სვ რო წა ი ან შშ ქე იდ აქ რა მა არ მინდა იმ ქალ შენზე ყველგანაა. გავლენა და მნიშვნელობა ჰქონდა ა ბდი, რომ ზუსტად რომელსაც ამხელ და საქმეზე. ამბო ი შენს ცხოვრებასა ალი ფერთა გამა. გაბრუებულ ს ახ ში ე ქე ინ რა აჩ მა მო იც აღ ებ აქ მლ ი, ის სამოსით, რო იყავი იმ ქალებ ნენ. ზაფრანისფერი ყელსახვევებ ქუჩებში გხვდებოდ ბისას ჰაერში ფერს იცვლიდა და აო რომ აქ ყველაზე რომლებიც მოძრ და. მე ვარ მოწმე, ბი ვიყავით. ბო დე ლ თა კრ რმ ფე ყველაზე ბედნიერე ბედნიერი იყავი. აქ 17 აპრილი 2009 მარაქეშში ვარ და ყოველჯერზე უფრო და უფრო აღფრთოვანებული ვარ მედისონით, რომელიც წლების განმავლობაში ქმნიდა მაჟორელის ბაღს. ლამაზი და, რაც მთავარია, ზუსტი. კერამიკის ქოთნები, რომლებიც უჩვეულო ფერით შეღებე, მთელ სიგრძეზე მიჰყვება ხეივანს. ანდალუსიის გასაოგნებელი ბაღის შემდეგ, ვეჭვობდი, რომ მარაქეშის ბაღი ვერ იქნებოდა ისეთი შთამბეჭდავი, მაგრამ ასე არ მოხდა. არ ჰგვანან ერთმანეთს, მაგრამ ორივე ბაღი მზის გულზე დაიბადა, ორივეში თვალწარმტაცად ხარობს ბუგენვილიები, ამარილისები და კაქტუსები.
ეს სასიყვარულო წერილები ქარიშხლიან ღამესაა დაწერილი, რბილი და ნაზი ხმით მოყოლილი ამბები ბერჟე-სენ ლორანის ისტორიის შეჯამებაცაა და ამჟამინდელი რეალობაც. როგორც ცნობილი პოსტმოდერნისტები გვეუბნებიან ხოლმე, ამ წიგნშიც ასეა, გნებავთ, ეს წერილები დასაწყისიდან ბოლომდე წაიკითხეთ, გნებავთ, შუანაწილიდან უკან. ხოლო თუ მარაქეშში მოგზაურობას გადაწყვეტთ, შეიარეთ ბედნიერების ოაზისში, რომელიც ორი კაცის სიყვარულის ისტორიას ინახავს, გაისეირნეთ იმ ოთახებში, სადაც იწერებოდა მაღალი მოდის მსოფლიო ისტორია და პატივი მიაგეთ კაცს, რომელიც უამრავ ქალს ეხმარებოდა და დღემდე ეხმარება საკუთარი თავის პოვნაში. 34 VOYAGER 14/2019
პიერ ბერჟე 1930 წლის 14 ნოემბერს ოლერონის კუნძულზე დაიბადა. 1958 წელს შეხვდა ივ სენ ლორანს და მასთან ერთად 1961 წელს დააარსა მო დის სახლი, რომელსაც 1999 წლამდე მართავდა. ის იყო პიერ ბერჟე-ივ სენ ლორანის ფონდის პრეზიდენტიც. ხელ მძღვანელობდა ფილიპ გლასისა და ჯონ ქეიჯის კონცერტებს. 1988 წლის 31 აგვისტოს საფრანგეთის პრეზიდენტმა ფრანსუა მიტერანმა და საფრანგეთის მინისტრთა კაბინეტმა ის პარიზის ნაციონალური ოპერის თეატ რის პრეზიდენტად დანიშნეს. 2017 წელს პიერ ბერჟემ გახსნა ივ სენ ლორანის მუზეუმი მარაქეშში, რომე ლიც 4000 კვ.მ-ზე არის გადაჭიმული და სადაც 300-ზე მეტი კაბაა წარმოდგენი ლი. ასევე, დამთვალიერებლისთვის გახსნა ავენიუ მარსოს 5 ნომერში მდე ბარე სახლის კარიც, სადაც სენ ლორა ნი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა. დღეს ბერჟე-ლორანის ფონდის საკუთ რებაა მუზეუმი მარაქეშსა და პარიზში. პიერ ბერჟე 2017 წლის 8 სექტემბერს გარდაიცვალა პროვანსში.
BERBER MUSEUM 2011 წელს, მაჟორელის ბაღში, ფრანგი მხატვრისა და ბაღის დამფუძნებლის, ჟაკ მაჟორელის სახელოსნოში, ბერ ბერების მუზეუმი გაიხსნა. ამ ადგილის ოფიციალური მფარველი მაროკოს მეფე, მისი უდიდებულესობა მუჰამად მეექვსეა. ექსპოზიციები მდიდრული და ორიგინალურია. დახვეწილი და ეფექტური განლაგებით მუზეუმში გად მოცემულია ბერბერების – უძველესი ჩრდილოეთაფრიკელების – განსაც ვიფრებელი შემოქმედებითობა – გა მოფენილია რიფის მთებიდან საჰარის უდაბნომდე მოგროვებული 600-ზე მე ტი ექსპონატი, რომლებიც პიერ ბერ ჟესა და ივ სენ ლორანის პირადი კო ლექციის ნაწილს შეადგენს. უხვადაა სამკაულიც, რომელიც ქალების სო ციალური სტატუსის სიმბოლოა. იქვეა გამოფენილი აქსესუარები, რომლებიც ბერბერთა კულტურას გამოხატავს. ასე ვე კოსტიუმები, იარაღი, ნაქარგობები, ხალიჩები, დეკორირებული კარები და მუსიკალური ინსტრუმენტები. 35 VOYAGER 14/2019
კასაბლანკა
თეთრი სახლების ქალაქი თ ა მ ა რ ბურ ჯ ა ნ ა ძე არსებობს სხვა მაროკოც – უფრო ევროპული, მდიდრული, ტუ რისტების სიამოვნებაზე გათვლილი, რომელიც მთელი წლის განმავლობაში მილიონობით სტუმარს იზიდავს. ასეთია კა საბლანკა, ან კასა, როგორც ადგილობრივები უწოდებენ მას – ატლანტის ოკეანისპირა ოქროსფერი სანაპიროთი და ოკეანის პირას თვალისმომჭრელი სახლებით თუ კლუბებით; მსოფლიოში ყველაზე მაღალი და ძვირადღირებული მუსლიმური ტაძრით – 1989 წელს აგებული ჰასან მე-2-ის მეჩეთით; ზღაპრული კორნიშით, რომელსაც ხშირად ნიუ ჯერსის სანაპიროს ადარებენ და არტ-დეკოს შენობებით; ქალაქი, რომელმაც ინგრიდ ბერგმანის და ჰამფრი ბოგარტის მონაწილეობით გა დაღებული ამავე სახელწოდების მელოდრამით გაითქვა სა ხელი. კასაბლანკა მაროკოს ქალაქებს შორის ეკონომიკურად უფ რო ძლიერია. ალბათ, ამიტომ ჩამოდიან მაროკოს სხვადასხვა ქალაქიდან აქ სამუშაოს საძებნელად. კასაბლანკაში არც ისეთ ტრადიციულ ბაზრებს შეხვდებით, როგორსაც სხვა ქალაქებში და არც იმდენი ადგილობრი ვი დაგეხვევათ თავს, რომ რაიმე სარგებელი ნახონ. აქაუ რობა უფრო მეტად ევროპეიზებულია – შესაძლოა იმის გამო, რომ ერთ დროს კასაბლანკა ფრანგების კოლონია იყო. კასაბლანკაში ტრადიციული მაროკოული დეტალები
უფრო მწირადაა წარმოდგენილი. სამაგიეროდ, მაროკოუ ლის და ევროპულის – უპირატესად ფრანგულის – სინ თეზი ყოველ ნაბიჯზე იგრძნობა – არქიტექტურაშიც, ფრან გული რივიერების მსგავსად ქალაქის მოწყობაშიც თუ ადგილობრივების ფრანგულნარევ არაბულშიც. თან, აქაუ რობა მაროკოს ქალაქებიდან ყველაზე ლიბერალურია, სადაც თითქმის ყველგან თავისუფლად შეგიძლიათ მიირთვათ ალ კოჰოლური სასმელი. და შესაძლოა, აფრიკულ სამყაროსთან ზიარებისთვის კასაბლანკა ყველაზე კარგი დასაწყისი იყოს.
36 VOYAGER 14/2019
HASSAN II MOSQUE 1993 წელს აშენებული ჰასან მეორის მეჩეთი მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე დიდი, აფრიკაში კი ყველაზე დიდი მე ჩეთია. ის ერთდროულად 25 ათასამდე ადამიანს იტევს. მაროკოს ერთ-ერთი მთავარი ღირსშესანიშნაობა 7 წლის განმავლობაში შენდებოდა და ამ პროცესში 1000-მდე მუშა და 10 000-მდე ხელოვანი იყო ჩართული. მეჩეთის ინტერიერი მდიდარია ისლამური ხელოვნების მოტივებით და გეომეტრიული ფორმებით. აქ ყურანიდან ამონარიდებსაც ბევრგან ნახავთ. მინარეთი 210 მეტრი სი მაღლისაა და ძველ ქალაქს გადაჰყურებს. შენობის მთავარი ნაწილიდან კი ატლანტის ოკეანის ხედი იშლება. მეჩეთის აგე ბიდან სამი ათეული წელიც კი არაა გასული, მაგრამ ის უკვე იქცა ქალაქის სიმბოლოდ და გამორჩეულ ნაგებობად მარო კოში. ეს ერთ-ერთი იშვიათი მეჩეთია მსოფლიოში, რომელიც მუსლიმების გარდა, სხვებისთვისაც ღიაა.
37 VOYAGER 14/2019
კასაბლანკა
PARC DE L’HERMITAGE, YASMINE FUN PARK, PARC DE JEUX SINDIBAD – ასევე გასართობი და დასასვენებელი პარკებია კასაბლანკაში. თუ წყლის ატრაქციონები გიზიდავთ, TAMARIS AQUAPARC-ს შეგიძლიათ ეწვიოთ.
PARC DE LA LIGUE ARABE Parc de la Ligue Arabe – ეს ერთ-ერთი ყველაზე მასშტაბუ რი გამწვანებული საჯარო სივრცეა კასაბლანკაში. ასობით პალმის ხე, შადრევნები და ფერადი ყვავილები აქაურობას თვალწარმტაც ოაზისად აქცევს, სადაც ქალაქის ქაოსისგან შეგიძლიათ განიტვირთოთ. 15 ჰექტარზე გაშენებული პარ კი 1918 წლიდან არსებობს. ეს ადგილი საუკეთესოა ფეხით სასეირნოდ, პიკნიკისთვის და ღია ცის ქვეშ სხვადასხვა თამაშისთვის. კასაბლანკა სხვა რეკრეაციული სივრცეებითაც მდიდარია. ქალაქის რიტმისა და ხმაურისგან თუ დაიღალეთ, პარკებს შეგიძლიათ შეაფაროთ თავი. აქაური ინფრასტრუქტურა მშვიდი დასვენებისა და გართობის საშუალებას გაძლევთ. საპიკნიკო ადგილები, სათამაშო მოედნები ბავშვებისთვის, სხვადასხვა გასართობი აქტივობა, კაფეები და უბრალოდ, წამოსაწოლი და დასასვენებელი მწვანე არეალები – აქ ყველა გემოვნების და ინტერესის ადამიანი იპოვის კუთხეს განსატვირთად.
VILLA DES ARTS Parc de la Ligue Arabe-თან მდებარე Villa des Arts კასაბ ლანკის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი მუზეუმია, რომელიც მაროკოს მთავარ კულტურულ ფონდს, ONA Foundation-ს ეკუთვნის. მუზეუმში 800-მდე ნამუშევარი ინახება. მუდმი ვი ექსპოზიციების გარდა, აქ თანამედროვე არტისტების დროებით გამოფენებსაც ხშირად ნახავთ. მუზეუმი ერთნაირ ყურადღებას უთმობს როგორც მარო კოს კულტურისა და მემკვიდრეობის დაცვას, ისე თანამედ როვე ხელოვნების პოპულარიზაციას. თავად ეს შენობაც არტ-დეკოს სტილის არქიტექტურული ნიმუშია, რომელიც 1934 წელს ააშენეს. მეუზუმი მთელი წლის განმავლობაში უამრავ კულტურულ ღონისძიებას მასპინძლობს და ერთ-ერთი მიმზიდველი ადგილია ქალაქში როგორც ადგილობრივებისთვის, ისე ტურისტებისთვის.
38 VOYAGER 14/2019
PLACE MOHAMMED V კასაბლანკის ადმინისტრაციული ცენტრი მუჰამად V-ის მოედანია. იქაურობა გარშემორტყმულია სხვადასხვა საჯარო დაწესებულებით და სულ საქმიანი ხალხი ირევა. მოედანზე მარშალ ლიოტეს ძეგლი დგას _ ეს სამხედრო პირი პირველი ფრანგი გენერალი იყო მაროკოში მას მერე, რაც მაროკო საფრანეთს დაქვემდებარებული ქვეყანა გახდა. მოედანს გრანდიოზული მოცეკვავე შადრევანიც ამშვენებს.
MUSEUM OF MOROCCAN JUDAISM ეს ერთადერთი ებრაული მუზეუ მია არაბულ სამყაროში. 1948 წელს აშენებული მუზეუმი მაროკოში მცხოვრები ებრაე ლების ისტორიას, რელიგიასა და ტრადიციებს სხვადასხვა გამო ფენით და ინსტალაციით გვიყ ვება. ნახატები, ორნამენტები, ტან საცმელი, ინფორმაცია და ვი ზუალური მასალა მაროკოული სინაგოგების შესახებ – ეს უნიკა ლური სივრცე ყველა იმ დეტალს აერთიანებს, რითიც მაროკო ში ებრაელების ყოფის გაცნო ბას და ადგილობრივებთან მათი თანაცხოვრების ამბების გაგებას შეძლებთ.
მეფის სასახლე კასაბლანკის ახალ მედინაში მდებარე მეფის სასახლე ისლამური არქიტექტურის შედევრია. სამწუხაროდ, ახლოს ვერ მიხვალთ, მაგრამ შორიდან თვალის შევლებაც საინტერესოა. ყურადღებას იქცევს შენობის თაღიანი შესასვლელი და ორნამენტებიანი ბრინჯაოს კარი. მსგავსი სასახლეები მაროკოს თითქმის ყველა ქალაქში დგას – ვინ იცის, სად მოუნდება მეფეს ღამის გათევა. სასახლის წინ პალმებით და შადრევნებით გაფორმებული უზარმაზარი მოედანია – სწორედ აქედან ათვალიერებენ სტუმრები შენობას. 39 VOYAGER 14/2019
NOTRE DAME DE LOURDES კასაბლანკის კათოლიკური ტაძარი Notre Dame de Lourdes არქიტექტურული თვალსაზრისით ქალაქის ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული და ორიგინალური ნაგებობაა. თეთრი ფასადის, მაღალი, წაგრძელებული ფორმის შენობა, თავისი უჩვეულო დიზაინით, ეკლესიას არც კი მოგაგონებთ. 1950-იან წლებში აშენებული Notre Dame de Lourdes ევროპული მოდერნისტული არქიტექტურის შთამბეჭდავი ნიმუშია. არანაკლებ ეფექტური და საინტერესოა მისი ინტერიერიც. განსაკუთრებით თვალისმომჭრელია ფერადი მინებით გაწყობილი ფანჯრები.
კასაბლანკა
CORNICHE, CASABLANCA ატლანტის ოკეანის გასწვრივ გაყვანილი ეს რამდენიმეკილომეტრიანი ქუჩა კასაბლანკის ერთ-ერთი აუცილებლად სანახავი ადგილია. თუ ხმაურიანი ქალაქისგან დასვენება და დროის სასიამოვნოდ გატარება გინდათ, აქ წამოსვლა საუკეთესო გადაწყვეტილებაა. სიტყვა კორნიში ინგლისურში ფრანგულიდან, ფრანგულში კი იტალიურიდან მოხვდა და ციცაბო კლდის ფერდზე გაყვანილ, ერთი მხრიდან აღმავალ და მეორე მხარეს დაღმავალ გზას ნიშნავს. და მისი კასაბლანკური ვერსიაც სწორედ ასეთია – გრძელი გზა ოკეანის პირას.
კასაბლანკა ესპანურისა და პორტუგალიურის გავლენით თეთრ სახლს ნიშნავს. ბერბერები მას სულ სხვა სახელს – ანფას უწოდებდნენ, რაც დღეს მხოლოდ კასაბლანკის ერთ უბანს ჰქვია. პორტუგალიელებმა ქალაქი მე-15 საუკუნეში ჯერ დაიპყრეს, გაანადგურეს და მერე აღადგინეს, ციხე-ქალაქად აქციეს.
თვალუწვდენელი ჰორიზონტი, პლაჟის ფეხბურთი, ცხენით გასეირნება, საჰაერო ბუშტები, ამ და სხვა აქტივობებთან ერთად აქ ქალაქის საუკეთესო დასავლური რესტორნები, სანაყინეები და ჩილიმ-ბარებია თავმოყრილი. საჭმელს ქუჩებშიც ბევრგან ნახავთ, ადგილობრივები მას პირდაპირ თქვენ თვალწინ ამზადებენ. ეს ერთგვარი საკურორტო ზონაა ქალაქში, რომელიც ადგილობრივებსა და ტურისტებს ერთნაირად იზიდავს. აქედან ფეხით მიხვალთ ჰასან მეორის მეჩეთთან.
კასაბლანკის პლაჟი ლოს ანჯელესის ლეგენდარულ სანაპიროს მოგაგონებთ – სერფერებითაა სავსე. განსაკუთრებით სექტემბერში, როცა აქ მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხიდან ჩადიან QUIKSILVER PRO სერფინგის ჩემპიონატზე დასასწრებად. მოძებნეთ აქაური სერფერთა სკოლაც AIN DIAB, რომლის ინსტრუქტორებიც დაგეხმარებიან, კასაბლანკაში მოგზაურობა კიდევ უფრო მძაფრი შთაბეჭდილებებით აავსოთ.
AIN DIAB, CASABLANCA კორნიშზე მდებარე ეს რაიონი ქუჩის რბოლებითა და „ფორმულა 1“-ის მსოფლიო ჩემპიონატითაა ცნობილი, რომელიც აქ 1958 წელს გაიმართა. გზის გადაღმა ქვიშიანი პლაჟი და კაფე-ბარებისა და რესტორნების დიდი არჩევანია. აქვე მდებარეობს ქალაქის რამდენიმე დიდი სასტუმრო. აქაურობა განსაკუთრებით აქტიური ღამით ხდება, როცა კლუბები და დისკოთეკები იხსნება. 40 VOYAGER 14/2019
PETIT POUCET Petit Poucet (ფრანგულად ცერო დენა – ზუსტად ისე, როგორც ჰქვია შარლ პეროს ზღაპრის გმირს) ერ თ-ერთი ისტორიული ადგილია კა საბლანკაში – ფრანგული რესტო რანი, ფრანგული კოლონიალიზმის ეპოქიდან, რომელიც უკვე საუკუნეზე მეტი ხნისაა და ანტუან დე სენტ-ეგზიუპერის, ედიტ პიაფის და ალბერ კამიუს საყვარელი ადგილია ამ ქალაქში.
LE CABESTAN კორნიშში მდებარე ფრანგული რესტორანი ატლანტის ოკეანის იშვიათ ხედებს გადაგიშლით თვალწინ და თვითონაც უნიკალური დიზაინით განგაცვიფრებთ. უკვე ლეგენდად ქცეული Le Cabestan 1927 წელს გაიხსნა და საუკუნეზე მეტია, მაგნიტივით იზიდავს სტუმრებს. აქ ხშირად ნახავთ არტისტებს, პოლიტიკოსებს და სხვა ცნობილ ადამიანებს. ის დღეს სასტუმრო Four Seasons-ის მეხუთე სა-
რთულზე მდებარეობს და დახვეწილი, მაღალი კლასის ფრანგული და ადგილობრივი მენიუთი გამოირჩევა. 2011 წელს, განახლების შემდეგ, ეს ადგილი კიდევ უფრო მრავალფეროვანი გახდა და რესტორანს პლაჟის ბარი და ღამის კლუბიც დაემატა, სახელად Social Club (თუმცა გადაამოწმეთ ალკოჰოლის მოხმარების წესები). აქ საუკეთესოდ მომზადებული ზღვის პროდუქტებიც აქვთ (ცინცხალ ზღვის ნობათს იქვე, ღია გრილზე, თქვენ თვალწინ ამზადებენ) და საკმაოდ ვრცელი მენიუც, რომელიც ვებგვერდზე დევს და სასურველი კერძების არჩევას ონლაინ შეძლებთ. რევიუებში კი ხშირად ახსენებენ ამ რესტორნის რამდენიმე გამორჩეულ კერძს: მთის მცენარეულ თაფლში კარამელიზებულ ცხვრის ბეჭს, ბადრიჯნის გრატინს თხის ყველით, ნიგვზითა და წიწაკით.
ერთ ცნობილ და ბევრისთვის საყვა რელ სამოგზაურო ონლაინგამოცემა Roads and Kingdoms-ში ამ ადგილზე ვკითხულობთ: „ალბერ კამიუ, ედიტ პიაფი და ანტუან დე სენტ-ეგზიუპე რი შედიან ბარში. Le Petit Poucet-ში, კასაბლანკის შუაგულში, სამივე სას მელს უკვეთავს. იმპორტული ლუ დი ანტუანს – პილოტს; ჭიქა ღვინო – როზე, რა თქმა უნდა, მადმუაზელ პიაფს; ახლად დაწურული ანანასისა და ქოქოსის მარტინი ჭიქაში ჩარჭო ბილი ჭრელი ქოლგით კი აბსურდისტ კამიუს. მერე სამივენი ანთებენ „გა ლუაზ ნუარს“ – სწორედ იმ საზარე ლი გემოს შავ სიგარეტს, ერთ დროს ყველა ფრანგი ინტელექტუალი რომ ეწეოდა“... – ასეთი აღწერის შემდეგ,
Phare d'El hank, 90 Boulevard de la Corniche, Dar-el-Beida 20000 www.le-cabestan.com
BAR ATOMIC
ალბათ, ამ ისტორიულ კაფეში შე სეირნება თქვენც მოგინდებათ, ცხა დია, იქ დღეს ასე ცნობილი და თან ასე ხშირად აღარავინ დადის – მი სი ერთგული სტუმრები ძირითადად ხანში შესული მაროკოელი მამაკაცე ბი არიან, შეწუხებული სახეებით რომ სვამენ ლუდს და ბარში შესულ და სავლელ ქალებს ინტერესით ათვა ლიერებენ. სამაგიეროდ, მუქ წითელ ფერში გადაწყვეტილი ძველებური ინტერიერი მყუდრო გარემოს ახლაც ქმნის და გემრიელი ფრანგული და ადგილობრივი კერძების გასინჯვის გარდა (ტაჟინი, ფუა გრა, ნაირ-ნაირი სალათები), ამ ადგილის ისტორიულ კონტექსტსაც მუდმივად გახსენებთ.
ქალაქის ერთ-ერთი საკულტო ადგილია. ბარის ისტორია 1940-იანი წლებიდან იწყება და მას მერე კასაბლანკის გამორჩეულად ტრენდულ და ალტერნატიულ სივრცედ მიიჩნევა. ინტერიერის კედლები ჰოლივუდის ვარსკვლავების ფოტოებითაა გაფორმებული. რა თქმა უნდა, აქაურობას მაიკლ კერტისის ლეგენდარული ფილმის, „კასაბლანკის“ პოსტერიც ამშვენებს – ფილმის, რომელშიც ინგრიდ ბერგმანი და ჰამფრი ბოგარტი თამაშობენ. მართალია, სურათი ამერიკაშია გადაღებული, მაგრამ ამბობენ, რომ 1940-იან წლებში, კასაბლანკაში სტუმრობისას, ბოგარტმა ეს ბარიც მოინახულა.
91, Avenue Mers Sultan (Centre Ville) 41 VOYAGER 14/2019
86, Boulevard Mohammed V
კასაბლანკა რესტორნები
RICK’S CAFÉ CASABLANCA ქალაქის ცენტრში მდებარე 3-სართულიანი რესტორანი, კაფე და ბარი 2004 წელს გაიხსნა და მისი დიზაინი და კონცეფცია ფილმ „კასაბლანკაში“ არსებული ამავე სახელწოდების ბარის მიხედვით შეიქმნა. ძველ შენობაში განთავსებული კაფე სავსეა არქიტექტურული და დეკორატიული დეტალებით, რაც ფილმის სცენებს მოგაგონებთ: თაღები, გამოქანდაკებული ბარი, აივნები, მოაჯირები და ბისერებით მორთული სანათურები.
LE RELAIS DE PARIS Le Relais de Paris ფრანგული კულინარიული სამოთხეა კასაბლანკაში. კორნიშის პლაჟთან მდებარე რესტორანში უგემრიელესი ფრანგული კერძები აქვთ. კომფორტული გარემო და დახვეწილი ინტერიერი კი ტრადიციებისა და თანამედროვეობის საუკეთესო ნაზავია (აქაურ მენიუში სპაგეტისაც კი ნახავთ).
რესტორანი სასტუმრო Villa Blanca Hotelის ტერიტორიაზეა და სადილის შემდეგ, განსატვირთად, აქაურ Skybar-ში შეგიძლიათ გადაინაცვლოთ.
Boulevard de la Corniche
LA SQALA CAFÉ MAURE La Sqala Café Maure კიდევ ერთი გამორჩეული ადგილია ულამაზესი ბაღით, რომელიც ძველ მედინაში მდებარე მე18 საუკუნის პორტუგალიური ციხესიმაგრის ტერიტორიაზე მდებარეობს – ჟანგისფერი კედლებისა და ცისფერი კარის მიღმა. ღირსშესანიშნაობების თვალიერებისას ეს ადგილი შესანიშნავი დასასვენებელი შეიძლება იყოს – წერენ, რომ აქ მთელ კასაბლანკაში საუკეთესო საუზმით გაგიმასპინძლდებიან, აქვთ საამური პიტნის ჩაი და საუცხოოდ ამზადებენ ტრადიციულ მაროკოულ კერძებსა
და ახლად გამოწურულ ხილის წვენებს. ანდალუსიური სტილით შექმნილ ულამაზეს ბაღში სტუმრებს კვირაში სამჯერ ცოცხალი მუსიკის მოსმენაც შეუძლიათ. რაც მთავარია, ქალაქის ღირსშესანიშნაობად ითვლება თავად ციხესიმაგრეც. La Sqala უსაფრთხოების თვალსაზრისით ერთ-ერთი საკვანძო ნაგებობა იყო კასაბლანკაში. გალავნიდან ოკეანის საუცხოო ხედი მოჩანს. La Sqala, Boulevard des Almohades restopro.ma/sqala 42 VOYAGER 14/2019
აქვე ნახავთ 1930-იანი წლების პიანინოს, რომელიც „კასაბლანკაში“ აღწერილი პერიოდის ავთენტურია. მასზე ხშირად ასრულებენ ცნობილ სიმღერას As Time Goes By, რომელსაც ფილმში პიანისტი სემი უკრავს ინგრიდ ბერგმანის პერსონაჟის თხოვნით. კაფე განთავსებულია 1930 წელს აშე ნებულ ტრადიციულ მაროკოულ, დიდ ეზოიან სახლში, მისი ქუჩის მხრი დან შესასვლელი მძიმე ხის კარიც ფილმიდან კადრებს მოგაგონებთ.
კაფეს ფასადი პორტს და ატლანტის ოკეანეს უყურებს. Rick’s Café -ს მენიუ თევზის ფართო არჩევანს გთავაზობთ. არც სტეიკების მოყვარულები დარ ჩებით უკმაყოფილო. ფუა-გრა, თხის ყველის სალათა ლეღვით და სხვა კერძებიც საუკეთესოა. დესერტად მა როკოული ახალი ხილი შეგიძლიათ მიირთვათ. Rick’s Café ყოველდღე მუშაობს. მათ შორის, რამადანისა და დღესასწაულების დროსაც. 248, Boulevard Sour Jdid rickscafe.ma
LE ROUGET DE L’ISLE პარიზის ცნობილი რესტორნის, Le Fouquet-ის მფლობელი რამდენიმე წლის წინ კასაბლანკაში გადავიდა საცხოვრებლად და Le Rouget de L’Isle შეიძინა. რესტორანი 1930-იან წლებში აშენებულ, ხელოვნების ნიმუშებით სავსე ვილაში მდებარეობს. ფრანგული სამზარეულოსგან შემდგარი მენიუ კარგად ერწყმის შენობის რომანტიკულ ინტერიერს. 16, rue Rouget de l’Isle – Villa Elise fb: @lerougetlisle
PORT DE PÊCHE კასაბლანკის ერთ-ერთი ყველაზე ავთენტური და სახასიათო რესტორანი Port de Pêche, ზღვის პროდუქტების მოყვარულთათვის ნამდვილი სამოთხეა. იგი ჩრდილოეთ აფრიკაში ყველაზე დიდ სათევზაო ნავსადგურთან მდებარეობს. ახალი, იქვე მოპოვებული ზღვის პროდუქტების გასასინჯად ამაზე უკეთეს ადგილს ქალაქში ვერ ნახავთ. დიდი პოპულარობით სარგებლობს აქაური
პაელაც. რესტორანში ღვინის დიდი არჩევანიც აქვთ, რაც თევზეულს განსაკუთრებით უხდება. არანაკლებ საინ ტერესოა რესტორნის დიზაინიც. 1970-იანი წლების ესთეტიკაში გადაწყვეტილი ინტერიერი ბადეებით გაკეთებული ფარდებითაა დამშვენებული. აქ მუდმივად ხალხმრავლობაა, ამიტომ, აჯობებს, ადგილი წინასწარ დაჯავშნოთ.
LE CASART Le Casart სასტუმრო Sofitel-ის პანორამულ ტერასაზე მოწყობილი ბარია, სასმელის მრავალფეროვანი არჩევანით. ჩემპიონატების დროს აქ დიდ ეკრანზე მატჩებსაც უჩვენებენ. გარკვეულ დღეებში დიჯეი უკრავს, სხვა დროს კი კარგად შერჩეული, სასიამოვნო მუსიკაა ჩართული. თუ მოგშივდათ, ამავე სასტუმროში რესტორან Atelier Oriental-ში შეგიძლიათ გადაინაცვლოთ, სადაც ცნობილი
SENS
მზარეული Mourad Mahfoud-ი, მაროკოული, ლიბანური, თურქული და სირიული სამზარეულოს საუკეთესო კერძებს მოგიმზადებთ. Rue Sidi Belyout
SKY 28
სასტუმრო „კენზი ტაუერის“ 27-ე სარ თულზე მდებარე რესტორანი Sens, დაუვიწყარია თავისი პანორამული ხე დის გამო კასაბლანკაზე და ფრანგული და მაროკოული სამზარეულოს საუკე თესო ვარიაციებსაც გვთავაზობს. გან საკუთრებულ მოწონებას იმსახურებს აქაური ორაგული, რომელსაც რამდე ნიმენაირად ამზადებენ. მისაყოლებ ლად აქ პურის მაგივრად ძირითადად ილის არომატიანი ბრინჯი მოაქვთ, ასე რომ, გემრიელი, ჯანსაღი და მსუბუქი სადილი თუ გსურთ, ბევრი აღარ უნდა იფიქროთ.
თუ ძვირადღირებული და იშვია თი სასმელების გასინჯვა მოგინდათ, იმავე შენობაში, ბარ Sky 28-ში უნდა ახვიდეთ. დახვეწილი ინტერიერი, სა სიამოვნო გარემო და ქალაქის მომხიბ ლავი ხედები კოქტეილის სმის პროცესს კიდევ უფრო სასიამოვნოს ხდის. განსაკუთრებულად ლამაზი ქალაქი აქედან ღამით ჩანს. ქალაქის აურზაუ რისა და მაროკოს ტრადიციული ცხოვ რებისგან დასასვენებლად ეს საუკეთე სო ადგილია. ბარში ცოცხალ მუსიკასაც მოისმენთ.
Bd Mohamed Zerktouni, Kenzi Tower Hotel, 27 Etage 43 VOYAGER 14/2019
კასაბლანკა შოპინგი
კასაბლანკის ძველი მედინა კასაბლანკის მედინა უფრო საფრანგეთის კოლონიალიზმის ხანას უკავშირდება და მაროკოს სხვა მედინებთან შედარებით უფ რო მომცრო და გამოკვეთილად ევროპული სტილისაა. აქაური შენობების უმეტესობა არტ-დეკოს სტილშია გადაწყვეტილი და რკინის მოჩუ ქურთმებული დეტალები და დარაბებია ნი ფანჯრები აქვს. დეკორატიული, ძველი არაბესკები დამატებით ხიბლს მატებს მათ. ფრანგული ეპოქის საათიანი კოშკი უბ ნის ცენტრში დგას, აქვეა ბაზარიც, სადაც ადგილობრივი, ტრადიციული ტყავის სა ქონელი, ტანსაცმელი და სანელებლები იყიდება. მიუხედავად იმისა, რომ პატარაა, კასაბლანკის მედინაში დაკარგვაც იოლია და ოდნავ ამაფორიაქებელიც, თუმცა, სა ბოლოოდ, საშიში არაფერია. აქ სიარული სას კარგად შეიგრძნობთ ადგილობრივების ყოველდღიურობას, ყოფით კულტურასა და ცხოვრების სტილს.
MOROCCO MALL კორნიშის ბულვარზე მდებარე მარო კოს მოლი აფრიკის კონტინენტის ერ თ-ერთი ყველაზე დიდი სავაჭრო ცენ ტრია, რომელიც 350-ზე მეტ მაღაზიას აერთიანებს. მოდის და ტექნოლოგიის მოყვარული თუ ხართ, რამდენიმე საათი ამ ადგი ლის მოსანახულებლად აუცილებლად გამოყავით. დაბალი და საშუალო კლასის ბრენდების გვერდით, აქ Diorის, Gucci-ს, Louis Vuitton-ისა და მაღა ლი მოდის სხვა ბრენდებსაც ნახავთ. სავაჭრო ცენტრში კვებისა და გასარ თობი ობიექტების დიდი არჩევანიცაა. კინოთეატრი, უზარმაზარი აკვარიუმი, საციგურაო მოედანი, ბავშვებისა და უფროსებისთვის განკუთვნილი სხვა გასართობი და სათამაშო ადგილები – მოკლედ, მაროკოს მოლში, წესით,
მოსაწყენი დრო არ დაგრჩებათ. აქ თავისუფლად შეგიძლიათ ოჯახთან ერთად გაატაროთ მთელი დღე ისე, რომ მედინის ლაბირინთების ჭრელი, ქუჩური ცხოვრება სულაც დაგავიწ ყდეთ.
HABOUS ჰობუსის კვარტლის, იგივე ახალი მედინის ისტორია 1920-იანი წლებიდან იწყება. პატარა ბაზრობებითა და სუვენირების მაღაზიებით სავსე ქუჩებს ფრანგული და მაროკოული არქიტექტურის ნიმუშები ამშვენებს. ქუჩებში ხეტიალითა და ხელნაკეთი ნივთების თვალიერებით თუ დაიღალეთ, აქვე პატარა კაფეებში შეგიძლიათ შეხვიდეთ და ჩაის ნაირსახეობები დააგემოვნოთ. ამავე უბანში მდებარეობს მეფის სასახლე და რამდენიმე ლამაზი მეჩეთიც. 44 VOYAGER 14/2019
კასაბლანკა სასტუმროები
SHERATON CASABLANCA HOTEL & TOWERS თუ კასაბლანკაში ბიზნესვიზიტი გაქვთ, მაშინ Sheraton Casablanca Hotel & Towers კარგი არჩევანია. ძველ მედინასთან ახლოს მდებარე სასტუმრო ფართო ოთახებით და დახვეწილი მომსახურებით გამოირჩევა. სურვილის შემთხვევაში შეგიძლიათ კონსიერჟს სთხოვოთ, დღის განრიგი და ტრანსპორტირება დაგიგეგმოთ. სასტუმროს რესტორნების კარგი არჩევანიც აქვს. განსაკუთრებით გირჩევთ El Andalous-ს, რომელიც საავტორო სამზარეულოს გარდა ცოცხალი შოუებითაც დაგაინტერესებთ. მნიშვნელოვანი შეხვედრების შემდეგ რელაქსაციისთვის, აუზი, საუნა, აბაზანები და სავარჯიშო დარბაზიც თქვენს განკარგულებაშია. 100 Avenue des FAR, Dar-el-Beida 20000
HOTEL VAL D’ANFA ზღვასა და კასაბლანკის ყველაზე პრესტიჟულ, თანამედროვე უბანს, Anfa-ს შორის მდებარე სასტუმრო VAL D’ANFA ქალაქის ცენტრიდან რამდენიმე წუთის სავალზეა. მაღალი ხარისხის სერვისისა და ინფრასტრუქტურის გარდა, ეს ადგილი არქიტექტურული თვალსაზრისითაც საინტერესოა. გარკვეულ სივრცეებს და დეტალებს აშკარად ეტყობა ბერბერების ხელოვნების გავლენა. სასტუმრო ნოვაციისა და ტრადიციის უნაკლო სინთეზია. ხის და კერამიკის დეტალები ინტერიერში და თბილი ფერები აქაურობას განსაკუთრებულ სიმყუდროვეს სძენს. Angle Boulevard De L'océan Atlantique et Boulevard De La Corniche Ain Diab
ART PALACE & SPA ბუტიკ-სასტუმრო Art Palace & Spa კასაბლანკის ერთ-ერთი ყველაზე ორიგინალური დასასვენებელი და ღამის გასათევი ადგილია. სასტუმროს 25 უნიკალური პრემიუმ კლასის ნომერი აქვს, რომლებსაც სხვადასხვა ეპოქის ცნობილი ადამიანების სახელები ჰქვია. კლეოპატრადან და იულიუს კეისრიდან დაწყებული, აქ ოდრი ჰეპბერნის, ჯეიმს დინის და ედიტ პიაფის ნომრებსაც შეხვდებით. აუზი, ძენ-სპა, ჰამამი – ფიზიკური და ფსიქოლოგიური რელაქსაციისთვის აქ ყველა პირობაა. სასტუმროს რესტორანიც მოწოდების სიმაღლეზეა. ოთახებში ნესპრესოს ყავის აპარატებიც დგას. 4, Rue Soldat Maurice Benhamou, Boulevard d'Anfa 45 VOYAGER 14/2019
კასაბლანკა სასტუმროები
FOUR SEASONS HOTEL კორნიშის ბულვარზე მდებარე სასტუმრო Four Seasons Hotel Casablanca-ს ხუთი ვარსკვლავი და არაჩვეულებრივი მდებარეობა აქვს. თანამედროვე ზღვისპირა დასვენება მაროკოში – ასე უწევს სასტუმრო საკუთარ თავს რეკლამას. აქვს შთამბეჭდავი ხედი სანაპიროზე, ღია საცურაო აუზი, სამი შიდა და გარე რესტორანი ოკეანის ხედით და სპა, რომელიც მაროკოულ გამაჯანსაღებელ პროცედურებს გთავაზობთ. თუ ბავშვებთან ერთად მოგზაურობთ, საოჯახო სერვისის არჩევანიც დიდია. Boulevard de la Corniche, Dar-el-Beida www.fourseasons.com/casablanca
SOFITEL CASABLANCA TOUR BLANCHE HOTEL 24-სართულიანი სასტუმრო, Sofitel Casablanca, ქალაქის ბ ცენტრში, ჰასან II-ის მეჩეთის მოპირდაპირე მხარეს მდებარეობს. მდიდრული, კომფორტული და ინოვაციური დიზაინის მქონე სასტუმრო საუკეთესო ნომრებისა და ნომერ-ლუქსების გარდა რესტორებითა და კაფე-ბარებითაც ცნობილია. ფრანგული და ადგილობრივი სამზარეულოს კულინარიული შედევრების დაგემოვნება თუ გსურთ, Brasserie de la Tour-ში გელიან. Rue Sidi Belyout 46 VOYAGER 14/2019
HYATT REGENCY ქალაქის ცენტრში მდებარე Hyatt Regency Casablanca მარო კოში დაუვიწყარი დღეების გატარების ერთ-ერთი გარანტია. ძველ მედინაში სეირნობისა და ჰობუსის კვარტალში შოპინგის შემდეგ, 5-ვარსკვლავიან სასტუმროში დაბრუნება და დასვენე ბა სადღესასწაულო განწყობაზე დაგაყენებთ. აქ ყველაფერია, რაც შეიძლება მოისურვოთ დღის ბოლოს: რესტორანი, კაფე- ბარები, დისკოთეკა.
რესტორან Café M-ში საუკეთესო მზარეულების მიერ მომ ზადებული კლასიკური ფრანგული კერძები და ღვინოები შეგიძლიათ დააგემოვნოთ, შემდეგ კი სიგარითაც შეიქ ციოთ თავი. ეს ადგილი ერთნაირად მიმზიდველია როგორც ბიზნესლანჩისთვის, ისე ოჯახური სადილისა თუ რომანტიკული ვახშმისთვის. Dar beida მაროკოულ სამზარეულოს გთავაზობთ. ცოცხალი ინ გრედიენტებით მომზადებული გემრიელი კერძების გემო დიდ ხანს გაგყვებათ. სადილის შემდეგ მუცლის მოცეკვავეების შოუ
თი შეგიძლიათ გაერთოთ, რომლებიც სპეციალურად მოწყო ბილ არაბულ კარავში ცეკვავენ. ზაფხულობით განსაკუთრებით მომხიბლავია აუზისპირა რესტორანი Les Bougainvillées. თუ გვიანობამდე არ გეძინებათ და ღამის ცხოვრების მოყვარუ ლი ხართ, არც ამჯერად მოგიწევთ სასტუმროდან გასვლა. Black house disqotheque ამ მხრივ ქალაქში ერთ-ერთი საუკეთესოა. შავ და ოქროსფერ ფერებში გადაწყვეტილი ინტერიერი, კოქ ტეილები და მუსიკა – აქ ყველანაირ პირობას გიქმნიან, რომ დი ლამდე იცეკვოთ.
47 VOYAGER 14/2019
Place des Nations Unies
მოგზაურის დღიური
ქარავნის რწევა ოკეანის ნაპირზე მ ე დე ა იმ ერლ იშ ვილ ი
ყველაფერი ასე დაიწყო – მოგზაურობა ფართოდ გახელილი თვალებით. სხვების არ ვიცი, მე კი თავს მალევე გამოვუტყდი, რომ აეროპორტიდან გამოსვლისთანავე, იქაურ მიწაზე ფეხის დადგმისთანავე, მინდოდა მეგრძნო და მეხილა რაღაც სხვა, ისეთი, რაც მანამდე არსად მენახა. ხრიოკი ლანდშაფტი, ჩვენებური ქართლის ველების მსგავსი. გზა რაბატამდე ასე მიდის, გაშლილი სივრცეა. რომ არა გზისპირებზე მოწითალო-მოაგურისფრო მიწა, ალაგ-ალაგ კაქტუსების ბუჩქები და უცნაური დასახლებები, გამოუწვავი თიხის ფერი, ერთმანეთზე მიჯრით მიწყობილი უსარკმლებო სახლები და მათ სახურავებზე სოკოებივით ამოზრდილი სატელიტური ანტენები, რომლებიც ხრიოკ არემარესა და ღარიბ სახლებთან უჩვეულო კონტრასტს ქმნის, სხვა ვერც ვერაფერი მიგანიშნებს, რომ ისევ საქართველოში არ ხარ, რომ ქართლის გზაზე არ ხარ და თბილისისკენ არ მოეშურები. 50 VOYAGER 14/2019
რაბატი – კონტრასტების ქალაქი. სივრცე, რომელიც ყველაფერს იტევს – იმასაც, რაც ჩანს და იმასაც, რის დასანახადაც მხოლოდ თვალი და მზის სინათლე ვერ დაგეხმარება. პირიქით, ამ ქალაქში და საერთოდ, ამ ქვეყანაში თვალებს არც უნდა ენდო.
51 VOYAGER 14/2019
მოგზაურის დღიური რაბატის სასტუმრო. პატარა და მყუდრო „იბისი“ აბდერრაჰმა ნის ქუჩაზე. ზედ ვაგზლის პირას. ახლა რომ ვიხსენებ ოთახს, მგონია, რომ ყველაფერი მომწვანო ფირუზისფერი იყო – კედ ლებიც, პატარა სარკმელიც, ფარდაც, საწოლიც და ტუმბოც სა წოლის გვერდით. ფირუზისფერი ჩემი საყვარელი ფერია და წყალივით სჭირდება უდაბნოსფერ ლანდშაფტს. დილის გუშაგივით ვარ. უთენია მეღვიძება, მთელი სამყაროს ძილის მოდარაჯესავით. არ ვიცი, რომელი საათია, სიჩუმეს მო ლას ხმა არღვევს და ქალაქს ახალი დღის დაწყებას ამცნობს. გათენებასთან ერთად ქუჩიდან აღწევს მანქანების ხმაური. წინ გვაქვს მაროკოს ფართო და ვიწრო ქუჩებიც, ლაბირინთებიც, ოკეანის სანაპირო და მაროკოელთა საყვარელი შეძახილი „იალა, იალა“ – ჩქარა-ჩქარაო, ფეხი გამოადგიო. თან გიცინიან, საკუთარ ნახელავს გთავაზობენ. ფერადი ფარდაგები, ფერადი კერამიკა, მაროკოული სამზარეულო, კუსკუსი, რომელზეც ბევ რი მსმენოდა და სხვაც, რომელთა შესახებაც მანამდე არაფერი გამეგონა – ეს ყველაფერი წინ გვაქვს. ზღურბლს გადააბიჯებ და ყველაფერი მზით არის სავსე. თვალი კი მუდმივად ოკეანის ზო ლის ძებნაშია. რაბატი – კონტრასტების ქალაქი. სივრცე, რომელიც ყველა ფერს იტევს – იმასაც, რაც ჩანს და იმასაც, რის დასანახადაც მხოლოდ თვალი და მზის სინათლე ვერ დაგეხმარება. პირი ქით, ამ ქალაქში და საერთოდ, ამ ქვეყანაში თვალებს არც უნ და ენდო. მაროკოს უნდა უსმინო, უნდა გათავისუფლდე მტან ჯველი წყურვილისგან, ყველაფერი დაინახო, ყველაფერი შეიგრძნო და დაიმახსოვრო. უნდა გათავისუფლდე და აუჩ ქარებლად მიენდო მუსიკას, რომელიც ვიწრო ქუჩებში გამ ყიდველი კაცების უდარდელი შეძახილების, ქალების ტკბილი ბაასის, აღმოსავლური მელოდიების, სიცილის და ზოგჯერ სი
52 VOYAGER 14/2019
ჩუმის ფორმითაც ვლინდება. ეს ძალიან ძნელია, იმიტომ რომ წუთები დათვლილი გაქვს, იმიტომ რომ გაფრთხილებენ, რომ გვიან ქალაქში ბოდიალი მთლად უსაფრთხო არ არის, იმი ტომ რომ ლაბირინთში მარტო არ უნდა დარჩე.
ლაბირინთს რაბატის ძველ უბანს ვარ ქმევ, ალბათ იმიტომ, რომ ერთი სული მაქვს, თავი იქ აღმოვიჩინო და თან მარ თლაც ძალიან წააგავს. ეს ვიწრო ქუჩები, შესახვევები ისეა ერთმანეთში გადახ ლართული, ათასი ყური და თვალი უნდა გამოისხა, რომ თავი დააღწიო, თუკი ამისი სურვილი გექნება. პატარა, ორ-სამსარ თულიანი სახლების კედლები ადამიანის სიმაღლეზე ლურჯად არის შეღებილი. აქ ყველა კარი და ყველა ფანჯარა, ყველა პატარა სარკმელი და მათი დარაბებიც ლურჯია. როგორც გვიხსნიან, ამ ფერს ბედნიერება მოაქვს.
53 VOYAGER 14/2019
მოგზაურის დღიური ღამის რაბატი ასეთი მახსოვს – ვიწრო ქუჩებით, ლურჯი ლა ბირინთით და იქ მცხოვრები კაცების გაკვირვებული ღიმი ლიანი მზერით და გარს შემოხვეული ბავშვების სიცილით. კარის წინ დიდი მწვანე მცენარეებია თიხის დიდი ქოთნე ბით. ერთი სული გაქვს, კარი შეაღო და შეაბიჯო. დღის რაბა ტი ფართო და გაშლილია. დასავლურის და აღმოსავლურის თანხმობა-შეზავებით. თანამედროვე არქიტექტურით, ძველი მეჩეთებით, ლამაზი კაფეებით და ჩაიხანებით. მოტკბო არო მატით, რომელიც ითავსებს ვარდის, პიტნის, ათასგვარი სანე ლებლის, ხილის, ჩაშუშული კერძების სურნელს. კასაბლანკა – ქალაქი, საიდანაც დაიწყო ჩვენი მაროკო ში მოგზაურობა და რომელიც სინამდვილეში უნახავი დაგ ვრჩა. ერთადერთ უბანს ვნახულობთ, ადგილს, სადაც წლე ბის განმავლობაში ყველაზე დიდი საპატიმრო იყო და სადაც რეპრესიის წლებში ადამიანებს აწამებდნენ. ორგანიზაცია „არქივი და ხსოვნა“ ამ ადგილების იერსახის შენარჩუნება ზე ზრუნავს. ამ საქმიანობის მიზანი კი ის არის, მომხდარის ხსოვნა არ წაიშალოს. კასაბლანკას ორ საათში ვტოვებთ და რაბატში ვბრუნდებით. გზად ოკეანის სანაპირო – ყინულივით ცივი და გამჭვირვალე წყალი, რომელიც რაღაც სასწაულით, რაც უფრო ღრმად შედიხარ, მით უფრო სიმხურ ვალით გავსებს, ოქროსფერი სანაპირო, შორს, ჰორიზონტზე თეთრი ქალაქი. ფესი – მაროკოს ქალაქებიდან ერთ-ერთი ყველაზე უძ ველესი, ხშირად არაბული კულტურის მარგალიტად რომ
54 VOYAGER 14/2019
მოიხსენიებენ. ქალაქი ასობით მეჩეთით, უძველესი სასწავ ლებლებით და სხვა ათასი სასწაულით. დილაუთენია მატა რებელში ვსხდებით და მივემგზავრებით. ვაგზალთან ტაქ სის ვაჩერებთ და ისტორიულ უბანში, მედინაში მივყავართ. აი, აქ იწყება ნამდვილი თავგადასავალი. მედინის შესას ვლელში ვხვდებით ჩვენს სიტყვაუხვ გამცილებელს, გულღია და ხალისიან ნაჯიმს, წარმოშობოთ ბერბერს, მიდლ-ატლასის მთებიდან. აქ უკვე ჩვენი ბედი მის ხელთაა. დაგვაქროლებს მედინის ქუჩებში. ქუჩად ვუხმობ, თორემ სინამდვილეში მათი სიგანე ხშირად ერთ მეტრს არ აღემატება.
საკუთარი ვინაობაც კი აღარ გვახსოვს. აქ ვემშვიდობებით ჩვენს ბერბერ გამცილებელს. აქ „აღმოვაჩენ“ ბხივათს – პა წია ღვეზელებს სხვადასხვა შიგთავსით. პიტნის ჩაი შუშის თლილი ჭიქებით. მაროკოული კერძები ისევე თბილია და ისევე აუჩქარებელი, როგორც აქაური დრო. ირწევიან ცხიმში და მძაფრი შეგრძნებებით და მკვეთრი ხაზებით არ გადაგის ვრიან სადღაც სხვაგან. მათ დინჯად უნდა შეექცე, დამამშვი დებელია მათ მიერ ამ უხმო ფონის შექმნა – ქარავნის რწევას ჰგავს, ჩემს წარმოსახვაში.
ისეთიც ვნახეთ, სადაც კიდევ უფრო ვიწროვდება და ერთი კაცი ძლივს გაივლის. შეძახილი „იალა-იალაც“ და ჩვენი მონ დომება და თავგანწირვაც, ყველაფერი დავინახოთ, გავიგო ნოთ და კარგად დავიმახსოვროთ, კულმინაციას აღწევს. რაბატის ლაბირინთისგან განსხვავებით, აქაურობა თიხისფე რია, და ეს თიხისფერი, ერთმანეთზე მიშენებული სახლები შიგნიდან ისეთ ზღაპრებს მალავს, რომ არც დაგესიზმრება. ჩვენი სირბილი ერთ პატარა რესტორანთან წყდება. რესტო რანს ვამბობ, მაგრამ გარედან ამაზე არაფერი მიგანიშნებს. ეჭვის თვალითაც კი ვუყურებთ ჩვენი გამცილებლის არჩე ვანს. კიბეზე რამდენიმე საფეხურის ავლის შემდეგ ეჭვი გვე ფანტება, ტერასაზე ასულებს კი, საიდანაც მთელი ფესი თა ვისი მშვენიერებით თვალწინ გვეშლება, არათუ ეჭვები, უკვე
55 VOYAGER 14/2019
რაბატი
RABAT მაროკოს დედაქალაქი რაბატი მე-12 საუკუნიდან არსებობს. ძველად ეს ადგილი არაბული არმიის სიმაგრე იყო და ქალაქის სახელწოდებაც სამხედრო ბანაკის, რიბატისგან მოდის. რაბატი და მისი მოსაზღვრე ქალაქი სალე პირველობისთვის რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში იბრძოდნენ, თუმცა რაბატმა თანდათან მოიპოვა უპირატესობა და ქვეყნის ცენტრალურ ურბანულ დასახლებად იქცა. მე-17 საუკუნის დასაწყისიდან რაბატი ანტიევროპული ცენტრი გახდა და მისი მთავარი სიმაგრე უდაიას კასბა იყო. 1912 წლიდან კი ფრანგმა მმართველებმა ის ქვეყნის დედაქალაქად გამოაცხადეს. რაბატმა დედაქალაქის სტატუსი მაროკოს დამოუკიდებლობის შემდეგაც, 1956 წლიდანაც შეინარჩუნა. დღეს ის ქვეყნის სამრეწველო და ერთ-ერთი კულტურული ცენტრია. რაბატში ცხოვრობს მაროკოს სამეფო ოჯახიც.
KASBAH DES OUDAIAS რაბატის ერთ-ერთი ისტორიული და გამორჩულად ლამაზი უბანი უდაიას კასბა UNESCO-ს კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაშია შეტანილი. ძველი სასახ ლე, ციხესიმაგრე, მეჩეთი და თვალწარმტაცი ქუჩები ქალაქის სავიზიტო ბარათია. უდაიას კასბა მე-12 საუკუნეში აიგო და იქაა ძველი სასახლე და მეჩეთიც, ერთმანეთში გადახლართული ქუჩაბანდებით და მოლურჯო-თეთრ ტონებში შეღე ბილი სახლების ფასადებით. იმ პერიოდის ერთ-ერთი სახასიათო ღირსშესანიშნაობაა ალმოჰადების ხალი ფატის დროინდელი დიდი ჭიშკარი, რომელიც ამ ად გილს კიდევ უფრო გრანდიოზულს ხდის. ციხესიმაგრის გალავნიდან ოკეანის ხედი იშლება, ხო ლო თუ სანაპიროს გაუყვებით, ნახავთ, როგორ ეხეთ ქება ძველი კარიბჭის კედლებს ტალღები – სანახაობა მედიტაციურიც კია. 56 VOYAGER 14/2019
მედინა რაბატის ერთ-ერთი ყველაზე ხმაურიანი და ლამაზი ნა წილი, მედინა, მე-17 საუკუნის ნაგებობებით არის ცნობი ლი. იმ პერიოდში აქ ანდალუსიადან ესპანელი მუსლი მები გადმოსახლდნენ და საკუთარი კულტურა მალევე დანერგეს – ეს გავლენები უბნის არქიტექტურას დღემდე აშკარად ეტყობა – სწორედ ამით განსხვავდება რაბატის მედინა ფესისა და მარაქეშის მედინებისგან. აქვეა ორი ყველაზე პოპულარული ქუჩაც საყიდლების თვის: Souk es Sebbat და Rue Souka. ღირსშესანიშნაობე ბიდან გირჩევდით, ნახოთ მეჩეთები: ელ-კუბას მეჩეთი (Koubba Mosque) და დიდი მეჩეთი, მარინიდის შადრევანი და ებრაული კვარტალი, რომელიც მედინის სამხრეთ ნა წილში მდებარეობს და საინტერესო ღია ბაზრობით გა მოირჩევა.
OUDAIAS MUSEUM და ანდალუსიური ბაღები უდაიას კასბაში ულამაზეს ანდალუსიურ ბაღებს ნახავთ, რომლებიც მე-20 საუკუნის დასწყისშია გაშენებული. ბაღებს შორის მდგარ მდიდრულ სახლში უდაიას მუზეუმია განთავ სებული. ეს ნაგებობა მაროკოს სულთანმა, მულაი ისმაილმა მე-17 საუკუნეში ააშენა და მისი პირველი რეზიდენცია იყო რაბატში. შენობის მარჯვენა ნაწილში, მთავარ ოთახში, უძველესი მაროკოული ინტერიერის ნიმუშს ნახავთ. დივნები ატლასისა და აბრეშუმის ბალიშებით არის დაფარული. აქვეა უძველესი ილუსტრირებული ყურანი, ძვირფასი სამკაულები, კერამიკუ ლი ნაწარმი და მუსიკალური ინსტრუმენტები. Rue Bazzo
57 VOYAGER 14/2019
რაბატი
58 VOYAGER 14/2019
KENITRA HASSAN TOWER ჰასანის კოშკი, დაუსრულებელი მე ჩეთის მინარეთია, რომელიც მე-12 საუკუნით თარიღდება. მეჩეთის მშე ნებლობა 1195 წელს, სულთანმა იაკუბ ალ-მანსურმა დაიწყო და მისი მინარე თი მსოფლიოში ყველაზე დიდი უნდა ყოფილიყო. თუმცა, 1199 წელს სულთა ნი გარდაიცვალა და მშენებლობაც შე ჩერდა. მინარეთის სიმაღლე იმ დროს 44 მეტრი იყო და ასევე დარჩა.
მაროკოს ჩრდილოეთით მდებარე ქალაქი კენიტრა 1912 წელს ფრანგმა გენერალმა ლიოტემ, მაროკოს პირველმა ფრანგმა სამ ხედრო მმართველმა დააარსა და თავდაპირველად სამხედრო ბა ზად იყენებდნენ. დღეს კენიტრა თანამედროვე, თითქოს არაფრით გამორჩეული ქალაქია, თუმცა, მისი გავლით შეგიძლიათ გზა გა ნაგრძოთ ტანჟერისკენ, ანდა სამანქანო მოგზაურობა დაგეგმოთ მეჰდიაში, რომელსაც გრძელი და ლამაზი სანაპირო და პლაჟი აქვს და სერფერების საყვარელი ადგილია. კენიტრასთან ახლო საა კასბა მაჰდია - მე-17 საუკუნის ციხესიმაგრე და რომაული ჯარის საგარნიზონე ადგილი თამუსიდაც. მისი ნანგრევები ძველ სალო ცავს, აბანოს, სახლსა და გარნიზონის საბანაკე ბაზას მოიცავს.
წითელი ქვიშაქვასგან აგებული მი ნარეთის შთამბეჭდავი მავრიტანული დიზაინი ესპანურ კოშკებსა და ეკლე სიებსაც ჰგავს.
CHELLAH შალა, შუა საუკუნეების მუსლიმური ნეკროპოლისი, ერთ-ერთი აუცილებლად სანახავი ადგილია რაბატში. სახასიათო, ფართო ქუჩები და ნეკროპოლისის ნანგრევები მსოფლიო მემკვიდრეობის სიაშია შეტანილი. კომპლექსი მე-13 საუკუნეში, მარინიდების დინასტიის პერიოდშია აშენებული და მეჩეთს, სამეფო სამარხებსა და მინარეთსაც მოიცავს. ამ ისტორიული ძეგლის კიდევ უფრო ძველი ფენა კი ფინიკიელების ეპოქას უკავშირდება. დამცავი კედლით შემოსაზღვრული მინარეთი ისევ მყარად დგას, თუმცა დანარჩენი ნაწილი ჩამოშლილია და მათზე მცენარეები და ხეებია ამოზრდილი, იქ საინტერესო ფოტოების გადაღება შეიძლება – მცენარეებით დაფარულ ნანგრევებში ყანჩების ბუდეებია.
59 VOYAGER 14/2019
რაბატი
სასტუმროები
HOTEL LA TOUR HASSAN Hotel la Tour Hassan, მაროკოული სასტუმროების ინდუს ტრიის ფლაგმანი, გამორჩულად ავთენტური და სახასიათოა. 1912 წელს აშენებული სასტუმრო მავრიტანული არქიტექტუ რის ნიმუშია და ქალაქის მთავარ ღირსშესანიშნაობებთან ახლოსაა. აქედან ფეხით მიხვალთ მედინაში, დაათვალიე რებთ უდაიას კასბას, ჰასანის კოშკსა და სამეფო სასახლეს. სასტუმროს რესტორნების და სხვადასხვა ღონისძიების მოსაწყობი სპეციალური სივრცეების გარდა, 3 საცურაო აუზი და მინიგოლფის მოედანიც აქვს. 26, Avenue Chellah B.P. 14, Rabat 10000
THE SOFITEL RABAT JARDIN DES ROSES The Sofitel Rabat Jardin des Roses სამეფო სასახლიდან 2 კილომეტრში მდებარეობს. სასტუმროს გარს 7 ჰექტარზე გაშენებული ანდალუსიური ბაღები აკრავს, სადაც 3000-მდე ვარდი ხარობს. Sofitel-ი თანამედროვე მაროკოული სტილის სასტუმროა, ღია აუზით და სადა, დახვეწილი დიზაინით. Impasse Souissi, Rabat 10000 60 VOYAGER 14/2019
VILLA DIYAFA BOUTIQUE HOTEL AND SPA მაღალი კლასის, ძვირდაღირებულ ბუტიკ-სასტუმროს თუ ეძებთ, Villa Diyafa Boutique Hotel and Spa კარგი არჩევანი იქნე ბა. რაბატის საელჩოების უბანში მდებარე სასტუმრო ზოგიერთი ნომრისთვის პერსონალურ მსახურსაც გთავაზობთ. სასტუმროს აქვს სპა და ველნეს-ცენტრი, ღია აუზი, თურქული აბანო და ლი მუზინის მომსახურება. Angle Rue Bani Yadder et Rue Jebala, Rue Bani Yadder, Rabat 10220
HOTEL RIAD KALAA 1815 წელს აშენებული Riad Kalaa, ოკეანის სანაპიროსთან ახლოს, რაბატის ცენტრალურ ნაწილში, მედინაში მდებარეობს. მოგვიანებით სასტუმრო განაახლეს, თუმცა ტრადიციული მაროკოული სტილი მაინც შეუნარჩუნდა. 11-ოთახიანი და ნომერ-ლუქსებიანი სასტუმრო სიდიდით არ გამოირჩევა, თუმცა 400 კვადრატული მეტრის ტერასები აუცილებლად მოგხიბლავთ. ამ სასტუმროს ბარბეკიუს ადგილები, საუკეთესო ლაუნჯ-სივრცეები, ბარი და რესტორანიც აქვს. აქვეა, ცხადია, აუზიცა და თურქული აბანოც. Rue Zebdi, Rabat 10000
HOTEL RIAD DAR EL KEBIRA Riad Dar El Kebira Riad Kalaa-სთან ახლოს მდებარე დახვეწილი და მოდური გესტჰაუზია, რომელიც 10 ოთახისგან შედგება. კარგად მოწყობილი, კომფორტული ოთახები, საუზმე სახურავზე მოწყობილ ტერასაზე, თურქული აბანო და სპა, რესტორანი, ბარი – სასტუმრო სრულ კომფორტს და სასიამოვნო გამოცდილებას გპირდებათ. 1 Rue des Consuls, Rabat 10000 61 VOYAGER 14/2019
რაბატი
რესტორნები
DINARJAT
VILLA DIYAFA
მაროკოს ტრადიციული კულინარია ამ რესტორანში გამორ ჩეულად რომანტიკულ გარემოში შეგიძლიათ გასინჯოთ. რესტორანში მისულს ტრადიციულ კოსტიუმში ჩაცმული მას პინძელი დაგხვდებათ და ჩირაღდნით შეგიძღვებათ არა ბულ-ანდალუსიურ ბაღში, სადაც რახიდისა და ჰალიმას რეს ტორანი მდებარეობს. იქ, სანთლის ციმციმა შუქზე, ნაზი, მე ლოდიური მუსიკის თანხლებით მიირთვით მსუყე ან მსუბუქი სალათები, ტრადიციული მაროკოული წვნიანები, პასტილია, მაროკოული ქაბაბი, კუსკუსი, ტაჟინი და სხვა მრავალი.
ეს რესტორანი ამავე სახელწოდების სასტუმროს ეკუთვნის და საელჩოების რაიონის შუაგულშია. იქაური მზარეულე ბი ძალას არ იშურებენ ევროპული და მაროკოული კერძე ბის ორიგინალური ვერსიების მოსამზადებლად. რესტორნის საუკეთესო ნაწილი, ცხადია, მისი ტერასაა – მწვანეში ჩაფ ლული, მშვიდი გარემო, სადაც ატლანტის ოკეანის ცინცხლად დაჭერილ თევზეულსა და ზღვის პროდუქტებს კიდევ უფრო ინტენსიური გემო აქვს. Angle Rue Bani Yadder villadiyafa.com
6, Rue Belgnaoui / Dinarjat.ma
AL WARDA
LE GEORGES ეს კი თანამედროვე ტიპის რესტორანია, რომელიც ხმაურიან და მოდურ რაიონ აგდალშია გახსნილი. აქ მრავალფეროვა ნი მენიუ აქვთ, ხორცი გრილზე, ზღვის პროდუქტები და თევ ზეული, იხვის ხორცის მარინადი – ამ ეკლექტურობას კარგი ცოცხალი მუსიკა და გამორჩეულად ფრანგული აქცენტები აბალანსებს.
მაროკოული ექსპერიმენტული სამზარეულო – ასეც შეიძ ლება დავახასიათოთ მენიუ, რომელიც ამ ცნობილი სასტუმ როების ქსელის რესტორანს აქვს რაბატში. შეფმზარეულს განსაკუთრებით მოაქვს თავი ცინცხალი და ქორფა პროდუქ ტებით, დახვეწილი სერვირებით და, რაც მთავარია, ორი გინალური მიგნებებით, რითაც მაროკოული სამზარეულოს კლასიკურ გაგებას ცვლის. რესტორანი სამეფო სასახლის გვერდით მდებარეობს, სასტუმრო „სოფიტელის“ ვარდების ბაღში. იმავე ბაღში, აუზის მოპირდაპირედ, „სოფიტელის“ კიდევ ერთი გამორჩეული რესტორანია – „ოქროს თევზი“, სადაც ზღვის პროდუქტების მრავალფეროვანი მენიუ აქვთ. მენიუ ხშირ-ხშირად იცვლება – იმის მიხედვით, თუ რომე ლი ახლად დაჭერილი თევზი მოაქვთ რესტორანში. შეფმზა რეული აცხადებს, რომ მის რესტორანში, საერთოდაც, ზღვის პროდუქტების სამზარეულოს ახლებურ გაგებას აყალიბებენ. ასეა თუ ისე, იქ თევზის რეცეპტებს მსოფლიოს სხვადასხვა სამზარეულოდან იღებენ და ცდიან; და, რაც მთავარია, ყო ველთვის ახლად დაჭერილ თევზს იყენებენ.
66 Rue Oued Baht, Rabat
CAFE MAURE მას მერე, რაც რაბატის ერთ-ერთ მთავარ ღირსშესანიშნაო ბას, უდაიას კასბას, დაათვალიერებთ, მაროკოული პიტნის ჩაის დასალევად და ადგილობრივი ნამცხვრებისა და ტკბი ლეულის გასასინჯად ამ სიმპათიურ კაფეს ესტუმრეთ. პიტნის ჩაი აქ კიდევ უფრო გემრიელია მდინარესა და ისტორიულ ნაგებობაზე გამავალი ხედების გამო. Rue Bazo, Kasbah les Oudaias, Rabat, Morocco 62 VOYAGER 14/2019
Hotel Sofitel Jardin des Roses Quartier Souissi Sofitel.com
LE DHOW რესტორანი რაბატის ერთ-ერთი მთავარი ღირსშესანიშ ნაობის – უდაიას კასბას სიახლოვეს, გემზე მდებარეობს და თავადაც კულინარიულ ღირსშესანიშნაობას წარმოადგენს. შეფმზარეული ცდილობს, საკუთარ სამზარეულოში სრულ ფასოვნად ასახოს მაროკოს გემოთა მრავალფეროვნება და თავის მენიუს გემოების „ქორწინებას“ უწოდებს. რესტორანს ლაუნჯის სივრცეც აქვს, უკრავს ცოცხალი ბენდი, არის კა რაოკე, დიჯეი, ჯაზი და სხვა მუსიკალური თემებისადმი მიძ ღვნილი საღამოები. Avenue Al Mars / ledhow.com
LA BODEGA TORO LOCO აგდალის რაიონის მესამე გამორჩეული რესტორანი, რომელსაც ცალსახად ესპანური პროფილი აქვს და გახ სნიდან მალევე იქცა მეგობრული თავყრილობებისა და მხიარულების მისამართად. ტაპა, თევზის მრავალფეროვანი მარინადები, ნოყიერი და დიდსულოვნად შეკაზმული სალათები – მენიუ აქ ჯანსაღი და ჭრელია, საღამოობით ამ ყველაფერს ცოც ხალი მუსიკა და დიჯეი-სეტები ემატება. 30, avenue Michlifen, Agdal
LA VILLA MANDARINE ეს რესტორანიც სასტუმროს შემადგენელი ნაწილია, რომე ლიც რაბატის საელჩოების რაიონში მდებარეობს და ერთი დიდი, მაროკოში გადასახლებული ფრანგული ოჯახის ის ტორიას ასახავს. შესაბამისად, შუაგულ მაროკოში ნამდვილ ფრანგულ თავგადასავალს უწყობს სტუმრებს. ელეგანტური ინტერიერი ზედგამოჭრილია რომანტიკული ვახშმებისთვის, თუმცა, განწყობა კიდევ უფრო ტკბება, თუ სადილისთვის ბუ გენვილიებითა და ფორთოხლის ხეებით სავსე ღია სივრცეში დასხდებით. მენიუ სეზონურად იცვლება, თუმცა, რასაც არ ღალატობენ, ხარისხი და კლასიკისა და ნოვაციების ნაზავია. 19 Rue Ouled Bousbaa Souissi / villamandarine.com
L’ENTRECOTE სიცილიური კალმარი, ფრინველის ხორცი ღვინის სოუს ში, ფუა გრა, ტარტ ტატინი საავტორო რეცეპტით – ეს და სხვა კერძები გამორჩეულად მზადდება ამ ფრანგულ-ესპანურ რესტორანში, რომელიც ამ პროფილის უძვე ლესი რესტორანია რაბატში. საღამოობით იქაც ცოცხალი მუსიკა უკრავს. ისიც რაბა ტის ცნობილი რაიონის – აგდალის ერთ-ერთი გამორ ჩეული რესტორანია. Avenue Fal Ould Oumeir / Fb: L’entrecôte Rabat
63 VOYAGER 14/2019
კულინარია
გემოს მეხსიერება
თ ა მ არ კ ვინ იკ ა ძე
ჯერ ფინიკიელები თუ რომაელები, შემდეგ არაბები, ფრან გები, მავრები, ინგლისელები, ხმელთაშუაზღვისპირელები – ამ ხალხების გავლენებს მაროკო, როგორც ქვეყანა, ყო ველდღიურად, კვების ყოველი რიტუალის დროს იხსენებს. ანდა როგორ ან რატომ დაივიწყოს – მაროკოული გემო ხომ თითოეული ამ ხალხის გემოსგან შედგება. კულინარია სფე როა, რომელიც კონკრეტული ერის მსოფლმხედველობრივი სისტემისა და ამა თუ იმ ბუნებრივი პროდუქტის გავრცელების შესახებ უამრავ არსებით დეტალს გვატყობინებს. ამ მხრივ, ცხადია, არც მაროკოა გამონაკლისი. მისი გემოების მრავალ ფეროვნება სინამდვილეში სწორედ პოლიტიკური და სოციოკულტურული გავლენების მრავალფეროვნებას ირეკლავს და ამსუბუქებს პოლიტიკური პროცესების თანმხლებ სირთულეებს – ცხელი ქვაბების ფსკერზე ძირავს მათ. შესაბამისად, ყოველ დღიურ გემოში მხოლოდ ყოფით მექანიკად ქცეული ანდა შემოქმედებითი ალის საბურველში გახვეული გამოცდილებები გადადის. მათი ჩაშლა და აღწერა ბევრნაირად შეგვიძლია. მაროკოს ძირძველი მოსახლეობა – მომთაბარე ბერბერები – თავიანთი კერძებისთვის გავრცელებულ ადგილობრივ ინგ რედიენტებს იყენებდნენ – ისეთს, როგორიცაა ზეთისხილი, ლეღვი თუ ფინიკი, რაც ბუნებრივ სიტკბოს და სიმჟავეს ანიჭებს ცხვრის თუ ფრინველის ხორცისგან მომზადებულ კერძს. ფრინველს ზოგადად იმიტომ მოვიხსენიებთ, რომ მაროკოში ქათმის ხორცთან ერთად, მტრედისასაც მიირთმევენ. არ
დამავიწყდება ფესში რესტორნის მეპატრონის მონოლოგი, როცა კერძებით შთაბეჭდილების მოხდენას აპირებდა ჩემს იტალიელ მეგობარსა და ჩემზე. სწორედ ამ დროს ახსენა მტრედის ხორცი – pigeon meat, რაზეც ორივეს შეცბუნებით აღმოგვხდა შეკითხვა, მან კი პასუხი ასე გადააკეთა: not pigeon, small chicken და თან ხელით აგვიწერა ქათმის ზომა. გავლენებზე დავწერეთ და თანამედროვე მაროკოს სამზა რეულოზე ყველაზე ძლიერი გავლენა მაინც არაბულმა კულ ტურამ დატოვა. მაგალითად, მაროკოელები არაბებს უნდა უმადლოდნენ თავიანთ უგემრიელეს პურს – ხუბზს და ისეთი სანელებლების გამოყენების ჩვევას, როგორიცაა: დარიჩინი, კოჭა, ზაფრანა და ძირა, რომლებითაც უხვადაა გაჯერებული მაროკოული კერძები. მოტკბო-მომჟავო გემოთა კონტრასტების დაფასებაც არა ბებისგან დაიტოვეს. პასტილა კი ესპანურ-მავრიტანულ ნაკვალევზე მიუთითებს. ანდალუსიურ-მაროკოულსაც ხშირად უწოდებენ. უბრალოდ, მაროკოული პასტილა ცოტა განსხვა ვებულია. მაროკოული პასტილა – ესაა ფენოვანი ცომისგან დამზადებული დესერტი, ძირითადად მტრედის (ან, ზოგადად, ფრინველის) ხორცის, კვერცხის, დარიჩინის, დაფხვნილი ან მოხალული ნუშისა და ქიშმიშის შიგთავსით. და ეს ერთი შეხედვით კონტრასტული ინგრედიენტები უგემრიელეს, საკმაოდ მსუყე და ცხარე დესერტად იქცევა. დიახ, დესერტიც
64 VOYAGER 14/2019
შეიძლება ვუწოდოთ მას, თუმცა ზოგ სუფრაზე მადის აღმძვრელია. ამზადებენ ღია ცის ქვეშ მოწყობილ ბაზრო ბებზეც და ერთ რამედ ღირს იმის ნახვა, მაგალითად, თუ როგორ კეთდება სპეციალური ფენოვანი ცომი პასტილასთვის, რომელსაც ვარკას (warqa) ეძახიან. როგორც გა მიგია, პასტილას ქორწილებისა და სხვა სადღესასწაულო შეხვედრებისთვისაც ბრაწავენ და საერთოდ, მნიშვნელოვანი სადილი მის გარეშე არ არსებობს.
როგორც წესი, მაროკოში სუფრასთან პირველად ორთქლზე მოხარშული ბოსტნეულის სალათი მოაქვთ, როგორც მადის გამხსნელი. სალათები, ძირითადად, ბადრიჯნის, პო მიდვრის, ნივრის და ადგილობრივი სანელებლების ნაზავია. ერთ-ერთ, ყველაზე ცნობილ და ადვილად საცნობ სალათს ზალუკს (Zalouk) მაროკოულ რატატუისაც უწოდებენ, რადგან ძალიან ჰგავს ჩვენებურ აჯაფსანდალსა და ფრანგულ რა ტატუის.
წმინდად ტრადიციულ მასპინძლობას და გარემოს კი მხოლოდ მაროკოულ ოჯახებში თუ ნახავთ, კაფეები და რესტორნები მაინც მეტ-ნაკლებად „ევროპეიზებულია“. ჩვენ ბერბერმა მეგობარმა – საჰიდმა დაგვპატიჟა თავის სახლში, სადაც უკვე მხოლოდ რეგიონებში შემორჩენილი ადგილობრივი წესების მიხედვით მიგვიღეს. კერძები პირდაპირ იატაკზე გაშლილ ხალიჩაზე მოგვართვეს. ჩვენ ჭრელ მუთაქებზე მოვთავსდით, თავიდან ცოტა უხერხულად, მაგრამ მალევე მივეჩვიეთ და ცერა, საჩვენებელი და შუა თითის და პურის დახმარებით მივირთმევდით კერძებს ძველი მაროკოელებივით. მაგრამ ტრაპეზამდე სველი, თბილი ხელსახოცები კი მოგვიტანეს, ხელები რომ გაგვეწმინდა.
ამას მოჰყვება მთავარი კერძი, რომელიც ყველაზე ხშირად კუსკუსია. კუსკუსს ბოსტნეულს და ქათმის ან ბატკნის ხორცს უხამებენ და ერთად ხარშავენ. ზემოდან აყრიან მოტკბო, კა რამელიზებულ ხახვს და ქიშმიშს და სწორედ ამ კონტრასტის გამო, მაროკოულ კუსკუსს დაუვიწყარი გემო აქვს. და საერ თოდაც, კუსკუსი მაროკოდანაა. თვითონ სიტყვა ბერბერების ენიდან მომდინარეობს და „კარგად დამრგვალებულს, გა დახვეულს“ ნიშნავს. კუსკუსს მაროკოელები ხელით მიირ თმევენ და გემრიელად შეზავებულს ხშირად დიდი საზია რო თეფშიდან იღებენ. თუმცა, თითებით ბურთად შეკრული ლუკმის აღება მხოლოდ თეფშის იმ ნაწილიდან შეიძლება, რომელიც თქვენ წინ ხვდება, თორემ გამოვა, რომ ლუკმას
ბაზარში უფასო კულინარიული შოუს ცქერა და იქვე კერძის დაგემოვნება – ეს კულინარიული თავგადასავალი მაროკოს დიდ თუ პატარა ქალაქებში აუცილებლად უნდა გაიაროთ.
65 VOYAGER 14/2019
კულინარია
გვერდით მჯდომს პირიდან აცლით. ზოგიერთი კუსკუსის კერძი ლამაზ ფერებად მოხატული მაროკოული კერამიკის ჭურჭლითაც მოაქვთ. მსგავსი ჭურჭლით – ტაჟინით მიართმევენ კიდევ ერთ მთავარ კერძს, რომელსაც ჭურჭლის სახელი – ტაჟინი დაერქვა. ჭურჭელი ტაჟინი, თავისი უჩვეულო ფორმით – ბრტყელი ძირით და კონუსისებური გუმბათით – განსაკუთრებულ გემოს ანიჭებს კერძს.
კერძი ტაჟინი მოხარშული ხორცის და ბოსტნეულის და ხილისგან შედგება – ერთგვარი აჯაფსანდალია, ოღონდ მეტისმეტად ეგზოტიკური გემოთი, რასაც ადგილობრივი სანელებლები ანიჭებს. როგორც ამბობენ, თიხის ჭურჭელში კერძის მომზადების ტრადიცია მაროკოში რომაული გავლენის შედეგია. ასეა თუ ისე, ტაჟინის მომზადების წესს ჯერ კიდევ „ათას ერთი ღამის“ ერთ-ერთ წიგნში ვხვდებით.
ტრადიციულად, ტაჟინის წვენს ადგილობრივ, სრულიად უნიკალურ, გრანულებიანი ფაქტურის მქონე პურს – ხუბზს აყოლებენ, უფრო სწორად, პირდაპირ აწობენ კერძში და ხელით მიირთმევენ მას.
კიდევ ერთი ტრადიციულად მაროკოული კერძია კეფტა – გუფთისებური ფარშირებული ხორცის ბურთულები – გასაგები და კარგად ნაცნობი კულინარიული გავლენებით, ძირას ან ზოგჯერ კოჭას არომატით. კეფტას მაროკოელები ზოგჯერ კვერცხსაც ახლიან და ისე ბრაწავენ და ამ წვნიან კერძში პომიდვრის არომატსაც მნიშვნელოვან როლს ანიჭებენ, ხორცი კი მომხმარებლის გემოვნებაზეა – არსებობს ვერსიები ბატკნის და საქონლის ხორცით. არ უნდა გამოგვრჩეს არც ჰარირა, რომელსაც მაროკოს ნა ციონალურ სუპსაც ეძახიან – კულინარიულ ბლოგებზე ასეთ განმარტებასაც წააწყდებით. ჰარირათი ხშირად იწყება სუფ რა, მათ შორის – დილისაც. ოსპით, პომიდვრითა და სანე ლებლებით შეკაზმული წვნიანი მთავარი კერძია რამადანის დროსაც – როგორც ჯანსაღი და ნოყიერი ინგრედიენტების საბადო. არასამარხვო ჰარირა ცხვრის ხორცისგან კეთდება, მაგრამ საქონლის ხორცის გამოყენებაც შეიძლება. მთელ მაროკოში პოპულარულია ლოკოკინას წვნიანიც, რო მელსაც 15-მდე სხვადასხვა სუნელს ურევენ და ამბობენ, რომ მაღალ სიცხეს და საჭმლის მომნელებელ სისტემას შველის. მაროკოს ნუ დატოვებთ სარდინების დაუგემოვნებლად. ყვე ლაზე დიდი ექსპორტიორი ამ წვრილი თევზისა მაროკოა და შერმულას უგემრიელესი მარინადითა და პომიდვრის წვენით მაროკოში ამ თევზს მართლა განსაკუთრებულად ამზადებენ. ამ სუნელებით გაჯერებული კერძების შემდეგ, იდეალურია მაროკოული პიტნის ჩაი, რომელსაც ვერცხლის ჩაიდანში აყენებენ და პატარა ჭიქებით მოაქვთ და რომელიც სადილის სასიამოვნოდ დაუვიწყარ, მაგრამ მძაფრ გემოს სრულიად
66 VOYAGER 14/2019
ანეიტრალებს. ჩაი დღის ნებისმიერ დროს ისმევა მაროკოში. სასმელის შეთავაზება სტუმრის პატივისცემად ითვლება და უარის თქმა უზრდელობაა.
სართიან ამ პატარა ნამცხვრებს, რომელთაც ფორთოხლის არომატიც აქვს, რადგან ფორთოხლის ყვავილებიან წყალსაც შეიცავს.
და რადგან ჩაიზე მიდგა საქმე, ესე იგი, დესერტების ჩამოთვლაც შეგვიძლია.
საერთოდ, გვერდს ნუ აუვლით ბაზრობებს (სუკი - Souk). იქ, ღია ცის ქვეშ იმაზე დაკვირვება, თუ როგორ მზადდება ძირას, დარიჩინის, პაპრიკის, ზაფრანის და ბევრი სხვა ინტენსიური სუნელით გაჯერებული კერძი – ბადრიჯნის ჩიფსები იქნება თუ სარდინის, ცალკე სანახაობაა. ბაზარში უფასო კულინარიული შოუს ცქერა და იქვე კერძის დაგემოვნება – ეს კულინარიული თავგადასავალი მაროკოს დიდ თუ პატარა ქალაქებში აუცილებლად უნდა გაიაროთ.
კაბ ელ-ღაზალი (kaab el ghazal) ერთ-ერთი მათგანია, ის „ქურციკის კოჭებს“ ნიშნავს – ალბათ ფორმის გამო, რომელზეც ჩვენ ვიტყოდით, რომ ნახევარმთავარისას ჰგავს, თუმცა, მაროკოელები უფრო ორიგინალურ შედარებას პოულობენ და ამზადებენ ნუშის პასტის გულ-
მაროკოს სამზარეულო
სხვადასხვა ფრინველის ხორცი
არაბული, ხმელთაშუა ზღვის
ქვეყნის სამზარეულოში დომი
და ბერბერების ტრადიციული
ნანტია, ღორის – აკრძალულია.
ინგრედიენტებითა და
მაროკოში საქონლის ხორცის
კულინარიული ტექნიკის
კერძებსაც შეხვდებით, ბატკნის
ელემენტებითაა მდიდარი.
ხორცი კი ძვირია და მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში მიირთმევენ.
მაროკოდან ექსპორტირებულ ძირითად პროდუქტს შორი საა მანდარინი (TANGERINES),
მაროკოში უკულტურობად
რომლის სახელიც ზღვისპირა
ითვლება საჭმლის მარცხენა
ქალაქ ტანჟერს (TANGIER)
ხელით მიწოდება და ხორციან
უკავშირდება.
კერძზე უარის თქმა.
67 VOYAGER 14/2019
სასმელი
სმის თავისებურებები მაროკოში პიტნის ჩაი, ფორთოხლის წვენი – მაროკოში ეს ორი სასმელი ყველა ბრუნვაში გესმის და ყველა სიტუაციაში ხვდები – სტუმრად ოჯახში, სასტუმროს ვესტიბიულში, ქუჩაში, მაღაზიის გამყიდველთან საუბრისას და, რა თქმა უნდა, კაფესა და რესტორანშიც. ბევრგან ამოიკითხავთ, რომ ეს ორი მაროკოს ეროვნული სასმელია – ისეთი, როგორიც ზოგ-ზოგიერთების ღვინოა, ან ვისკი. ორივე სასმელი მაროკოელებს წყლის ბალანსის შენარჩუნებაში ეხმარება და არა მარტო მათ – მაღალი ტემპერატურის გამო ტურისტებსაც შეიძლება ძვირად დაუჯდეთ დაუდევრობა. ამიტომ რჩევაა, დეჰიდრაციის თავიდან აცილების მიზნით, არცერთ ჭიქა პიტნის ჩაიზე ან ახლად დაწურულ ფორთოხალზე უარი არ თქვათ. მოგზაურობისას ყავის მსმელი საზოგადოებისთვის ყოველთვის ფორიაქის მიზეზია ხოლმე: ნეტა სად დავლევ კარგ ყავას. მაროკოში ყავის საკითხიც გადაწყვეტილია. მაროკოელებს, განსაკუთრებით მამაკაცებს, კარგი ყავის გარეშე დღე არ წარმოუდგენიათ. ამიტომ არც ყველაზე იაფფასიან კაფეებში აკადრებენ თავს და სტუმარს ხსნადი ყავის დალევას. ახლად ათქვეფილი კაპუჩინო, მაგარი ესპრესო ან ფრანგული პრესის ყავა ცხელი რძით – არჩევანი ყოველთვის ყველგანაა. ქალაქიდან ქალაქში მოგზაურობისას კი თვალი მალევე შეეჩვევა ხმაურიან, ხალხით სავსე ქუჩებში გამოდგმულ დახლებთან ყავის მსმელი მაროკოელი მამაკაცების ხილვას.
ვარი წყარო ევროპისთვის – მაგალითად, კოლონიად ქცეული ალჟირის ღვინოს დიდწილად ეტანებოდნენ ფრანგები. მაროკოს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, მთელ ჩრდილოეთ აფრიკაში ისლამის მოძლიერების გამო, ღვინის წარმოება შემცირდა, თუმცა, მაროკოში მაინც პოპულარულია. 1990-იან წლებში მაროკოს მეფე ჰასან მეორემ ფრანგ ინვესტორებსაც მიმართა – ღვინის ინდუსტრიის აღორძინებაში რომ დახმარებოდნენ.
რაც ეხება წყალს: ტურისტებს მაროკოში ნამყოფი მოგზაურები ხშირად აფრთხილებენ ხოლმე, რომ ეცადონ, ყოველთვის ბოთლის წყალი სვან. იქვე შეგიძლიათ იკითხოთ, რომელია საუკეთესო წყლის ჩამომსხმელი ბრენდები და მერე არ გამოილიოთ, სულ თან ატარეთ. მაროკოელებს კაფეში დასაჯდომად პიტნიანი ჩაიც ჰყოფნით, პიტნიანი ჩაი და მშობლიური ხედები – ოკეანესა და უდაბნოზე. ეს იმას ნიშნავს, რომ ამ მუსლიმურ ქვეყანაში ალკოჰოლს ხშირად არიდებენ თავს. ზოგიერთი მოგზაურისგან იმასაც გაიგებთ, რომ მეჩეთის სიახლოვეს, ანდა რამადანის დღეებში, დალევა არა მხოლოდ დიდ უკულტურობად – ცოდვად ითვლება. მიუხედავად ამისა, მაროკოული ბარები, რომელთაც ფრანგულ სტილზე, ბრასერიებს ეძახიან, ძირითადად მაროკოელი მამაკაცებითაა სავსე – იქაურობა სიგარეტის კვამლით გაბუღულ, მსმელთა ბუნაგს ჰგავს, ევროპელ ქალ მოგზაურებს იქ შესვლა, ცხადია, შეუძლიათ, თუმცა, მწველი მზერის თავიდან ასარიდებლად, თანმხლებ მამაკაცთან ერთად სტუმრობა სჯობს. სხვაგვარი სიტუაციაა მაღალი კლასის რესტორნებსა და კაფეებში. როგორც წესი, მათ ალკოჰოლის გაყიდვა-მოხმარებაზე ლიცენზიებს ანიჭებენ და ლიცენზიებითვე აქვთ განსაზღვრული, რისი გაყიდვის უფლება აქვთ – მხოლოდ ლუდის თუ ღვინისა და სპირტიანი სასმელებისაც – ამის გადამოწმებაც, სიურპრიზების თავიდან ასარიდებლად, წინდაწინვე შეიძლება. იმ ბარებში, სადაც მაროკოელი ახალგაზრდები დადიან, ყველაზე ხშირად ლუდის ადგილობრივი ბრენდები იყიდება – ლუდი „კასაბლანკა“ მათ შორისაა, „ჰაინეკენი“ კი იმპორტირებულ ლუდებს შორის ყველაზე პოპულარულია. მოდი, თავი შევიკავოთ იმის წარმოდგენისგან, თუ რას ფიქრობენ ფრანგები მაროკოელთა ადგილობრივ ღვინოზე, თუმცა, ფაქტია, რომ მაროკოში ძველი წელთაღრიცხვის დროინდელი ღვინის კულტურის აღდგენა მას მერე, რაც მეშვიდე საუკუნეში ისლამის გაბატონების შემდეგ, ღვინის კეთება აიკრძალა, სწორედ ფრანგების სახელს უკავშირდება. სანამ მაროკო საფრანგეთის კოლონიას წარმოადგენდა, მაროკოს ატლასის მთების ძირში გაშენებულ ვენახებში ღვინის მრავალფეროვან ასორტიმენტს აყენებდნენ. 1950-იან წლებში მთელი ჩრდილოეთი აფრიკა იყო ღვინის მიწოდების ერთ-ერთი მთა-
დღეს მაროკოში შვიდი ღვინის რეგიონი აქვთ. ღვინის სხვადასხვა კომპანია, რომელთაც ხშირად ისევ ფრანგები მართავენ (ან ესპანელები), წელიწადში 40 მილიონ ბოთლ ღვინოს ასხამს, მაგრამ ექსპორტზე მხოლოდ 5 პროცენტი გადის. ღვინის ცნობილი მწერალი ჯენსის რობინსონი მაროკოს ღვინოს ასე ახასიათებს: „ღვინის წარმოება კვლავაც მიმართულია ტურისტებზე. ღვინო ასევე გააქვთ ექსპორტზე, განსაკუთრებით კი, მთელ საფრანგეთში მიმოფანტულ „კუსკუსის კაფეებში“, სადაც სახასიათო მშრალ ვარდისფერ ღვინოებს ნახავთ მაროკოდან, როგორიცაა Vin Gris. თეთრები საკმაოდ მძიმე აქვთ, თუმცა Domaine du Val d’Argan-ი ნამდვილად ასხამს დახვეწილ, ექსპრესიულ Rousanne-ს“... ასე რომ, მაროკოში სტუმრობისას ვენახების მონახულებაც შეიძლება ღვინის გასასინჯად. Acima და Marjane – მაროკოს სხვადასხვა ქალაქში მდებარე სუპერმარკეტების ამ ორ ქსელს კი ალკოჰოლური სასმელების კარგი არჩევანი აქვს. როგორც მაროკოში ნამყოფი მოგზაურები ამბობენ, რამადანის დღეებშიც კი, ამ სუპერმარკეტებში ალკოჰოლი უცხოელი სტუმრებისთვის მაინც იყიდება. ისე კი, გაითვალისწინეთ, რამადანი წელს 5 მაისიდან 4 ივნისის ჩათვლით გრძელდება (კალენდარი წინასწარ გადაამოწმეთ).
68 VOYAGER 14/2019
MADE IN MOROCCO
თხევადი ოქრო უ ნ ა ა ბა შ იძე მაროკო ეთერზეთების სამშობლოა. მის ქალაქებში ხეტია ლისას, უთუოდ გადააწყდებით პატარა მაღაზიებს, რომელთა დახლებზეც კოსმეტიკური თუ კულინარიაში გამოსაყენებე ლი ზეთების დიდი არჩევანია: ვარდის, ნუშის, ფორთოხლის, კაქტუსის, ლავანდის, მაგრამ ყველაზე ცნობილი ზეთი, რო მელმაც მაროკოს მთელ მსოფლიოში გაუთქვა სახელი – არგანის ზეთია. ზეთი, რომელსაც „თხევად ოქროს“ ეძახიან. როდესაც ამ ფოტოს პირველად შევხედე, თვალებს არ დავუჯერე. დაახლოებით 15 მეტრის სიმაღლის ხეზე, რომლის ტოტებიც ბუჩქებივით ხშირია, თხები გასულან და იცოხნე ბიან. ზოგი გამალებით ილუკმება, ზოგი ფოთლებს არ აშო რებს თვალს, ეს კი, ყველაზე დიდი და ყველაზე შავი – პირდა პირ ფოტოაპარატის ობიექტივში იყურება. ვერაფერს იტყვი, არგანის ზეთზე დაწყებული კვლევა ძალზედ დამაინტრიგებ ლად – ხეზე ასკუპებული თხებით დაიწყო.
დის და მაროკოელები მერე სწორედ ამ მასის შეგროვებას იწყებენ. სპეციალურად ჩატარებული კვლევით ისიც კი დად გინდა, რომ დღეში ხეზე თხები საშუალოდ 387 წუთს, ანუ 6 საათზე მეტს, ატარებენ. მას შემდეგ, რაც მაროკოელები არგანის ზეთის პოპულა ობასა და მსოფლიოს ბაზარზე მასზე არსებულ დიდ მოთ რ ხოვნილებაში დარწმუნდნენ, ვეებერთელა პლანტაციები გაა შენეს, სადაც ნაყოფს ბერბერი ქალები ხელით აგროვებენ. ბერბერი ქალი ფეხმორთმული ზის ეზოში. ფერად-ფერადი მძივები აუსხამს და თავზე ლამაზი, ჭრელი შარფი მოუხვევია. წინ ვეებერთელა ქვა უდევს და მასზე ერთმანეთის მიყოლე ბით აწყობს უკვე კარგად გამომშრალ არგანის კაკალს, მერე კი მომცრო ქვას ენერგიულად ურტყამს და შიგთავსს ნაჭუჭის გან ათავისუფლებს.
არგანის ზეთს არგანის ხის ნაყოფისგან იღებენ. ხე, რომ ლის სიმაღლე 15 მეტრს, 150-300 წელი ხარობს და ძირითა დად, მაროკოს სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე რეგიო ნებში – ელ-სუვაირას სანაპიროზე და ატლასის მთებში იზრდება. მისი ნაყოფი ქლიავს ანდა ზეთისხილის მსხვილ ნაყოფს მოგაგონებთ, რომლის ნაჭუჭში მოთავსებული გუ ლისგანაც მაროკოელები „თხევად ოქროს“ ხდიან. არგანის მომწარო ნაყოფი ძალიან უყვართ თხებს და ამიტომაცაა, რომ ხეზე შესკუპებული ოთხფეხების ნახვა მაროკოში არავის უკვირს. ნაყოფი, რომელსაც თხები მიირთმევენ, მათი საჭმლის მომნელებელი სისტემიდან გარეთ გამო 70 VOYAGER 14/2019
ამ საქმეს, როგორც წესი, ქალები აკეთებენ, რაც ბევრი მარო კოელი ქალისა და მათი ოჯახებისთვის, მუდმივი შემოსავლის წყაროა. როგორც წესი, 100 კილოგრამი ნაყოფისგან, რომე ლიც 6-7 ხიდანაა მოპოვებული, დაახლოებით 1 ან 2 ლიტრი ზეთი გამოდის. მოხალული ნაყოფისგან ცივი დაწურვით მი ღებული ზეთი კულინარიაში გამოიყენება, ხოლო ნედლისგან – კოსმეტიკაში.
დააკვირდით ქილას და იმ ინფორმაციას, რომელსაც მწარმოებელი გაწვდით.
არგანის ზეთი – მაროკოული „თხევადი ოქრო“ – სილამაზის, ახალგაზრდობისა და ჯანმრთელობის ელექსირია. განსაკუთ რებით პოპულარულია კოსმეტიკური არგანის ზეთი, რომე ლიც სახის, ტანისა და თმებისთვის გამოიყენება. მას მუქი ყვი თელი შეფერილობა და ბალახეულის არომატი აქვს. სწრაფად შეიწოვება კანში, ღრმად ანოტიებს მას, აქრობს ნაოჭებს და სახეს ფერის აღდგენაში ეხმარება. უმჯობესია, თუ მას აბაზა ნის მიღების შემდეგ, კარგად დანოტიოებულ კანზე წაისვამთ. კარგია, თუ ზეთს ჯერ ხელის გულზე გადაიტანთ, თითის წრიული მოძრაობით გაათბობთ და შემდეგ შეიზელთ კანში. შე გიძლიათ, მისი რამდენიმე წვეთი სახისა და ტანის თქვენს ყო ველდღიურ კრემშიც კი ჩააწვეთოთ. ხოლო თუ გინდათ, რომ თქვენი თმა ელვარე გახდეს, მაშინ თმის შუა ნაწილიდან ბო ლოებამდე წაისვით და ცოტა ხნით ასე გაიჩერეთ. მტვრევადი ფრჩხილების სამკურნალოდ კი, მაროკოელები თითებსა და ფრჩხილების მიდამოებში არგანის ზეთის კარგად შეზელას გვირჩევენ. A, E და F ვიტამინებით მდიდარ ზეთში ანტიოქსიდანტები და ცხიმოვანი მჟავები შედის. ის მდიდარია ომეგა-6 და ომე გა-9-ითაც. მას ხშირად ნაიარევების, აკნესა და კანის დაა ვადებების დროსაც იყენებენ. ტყუილად კი არ ამბობენ, რომ არგანის ზეთი მაროკოს ერთ-ერთი ნაციონალური საგანძურია. „თხევადი ოქროს“ შეძენა სააფთიაქო ქსელში ანდა ონლაინმაღაზიაში შეგიძლიათ. თუმცა გახსოვდეთ, რომ თუ ოდესმე მაროკოში აღმოჩნდებით, საუკეთესო საჩუქარი, რაც საკუთარ თავს და მეგობრებს შეგიძლიათ გაუკეთოთ, სწორედ მაროკოული არგანის ზეთია. მაროკოს ნებისმიერ ქალაქში არგანის ზეთი არაერთ ადგილას შეგხვდებათ. არ მოგ ხიბლოთ ზოგან შემოთავაზებულმა დაბალმა ფასმა, ეს ზე თი შეიძლება მინარევებით იყოს, რაც თავისთავად, მის სა სარგებლო თვისებებზე ცუდად აისახება. საშუალოდ, 150 მლ ქილის ფასი 200 დირჰამი (50 ლარი) უნდა იყოს. მაგრამ, რა თქმა უნდა, მარტო ფასი არ არის საკმარისი მისი ავთენტუ რობის დასადგენად. ძნელია, ახლად ჩასულმა ტურისტმა გაარჩიოს, სად დახვდება ნამდვილი, ჯადოსნური ელექსირი და სად – მისი ყალბი ვერსია. ამიტომ, კარგი იქნება, თუ შემ დეგ მინიშნებებს მიაქცევთ ყურადღებას.
1.
მასზე აუცილებლად უნდა ეწეროს 100%-იანი სუფთა არგანის ზეთი (Argania Spinosa).
2. ქილაზე მითითებული უნდა იყოს, რისთვისაა განკუთვნილი, კოსმეტიკური ზეთია თუ კულინარიაში გამოიყენება. 3. უნდა ეწეროს დამზადების თარიღი და მწარმოებელი ქვეყანა – Made in Morocco, რა თქმა უნდა. 4. ორგანული ზეთის შემთხვევაში მას უნდა ჰქონდეს შემდეგი სერტიფიკატები: USDA, NOP, ECOSTER. 5. და კიდევ. ქილა უნდა იყოს მუქი ფერის, რადგან ღია ფერის ქილაში მზის სხივები ხვდება, რაც ზეთს სასარგებლო თვისებებს უკარგავს.
ადგილობრივი მწარმოებლებიდან ერთ-ერთ საუკეთესოდ Sidi Yassine ითვლება (www.sidiyassine.com). ამ ბრენდის პროდუქციის შეძენა შეგიძლიათ მარაქეშში, მაღაზიაში „33 rue Majorelle” და ელ-სუვაირაში – „Histoire Des Filles“. ამ ბრენდის პროდუქციის შეძენა ასევე შეიძლება შემდეგ ქვეყნებში: ინგლისი, გერმანია, ავსტრია, შვედეთი და შვეი ცარია.
ადგილობრივ ფერმებში მოყვანილი მცენარეებისგან მზად დება. სხვათა შორის, ამ მაღაზიაზე მომხმარებელთა ანო ტაციებს გადავაწყდი საიტზე tripadvisor-იც, სადაც პროფე სიონალი ფესელი არომათერაპევტი არა მარტო მაღაზიის პროდუქციაზე ჰყვებოდა აღფრთოვანებული, არამედ მის ყუ რადღებიან მფლობელსა და მის დაზე, მოჰამედსა და საიდა ზეც წერდა. ეს პატარა მაღაზია, რომლის ვიტრინაც არაბულ ენაზე გაკეთებული წარწერებითაა აჭრელებული, Grand Hotel Tazi-ს ბოლოს, მულა რაშიდის გამზირზეა (Moulay Rachid). „აქ არგანის ზღაპრულ ზეთს, სულ რაღაც 5 ევროდ გადავაწ ყდი“, – აღფრთოვანებული წერდა ჟურნალისტი.
მარაქეშში ზეთების შესაძენად ერთ-ერთი საუკეთესო და თან იაფი ფასების მქონეა მაღაზია Herboristerie Firdaous, რომლის თაროებზეც უამრავი ზეთი, სურნელოვანი წყალი, ლოსიონი და სახის კრემია. აქ წარმოდგენილი სუფთა როზ მარინის, პიტნის, არგანის, ბეგქონდარას და ვარდის ზეთები,
არგანის ზეთს სხვა ბევრი ადგილობრივი თუ საერთაშორი სო კომპანია აწარმოებს. მათ შორისაა რამდენიმე მსხვილი და საკმაოდ პოპულარული ბრენდი, რომელიც, არგანის ზეთის გარდა, სხვა მცენარეულ და ბალახეულ მოვლის საშუა ლებებსაც სთავაზობს მყიდველს.
71 VOYAGER 14/2019
MADE IN MOROCCO
KAHI NA GI VI NG BEAUTY 2007 წელს, მაროკოში მოგზაურობის და არგანის ზეთის საკუთარ კანზე გამოცდის შემდეგ, ნიუიორკელმა კატერინა ლერომ გადაწყვიტა, ამ საქმისთვის მეტი დრო დაეთმო. მის საწარმოში დასაქმებული ბერბერი ქალები გაუთავებლად ურტყამენ ქვას ქვაზე და ატლასის მთებში შეგროვებული არგანის ნაყოფისგან ამოღებულ „თხევად ოქროს“ სათუთად აშრობენ მზეზე. შავ ფლაკონებს კი, რომელიც მზის სხივებისგან ინახავს ჯადოსნურ ზეთს, ბერბერი ქალების წარწერები ამშვენებს.
NE CTARO M E ეს ბრენდი 1977 წელს, სამმა მეცნიერმა დააფუძნა: ქიმი კოს-ფარმაცევტმა, ფიტო-არომათერაპევტმა და ფარმა ცევტული მეცნიერებების დოქტორმა, კოსმეტოლოგმა. ისინი ოცნებობდნენ, ორგანული ინგრედიენტების გამო ყენებით, ძველი რეცეპტების მიხედვით შეექმნათ ისეთი პროდუქცია, რომელიც კომპანიას მთელ მსოფლიოში გაუთქვამდა სახელს. ამისათვის, მარაქეშიდან 30 კილო მეტრის დაშორებით, ქალაქ ოურიკაში ვეებერთელა ბა ღი გააშენეს და იქვე, სახელოსნოც ჩადგეს. დღეს ისინი მომხმარებელს ტანისა და სახის მოვლის, არგანის, ნუშის, კაქტუსის თესლების, სეზამის, ჟასმინის და სხვა მცენარეე ბისგან მიღებულ საუკეთესო ზეთებს, ნიღბებს, ლოსიო ნებსა თუ სამასაჟე არომატულ ზეთებს სთავაზობენ. მათი პროდუქციის შეძენა მარაქეშსა და რაბატში შეგიძლიათ. ასევე შესაძლებელია ონლაინ ყიდვაც.
არგანის ზეთთან ერთად, Kahina-ს მაღაზიაში, რომელიც ნიუ-იორკშია, სახისა და ტანის მოვლის უამრავი, ნატურალური ინგრედიენტებისგან დამზადებულ საშუალება იყიდება.
www.nectarome.com
IL A S PA როდესაც დენიზ ლეჩესტერი 27 წლის იყო, არაბ შეიხთან მომვლელად მუშაობდა. ერთხელ დე ნიზმა შეიხის მოსავლელ საშუალებებში ეთერ ზეთები ჩართო და იმდენად განცვიფრებული დარჩა სურნელოვანი ზეთების შედეგებით, რომ ინგლისში დაბრუნებულმა, არატრადიციუ ლი მედიცინის ინსტიტუტში ჩააბარა და, ქმარ თან ერთად, მთელ მსოფლიოში საუკეთესო ორგანული ინგრედიენტების შეგროვება დაიწ ყო. 2007 წელს ბრენდის პირველი პროდუქ ციის გაყიდვა დაიწყო, დღეს კი მომხმარებელს უამრავ კოსმეტიკურ და სპა საშუალებას სთა ვაზობენ. სამკურნალო ყვავილებისა და ბალა ხეულისგან დამზადებული პროდუქციის ყიდვა ონლაინ შეგიძლიათ. www.ila-spa.com
www.kahina-givingbeauty.com
AURUM ARG AN ქიმიურ ელემენტთა პერიოდულ სისტემაში, მენდელეევის ცხრილ ში, ოქრო 79-ე ნომრად Aurum-ა დაა მოხსენიებული. სწორედ ამიტომ, ბრიტანელ წყვილს ბრენდის სახელზე ბევრი არ უფიქრია. მას შემდეგ, რაც მა როკოს სოფლებში მოგზაურობის დროს ისინი პატარა კოოპერატივში დატრიალე ბულ გაუგებრობას შეესწრნენ, მიხვდნენ, რომ იქ დასაქმებული მაროკოელი ქალე ბი მშვენიერი ბიზნესპარტნიორები შეიძლე ბა გამხდარიყვნენ. შემდეგი რამდენიმე თვე არგანის ზეთის წარ მოებისა და პროდუქციის რეალიზაციისთვის საჭირო დეტალების შესწავლაში გაატარეს. მაროკოელ ქალებთან ერთად, მათ არგა ნის ზეთის წარმოება დაიწყეს და 2 წელიწადში, ბაზარზე Aurum Argan-ის 100 %-იანი არგანის ზეთი გამოჩნდა, რომლის ყიდვა დღეს ბრენდის ონლაინმაღაზიაში შეგიძლიათ. როგორც მაღაზიის დამფუძნებლები ამბობენ, თითო ფლაკონის გაყიდვიდან შემოსუ ლი თანხის 10 პროცენტი კოოპერატივის ქალების კეთილდღეობას ხმარდება. ყოველწლიური შემოსავლის 10 პროცენტი კი – ახალი მიწების ყიდვას, რაც მეტ სამუშაო ადგილს გააჩენს. www.aurumargan.com
72 VOYAGER 14/2019
ფესი
ლაბირინთების ქალაქი ნ ო დ ა რ ბერუა შ ვილ ი
მაროკოს ისტორიული ნაკვალევის და ეროვნული თავისებურებების სანახავად ქალაქ ფესის მონახულება აუცილებელია თავისი ისტორიული, მე-8 საუკუნის მედინათი, რომელიც თითქმის უცვლელი სახით გადაურჩა დროის ქარტეხილებს და იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლად ითვლება. ალბათ, ყველაზე ავთენტური მაროკოს ქალაქებს შორის ფესია. სწორედ აქ გაერკვევით ყველაზე უკეთ მაროკოული ქალაქების მოწყობის საკითხში. მექა – ძლიერთა ამა ქვეყნისათა საცხოვ რებელია, მედინა კი – ჩვეულებრივი მოკვდავების ყოველდღიური სამყოფელი. ფესის მედინა ნამდვილი შუა საუკუნეების ბაზრობაა, თითქოს დროის სვლა არც კი უგრძვნია. აქ ათასგვარი სუნი, ფერი, ნივთი, ადამიანი და ცოცხალი ტრანსპორტი ერთმანეთში ირევა, ვიწრო, ლაბირინთისებური გასასვლელებით, სადაც შეიძლება ადვილად დაიკარგო, ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით. ეს ვიწრო ლაბირინთი ცხენოსანი მტრის გზის ასაბნევად გააკეთეს საუკუნეების წინ. მართლაც, აქ მოსახვევს მოსახვევი მოსდევს და თუკი ლაბირინთს სიღრმეში დამოუკიდებლად, სიფრთხილით შერჩეული გიდის გარეშე შეყვებით, შეიძლება მთელი დღე გზის გამოგნებაში გაატაროთ. თან ქუჩის გამყიდველები დაგედევნებიან და მოსვენებას არ მოგცემენ. ჩვენც გამოცდილი ადამიანების რჩევებს მივყევით და არავის ველაპარაკებოდით, თორემ გზის ჩვენებაშიც კი ანაზღაურებას ითხოვენ. მაგრამ თუ ამ ყველაფერს ყურადღებას არ მიაქცევთ, შეგიძლიათ ისიამოვნოთ ზღაპრული ხელით ნაქსოვი ხალიჩების თვალიერებით, ფე-
რადი ბუნებრივი საღებავებით, ხელნაკეთი ნივთებით, სანელებლებით, ნატურალური ტყავის ნაკეთობებითა და ათასი სხვა რამით. კიდევ კარგი, რომ აქ მაღალქიმიურ ტექნოლოგიებს ჯერ არ შეუღწევია და ყველაფერი ნატურალურია. თვითგადარჩენის აუცილებლობიდან გამომდინარე, აქაური მოსახლეობა, თვით ყველაზე სასოწარკვეთილი უსახლკაროების ჩათვლით, დაახლოებით 7-8 ენაზე მეტყველებს. ნამდვილი ბაბილონია! თან იმ ფონზე, რომ მოსახლეობის დიდი პროცენტი წერა-კითხვის უცოდინარია. მაგრამ ესეც გასაგებია, რადგან უცხო ენაზე მეტყველება ხომ ტურისტებთან კომუნიკაციის, პროდუქტის გაყიდვის და შემოსავლის ერთადერთი წყაროა, რომელმაც უსახლკარო მაროკოელები შეიძლება შიმშილით სიკვდილისგან იხსნას. მახსოვს, ერთი მაროკოელი ბიჭი აგვედევნა, თავს არ გვანებებდა და ბოლოს სახელგანთქმული შუარას დაბახანის დათვალიერება შემოგვთავაზა, სადაც ტყავს ღებავდნენ და ამ ტყავისგან სხვადასხვა ნივთს ამზადებდნენ. ფესი ხომ ცნობილია ტყავის დამუშავების ტრადიციული ტექნოლოგიით, რაც შუა საუკუნეების შემდეგ არსებითად არც შეცვლილა. ისე, ამ დაბახანებში მოხვედრა ადგილობრივების გარეშე შეუძლებელია და ამიტომაც, უმჯობესია, ასეთ გიდებს მიენდოთ, ოღონდ მათთვის მცირეოდენი დირჰამი უნდა გაიმეტოთ. თუმცა გიდს გააჩნია. შეიძლება ისეთიც შეგხვდეთ, რომელიც სანაცვლოდ რომელიმე მაღაზიაში შეგიტყუებთ და რაიმე ნივთის ყიდვას გაიძულებთ.
74 VOYAGER 14/2019
მაგრამ ჩვენი გიდი კეთილსინდისიერი აღმოჩნდა და იმასაც ამბობდა, რომ ჩამოსული ადამიანები გულცივები არიან და ადგილობრივებთან ადამიანურ კომუნიკაციას გაურბიან. მაგრამ ადამიანები ხომ უარყოფითი გამოცდილებებით საზღვრავენ. ფესის მედინაში უზომოდ შეჭირვებული ადამიანები შეიძლება ნახოთ, რომლებიც სულ უმნიშვნელო მოწყალების გაღებით – 1 დირჰამითაც კი ბედნიერები არიან, ოღონდ 1 დირჰამით აქ პურსაც კი ვერ იყიდით. და აქვე შეიძლება დაუჯერებელი გულმოწყალების მომსწრეც გახდეთ – მახსოვს, ხალხმრავალ ადგილას საკუთარი თვალით ვხედავდი, თუ როგორ უნაწილებდა საკუთარ ლუკმას ადამიანი ვირთხას. ფესის მედინაში უკიდურესი სიღარიბის გვერდით დიდი კულტურული მემკვიდრეობაც ვიხილეთ. ერთ დროს ფესს ხომ „აფრიკის ათენს“ ეძახდნენ, რადგანაც შუა საუკუნეების ფესში მნიშვნელოვანი ინტელექტუალური ცენტრები – მედრესები – სასწავლო დაწესებულებები დააარსეს. ერთ-ერთი ასეთი იყო ბუ ინანა, რომელიც მე-14 საუკუნეში ააგეს. მართლაც შეუდარებელია ამ მედრესეს არქიტექტურა, ხის ორნამენტებით და თვალისმომჭრელი შიდა ეზოთი, რომელიც მარმარილოთი, ონიქსით და ტრადიციული მწვანე ფილებით იყო მოპირკეთებული; ან ულამაზესი აღმოსავლური არკადები – დარბაზიდან დარბაზში გასასვლელები, რომელთაც კარის კლიტეს ფორმა აქვს, თითქოს ელოდება, რომ გასაღებით გააღებ და სხვადასხვა სამყაროში მოხვდები, როგორც აღმოსავლურ ზღაპრებშია ხოლმე. აქვეა დაუვიწყარი დარ-ალ-მაგანა – შუა საუკუნეების ნაგებობა თორმეტი სარკმლით, რომელიც წყლის საათის ფუნქციას ასრულებდა. წინათ ამ თორმეტი სარკმლის საშუალებით საათს იგებდნენ – იმის მიხედვით, თუ რამდენი სარკმელი ივსებოდა წყლით. ფესის მთავარი ღირსშესანიშნაობები სწორედ მედინაშია მოქცეული. მაგრამ როგორც მასპინძელმა გაგვაფრთხილა, იქ ღამით სიარული მიზანშეწონილი არ არის, განსაკუთრებით ქალებისთვის, რადგან ადგილობრივები მაინც გაორმაგებული ინტერესით უყურებენ ტურისტ ქალებს და უსიამოვნებების თავიდან ასაცილებლად, ალბათ, ღამით მედინაში სეირნობა უმჯობესია გადაიფიქროთ. სამაგიეროდ, საღამოს შეგიძლიათ ისიამოვნოთ რესტორან L'Amandier-ში ადგილობრივი კერძებით და აქაური ტერასიდან მედინის ხედებით. მით უმეტეს, რომ ყველაზე გემრიელი მაროკოულად მომზადებული კუსკუსი სწორედ აქ გავსინჯეთ. და, რა თქმა უნდა, უგემრიელესი მაროკოული პური, რომელიც რეგიონებსა და პერიფერიებში გაცილებით უფრო გემრიელი, ბუნებრივი და მინარევებისგან თავისუფალია.
BAB BOUJLOUD ბაბ აბი'ლ ჯუნუდის მონუმენტუ რი ჭიშკარი მედინის ყველაზე გადატვირთულ და ხმაურიან ქუ ჩებს და ქალაქის ახალ ნაწილს ერთმანეთთან აკავშირებს. ის მე12 საუკუნეში აშენდა, ხოლო 1913 წელს – მას შემდეგ, რაც მაროკო საფრანგეთის დაქვემდებარებაში გადავიდა – ფრანგებმა ფაქტობ რივად თავიდან ააშენეს და გა ცილებით უფრო გრანდიოზული იერი მისცეს, უკეთ რომ გამოეკვე თათ ძველ ქალაქში შესასვლელი. თუ „ფესის ლურჯ ჭიშკარს“ (რო გორც მას ეძახიან) გარედან ანუ ფეს ელ-ბალიში შესასვლელის მხრიდან შეხედავთ, ის მთლიანად ლურჯი ფერის ფილებითაა გაწ ყობილი. ცნობილია, რომ ლურჯი ამ ქალაქის ფერად ითვლება – რადგან ფესში ულამაზეს კობალ
მედინის გარეთ, ფესის ახალი ნაწილის, ფრანგების მიერ დაპროექტებული, თანამედროვე მაღაზიებით მდიდარი ე. წ. ვილ ნუველის სანახავად და განიერ ბულვარზე გასასეირნებლად, უმჯობესია, ტაქსით წახვიდეთ. აქვე გავერკვიეთ მაროკოული ტაქსის ორ სახეობაში: ე.წ. grand taxi – საქალაქთაშორისო ტაქსი, რადგანაც ფესიდან დედაქალაქ რაბატამდე ტაქსით ვიმგზავრეთ სხვებთან ერთად, კოლექტიურად; და petit taxi – მრიცხველიანი ადგილობრივი ტაქსი, რომლითაც თვითონ ფესის ახალ უბანში გადავადგილდებოდით; თუმცა, მაინც უმჯობესია, თუკი ადგილობრივი Uber-ის მსგავსი ტაქსის კომპანიის, Careem-ის მომსახურებით ისარგებლებთ. 75 VOYAGER 14/2019
ტის ლურჯ თიხის ჭურჭელს ამზა დებენ. ხოლო თუ კარიბჭეს მეორე მხრიდან დააკვირდებით, კედლე ბი მწვანე იქნება – ისლამის ფერი. კარიბჭის შიდა მხარე მუდმივად სავსეა ხალხით, ვირებით, ჯორე ბითა და მოპედიანი ადამიანებით. იქიდან იწყება Tala’a Kebira – ბაზ რობის მთავარი ქუჩა, რომელიც ჯერ მედინას გადასერავს და მე რე ქალაქის გულში მდებარე ალ-კარაუინის მეჩეთისა და უნი ვერსიტეტისკენ მიდის. იქიდან იწყება Tala’a Sghira – ძველი ქალაქის მეორე მთავა რი ქუჩა. რაც უფრო დაშორ დებით კარიბჭეს და რაც უფრო ღრმად შეხვალთ ბაზრობის ქუ ჩებზე, მანქანების ხმაური ნელ-ნელა სულ მთლად გაქრება და
ფესი
მოიმატებს მონოტონური, ერთ მონოლითურ ხმად შეკრული ზუზუნი, რომელიც მაღაზიების მფლობელებისა და სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე ტურისტებისგან მოდის. იქ უამრავი კაფე, მაღაზია და რესტორანი დაგხვდებათ. ჩამოჯექით რომელიმე კაფეს ტერასაზე და აუჩქარებლად დააკვირდით მაროკოელების ყოველდღიურობას. ეს ის ად გილია, სადაც დასავლეთი მთავრდება და თქვენ წინაშე იშლება ისტორიის სხვადასხვა შრე ერთ, ლაბირინთებით და ხუნძლულ, უმანქანო რაიონში.
QARAOUIYINE MOSQUE 857 წელს, ტუნისელი ემიგრანტის მიერ აშენებული ალ-კარაუინის მეჩეთი, ერთ-ერთი ცნობილი უნივერსიტეტი იყო, სადაც წინა საუკუნეების ფილოსოფოსები და მეცნიერები იღებდნენ განათლებას. მის დარბაზში 20,000 მლოცველი ეტევა. მისი ბიბლიოთეკა კი მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესია და მასში 30,000 წიგნი ინახება, მათ შორის, მე-9 საუკუნის ყურანი. სამწუხაროდ, თუ მუსლიმი არ ხართ, მეჩეთში შესვლას ვერ მოახერხებთ, თუმცა გვერდზე არსებული რესტორნების სახურავებიდან მეჩეთზე ულამაზესი ხედი იშლება და ამ ხედით ტკბობა ფესში მოგზაურობის ერთ-ერთი მთავარი ხიბლია. შეგიძლიათ ეწვიოთ მელასაც, ფესის ებრაელების უბანს, სა დაც ადრეული მე-20 საუკუნის სახლებია განლაგებული. იქვეა პატარა, რეკონსტრუირებული იბნ დანანის სინაგოგა, რომე ლიც ასევე ერთ-ერთი მთავარი ღირსშესანიშნაობაა. ფესის გადატვირთული მედინის შემდეგ, ნამდვილი ფუფუნე ბაა ჯანაინ საბილის ბაღებში გასეირნება და სუფთა ჰაერის ჩასუნთქვა. საუკუნეზე ძველი ბაღები სავსეა მწვანედ გადა ფურჩქნული, სხვადასხვა ფორმის მცენარეებით, აქვეა ტბა და ბაღის ცენტრალური შადრევანიც, რომლის გარშემოც ადგილობრივები და ტურისტები ისვენებენ. მოკლედ, აქ ყვე ლაფერია იმისათვის, რომ მწვანე ბალახზე წამოწვეთ და თვალდახუჭული, ცოტა ხნით მაინც, ჭრელ და ქაოტურ რეა ლობას მოსწყდეთ.
76 VOYAGER 14/2019
ფეს ელ-ბალი ფეს ელ-ბალი ფესის უძველესი და კედლით შემოზღუდული ნაწილია, რომელიც 1981 წელს იუნესკომ მსოფლიო მემკვიდ რეობის ძეგლთა სიაში შეიტანა, სახელით – ფესის მედინა. ეს ვეებერთელა სავაჭრო ცენტრია, რომლის თითოეულ ქუ ჩაზე სხვადასხვა სახეობის პროდუქციაა გამოფენილი: ხის ნაკეთობები, ბაბუშები (ალადინის ფორმის დაბალძირიანი ტყავის ფეხსაცმელი), საიუველირო ნაწარმი, ტანსაცმელი, ტყავის ნივთები, თიხის ჭურჭელი, მოზაიკის ფილები, ბამბის, შალისა და აბრეშუმის ხალიჩები და დასარტყამი ინსტრუ მენტები. აქაურობას ევროპელი და ამერიკელი ბლოგერები და მოგზაურები მსოფლიოს უძველეს, დღემდე შემორჩენილ შუა საუკუნეების ქალაქსა და მანქანებისგან თავისუფალ ურ ბანულ ზონას უწოდებენ. ქალაქ ფესში საყიდლებზე ხეტიალისთვის, ამბობენ, რომ სა მი რამ გჭირდებათ: გამძლეობა, იუმორის გრძნობა და ფუ ლი. საყიდლებზე უმჯობესია, თუ თან ნაღდ ფულს წაიღებთ. აქ ვაჭრობისას ხომ ყველაფერი მუშაობს: მაროკოული დირ ჰამიც, დოლარიც და ევროც. მიუხედავად იმისა, რომ ფეს ელ-ბალი ფეხით მოსიარულე თათვის არის განკუთვნილი, მის ვიწრო ქუჩებში ხშირად შეხვდებით ველოსიპედებზე, მოპედებსა და სკუტერებზე შემომსხდარ მაროკოელებს, რომლებიც ძალზედ სწრაფად ატარებენ ტრანსპორტს. ამიტომ, აქეთ-იქით ყურებისას და მაღაზიების თვალიერებისას არ დაგავიწყდეთ, სად ხართ და რომ მათთვის გვერდის ავლა, თქვენი ამოცანაცაა. მიუხედავად იმისა, რომ ქალმა აქ გამოსვლისას სასურველია მაქსიმალურად დაიფაროს სხეულის შიშველი ნაწილები, მაინც შეიძლება მოგიწიოთ უსიამოვნო შეძახილების მოს მენა და ზედმეტი ყურადღების ქვეშაც აღმოჩნდეთ. ამიტომ თუ მიხვდით, რომ ეს უსიამოვნო სიტუაცია გაღიზიანებთ, შე გიძლიათ, იქვე მდებარე რომელიმე მაღაზიაში ანდა რესტო რანში შეხვიდეთ და მის მეპატრონეს ტურისტულ პოლიციაში დარეკვა სთხოვოთ.
ქალაქ ფესში საყიდლებზე ხეტიალისთვის, ამბობენ, რომ სამი რამ გჭირდებათ: გამძლეობა, იუმორის გრძნობა და ფული. საყიდლებზე უმჯობესია, თუ თან ნაღდ ფულს წაიღებთ. აქ ვაჭრობისას ხომ ყველაფერი მუშაობს: მაროკოული დირჰამიც, დოლარიც და ევროც.
77 VOYAGER 14/2019
ფესი
გირჩევთ
LA BELLE VUE DE LA TANNERIE
CHOUARA TANNERY არ დაგავიწყდეთ მთავარი, რომ ქალაქი ფესი ტყავის წარმოების ცენტრია და სწო რედ ამიტომ, აუცილებლად უნდა ეწვიოთ მეთერთმეტე საუკუნეში აგებულ შუა რას თრიმვლის ცნობილ ცენტრს – ტყა ვის დასამუშავებელ საწარმოს, რომლის ვეებერთელა ტერიტორიაზეც ფერადი საღებავებით სავსე ქვის ჭურჭლებია გან თავსებული და მათში ტყავეულს დღემდე მხოლოდ და მხოლოდ ბუნებრივი საღე ბავებით ღებავენ. ლურჯის ტონებს ინდიგოსგან იღებენ. წითლებს – ყაყაჩოსგან ან წიწაკისგან; ყვითელს – ზაფრანისგან, ბროწეულის გან, იყენებენ კურკუმისა და მიმოზის ყვა ვილებს. ოღონდ, მანამდე, ცხვრის, თხის
და ძროხის ტყავს საჭიროებისამებრ ახა რისხებენ და შემდეგ ამუშავებენ – კირიან წყალში ათავსებენ, რომელშიც ძროხისა და მტრედის ექსკრემენტებია შერეული და იქ რამდენიმე დღის განმავლობაში ტოვებენ, ტყავი დრეკადი და რბილი რომ გახდეს. შემდეგ სახელოსნოში გზავნიან, სადაც საბოლოოდ წმენდენ და სუფთა წყალში დებენ, მერე მზეზე აშრობენ და ღებავენ. ამ საოცარ და ლამის უნიკალურ სანახაო ბას აუცილებლად დააკვირდით გვერდებზე განლაგებული მაღაზიების ამაღლებული, ღია ტერასებიდან, რათა სურათი კიდევ უფრო თვალწარმტაცი გახდეს.
ტყავის ცენტრთან ჩამწკრივე ბულ მაღაზიებში ადგილობრივ, მაროკოულ ნაწარმსაც იყიდით და დიზაინერების ხელჩანთებსა და ქურთუკებსაც – მაგალითად, Hermes-ის ბირკინის ჩან თა – ცხადია, ფესში შეკერილი – შეგიძლიათ საკმაოდ ხელმი საწვდომ ფასად შეიძინოთ. ერ თ-ერთ მაღაზიად ფესში ნამყოფი ევროპელები ასახელებენ La Belle Vue de la Tannerie-ს – მთავა რი გზიდან ოდნავ მოშორებით. ამ მაღაზიაში თავიანთი საქმის ოსტატი თერძები ევროპულ უნა რებსა და მაროკოულ გამოცდი ლებას პროფესიონალურად უხა მებენ ერთმანეთს და საუკეთესო ნაწარმს ამზადებენ. ერთ-ერთ რევიუში ისიც წერია, რომ ამ მა ღაზიის თერძები მოტოციკლეტის ჩაჩქანს სამ-ოთხ საათში შეკე რავენ თხის ან ცხვრის ტყავისგან, თქვენს ზომაზე მორგებულს, ხარისხიანსა და რბილს. კარაუინის მეჩეთისა და სეფარინის მეჩეთის ჩრდილოეთით
TERRASSE DE TANNERIE ფესში დამზადებული ტყავეულის დასათვალიერებლად Terrasse de tannerie-საც ეწვიეთ. აქლე მის, ძროხისა და თხის ტყავისგან ქამრებს, ქურთუკებს, საფუ ლეებს, ბაბუშებს და ყველა ზომის ჩანთებს ამზადებენ. მართალია, საწარმო დიდი დატვირთვით მუშაობს და ყოველდღიურად ტურისტების დიდ ნაკადსაც მასპინძლობს, მაგრამ მაღაზიის თანამშრომლები არასდროს დაგზარდებიან, ყველა შეკით ხვას ამომწურავად უპასუხონ და იქაურობის ყოველი საინტერესო კუთხე-კუნჭული მოგატარონ. გაითვალისწინეთ, რომ თუ აქ ლემის ტყავის ნაწარმის ყიდვას გადაწყვეტთ, ის აუცილებლად დრეკადი უნდა იყოს, რადგან მაგარი ტყავი ნიშნავს ცუდ ხა რისხს და დროთა განმავლობაში აუცილებლად ტყდება. თუმცა, ცუდი ტყავის პოვნა ამ მაღაზია ში რთული იქნება – როგორც fodors.com-ის ერთ-ერთ რევიუში წერია, აქაური ტყავი კარაქივით რბილია. Hay Labilda Chouara, Fez El Bali
78 VOYAGER 14/2019
LES MYSTERES DE FES აქ ანტიკვარული პროდუქციით მოვაჭრე მაღაზიებია განლაგებული. მათგან საუკეთესო ჩაკიბ ლახიმ ბენანის მაღაზიაა Les Mysteres de Fes. „ვალდებული ვარ, ვიპოვო და გავყიდო საუკეთესოთა შორის საუკეთესო“, – ამბობს ჩაკიბი, რომლის ოჯახიც 1922 წლიდან ვაჭრობს.
მის მაღაზიაში ნახავთ: მუქი ლურჯი ხა ვერდის ბალიშებით გაწყობილ მე-19 საუკუნის ვერცხლის დივანს, ბრინჯაოს ურნებს, ხალიჩებს შიგ ჩაწნული ვერ
ცხლითა და აბრეშუმით, ბერბერების დამზადებულ ფირუზისფერ თიხის ჭურ ჭელს, არაბულ სამკაულებს. აქ შეხვდებით არა მხოლოდ მაროკოულ ნივთებს, არამედ სირიული, თურქული და ინდური ხელოვნების ნიმუშებს. არ იღელვოთ, თუ ვეებერთელა ნივთი მო გეწონათ ანდა სულაც დივანს დაადგით თვალი. ამ მაღაზიაში თქვენთვის სასურ ველი ნივთის შეძენასა და ტრანსპორ ტირებაში, მისი მფლობელი დაგეხმარე ბათ. 53 Derb Bin Lemsarri, rue Sidi Moussa
FABRICATION DE PERCUSSIONS & DE POTERIE მაღაზიაში Fabrication de Percussions & de Poterie მუსიკალური ინსტრუმენტების მოყვარულებს დიდი ხნის მოგზაურობა გარანტირებული აქვთ. 1930 წლიდან მოყოლებული, აქ თაოდაბიდან თაობას გადაეცემა ხა რისხიანი დასარტყამი ინსტრუმენ ტების შექმნის გამოცდილება – დარ ბუკა, ბანდია, ტაბლა, ჯემბე – მაღაზიაში ყველაფერი აქვთ. ხელოსნები ინსტრუ მენტებზე, როგორც წესი, მაღაზიის ცენ ტრალური ოთახების გასწვრივ, უძველეს ხალიჩებზე მოკალათებულები მუშაობენ. ასე რომ, პიტნის ჩაი, ხალიჩაზე ფეხ მორთხმით ჯდომა და მაღაზიის მეპატრონესთან ინსტრუმენტების ის ტორიაზე საუბარი აქაც გარდაუვალი იქნება. 23 Derb el Horra
ABDELLAH LEAJAJ ამავე ტიპის მაღაზიაა Abdellah Leajaj, სადაც კერამიკური დასარტყამი ინსტ რუმენტები დაგხვდებათ. მისი შემქმნელი უკვე 50 წელია ამ საქ მითაა გატაცებული და ყველაფერს გულ დასმით დაგათვალიერებინებთ. საშუალო ზომის დარბუკა დაახლოებით 200 დირჰამი (53 ლარი), ტაბლა – 250 დირჰამი (70 ლარი) დაგიჯდებათ.
54 Foundouk Tazi Tala’a Kbira
SERGHINI MAÎTRE POTIER
LE BLEU DE FES
ART D’ARGILE
Serghini Maître Potier-ში საუკეთესო ხარისხის თიხისა და კერამიკის ჭურ ჭელს აღმოაჩენთ. ორსართულიან სახლში ყველაფერია – საფერფლეე ბიდან დაწყებული შადრევნებით დამთავრებული.
თიხისა და ზილიჯის ფართო არჩევანს გვთავაზობს კიდევ ერთი მაღაზია Le bleu de Fes. აქ შევიძენთ ბინის კარზე მისაკრავ კერამიკულ ციფრებსაც და მოზაიკის ზედაპირიან პატარა მაგიდასაც, რომელიც სულ რაღაც 3 კილოგრამს იწონის, ხოლო ფასი საშუალოდ 300 დირჰამია (80 ლარი).
ეს ნახევრად მაღაზია, ნახევრად გალერეა, უფრო მეტად კი ვორქშოფების ადგილია. ეს არის სივრცე, სადაც შეგიძლიათ დააკვირდეთ, თუ როგორ კეთდება ლარნაკები, თასები, როგორ იხატება. ამ ადგილის მფლობელები ერთი ოჯახის წევრები არიან, რომელთაც საკუთარი ტრადიციული ხელობა ბიზნესად აქციეს და ყველა ახალჩასულს ისე წარუდგენენ ადგილობრივ კულტურას, რომ ადვილია იქ მოხვედრისას დაასკვნა, რომ სწორედ ფესია მაროკოს კულტურული დედაქალაქი.
თასები, ლარნაკები, ჭიქები – ყველა ფერი საოცრად სტილიზებული და მა როკოულ ფერებშია გაფორმებული. თუ დრო გექნებათ, დააკვირდით მთელ პროცესს, როგორ იქმნება ნედლი თიხიდან დახვეწილი დიზაი ნის მქონე ნივთები.
fb: Art D’ Argile
32 Aïn Nokbi
79 VOYAGER 14/2019
ფესი შოპინგი
AUX MERVEILLES DU TAPIS „თუ ხალიჩა შენს გულს ესაუბრება, ესე იგი, ის ბედნიერებას მოგიტანს“, – ამბობს ჰაკიმ ჰამიდი, ხალიჩებისა და ფარდაგების მაღაზიის AUX MERVEILLES DU TAPIS-ის მფლობელი.
ეს მაღაზია მე-14 საუკუნის შენობაშია განთავსებული, რაზეც საუბარი მის მფლობელს ძალიან უყვარს, ისევე, როგორც იმის ახსნა, თუ რა განსხვავებაა ბერბერულ ფარდაგებსა და სამეფო არაბულ ხალიჩებს შორის, ანდა როგორი უნდა იყოს ნამდვილი ცხვრის ბეწვის შალი და რა მნიშვნელობა აქვს ხალიჩის ქსოვისას
კვანძების სწორად გაკეთებას. მის მაღაზიაში 3000-მდე ხალიჩა და ფარდაგია. ფასები ნაწარმის ხარისხზე, მისი დამზადების სირთულესა და, რა თქმა უნდა, ვაჭრობის თქვენს უნარზეა დამო კიდებული. საშუალოდ, პატარა ფარდაგი 1000 დირჰამი (270 ლარი) დაგიჯდებათ, ბერბერული ხალიჩა – 5,000 (1400 ლარამდე), ხოლო ორმხრივი ხალიჩა, რომელზეც ასე უყვარს საუბარი ჰაკიმს, 32, 000 დირჰამი (9000 ლარამდე). 22 Derb Sebaâ Louyat
CHEZ ALIBABA
MAISON DE BRODERIE
ბამბისა და აბრეშუმის მომცრო ზომის ხალიჩებისთვის Chez Alibaba-სთან შეისეირნეთ. მუსტაფა ჯამილა და მისი თანამშრომლები სიამოვნებით გაჩვენებენ ბამბის, შალისა და აბრეშუმის ხალიჩების ქსოვის პროცესს. შეგიძლიათ სასურველი ფორმისა და ფერის ხალიჩა იქვე შეუკვეთოთ, ისევე როგორც საწოლის გადასაფარებელი, ბალიშის შალითა, თავშალი თუ შარფი. სულ რაღაც ერთ დღეში კი მუსტაფა ჯამილას გუნდი ამ ყველაფერს დიდი სიყვარულით დაგიმზადებთ.
ახლა კი წარმოიდგინეთ ფითქინა თეთრი, მაროკოული საწოლის თეთრეული, ბალიშის შალითებითა და მაგიდის გადასაფარებლებით, რომლებიც ბერბერი ქალების მიერ ტრადიციული მაროკოული ორნამენტებითაა ამოქარგული. ამ თეთრეულის ყიდვა, რომელიც ხელოვნების ნიმუშებს ნამდვილად არ ჩამოუვარდება, მაღაზია Maison de Broderie-ში შეგიძლიათ. მაღაზიის მეპატრონე ინგლისურად ლაპარაკობს და ყველაფერი იცის ნაქარგობების შესახებ, ამიტომ ახსნა და განმარტებებიც ენაწყლიანად შეუძლია.
7 Derb el Mitter, Blida
Derb Blida Derb Hassan -ის კვეთაზე სამხრეთ-აღმოსავლეთით 80 VOYAGER 14/2019
ფესი
კაფეები/რესტორნები
სუნელები და სამკურნალო მცენარეები გახსოვდეთ, თუკი სადმე, რომელიმე მაღაზიის ვიტრინაში მწვანე (ჰენა), წითელ (წიწაკა) და ყვითელ (კურკუმა) კონუსისებრი ფორმის გორაკებს დაინახავთ, ესე იგი, თქვენ წინ სუნელებისა და სანელებლების მაღაზიაა. სუნელებს მაროკოელების სამზარეულოში და, შესაბამისად, თითოეული დიასახლისის თაროზე საპატიო ადგილი უკავია. მაღაზიებში ფასები აუცილებლად ფიქსირებული უნდა იყოს, 100 გრამი სანელებელი დაახლოებით 35 დირჰამი (10 ლარი) ღირს. ამ მაღაზიებში მომუშავე ადამიანებმა ყველაზე კარგად იციან ჯადოსნური სუნელებისა და ბალახეულის ფასი. ამიტომ, საჭმლის შესაკაზმად საჭირო სუნელების გარდა, აქ მრავალ საინტერესო და სამკურნალო ბალახეულს შეიძენთ. ზეთებისა და ჩაის ასორტიმენტის მრავალფეროვნებამ შესაძლოა დაგაბნიოთ კიდეც. „კუჭ-ნაწლავის პრობლემებიდან დაწყებული, დეპრესიით დამთავრებული, ყველაფრის განკურნება შეიძლება სწორად შერჩეული ბალახით“, – ამბობენ მისი მეპატრონეები. თუ აბდუ ბელქაიდის Herboriste Abdouში შეივლით, პარფიუმირებული ზეთების სამოთხეში აღმოჩნდებით: ჟასმინის, ფორთოხლის, ვარდისა და კედრის ხისა ზეთების სამყაროში. 148 Sidi Moussa, Guerniz
THE RUINED GARDEN თუ ბუნებაში საჭმლის მირთმევა მოგინდებათ, მაშინ შეგიძლიათ ამ ულამაზეს რესტორანს ესტუმროთ და მისი ბაღის ღია ტერასაზე, რომელიც სიმწვანეშია ჩაფლული და სიძველისგან ნახევრად ჩამონგრეული კედლებითაა შემოსაზღვრული, საუკეთესო მაროკოული სამზარეულო დააგემოვნოთ. აქვე გასწავლიან, როგორ გამოაცხოთ მაროკოული პური და
დატკბეთ კერძებით, რომლებიც ფრანგულისა და მაროკოულის საუკეთესო, ორიგინალური ნაზავია. ვებგვერდზე რესტორანს მენიუც უდევს, ასე რომ, კერძები წინდაწინვე შეგიძლიათ შეარჩიოთ და ვიზიტიც სასურველ დროს დაგეგმოთ. Sidi Ahmed Chaoui Siaj / www.ruinedgarden.com
CAFÉ CLOCK ამ ჭრელ და მრავალფეროვან ქალაქში ერთ-ერთი საუკეთესო კაფე უდავოდ Café Clock-ია. რომლის სამ სართულზე ერთმანეთისგან განსხვავებული, ძალზედ მიმზიდველი, კოხტა და ჭეშმარიტად მაროკოული ფერებითა და ქსოვილებით შექმნილი ინტერიერი დაგხვდებათ. როდესაც 250 წლის წინ აშენებულ შენობას ეწვევით, მის ყველაზე პოპულარულ ადგილას – ტერასაზე მოკალათდით და ზემოდან დააკვირდით ფესის ქუჩებში მოხეტიალე ხალხს. 7 Derb El Magana / www.cafeclock.com
BARCELONA CAFÉ
NAGHAM CAFE
იდეალურ ადგილას მოთავსებულ კაფეს, მხოლოდ კაფესაც ვერ დაარქმევ. ის ხელოვნებისა და ანტიკური ნივთების ერთგვარი გალერეაა, რომლის კედლებზე მაროკოელი და ევროპელი არტისტების შემოქმედებაა გამოფენილი. ეს ადგილი სალონში ანდა გალერეაში სტუმრობას უფრო ჰგავს, სადაც წახემსება, ერთი დიდი ცდუნებაა.
საუკეთესო ტაჟინისა და საოცარი პანორამული ხედებისთვის აქ უნდა მოხვიდეთ. ქალაქის მთავარ კარიბჭესთან გახსნილი კაფე სტუმრებს ნამდვილი მაროკოული სამზარეულოს დასაგემოვნებლად ღია ტერასაზე ეპატიჟება. ეს საუკეთესო ადგილია, სადაც ოჯახის წევრებსა და ახლო მეგობრებთან ერთად დროის სასიამოვნოდ გატარება შეგიძლიათ.
Tala’a Kbira / fb: Barcelona Café
Derby Mernissi
81 VOYAGER 14/2019
ფესი
სასტუმროები
RIAD FES RELAIS & CHATEAUX თუ ფუფუნებისა და ტრადიციის სინთეზი გაინტერესებთ, მაშინ ამ სასტუმროს უნდა ეწვიოთ, რომელიც ფესის უძველესი ქალაქის შუაგულშია განლაგებული. არაბული ღამეებით შთაგონებული მდიდრული დიზაინი და მშვიდი გარემო, იმპერიული ქალაქის მობინადრეებად გაქცევთ და თავს ზღაპარში გაგრძნობინებთ. ესპანურ-მაროკოული არქიტექტურა, დახვეწილი და ფუფუნებით სავსე სპა-ცენტრი, ულამაზესი ტერასები, დახურული და ღია სივრცეები, აუზი და მაღალი კლასის რესტორანი – იქ ყველაფერია იმისთვის, რომ სასტუმროდან გამოსვლა აღარ მოგინდეთ. ოთახის ფასი 560 ლარიდან იწყება. 5 Derb Ben Slimane, Zerbtana
PALAIS FARAJ SUITES & SPA სუნთქვისშემკვრელი ხედი აქვს ქალაქის სამხრეთით, შემაღლებულ ბორცვზე განლაგებულ ამ სასტუმროს, რომელიც ფესში კომფორტისა და დახვეწილობის ნამდვილი ეტალონია. ეს არის აღმოსავლური ზღაპარი – თაღებით, სვეტებით, ხის დარაბებზე ამოტვიფრული ტრადიციული არაბული ორნამენტებით, მოჩუქურთმებული ხის დეტალებით, თაბაშირისა და სპილენძის ინტერიერის აქსესუარებით, მარმარილოს იატაკითა და გეომეტრიული სიზუსტით აწყობილი მოზაიკური კედლებით. თავის დამსვენებლებს სასტუმროს გუნდი სპეცია-
ლურ, პროფესიონალი გიდების მიერ გამართულ ტურებსა და ვორქშოფებს სთავაზობს, მათ შორისაა ფესის კულინარიული თუ თიხაზე მუშაობის შემსწავლელი მოკლე კურსები. სასტუმროს ჰამამში ევკალიპტისა და არგანის სითხეებისგან დამზადებულ ტანის საცხებს შემოგთავაზებენ და მასაჟებს ნამდვილი მაროკოული ზეთებით გაგიკეთებენ. პალასში მდებარეობს Golden Bar-ი, რომლიდანაც ქალაქსა და ძველ მედინაზე გასაცარი სილამაზის ხედები იშლება. ამ სასტუმროში ერთი ნომრის ფასი 530 ლარიდან იწყება.
82 VOYAGER 14/2019
16-18 derb bensouda, Bab Ziat
PALAIS AMANI თუ ფესზე ვსაუბრობთ, მაშინ Palais Amani-ზე საუბარი გარდაუვალია. ადგილი, სადაც დასვენება, რელაქსაცია და საუკეთესო მომსახურების მიღება ჭეშმარიტ მაროკოულ ფუფუნებაშია შესაძლებელი. ყველაზე საინტერესო ეს სასტუმრო იმ აქტივობების გამო აღმოჩნდა, რომელსაც მისი გუნდი შემოგთავაზებთ. თუ კულინარია და აღმოსავლური კერძების შესწავლა გინდათ, მაშინ 5-საათიანი ვორქშოფი უნდა აიღოთ, რომელსაც აღმოსავლელი ოსტატები სპეციალურად თქვენთვის ჩაატარებენ. თუ ცეკვა გირჩევნიათ, მაშინ შეგიძლიათ საოცრად მხიარული და ენერგიული მაროკოული ცეკვის ვორქშოფი აიღოთ, რომელსაც ბერბერები ქორწილებში, ნათლობებსა და სხვადასხვა სარიტუალო ცერემონიის დროს ასრულებდნენ. სასტუმროში გთავაზობენ ფოტოგრაფიის კურსსაც.
PALAIS SHEHERAZADA რთულია, დაიჯერო, რომ სიმშვიდის ეს ნამდვილი ოაზისი ძველი მედინის ხმაურიანი ქუჩებიდან სულ რაღაც 2 კმ-შია. მე-19 საუკუნეში აშენებული არაბულ-ანდალუსიური სასახლე საფუძვლიანად აღადგინეს და სამოთხეს დაამსგავსეს. სასტუმროს ანდალუსიურ ბაღს თავისი პალმებით, სხვა უზარმაზარი მცენარეებით დაფარული გიგანტური კედლით, უამრავი ვარდითა და ფორთოხლის ხეებით „1001 ღამის“ ზღაპარში გადაჰყავხართ. 2015 წელს პალასში 700 კვ. მეტრის რადიუსზე უზარმაზარი სპა-ცენტრი გაიხსნა, რომელიც სტუმრებს დაუვიწყარ რელაქსაციას ჰპირდება. ოთახის ფასი აქ 500 ლარიდან იწყება. 23, Arsat Bennis Douh
სპეციალურად თქვენთვის, ცნობილი მაროკოელი ფოტოგრაფი (www.omarchennafi.com) ფესის ქუჩებში პატარა ტურს მოაწყობს და აღმოსავლური ესთეტიკის ფირზე ასახვის საიდუმლოებებს გაგიზიარებთ. არ დაგავიწყდეთ, საღამო „ამან პალასის“ ჰამამში გაატაროთ, საიდანაც გამოსული ენითაუწერელ სიმსუბუქეს იგრძნობთ და მთელი დღის ზღაპრული შთაბეჭდილებები გონებაში კიდევ ერთხელ დატრიალდება. სასტუმროში ორკაციანი ნომრის ფასი 500 ლარიდან იწყება. 12 Derb El Miter, Oued Zhoune, iad Fez-Medina 83 VOYAGER 14/2019
საჰარა
მაროკოს უდაბნოში უდაბნოს ტურის გარეშე მაროკოდან წამოსვლა არ ღირს. ლურჯი ქალაქი, შეფშაუენი კი მომხიბვლელი იმითაცაა, რომ უდაბნოს გზაზე წამსვლელთა ტურებში უმეტესწილად ხვდე ბა. ტურ-ოპერატორს ყურადღებით შერჩევა უნდა. ონლაინ ბევრ სანდო სააგენტოსაც იპოვით და რევიუების მიხედვით ადვილად აარჩევთ. მთავარია, არ დაგარწმუნონ, რომ რამ დენიმე დღეში ყველაფრის დათვალიერებას შეძლებთ – საჰარა ხომ დაახლოებით 9 მილიონ კვ. კილომეტრზე გადა ჭიმული სივრცეა – თითქმის იმხელავე, რამხელაც ამერიკის შეერთებული შტატებია. 3-დღიან ტურს გამოცდილი მოგზაუ რები ყველაზე ოპტიმალურად ასახელებენ. ლურჯი ქალაქის უკან მოტოვების შემდეგ ჩადიან ფესში, იქიდან კი მერზუგაში – ქალაქში, რომელიც საჰარის შესას ვლელში მდებარეობს. მოგზაურობა ეშხში სწორედ ამ წერტი ლიდან შედის – ჯიპებით ღრმად შეხვალთ უდაბნოში, დაიძი ნებთ კარვებში ანდა გლემფინგის ოთახებში – რადგან, რო გორც წესი, უდაბნოში ტურისტები მზის ჩასვლისას შეჰყავთ – თაკარა მზის თავიდან ასაცილებლად; ისეირნებთ აქლე მებით კარამელისფერ დიუნებში, ისადილებთ ბერბერებთან ერთად, ფეხმორთხმული დალევთ ჩაის, დააკვირდებით მზის ამოსვლისა და ჩასვლის დაუვიწყარ სანახაობას და ფერებს, რომელთაც დიუნები მზის სხივების მიმართულებით იცვლის და ზოგჯერ ფორთოხლისფერშიც კი გადადის. შემდეგ უკვე დაადგებით გზას მარაქეშისკენ და რამდენი მე საინტერესო ადგილსაც გაივლით. მათ შორისაა ბუმალნ
დადესი (Boumalne Dades) – სოფელი, სადაც შეგიძლიათ ღამე ტრადიციულ კასბაში გაათიოთ, იაროთ ატლასის მთებ ში, ნახოთ თოვლი, გაიაროთ აით ბან ჰადუში – სადაც ბევრი კინოეპიზოდი გადაუღიათ და ეს ეგზოტიკური მოგზაურობა ჭრელ, მრავალფეროვან და ხმაურიან მარაქეშში დაასრუ ლოთ, სადაც უკვე ფუფუნებითაც შეგიძლიათ დატკბეთ. მაროკოული უდაბნოს ტურის ბიუჯეტს, ცხადია, კომპანიებ თან მოლაპარაკებების შემდეგ გაწერთ – ეს დამოკიდებული იქნება სამოგზაურო დღეებზე, ღამის გასათევზე – კარავში თუ კასაბაში, აქტივობებზე – აქლემებით სეირნობა, მოტოტური, სერფინგი ქვიშაზე, ასევე – საკვების მრავალფეროვნებაზე, საწვავზე. სააგენტოები თავად გაფრთხილებენ, თუმცა უნდა გაითვა ლისწინოთ, რომ უდაბნოში ინტერნეტი არ იჭერს, მხოლოდ Orange-ის სიმ-ბარათის 3G ინტერნეტი მუშაობს არცთუ გა მართულად. ტელეფონს ხშირად კარვებში ვერ დატენით – მხოლოდ საჯარო თავშეყრის სივრცეებში. საპირფარეშოსა და აბაზანაში ევროპული ხარისხის ჰიგიენური საშუალება დაგხვდებათ. საავადმყოფო პუნქტი უდაბნოში შესვლის მერე 3 საათის სავალზე იქნება. უდაბნოში ღამით ძალიან ცივა, დღისით – მზის ამოსვლის თანავე ძალიან ცხება – ეს და სხვა დეტალები წინასწარ თუ გექნებათ გათვალისწინებული, უდაბნოს ტური ზღაპრულად დაგამახსოვრდებათ.
84 VOYAGER 14/2019
KAM-KAM DUNES ეს ერთ-ერთი კომპანიაა, რომელსაც კარვები უდაბნოში უდგას, თუმცა, ამით არ შემოიფარგლება და კლიენტებს სრულფასოვანი ტურების დაგეგმვასაც სთავაზობს მარა ქეშიდან თუ ფესიდან. გეხმარებათ სწორი ღამის გასათევი ადგილების შერჩევაში, თუ უდაბნოში მიღწევამდე ეს დაგ ჭირდათ. გიხსნით, როგორ უნდა მოიქცეთ იმ შემთხვევაში, თუ მოგზაურობას ბავშვებთან ერთად აპირებთ; ასევე – სად დაჯავშნოთ მძღოლი, როგორ იაროთ მანქანით თქვენით; აღგიწერთ თავიანთ მენიუს, საჯარო და პრივატულ სივ რცეებს, გთავაზობთ საქორწილო და სხვა დღესასწაულე ბის აღნიშვნასაც კი. ბანაკი 55 სტუმარს მიიღებს და სხვა დასხვა ზომის კარავში გადაანაწილებს. პრივატული სივრცე უდაბნოს ბანაკში ცალკე კარავს ნიშ ნავს – საკუთარი სააბაზანო და საპირფარეშო ფართით, სადაც ცხელი წყალი მოდის. ცალკეა სასადილო და მოსას ვენებელ-გასართობი კარვებიც. ყველაფერი მზის ენერგია ზე მუშაობს, ამიტომ ტექნიკის ჩართვას მოერიდებით. სამა
გიეროდ, დამატებითი საფასურის გადახდით და წინასწარ შეთანხმებით, წახვალთ ექსკურსიაზე აქლემებით, მოტო ციკლეტებით, ჯიპებით, ანდა ფეხით – გიდთან ერთად. საა გენტო ნებისმიერ ამ შემთხვევაში ორგვარ მოცემულობას გაძლევთ ასარჩევად – ყველაფერი შეგიძლიათ აკეთოთ მარტომაც და როგორც დიდი ტურისტული ჯგუფის წევრმაც – ფასი ამის შესაბამისადაც იცვლება. 2018 წლის ოქტომბერში იმავე კომპანიამ ორ დიდ დიუნს შორის ახალი სივრცეც გახსნა – Kam-kam Suites, არაბული აქლემის ტყავით გაწყობილი ოთხკარვიანი ბანაკი – სრუ ლად აღჭურვილი 50 კვ.მ-იანი ოთახები, მორგებული თა ნამედროვე მოთხოვნებზე – როგორც თავად ამბობენ, ეს კიდევ უფრო დახვეწილი გარემო, კიდევ უფრო ამძაფრებს უდაბნოში ყოფნის შთაბეჭდილებას – ხართ სრულ კომ ფორტში და მხოლოდ გარეთ გასვლისას აღმოაჩენთ, რომ ეს სრული კომფორტი უკაცრიელ, ზღაპრისმაგვარ, გადა კარგულ ადგილზეა. kamkamdunes.com
DADES VALLEY დადესის ხეობას სხვანაირად ვარდებისასაც ეძახიან. ვარდი მაროკოსთვის განსაკუთრებით ძვირფასი მცენარეა არგან თან ერთად – ორივე ექსპორტზე გადის – ორივეს ეთერზეთე ბის წარმოებაში იყენებენ. მოგზაურები იქაურობის აღწერისას, პირველ რიგში, სურნელს ახსენებენ – გარემო ვარდის არომა ტითაა გაჟღენთილი და ამიტომ, მანქანით სიარულის დროსაც, ჩაწეული ფანჯრებით იარეთო, გვირჩევენ. ერთი ბოთლი ვარდის ზეთის ან წყლის ყიდვაც თითქმის სა ვალდებულოა – ბოლოს და ბოლოს, სურნელება ხომ მოგონე ბებს საუკეთესოდ აცოცხლებს. ვარდების ხეობის ზედა ნაწილ ში, დაახლოებით ზღვის დონიდან 1500 მეტრზე, მდებარეობს ზემოთ ხსენებული სოფელი ბუმალნ დადესი – ეს მშვენიერი ადგილია მერზუგამდე – უდაბნოში შემავალ ბოლო სოფლამდე – ცივილურად დასვენებისთვის, განსაკუთრებით, თუ უდაბნოს ტური მარაქეშიდან დაიწყეთ და გზაში 5-6 საათი გაატარეთ. ყოველი წლის მაისის ბოლოს, მარაქეშიდან 6 საათის სავალზე, დადეს ხეობაში ვარდების ფესტივალი იმართება – ვარდის მოსავლის აღების აღსანიშნავად – ეს მათთვის, ვისაც მაროკოს ქალაქების სიჭრელის შემდეგ, ვარდების ფერთა მრავალფეროვნებითაც სურს, ისიამოვნოს. 85 VOYAGER 14/2019
საჰარა
86 VOYAGER 14/2019
1934-დან 1988 წლის ჩათვლით მაროკოში ყოველწლიურად იმართებოდა თავისი სირთუ ლით ცნობილი და რამდენიმე სხვადასხვა მარშრუტად დაყოფილი მაროკოს რალი – ცხადია, გრძელი გზით უდაბნოზე (RALLYE DU MAROC). 2018 წლიდან ის კვლავ გრძელდება. 2000 წლიდან მაროკო ასევე მასპინძლობს კიდევ ერთ, არანაკლებ პოპულარულ რალის: RALLYE OILIBYA DU MAROC.
87 VOYAGER 14/2019
შეფშაუენი
© Lucy-Laucht
მოგზაურობა ლურჯ ფერში
ს ა ლ ო მ ე კ იკ ა ლეიშ ვილ ი არასდროს იყო გაოცებული მაროკოში. არც მაშინ, თუ მფრინავ ვირს დაინახავ. უბრალოდ, ჩაიბუტბუტე შენთვის – ალაჰს ყველაფერი შეუძლია. მაროკოული ანდაზა
შეფშაუენი XV საუკუნეში, 1471 წელს ალი იბნ რაშიდ ალ-ა ლამმა ააშენა, როგორც მომცრო ზომის ციხე-ქალაქი პორ ტუგალიელებთან საბრძოლველად – ეს ის დროა, როცა პორტუგალიელები ჩრდილოეთ მაროკოს უტევდნენ. შუა საუკუნეებში ესპანელების გაძლიერების ფონზე იქ ბევრმა ებრაელმა შეაფარა თავი. ესპანელებმა ქალაქი 1920 წელს „ესპანურ მაროკოს“ დაუქვემდებარეს, თუმცა, ქვეყნის და მოუკიდებლობის შემდეგ მაროკოს სამეფოს დაუბრუნეს. ამ ქალაქის მოლურჯო ფერს რამდენიმე ლეგენდა აქვს. ერ თის თანახმად, მისი ლურჯად გადაღებვა იქ ჩასახლებულმა ებრაელმა ლტოლვილებმა გადაწყვიტეს, რომლებიც ლურჯ ფერს – ცის სიმბოლოდ მიიჩნევენ და სჯერათ, რომ თუ ამ ფე რის ძაფს ჩააწნიან სალოცავ მანტიაში, ღმერთს მარადიულად ახსენებენ. მეორე ლეგენდის მიხედვით კი, ადგილობრივებმა ქალაქის გადაღებვა ერთი ძალიან ბანალური, მაგრამ პრაქტიკული მიზეზით გადაწყვიტეს – ამბობენ, რომ კოღოები
ლურჯ ფერს გაურბიან და ამიტომ, ამ ქალაქში მათ შემა უხებელ წუილს ვეღარასდროს გაიგონებდნენ. არის სხვა წ ვერსიებიც, რომელთა მიხედვითაც, ქალაქის ინტენსიური სილურჯე ხან ადგილობრივ წყაროს ეძღვნება, ხან – ხმელ თაშუა ზღვას, ერთ-ერთი ადგილობრივი გიდის მტკიცებით, სულ რაღაც 30-50 წლის წინ, ლურჯი მხოლოდ ქალაქის ერთი, ებრაული ნაწილი იყო და ადგილობრივებმა მთელი ქალაქის წელიწადში რამდენჯერმე ლურჯად გადაღებვა მხოლოდ მას მერე დაიწყეს. ასეა თუ ისე, ფაქტია, რომ ლურჯ ფერს ეს ქა ლაქი მშვენივრად იხდენს – ამ ინტენსიურ სილურჯეში, თით ქოს, სტრესი და ფორიაქი აღარ აღწევს. კოღოს პრობლემაც გადაჭრილია და კლიმატისაც – ქალაქს გაზაფხულსა და ადრე შემოდგომაზე უამრავი ტურისტი ჰყავს. თუმცა, მთების გამო, ზაფხულშიც მშვენიერი ამინდებია – და მაროკოს უფრო ცხე ლი რაიონებიდან აქ ადგილობრივებიც ხშირად ადიან. ტურისტების ნაკადს რომ გაუმკლავდნენ, ცხელ სეზონებზე სასტუმროების რაოდენობა მატულობს. ისე კი, მთებს შო რის მოქცეულ შეფშაუენში 43,000-მდე მოსახლე ცხოვრობს. ქალაქს გარშემო ელ-რიფის ვეებერთელა მთის წვერები რქებივით წამოსდგომია თავზე და, როგორც ამბობენ, მი
88 VOYAGER 14/2019
სი სახელიც აქედან მოდის – ბერბერულ ენაზე შეფშაუენი „დაუკვირდი რქებს“ ნიშნავს. დღეს ეს ქალაქი ბერბერების, მუსლიმებისა და ებრაელების მდიდარ კულტურას ასახავს. ბერბერებს აქ ბევრს შეხვდებით თავიანთი გამორჩეული სამოსით, ნაქსოვი ქუდებით, რომლებიც ჭრელად შეღებილი ძაფებითაა აწყობილი. თუ თქვენ საბერძნეთის სანტორინი, თავისი თეთრად ჩამ წკრივებული კოხტა სახლებით გულგრილს არ გტოვებთ, მაშინ დარწმუნებული ვარ, შეფშაუენიც შეგიყვარდებათ: ერთმანეთის მიყოლებით, ლოგოს კონსტრუქციასავით ოკრობოკროდ ჩალაგებული ლურჯი სახლებით სავსე ამ ქალაქს თავისუფლად შეგიძლიათ „ლურჯი ფერის ორმოც დაათი ელფერიც“ კი უწოდოთ. აქ ყველა სახლი, ფანჯრის დარაბა, კარი, ჭიშკარი თუ ქუჩებს შორის გამავალი თაღები ფირუზის, ინდიგოს, კობალტის, საფირონის, ლავანდის, იის და ლურჯი მოცვის ფერებშია. დღის განმავლობაში, მზის მოძრაობის პარალელურად, ქა ლაქის ტონალობაც არაერთხელ იცვლება, ხოლო დაისის დროს – მაშინ, როდესაც ქუჩები თითქმის ცარიელდება, აქეთ-იქით მოხეტიალე ხალხისა და ლურჯ კედლებზე გასაყი დად გადმოფენილი ჭრელი ფარდაგებისგან, შეფშაუენის ვიწ რო ქუჩებში ჩამავალი მზის შუქ-ჩრდილები კალეიდოსკოპურ თამაშს იწყებენ.
ამბობენ, რომ ფორთოხლის მთელ მსოფლიოში ყველა ზე გემრიელი ახლად გამოწურული წვენი სწორედ აქ აქვთ. მდინარისკენ დაეშვით, სადაც ადგილობრივ მოსახლეობას დახლებზე გადმოუწყვია სტაფილოსფრად აღაჟღაჟებული ფორთოხლები და ერთი ჭიქა შეუკვეთეთ. არც ის დაგავიწ ყდეთ, მდინარის ნაპირს გახედოთ, სადაც ადგილობრივი მოსახლეობა ტანსაცმლისა თუ ხალიჩების გასარეცხად გამოდის. არავინ იცის, რატომ, მაგრამ შეფშაუენის ვიწრო ქუჩებში უამრავი კატა ზანტად დაიარება. „დიახ, ეს კატების ქალაქია, – წერს „ვოგის“ ჟურნალისტი, – მაღაზიებთან გამოდგმულ სკამებქვეშ შეპარული ციცქნა კნუტებით და ფანჯრის რაფებ ზე ჩამომსხდარი ფუმფულა, კარგად გამოკვებილი კატებით“. მარაქეშისგან განსხვავებით, სადაც უამრავი ტურისტი, მათ ხოვარი და ხშირად აგრესიულად განწყობილი ვაჭარი ირე ვა, შეფშაუენი სრულიად საპირისპირო ადგილია. წყნარი და მშვიდია, სადაც დროც აუჩქარებლად მიიზლაზნება, რათა მისი შეცნობის სასიამოვნო პროცესი კიდევ უფრო გახან გრძლივდეს. შეგიძლიათ, საათობით იხეტიალოთ სრულ სიმშვიდეში, აუყვეთ მედინის კედლებს და ისე, რომ საათის არსებობაც დაგავიწყდეთ, ათვალიეროთ გასაყიდად გადმო ფენილი ნივთები. ეს ადგილი ხომ ცნობილია თავისი ტრა დიციული ხალიჩებით, ნაქსოვი ფარდაგებით, ჯელაბათი
89 VOYAGER 14/2019
შეფშაუენი
(djellaba) – ტრადიციული ბერბერული გრძელი სამოსით, რომელიც კაპიუშონით და თავისუფალი მკლავებით იკერებოდა. როგორც წესი, მას უხეში შალისგან ანდა ბამბისგან ამზადებდნენ, რათა მაროკოს მოსახლეობას კანი მცხუნვარე მზისა და უდაბნოსგან წამოსული ქვიშისგან დაეცვა. აქაური მედინა ამაღლებულ ბორცვზე მდებარეობს. როდე საც ხუთი შესასვლელიდან ერთ-ერთით ქალაქის ძველ უბან ში შეხვალთ, მაშინვე იგრძნობთ შეშაზე ახლად გამომცხარი პურის მადისაღმძვრელ სურნელს. გაუყვებით ხელნაკეთი ჭრელი ნივთებით მოფენილ ვიწრო იისფერ ქუჩებს, ჩაუვ ლით მაროკოული ფერადი ფილებით მორთულ სახლებს და აი, აქ, შეგიძლიათ ელ-კასბას ბაღს (Gardens Of the Keshba) ესტუმროთ, სადაც ეთნოგრაფიული მუზეუმია განთავსებუ ლი. მუზეუმის მოკრძალებული კოლექცია, მაროკოული ძვე ლი იარაღების, ინსტრუმენტებისა და ტექსტილის სამყაროში გამოგზაურებთ. აქვეა მე-15 საუკუნეში აშენებული დიდი მეჩეთი. ორშაბათიდან ხუთშაბათის ჩათვლით, მედინაში
ბაზრობა იმართება, სადაც ხალხი ტრადიციული სამოსით გამოდის და თან საკუთარი ხელით გამზადებული ნივთები გასაყიდად გამოაქვს. როგორც წესი, ყველა ქალაქს აქვს თავისი მოედანი, სადაც საღამოობით უამრავი ადამიანი იკრიბება სავახშმოდ, და სალევად, სასაუბროდ. შეფშაუენში ასეთ ადგილს უტა ელჰამამის (Uta el Hammam) მოედანი ჰქვია, რომელიც არაბული და ესპანური არქიტექტურის ნაზავს წარმოადგენს, ფანტას ტიკური კერძებითა და ქუჩაში გამოფენილი რესტორნებით. თქვენი გადასაწყვეტია, ლოკოკინების სუპს მიირთმევთ თუ ტრადიციულ მაროკოულ წვნიანს – ჰარირას (Harira). ან იქნებ თაფლში შემწვარი სეზამის ორცხობილები (Chebakia) გირ ჩევნიათ წასახემსებლად. და სანამ მიმტანი შეკვეთას მოგარ თმევდეთ, შეგიძლიათ ცაში აიხედოთ და წვეტებად აშვერილი მთების ბნელ კონტურებს კიდევ ერთხელ ააყოლოთ თვალი. რელაქსაციაზე გამახსენდა. მიუხედავად იმისა, რომ კანა ფის წარმოება და მოხმარება მაროკოში არალეგალურია,
90 VOYAGER 14/2019
2016 წელს ეს ქვეყანა კანაფის წარმოებაში პირველ ადგილზე აღმოჩნდა. და ამიტომაც, ტურისტულ ადგილებში სეირნობი სას, კაფეებსა თუ სასტუმროებში, ჰაშიშსა და კანაფს არაერ თხელ შემოგთავაზებენ. მეტიც, შეფშაუენის სასტუმროებში არაოფიციალურად, კანაფის პლანტაციების ტურებზეც დაგპა ტიჟებენ, რაც 20 დოლარამდე დაგიჯდებათ. მოკლედ, არჩევა ნი თქვენზეა. უბრალოდ გახსოვდეთ, რომ სიფრთხილეა სა ჭირო, რადგან არალეგალურობის გამო, პრობლემები მაინც შეიძლება შეგექმნათ. ხშირად გვირჩევენ, ვეწვიოთ Lina Riad and Spa-საც. რიადი ტრადიციული მაროკოული სასახლეა, რომელსაც ულამაზესი შიდა ეზო აქვს ზემოდან გადმოშვებული ტერასებით. თუ დი ლით მიხვალთ, მაშინ აუცილებლად შეუკვეთეთ ტრადიციული მაროკოული საუზმე: პიტნის ჩაი, ფორთოხლის ახლად გაწუ რული წვენი, თხის ყველის ნაჭრები ტრადიციულ, თხელ არა ბულ პურთან ერთად, ზეთისხილი და უგემრიელესი ბლინე ბი თაფლით. ამ ფეშენებელურ სპაცენტრში 300 მაროკოული დირჰამი (80 ლარამდე) დაგიჯდებათ მდიდრულად მორთულ ჰამამში დასვენება, ხოლო თუ ნატურალური პროდუქტებითა და ორგანული ზეთებით აღმოსავლურ მასაჟს მოისურვებთ, 400-500 დირჰამის (130-140 ლარი) საფასურად აქ არც ამ სია მოვნებაზე გეტყვიან უარს. ამ რიადში გაჩერება, რომელიც შეფშაუენის ცენტრშია განთავსებული, ორკაციანი ოთახი 300დან 600 ლარამდე ღირს. შეგიძლიათ, უფრო მოკრძალებულად, მედინაშიც დაბინავ დეთ, იქ ციცქნა სახლებში მოწყობილ პანსიონატებსა თუ სას ტუმროებში ღამის გათენება 100 დირჰამი (25 ლარი) ღირს. თუ სასწაული მოხდა და ლურჯი ფერისგან დასვენება მო გინდათ, მაშინ ერთი თავშესაქცევი მოგზაურობის შესა ხებ მოგიყვებით, რომელიც აუცილებლად ყინულივით ცივ წყალში ჩახტომით უნდა დამთავრდეს. შეფშაუენიდან 30 წუთის სავალზე დ’აკშურის კასკადისკენ აიღეთ გე ზი (Grand Cascade D’akchour), კლდეებში ჩამალული ფი რუზისფერი აუზებით და „ღმერთის ხიდით“, როგორც მას აქ ეძახიან. ქალაქის ცენტრიდან მანქანა 150 დირჰამად (40 ლარი) წაგიყვანთ და თუ წინასწარ შეთანხმდებით, შეიძ ლება ამ ფასშივე დაგაბრუნოთ უკან.
შესასვლელში მარჯვენა გზას გაუყევით და გაითვალისწინეთ, რომ ხიდამდე ზოგჯერ ხტუნვა-ხტუნვით სიარული ერთ საათს მაინც გასტანს. გზადაგზა, პატარა კაფეებშიც შეძლებთ დას ვენებას – ადგილობრივებს პლასტმასის მაგიდები და სკამე ბი შიგ წყალში უდგათ – შესვენებისას, სტუმრებმა ფეხები რომ გაიგრილონ, პიტნის ჩაი მოსვან და გზა ჩანჩქერამდე ასე გააგრძელონ. ახლა კი გზა თავად შეფშაუენამდე: ამ დასახლებას თავისი აეროპორტი არ აქვს, ამიტომ აქ კასაბლანკიდან, ტანჟერიდან ანდა ფესიდან თუ მოხვდებით. თუ ფესის ახლად აშენებულ აეროპორტს გამოიყენებთ – იქიდან გზას 3-4 საათი დასჭირ დება. შეგიძლიათ CTM ფირმის ავტობუსებით იმგზავროთ. თუ ბილეთის ონლაინ ყიდვას აპირებთ, გამგზავრებამდე 72 საა თით ადრე უნდა შეიძინოთ, რადგან შეფშაუენში ფესიდან, რო გორც წესი, დღეში სულ 2 ავტობუსი დადის. ავტობუსის ბილე თი 22 ლარამდე დაგიჯდებათ. შეგიძლიათ, იმგზავროთ ტან ჟერიდანაც – ამ შემთხვევაში გზის ხანგრძლივობა 3,5 საათია, ბილეთის ფასი კი 13 ლარს არ სცილდება. შეფშაუენის ავტოსადგურიდან ტაქსი 15-20 დირჰამად (5 ლა რი), პირდაპირ მიგიყვანთ ლურჯი ქალაქის ცენტრში. ოღონდ ყურადღება მიაქციეთ, რომ ტაქსიც ლურჯი იყოს – ის, რო მელსაც ადგილობრივები “petit taxi”-ს, ანუ „პატარა ტაქსის“ ეძახიან. ქალაქის ქუჩები იმდენად წვრილია და ერთიმეო რეში ისე ოსტატურად იხლართება, რომ პირველად ჩასული ტურისტისთვის გზის გაკვლევა რთულია, თუ საორიენტაციოდ რამე წერტილს არ აირჩევთ. მაგალითად, ასეთი იყოს სას ტუმრო პარადორი (Hotel Parador). არ გაგიკვირდეთ, თუ Airbnb-ზე არა უბრალოდ ბინას იქირა ვებთ, არამედ რომელიმე სასახლეში, იმავე რიადში მოხვდე ბით. ოთახები ასეთ მდიდრულ სახლებშიც ქირავდება და შე გიძლიათ, 300 დირჰამის (80 ლარი) საფასურად 1001 ზღაპრის რომელიმე ოთახში დასახლდეთ. P.S. რჩევა სელფების მოყვარულებს: შეფშაუენში წასვლისას შეეცადეთ, ჩემოდანში რაც შეიძლება ნაკლები ლურჯი ტონალობის სამოსი ჩაალაგოთ, თუ გინდათ, რომ ფოტოს სილურჯეში სხვებმაც გიცნონ და თქვენც იცნოთ საკუთარი თავი.
არავინ იცის, რატომ, მაგრამ შეფშაუე ნის ვიწრო ქუჩებში უამრავი კატა ზან ტად დაიარება. „დიახ, ეს კატების ქალა ქია, – წერს „ვოგის“ ჟურნალისტი, – მაღა ზიებთან გამოდგმულ სკამებქვეშ შეპარუ ლი ციცქნა კნუტებით და ფანჯრის რაფებზე ჩამომსხდარი ფუმფუ ლა, კარგად გამოკვე ბილი კატებით“.
91 VOYAGER 14/2019
შეფშაუენი
მზე ლურჯ კედლებში რაც არ უნდა აკეთოთ დღის განმავლობაში, ეცადეთ, დილაადრიან, ანდა მზის ჩასვლისას, თქვენი რიადის ან სასტუმროს სახურავზე მოხ ვდეთ და საოცარი სანახაობით დატკბეთ. მზე ჯადოსნურად ამოდის და ჩადის ესპანური მე ჩეთის გორაკიდანაც. როგორც ჩანს, ამ სანა ხაობას ქალაქის სილურჯე კიდევ უფრო მშვე ნიერს ხდის. ჰოდა, რა გასაკვირია, რომ ღამ-ღამობით ად გილობრივები საკუთარ ფასადებს განმეო რებით ღებავდნენ – როგორც კი შეატყობენ, რომ სილურჯე ბაცდება, მაშინვე. დღისით მათ ჩუმ რიტუალზე აღარაფერი მიგანიშნებთ. ეგაა მხოლოდ, კვლავაც ყველაზე ლურჯ და სიზმა რივით ქალაქში გაიღვიძებთ.
მაროკოს ჩრდილოეთით, ატლასის მთების სისტემაში მდებარე, ელ-რიფის ქედზე, კანაფი მე-7 საუკუნიდან იწარმოება. შესაბა მისად, კანაფთან დაკავშირებული კულტურაც უხსოვარი დროი დან მოდის – მას იყენებდნენ ჩვეულებრივ ყოფაში, კულინარიაში, სუფისტურ რელიგიურ რიტუალებში. კანაფის კულტივაცია ელრიფის მცხოვრებლებისთვის დღემდე ერთ-ერთი ძირითადი საარ სებო წყაროა, თუმცა, არალეგალური. არსებობს ვარაუდი, რომ მარიხუანის აღმნიშვნელი ინგლისუ რი სლენგი „რიფერი“ სწორედ ელ-რიფის მთების სახელწოდე ბიდან მოდის. კანაფს, რომელსაც არაბულად კიფს ეძახიან, ად გილობრივები ამუშავებენ და ხშირად ჰაშიშად ჰყიდიან. ქვეყნის დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან, 1956 წლიდან, კანაფის მოხმარება და კულტივაცია მაროკოში უკანონოა. თუმცა მაროკო ბოლო მონაცე მებითაც ჰაშიშის მეორე უდიდესი ექსპორტიორია მსოფლიოში.
92 VOYAGER 14/2019
მედინაში ყველა გზამკვლევი და სამოგზაურო ბლოგი დაგარწმუნებთ იმაში, რომ ლურჯ ქალაქში საყიდლებისთვის ჩასვლა ღირს. ამ საქმისთვის, ცხადია, მედინას უნდა ეწვიოთ, რაც სხვა სამ ყაროში გადასვლას ჰგავს. მედინა აქ გორაკზე შეფენილი მიხვეულ-მოხვეული ქუჩებია – სავსე, კედლებზე ჩამოფარე ბული ხელით ნაქსოვი გადასაფარებლებით, ჭრელი ფარდა გებით, ზედ მიწაზე გაშლილი მაროკოული ქოშებით, აცტეკე ბის ორნამენტებით მორთული ჩანთებით, მზეზე აელვარებუ ლი თითბრის ჩაიდნებით, ვერცხლის თეფშებით, თვლებიანი სამკაულით, ფერადი ტომრებიდან გორებად გადმოსული სხვადასხვა ფერის სანელებლებით. მედინებში სასიარულოდ ხშირად გიდის აყვანაც შეიძლება და არა მარტო აქ, მაროკოს ყველა ქალაქში. ეს კარგია უსაფ რთხოებისთვის და გზის არევის თავიდან ასაცილებლად. თან გიდებმა კარგად იციან, სად იპოვით ჟაკეტებს, შალებს, ნამდვილ ცხვრის თუ აქლემის ბეწვს. რომელ ქუჩაზე უნდა გაუხვიოთ იმისთვის, რომ ტაჟინების დიდი არჩევანი გქონ დეთ – ეს თიხის ხელნაკეთი მაროკოული ქვაბები, ნაირფე რად მოხატული, ერთ კუთხეში განსაკუთრებით ბევრი აწყვია ერთმანეთზე აკოკოლავებული.
მიჰყევით პურის ოხშივარს ახლად გამომცხვარ ადგილობრივი სახეობის პურებს აქ ქუჩებში ატარებენ, ხშირად ქუჩებშივე აცხობენ. ტაჟი ნის ხსენებამ ბუნებრივად წამოიღო ამავე სახელწოდე ბის კერძის სურნელიც. ლურჯ ქალაქში მასაც განსაკუთ რებულად ამზადებენ თევზით, ბოსტნეულით, სუნელებით და ხრაშუნა კუსკუსთან ერთად მოგართმევენ. ზოგი იმის მტკიცებასაც მოჰყვება, რომ ამ კერძში 30-მდე სხვადას ხვა სახის სუნელს იყენებს, მათ შორის – კურკუმას, ილს, პაპრიკას, ჩილის, ძირას, დარიჩინს და კიდევ სხვებს. ბევ რი ადამიანისთვის ლურჯი ქალაქის კაფე-რესტორნები დან ფავორიტია კაზა ჰასანის რესტორანი „ტისემლალი“. თან ღამის გასათევი ოთახები აქვთ, თან კაფეტერია და გან საკუთრებულ ტაჟინს ღია სამზარეულოში სწორედ იქ ამზადე ბენ. ღია სამზარეულო კი იმის გარანტია, რომ კულინარიულ შოუსაც ძალაუნებურად დაესწრებით. www.casahassan.com/en/tissemlal-restaurant/ 93 VOYAGER 14/2019
ტანჟერი
ჰერკულესის ქვაბულები (LES GROTTES D’HERCULE) ოკეანის პირას, ტანჟერის დასავლეთით, 15 კმ-ში მდებარეობს მაროკოს ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ტურისტული ღირსშესანიშნაობა 94 VOYAGER 14/2019
ფორთოხლიანი სანაპიროს ქალაქი გა გა ლ ომიძე
IF YOU SEE HER SAY ‘HELLO’, SHE MIGHT BE IN TANGIER. ბობ დილანი
არიან ტურისტები, რომლებიც ტურისტული გამოცემების აუცი ლებლად მოსანახულებელი ადგილების სიით კმაყოფილდე ბიან და მხოლოდ ფოტოებზე აღბეჭდილი მოგონებებით იკ ვებებიან. არსებობენ მოგზაურებიც, რომლებიც გამუდმებით თავიანთ ნავთსაყუდელს ეძებენ, თითქოს ეპატარავებათ ეს დედამიწა და საკუთარ ადგილს ვერსად პოულობენ. როგორც პოლ ბოულზის რომანის „ცა, რომელიც გვიფარავს“ მთავარი პერსონაჟი, პორტ მორსბი, ტანჟერის სანაპიროზე გადმოს ვლისას ამბობს: „ტურისტი, საერთოდ, რამდენიმეკვირიანი ან რამდენიმეთვიანი მოგზაურობის შემდეგ, ყოველთვის შინ მიიჩქარის, მოგზაური კი არცერთ ადგილს არ ეკუთვნის, მთელი წელი ნელნელა გადაადგილდება დედამიწის ერთი წერტილიდან მეორეში“. პარადოქსების ქალაქია ტანჟერი. ორი მიმართულებით იყუ რება — ევროპისკენაც და აფრიკისკენაც, რიგრიგობით. ყვე ლაფერს ორგვარი მნიშვნელობა აქვს აქ — საკრალურიც და პროფანულიც, ძვირფასიც და იაფფასიანიც, რთულიც და მარ ტივიც — გააჩნია, რა კუთხით შეხედავ. თავის დროზე, ყველაფერთან ერთად, ალბათ, სწორედ იანუსისებურმა ამ ორბუნებოვნებამ ჩამოიყვანა შორეული ქვეყნებიდან ხელოვანები და მწერლები. მატისი აქაურმა გა
ნათებამ შთააგონა, ივ სენ ლორანი — მაროკოულმა ხიფთან მა. აქ, ამ გარემოში ისინი ხელახლა აღმოაჩენდნენ საკუთარ თავს, უშრეტ შთაგონებას პოულობდნენ. თუკი ევროპიდან მაროკოში გამგზავრებას გადაწყვეტთ, შეგიძლიათ ესპანეთის პატარა ქალაქ ალხესირასიდან ან ტარიფადან ტანჟერში ბორნით გადახვიდეთ. სულ რაღაც ორი საათი და იქ ხართ. აქ ატლანტის ოკეანე ხმელთაშუა ზღვას ხვდება. და თუ რაიმეზე შეიძლება ითქვას, რომ მულტიკულ ტურულია, ეს, უპირველესად, ალბათ, ტანჟერია – მაროკოს ქალაქებიდან ყველაზე მრავალეროვანი და მრავალენოვა ნი, სადაც არაბულის და საერთაშორისო ინგლისურის გარდა, ფრანგულადაც ისევე მეტყველებენ, როგორც ესპანურად. ამ დროს არანაკლებ მნიშვნელოვანია გეოგრაფიული მდება რეობაც – აფრიკის კონტინენტზე, ის ერთ-ერთია, რომელიც ყველაზე ახლოა ევროპასთან. ტანჟერი ყველაზე ადრე მატისის ნახატებიდან მახსოვს. მაგ რამ მისი ტანჟერული ხედები ახლოს ვერ მოვა იმასთან, რაც იქ ვიხილეთ, ზოგადად, ფერების შეგრძნების ჩათვლით. გახ სნილობის და სივრცის შეგრძნება აქ მუდმივად თან გდევთ, ისევე როგორც ათობით ადამიანი, რომლებიც ათასგვარ დახ მარება-სერვისს თუ უცხო ქალაქში გზის გაკვლევას გთავა
95 VOYAGER 14/2019
ტანჟერი
ზობთ გარკვეული საფასურის სანაცვლოდ და რის შესახებაც წასვლამდე გამაფრთხილეს, ყურადღება არ მიმექცია. მაგ რამ ბორნიდან ჩამოსულს, ქალაქის ავტობუსთან მებარგული დამხვდა და ზუსტად ერთი ნაბიჯის გადადგმასა და საბარ გულში ბარგის მოთავსებაში 2 ევრო მომთხოვა, რაც, ცხადია, გადავუხადე – კამათი არ ღირდა. ეს იყო პირველი კულტურული შოკი, რომელსაც იმავე დღეს, ტანჟერის სახელგანთქმულ მედინაში ათასგვარი შემოთავა ზებები მოჰყვა – ადგილობრივი ნელსაცხებლებით თუ სუნე ლებით დაწყებული, ჰაშიშით და ოპიუმით დამთავრებული. ტანჟერში შეგიძლიათ შეისწავლოთ მაროკოს ქალაქების თვის დამახასიათებელი მოწყობის ტიპი: მედინა, რომელსაც გალავანს შიგნით მოქცეულ ძველ ქალაქს ეძახიან, ბაზრე ბითა და ვიწრო ქუჩებით; და მის გარეთ არსებული ახალი ქალაქი, თანამედროვე შენობებით და ინფრასტრუქტურით. ტანჟერში მედინიდან პირდაპირ დიდ მოედანზე, სიდი ბუ აბიბის მეჩეთთან მოხვდებით, სადაც ასევე ირევიან „დახმა რების მსურველები“, ოღონდ მათ ამჯერად ქალაქის ახალ გაზრდობა და უსაქმურების არმია ემატება. ეს ადგილი სხვა ტანჟერსაც მაგონებს – უილიამ ბეროუზის ტანჟერს. ნეკა თითმოჭრილი ბეროუზის და მისი კიკის აჩრდილი შეიძლება დღესაც დაეხეტება ამ მოედანზე, „კაფე სენტრალთან“, სადაც ოდესღაც, თავისუფალ საერთაშორისო ზონაში გამოქცეული, ცხოვრობდა. ეს საერთაშორისო ზონა, ის ე.წ. ინტერზონაა, რომელსაც მის რომანში „შიშველი საუზმე“ ვხვდებით. 1920-იანი წლე ბიდან 1950 წლამდე ტანჟერი მართლაც რამდენიმე ქვეყნის პროტექტორატის ქვეშ იყო, რის გამოც ამ თავისუფალ ზონა ში თავს იყრიდნენ ჯაშუშებიც და დევნილი ხელოვანებიც. ეს ბეროუზის, ბობ დილანის თუ „წმინდა ჟან ჟენეს“ (როგორც მას უწოდა თავის ესეში ჟან პოლ სარტრმა) ქალაქია, თავისი რელიგიურ რიტუალამდე აყვანილი კრიმინალური ისტორიე ბით, სექსით თუ ნარკოტიკებით. ტანჟერში მართლაც უხვად ნახავთ ლიტერატურულ ადგილებს. აუცილებლად მოინახულეთ საკულტო კაფე „ჰაფა“, სადაც უილიამ ბეროუზი, სხვა ბიტნიკები თუ მიკ ჯაგერი და ჯონ
ლენონი დადიოდნენ და დააგემოვნეთ სახელგანთქმუ ლი პიტნის ჩაი, დატკბით კაფეს 1920-იანი წლების ყაიდის ლურჯკედლებიანი ინტერიერით, მოზაიკით გაფორმებული მაგიდებით და ულამაზესი ხედით ტანჟერის ყურეზე. ტანჟერში ყველაფერია, რაც ადამიანის გულს გაუხარდება. თუკი მზეს გინდათ მიეფიცხოთ, შეგიძლიათ, ატლანტის ოკეა ნის სანაპიროს დილას, მზის ამოსვლისას ეწვიოთ. უფრო რომანტიკული გასეირნება საღამოს გელოდებათ, როდესაც ოკეანეში ჩაკარგულ მზეს მიადევნებთ თვალს და შორს მო ლას ლოცვას გაიგონებთ და მწვანეგუმბათიან მეჩეთებსაც დაინახავთ. ან შეგიძლიათ, ძველი მედინის ლაბირინთივით ქუჩებს გაუყვეთ და რომელიმე ფორთოხლისფერ ან ყვითელ საჩაიეში შეჩერდეთ, როგორც ტილდა სუინთონის გმირი ჯიმ ჯარმუშის ფილმიდან „მხოლოდ შეყვარებულები გადარჩე ბიან“. სანაპიროზე ქუჩის მოცეკვავეებსაც ნახავთ, რომლებიც აკრობატის ოსტატობამდე მისულ ილეთებს აკეთებენ და ექ სტრემალ ბაიკერებსაც, აქლემებით მოსულ ფოტოგრაფებ საც და ფეხბურთის მოთამაშეებსაც, რომლებიც ამ ქალაქში, ისევე როგორც მთელ მაროკოში, თითქმის ყოველ ნაბიჯზე გხვდებათ. როგორც ჩვენმა მეგობარმა, ბერბერმა საჰიდმა გვითხრა, ფეხბურთი მართლაც უზომოდ პოპულარულია მა როკოში. ქუჩებში სეირნობისას, ისეთი განცდა გეუფლებათ, თითქოს მაროკოელი ახალგაზრდების უმთავრესი გასართო ბი ფეხბურთია. ყველა ქუჩას თავისი გუნდი ჰყავს და ისინი პირდაპირ ქუჩებში თამაშობენ. ტანჟერი და მისი მცხოვრებლები ზღვისპირა კურორტების მცხოვრებთა სტერეოტიპს ამართლებს, რაც ადგილობრი ვების დამოკიდებულებაში ვლინდება – უცხოელისთვის თა ვიანთი პროდუქციით თუ სერვისით დაინტერესების დაუო კებელ და მოუთოკავ სურვილში, რომ მომდევნო თვეების განმავლობაში ფიზიკური არსებობა შეძლონ. ეს აღარ არის ჟან ჟენეს და ბეროუზის ტანჟერი. უფრო იმავე უცხოელი ტურისტების მიერ განებივრებული მაროკოელებით დასახ ლებული საპორტო ქალაქია, რომელიც მაროკოს ქალა ქებს შორის, ალბათ, ყველაზე დიდი გამოწვევის წინაშეა – როგორმე საინტერესო და გაყიდვადი გახდეს ევროპელი და ამერიკელი სტუმრებისთვის, რომლებისთვისაც ტანჟერი აფრიკის კარიბჭეა.
96 VOYAGER 14/2019
ტანჟერი
ღირსშესანიშნაობა
სიარული ტანჟერში სურათი ტანჟერის მედინაშიც უცვლელია – ზედ ქუჩებში გასა ყიდადაა გამოფენილი ხელით ნაქსოვი ფარდები, ხილი და სხვა პროდუქტები, ლაბირინთე ბად იკლაკნება ქუჩები, სადაც დაკარგვა, როგორც მაროკოს ნე ბისმიერ სხვა მედინაში, იოლია. თუმცა, საორიენტაციოდ რამდე ნიმე ადგილის დამახსოვრება ტანჟერის ძველ ქალაქში მაინც ღირს. მაგალითად, RUE SEBOU და RUE DES ALMOHADES – ეს ორი ქუჩა ტრადიციული მაროკოული ნივთების შესაძენად საუკეთე სო ადგილია. ელ-კასბას გარ შემო განლაგებული ქუჩები კი სუვენირებისა და აქსესუარების სამოთხეა.
Rumi 1436 – ამ მაღაზიაში ბუნებრი ვად არომატიზებული სოიოს ცვილის სანთლები იყიდება, კლასიკურ მარა ქეშულ ჩაის ფინჯნებში. Las Chicas – ეს თანამედროვე გაგე ბის concept store-ია, ბალიშების, ფან რებისა და სანათების, სამასაჟე ზეთე ბის, ხელჩანთებისა თუ შალების დიდი არჩევანით. Parfumerie Madini – ეს მადინის სუ ნამოს სახლია, რომელიც 1919 წლიდან უშვებს მსოფლიოში ერთ-ერთ ყვე ლაზე გამძლე და ძვირფას სუნამოებს, საიდუმლო რეცეპტურით, ის ტანჟე რის ერთ-ერთი ყველაზე სახასიათო ღირსშესანიშნაობაცაა. Laure Welfling – ეს კი ტანჟერის ცნო ბილი დიზაინერული სამოსის მაღა ზიაა, სადაც ხელით შეკერილი, ძვირ ფასი ქსოვილებისა და მრავალფერო ვანი ბოჰოჩიკის სტილის ტანსაცმელი იყიდება – laurewelfling.com. დაიმახსოვრეთ ეს სახელიც: Petit Socco – ეს ტანჟერის ერთ-ერთი მთა ვარი მოედანია. იყო დრო, იქაურობა ნარკოდილერებსა და სექსმ უშაკებს ეკავათ, ასევე იყო დრო, როცა ამ ად გილებში ამერიკელი მწერალი პოლ ბოულზი ანდა ამერიკელი ბიტნიკები დაბორიალობდნენ. ახლა იქ სხვანაი რი გარემოა – ოდნავ უფრო სტერი ლური – მხოლოდ ტურისტებსა და ჩაის სმასა და ნარდის თამაშში გართულ ტანჟერელებს თუ ნახავთ. თუმცა, ალენ გინზბერგის, უილიამ ბეროუზისა თუ ჯეკ კერუაკის გათელილ გზებზე ხეტია ლი ლიტერატურის მოყვარული ყველა მოგზაურისთვის უმნიშვნელოვანესი რიტუალია – მათი ლიტერატურული პილიგრიმობა ხომ ტანჟერის ქუჩებში ხეტიალით წარსულის აღდგენის მცდე ლობაა.
OLD AMERICAN LEGATION
DAR-EL-MAKHZEN
Petit Socco-ს სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში აშშ-ის ყოფილი საკონსუ ლოა – ყველაზე ძველი დიპლომატიუ რი ცენტრი მსოფლიოში.
ამ გრანდიოზულ შენობაში, რომე ლიც ელ-კასბის აღმოსავლეთ მხა რეს, ერთ-ერთ ყველაზე მაღალ ნა წილში მდებარეობს და მედინასა და გიბრალტარის სრუტეს გადაჰყურებს, წინათ ქალაქის სამეფო სასახლე იყო განთავსებული: იქ მეფეები ჩერდე ბოდნენ თავიანთ ამალასთან ერთად, როცა კი ქალაქს ეწვეოდნენ. ამიტომ დარ ელ-მახზენი ნამდვილი არქიტექ ტურული ღირსშესანიშნაობაა.
დღეს იქ მუზეუმია, რომელზეც „ნიუ იორკ ტაიმსის“ ავტორი წერს, რომ „პოლის სახარებას“ ეძღვნება და გუ ლისხმობს პოლ ბოულზს – იქ მარ თლაც იმდენი მასალაა დაცული ბოულზის მაროკოულ ცხოვრებაზე, რომ ხუმრობით ნამდვილად შეიძ ლება ასეც დაასკვნა. თუმცა ექსპოზი ცია, პირველ რიგში, მაროკო-აშშ-ის ურთიერთობის ისტორიას აღწერს. ექსპონატებს შორისაა ჯორჯ ვაშინ გტონის ცნობილი წერილი, რომელიც მან მაროკოს სულთანს გაუგზავნა. თავად შენობაც აშშ-ის მთავრობას მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარ ში მაროკოს სულთანმა გადასცა და მას შემდეგ ამ ქვეყანაში ამერიკული დიპლომატიის შტაბბინაა. იქაა გამო ფენილი ტანჟერში მცხოვრები ამერიკელი მხატვრის ტილოც, რომელსაც „მაროკოულ მონა ლიზას“ უწოდებენ. 8, Rue d’Amerique, Tanger 97 VOYAGER 14/2019
გამორჩეულად ლამაზია მისი ორი ში და ეზო, მარმარილოს შადრევნებით, ხის ორნამენტებითა და არაბესკებით. დღეს იქ ორი მუზეუმია განთავსებუ ლი – არქეოლოგიისა და მაროკოული ხელოვნების. ამ უკანასკნელს სულ თნის სასახლის ყოფილი სამზარეუ ლოების ტერიტორია უჭირავს. მუ ზეუმის კოლექციები პრეისტორიული ხანიდან შუა საუკუნეებამდე შთამ ბეჭდავ კოლექციებს მოიცავს. მეორე მუზეუმის ექსპოზიციები კი იქაა მოწ ყობილი, სადაც წინათ სამეფო საძი ნებლები იყო. ისტორიის სხვადასხვა ხანაში მოგზაურობის შემდეგ, სტუმ რები ხშირად სასახლის კუთვნილ ან დალუსიურ ბაღში ისვენებენ.
ტანჟერი
ღირსშესანიშნაობა
Petit Socco
Bab Haha
Les Fils du Detroit
Bab Haha – ამ ადგილთან გონებაში ეს ფრაზაც დააკავშირეთ. Bab haha შთამბეჭდავი, თაღოვანი გასასვლე ლია, რომლის მეორე მხარესაც უკვე ოკეანე ჩანს. აქ, ალბათ, საუკეთესოდ იგრძნობა გზაგასაყარზე ყოფნა – თქვენ ზურგს უკან – ტანჟერიდან – აფრიკა იწყება, წინ, ლურჯი წყლის გადაღმა კი ევრო პაა. ეს გზაჯვარედინზე დგომის შეგ რძნება ტანჟერში ყველა მოგზაურის თვის ცოცხალია. Le Détroit Palace – ელ-კასბაშია ეს ძველი, ცნობილი კაფეც, რომელსაც ტურისტები დაუვიწყარი ხედების გამო დღესაც ეტანებიან. 1960-იან წლებში კი ამერიკელი ექსპატრიატი მწერ ლებისა და ხელოვანების თავშეყრის ერთ-ერთი საყვარელი ადგილიც იყო. დღეს აქ ტანჟერელები ხშირად ქორ წილებს იხდიან, რადგან კაფეს უზარ მაზარი დარბაზები აქვს. თუმცა, ქორ წილიც რომ არა, იქ ასვლა მაინც ღირს – გარშემო არცერთ სხვა რესტორანს არ აქვს საცეკვაო მოედნის ზომის ვე რანდა, საიდანაც ხედი 360 გრადუსზე იშლება. Le Détroit Palace, Riad Sultán,
Kasbah
იქვე, იმავე უბანში, მსგავსი სახე ლის მქონე, მაგრამ რადიკალურად განსხვავებული ბარია Les Fils du
Detroit (რაც თარგმანში სრუტის შვილებს – იგულისხმება გიბრალტა რის სრუტე – ნიშნავს). ესაა მოცუცქნული ოთახი, რომელსაც ერთი კარი და სამი ფანჯარა აქვს, მაგრამ სტუმ რები მაინც მუდამ ეტანებიან. ამის მიზეზი იქაური მუსიკაა – უკვე ხანში შესული მუსიკოსები სხვადასხვა მა როკოულ ინსტრუმენტზე უკრავენ და არაბულ-ანდალუსიური მუსიკის ჯემსეიშენებს აწყობენ, ეს ყველაფერი კი შესანიშნავად ერწყმის ტანჟერის ბო ჰემურ განწყობას. 1 rue Ibn Abbou EL MOROCCO CLUB ადგილს ამ სახელწოდებით მრავალ ფეროვანი ფუნქციები აქვს – ის ბევ რისთვის საყვარელი რესტორანიცაა, ფორტეპიანოს ბარიცა და ტერასაზე მოწყობილი კაფეც. 1931 წლიდან ამე რიკული ბოჰემის ერთ-ერთ საყვარელ თავშეყრის ადგილს წარმოადგენს ტანჟერში – როგორც ნიუ-იორკის ჯაზ კლუბის ტყუპისცალი. იქაური ნეომავრიტანულ სტილში გა დაწყვეტილი ლაუნჯი ისე გამოიყუ რება, გეგონება, სადაცაა დარბაზში თეთრ კოსტიუმში ჩაცმული ჰამფრი ბოგარტი უნდა შემოვიდესო, – იხსე ნებს ერთი ტურისტი და დასძენს, რომ იქაურობა უფრო „21-ე საუკუნის კა საბლანკას“ ჰგავს – დასასვენებლად 98 VOYAGER 14/2019
ჩასული ბიზნესმენები, თანამედროვე წყვილები და მაროკოელი ახალგაზ რდები – ასეთია ახალი ეპოქის „ელ მაროკო კლუბი“. დიჯეი ხან ჯაზს ატრიალებს, ხან – მა როკოულ პოპს, ბარისტა მოხიტოს ამზადებს, ანდა მაროკოული წითელი ღვინით უმასპინძლდება სტუმრებს და ასე გრძელდება ყოველ საღამოს 8 საათის შემდეგ. დღისით კი ყველა ასწლოვანი ფიკუსის ხის ჩრდილქვეშ მიისწრაფვის – ფიკუსი კლუბის ტე რასაზე დგას და მის ქვეშ საუზმობა, წიგნის კითხვა ანდა გამორჩეულად გემრიელი დესერტების გასინჯვა ერთი სიამოვნებაა. სხვათა შორის, „ელ მა როკოს“ ხშირად აკითხავენ ტკბილეუ ლის გამო და ტანჟერს სხვა მოდური საკონდიტროები და სადესერტე კა ფეებიც აქვს. elmoroccoclub.ma
ტანჟერს აქვს მეორე ცნობილი მოედა ნიც – Grand Socco – ადგილი, სადაც ფართო გზა ვიწრო, ქვაფენილიან ქუ ჩაბანდებად მიიკლაკნება. ერთ მხარეს დიდი მეჩეთია, მეორე მხარეს – კინო თეატრი, ამიტომაც მოგზაურები იქაუ რობას ძველ და ახალ ეპოქებს შორის დამაკავშირებელ ხიდს უწოდებენ. ერთ მხარეს დახლებზე მაროკოული სამოსი, ათასგვარი ხილის ჩირი და ახლად დაკრეფილი ფორთოხლები იყიდება. ცენტრში მდგარი შადრევნის გარშემო კი მერხებია განლაგებული და რეალურად შეგიძლიათ დააკვირ დეთ ძველისა და ახლის შეხვედრის ამ უწყვეტ პროცესს. ამ კონტრასტს კიდევ უფრო თვალსა ჩინოს ხდის ქვის შთამბეჭდავი თაღი (Bab Al Fahs), რომელიც ევროპულ და არაბულ ტანჟერს ერთმანეთთან თან აკავშირებს და თან ჰყოფს. დიდი მეჩეთი ამ მოედნის სიახლოვეს მდებარეობს დიდი მეჩეთიც, რომლის ადგილზეც მეხუთე საუკუნეში რომაული ტაძარი იდგა. პორტუგალიელების დამპყრობ ლური კამპანიის შემდეგ, შენობის დატვირთვა შეიცვალა, მერე კი სულაც მუსლიმთა სალოცავად გადაიქცა – მეჩეთი გახდა. ეკლესიასა და მეჩეთს შორის ამ შენობის ფუნქციები კიდევ ორჯერ აირია და სწორედ ამან აქცია დღევანდელი დიდი მეჩეთი მაროკოს მრავალფეროვანი გავლენების ამ სახველ გრანდიოზულ მონუმენტად; ასევე საინტერესო არქიტექტურულ ნამუშევრად. წმინდა ანდრიას ეკლესია ტანჟერის ერთ-ერთი ყველაზე შთამ ბეჭდავი ღირსშესანიშნაობაა. მისი მშენებლობა 1905 წელს დასრულდა მიწაზე, რომელიც მაროკოს მეფემ ჰა სან პირველმა ტანჟერში მცხოვრებ ბრიტანელ ემიგრანტებს ანგლიკანუ რი ეკლესიის ასაგებად გადასცა. ეკ ლესია კი დანამდვილებით ანგლიკა
ნურია, მაგრამ თვითონ ნაგებობის დათვალიერებით ამას ვერც მიხვდე ბით. ერთი ნაწილი მინარეთს ძალიან ჰგავს და მთლიანად შენობაც უფრო მავრიტანული არქიტექტურის გავლე ნითაა – ისე, ამ ინტერნაციონალურ ქალაქში სხვაგვარად ვერც იქნებო და – სხვადასხვა რწმენის, სტილის, ფასეულობის შერწყმა აქ ცხოვრების წინაპირობაა. ეკლესია Grand Socco-სთან ახლოს მდებარეობს. იქვეა საფრანგეთის სა კონსულო – საფრანგეთის მოედნის (Place de France) კუთხეში. სხვათა შორის, ეს ის ადგილია, სადაც ქა ლაქში ჩასული უამრავი უცხოელი სულ ირეოდა და დღემდე ირევა; სა დაც ომების დროს აგენტებს ეძებდნენ და უამრავ გასაიდუმლოებულ საქ მეს წყვეტდნენ; და სადაც 2007 წლის ფილმის, „ბორნის ულტიმატუმის“, დევნის ცნობილი სცენა გადაიღეს. 50, rue d'Angleterre
CINEMATHEQUE / CINEMA RIF დიდი მოედნის არეალში მდებარე ეს კოლონიალიზმის ეპოქის შენობა ად ვილი მისაგნებია და ის ერთნაირად პოპულარულია ადგილობრივებსა და ტურისტებს შორის. მეტიც, ტანჟერში ჩასული მოგზაურები ერთ-ერთ აქტი ვობად სინემათეკაში ფილმის საყუ რებლად წასვლას ხშირად გეგმავენ, რადგან იციან, ესაა შეულამაზებლად ტანჟერული რიტუალი, რომელიც წარსულ, ბოჰემურ ეპოქას აცოცხლებს და კულტურათა გზაჯვარედინზე გაგ რძნობინებს თავს – აქ ხომ ფილმებს ფრანგულადაც უჩვენებენ და არაბუ ლადაც. სინემათეკა 1938 წელს გახ 99 VOYAGER 14/2019
სნილ კინოთეატრ „რიფის“ შენობაში მდებარეობს. 1930-იან წლებში, როცა ტანჟერს საერთაშორისო ზონის სტა ტუსი ჰქონდა და უამრავ მოგზაურს, ვაჭარს, ხელოვანს იზიდავდა, ბუნებ რივად დადგა იმის საჭიროება, რომ ქალაქს ესპანური, ამერიკული, ბო ლივუდის თუ ეგვიპტური მიუზიკლების გასაშვებად ცალ-ცალკე კინოთეატრე ბი ჰქონოდა. მერე და მერე, ტელევი ზიის პოპულარიზაციის შემდეგ, ამის საჭიროება ნელ-ნელა გაქრა და კინო თეატრები დაიკეტა. გარკვეული დროის განმავლობაში მხოლოდ „რიფი“ აგრძელებდა მუშაობას. თუმცა, 2005 წელს, უკვე ამორტიზებული შენობა დანგრევას არტისტებმა გადაარჩინეს. მათ ამ კულტურულ ძეგლზე პასუხის მგებლობა აიღეს და ორ წელიწადში Cinematheque de Tanger – კინოთეატ რი ორი დარბაზით და კინოარქივი გახსნეს. CAFÉ CINEMATHEQUE DE TANGER აქაურობა გამორჩეულად ფრანგული ხელწერის მქონე ადგილია – საყვა რელი თავშესაქცევი ძველი თაობის მაროკოელებისთვის და ტანჟერში დიდი ხნის წინ ჩასახლებული უცხოე ლებისთვის. იქ, სადაც წინათ ჟან ჟენე და ტენესი უილიამსი ისხდნენ, ახლა ისინი შეექცევიან ლატეს. კაფე სწო რედ ზემოთ ხსენებულ კინოთეატრსა და კინოარქივს ეკუთვნის და ყველას ხიბლავს თავისი რეტროავეჯით, რო მელიც ახლა მოდურად ითვლება, ახ ლად დაწურული წვენებით, მაროკოე ლი მედიდური კატებით, ექსპატრიატი ხელოვანებითა და უფასო ინტერნე ტით. cinemathequedetanger.com/en/
ტანჟერი
ღირსშესანიშნაობა
ზუსტად კინოთეატრის მოპირდაპირე მხარეს მენდუბის (საერთაშორისო ზონის სტატუსის მქონე ქალაქში სულთნის წარმომადგენლის) ყოფილი რეზიდენციაა, ახლა იქ ულა მაზესი პარკი მდებარეობს, Mendoubia Gardens, სადაც დასასვენებლად უქმე დღეებში ახალგაზრდა ტანჟერელები ოჯახებით ხშირად დადიან. ამ ბაღში ერთი რვაასწლოვანი ხე დგას და იქაურობა სხვა ეგზოტიკური შესახედაობის მცენარეებითაცაა გადაპენტილი. ბაღშივე, მთავარი გორის წვერზე, მეფე მუჰამად მეხუთის ქვის მონუმენტი დგას – ქანდაკება ასახავს იმ მომენტს, როცა მეფემ თავისი ცნობილი სიტყვით მიმართა საფრანგეთს 1947 წელს, რათა მაროკოსთვის დამოუკიდებლობა მიეცათ.
RUE MAGELLAN ერთი ამერიკელი მწერალი წერდა, რომ ტანჟერის ამ ქუ ჩას იმავე რაიონში, სადაც „ლე ბულვარით“ უკვე შევედით, თუ სახელს გადაარქმევენ და ბიტნიკების ქუჩას დაარქმე ვენ, უფრო მართებული იქნება, რადგან სწორედ აქ ცხოვრობდნენ, სვამდნენ და ერთობოდნენ კერუაკი, ბეროუზი, გინზბერგი და სხვებიო. ამ ქუჩაზე მდებარეობს სასტუმრო „ელ მუნირიაც“.
LE BOULEVARD Boulevard Pasteur – ანდა უბრალოდ „ლე ბულვარი“, როგ ორც მას ხშირად უწოდებენ, – ტურისტების შესავა ლია კოლონიური ეპოქის ქალაქში. არტ-ნუვოსა და არტდეკოს სტილში გადაწყვეტილი შენობები, კაფეებით, სუვე ნირების მაღაზიებით, ანტიკვარიატებით, ბანკებით, სასეირნო ადგილებით ხედით ხმელთაშუა ზღვაზე – მოკლედ, ეს უბანი სულ სხვა რაკურსით გვაცნობს ტანჟერს.
ერთ-ერთი საკულტო და ბევრი მოგზაურისთვის ლამის თაყვანისცემის ადგილია მაღაზია Librairie des Colonnes, რომლის მფლობელიც ივ სენ ლორანის პარტნიორი პიერ ბერჟე იყო და ამ ადგილზე 1949 წლიდან ფუნქციონირებს. იქაურობა მეოცე საუკუნის დიდი მწერლების სემიუელ ბეკეტის, ტრუმენ კეპოტეს, ჟან ჟენესა და ტენესი უილიამსის საყვარელი ადგილი იყო.
HOTEL EL MUNIRIA ეს ის სასტუმროა, სადაც თითქმის მუდმივად, თვეობით ცხოვრობდა ბეროუზი. სასტუმრო დღესაც ფუნქციონირებს, ის უფრო იაფფასიანი ჰოსტელია, მაგრამ, სამაგიეროდ – ფასდაუდებელი სავანე ბეროუზის კულტის მიმდევრების თვის – ყველას შეუძლია დაჯავშნოს იგივე ოთახი, სადაც მწერალი „შიშველ საუზმეს“ წერდა და ასწორებდა.
მომხიბვლელად ძველმოდური ფასადი სწორედ ამ წარ სულ დროს შეახსენებს გამვლელს, შიგნით წიგნებით სავ სე თაროს თარო ადგას თავზე – გარშემო მრავალ სხვადასხვა ენაზე დაბეჭდილ წიგნს, რუკასა და ქუჩის გეგმას იპოვით ტანჟერზე. მათ შორისაა, 2013 წელს გამოცემუ ლი, ერთ-ერთი ყველაზე უახლესი წიგნი „ლიტერატურულ ტანჟერზე“ ჯოშ შუმეიკის ავტორობით. წიგნს ასე ჰქვია: „ტანჟერი: ლიტერატურული გზამკვლევი მოგზაურთათვის“ (amazon.com – Tangier: A Literary Guide for Travellers).
ზოგიერთი მიმომხილველი ხმაურზე წუწუნებს – ამ ლეგენ დარული სასტუმროს ქვედა სართულზე ხომ არანაკლებ ლეგენდარული ბარია, სადაც გვიანობამდე სვამენ (ბარს მაგარი ალკოჰოლის გაყიდვის ლიცენზია აქვს, თუმცა მაისი დან 4 ივნისამდე რამადანის გამო იკეტება).
54 Avenue Pasteur / Fb: @librairie.descolonnes
1 Rue Magellan / Fb: Hotel El Muniria
მოგზაურები სხვა რჩევებსაც გვაძლევენ – #4 კუთხის ოთახი ძალიან ნათელია, #8 ოთახს შესანიშნავი ტერასა ჰქონია.
100 VOYAGER 14/2019
ტანჟერი რესტორნებბი
GRAN CAFÉ DE PARIS
CAFÉ HAFA
ეს კაფე ტანჟერში 1927 წელს გაიხსნა და დღემდე მყარად დგას, როგორც ქალაქის ისტორიის ნაწილი და ლეგენდა. ყავისფერი ტყავის სავარძლები, ხის ჩარჩოები და სვეტე ბი, ზედ ძველმოდური სანათებით, ვოლუბილისის გაცვეთი ლი ფოტოები კედლებზე, სარკეებიანი სვეტები და კედლე ბი – წარმოიდგინეთ ეს ყველაფერი და მიხვდებით, რომ ამ კაფეში ფეხის შედგმა საკმარისია, განცდებით ბერტოლუ ჩის ფილმში ანდა ბეროუზის ეპოქაში მომენტალურად რომ გადასახლდეთ.
ეს ღია ცის ქვეშ მდებარე კაფე ლამის ტანჟერის სიმბოლოა, რადგან თითქმის საუკუნის ხნისაა. გაცვეთილი თეთრი ფე რის აივნები გორაკის ციცაბო ფერდზე ტერასებად ეშვება ხმელთაშუა ზღვისკენ, ანუ ტანჟერის ყურისკენ, და ამიტომ გამოირჩევა თავისი პანორამული ხედებით ზღვაზე, ზღვის იქით კი – ესპანეთზე.
აქ საჭმელ-სასმლისთვის არ დადიან, აქ დადიან აურის, წარსულის, ტანჟერის ბოჰემური რიტუალების შესაგრძნო ბად. „მივედი, ვნახე, წამოვედი“ – ამ მიდგომით აქაურობას ვერ აღიქვამთ, თქვენც ზანტად უნდა მიეყუდოთ კედელს და ფართო შემინული კედლების იქით დააკვირდეთ გამვლე ლებს ანდა კაფეს სტუმრებს – ზოგი სიგარას ეწევა და ჩაფიქ რებულა, ზოგი გაზეთს კითხულობს და რძიან ყავას სვამს – აქ ნიუანსებზე დასაკვირვებლად უნდა მიხვიდეთ.
აქ ნამყოფი სტუმრების რჩევა ასეთია: წრუპეთ ტკბილი ჩაი, ჩაჭყლეტილი პიტნის ფოთლებით და დატკბით წყლის იქით გადაშლილი ანდალუსიის ხედებით. აქაურობაც საუკეთე სო ადგილია გზაჯვარედინებზე, კულტურათა შეხვედრებზე, გარდასულ ომებსა და მშვიდობის სირთულეებზე დასაფიქ რებლად. ფინჯან ჩაისა და ორ ქვეყანაზე გადაშლილ ხედს სწორედ ასეთი გლობალური თემები უხდება. Avenue El Haj Mohamed Tazi -დან გადასახვევი
Gran Café de Paris, Avenue Pasteur
TANGERINN BAR ამ ბარის დეკორი შეცვლილია (შავი ტყავის სავარძლები, ვინილის საკრავები) და სხვაგვარად გამოიყურებიან მი სი სტუმრებიც – 20 წლის მაროკოელი ჰიპსტერები, მაგრამ ბეროუზის აჩრდილი აქედანაც არსად მიდის – კედლებზე მისი ციტატებია და იქვეა უზარმაზარი სტრიტარტიც. რაც მთავარია, ბარი დღემდე #1 საერთაშორისო თავყრილო ბების ადგილია ტანჟერში. აქ აღნიშნავენ ჰელოუინსაც და სხვა დასავლურ პოპკულტურულ დღესასწაულებს და „კულტურათა დიალოგის“ ჰიპსტერულ გაგებას კვლავაც აძლიერებენ ტანჟერში.
LE NUMBER ONE
Fb: TangerInn • საქართველოს მოქალაქეებს მაროკოში სტუმრობისთვის ვიზა ესაჭიროებათ, რომელიც კიევში (უკრაინა) გაიცემა მაროკოს საელჩოს საკონსულოში (მეტი ინფორმაციისთვის ეწვიეთ გვერდს: http://www.maec.gov.ma/). • 1 მაროკოული დირჰამი = 0.28 ლარს. მაღაზიების, სასტუმროებისა თუ რესტორნების უმრავლესობაში ანგარიშსწორება ევროშიც შესაძლებელია. • ტაქსი უამრავია, იაფი და იშვიათად იყენებენ ტაქსომეტრს. უმჯობესია, მძღოლს ფასზე თავიდანვე შეუთანხმდეთ.
წლების შემდეგ კი, იქვე, იმავე რაიონში მდებარე ეს ბა რი გაითქვამს სახელს, როგორც რომელიმე, სამომავლოდ ლეგენდად ქცეული მწერლის ან არტისტის საყვარელი თავშესაქცევი ადგილი – თანამედროვე ექსპატრიატი მწერ ლები ტანჟერში სწორედ იქ იკრიბებიან. დეკორი კიჩურია, ლუდი – კასაბლანკური, ყველანაირი ფასის მქონე ლიქიო რიც უამრავი აქვთ. ქალებს თავისუფლად უშვებენ.
101 VOYAGER 14/2019
1 Boulevard Mohamed V
ტანჟერი სასტუმროები
HOTEL NORD-PINUS
GRAND HOTEL VILLA DE FRANCE
ეს სასტუმრო გამოცემა Conde Nast Traveller-ის 2017 წლის ოქროს ჯილდოს მფლობელია. ელ-კასბას უმაღლეს წერ ტილში პორტუგალიური ნაგებობის საძირკველზეა აშენებუ ლი და თვალისმომჭრელი პანორამული ხედით გამოირჩევა ატლანტის ოკეანესა და ხმელთაშუა ზღვაზე. ოთხი ნომერ-ლუქსისა და სხვა სტანდარტული მომსახურების გარდა, სასტუმრო დამსვენებლებს სთავაზობს სახლებსაც ორიგინა ლური სახელწოდებებითა და უმაღლესი ხარისხის მომსახუ რებით. ტყავის, კედრის ხეებისა და ზღვის სურნელი, ძვირფა სი ქსოვილები, მარმარილოს იატაკი, უძველესი ხელნაკეთი მოზაიკა – ამ და სხვა დახვეწილი ნიუანსებით Nord-Pinus-ი ყველას გაოცებას ახერხებს.
1880 წელს აგებული ეს სასტუმრო ტანჟერის ყველაზე ფე შენებელური სასტუმრო იყო წინათ, შემდეგ, დროთა გან მავლობაში მთლიანად დაინგრა, 2014 წლიდან კი ხელახლა აღადგინეს, როგორც მრავალფეროვანი ისტორიის მქონე, 58-ოთახიანი ხუთვარსკვლავიანი სასტუმრო ქალაქის ცენ ტრში. მას ღია აუზიც აქვს, ოთახების საკმაოდ კარგი არჩევა ნი და ცნობილი რესტორანიც. Angle Rue de Hollande et Angleterre, 90000
EL MINZAH HOTEL ასეთი ლეგენდა არსებობს: თითქოს, ფილმ „კასაბლან კის“ „რიკის კაფე“ ძველ სასტუმრო El Minzah-ის სალონის მიხედვით შექმნესო. მართალი რომც არ იყოს, ამ სასტუმ როს მაინც დაჰყვება განსაკუთრებული შარმი და საოცარი ესთეტიკურობის შეგრძნება. შიდა დეკორი ესპანურ-მავრი ტანულ სტილშია გადაწყვეტილი და ამას ემატება პრემიუმკლასის ექსკლუზიური მომსახურებაც. სწორედ ამ უნიკალუ რი ნაზავის გამოა, რომ სასტუმროს ბინადრები ტანჟერის ურბანული ხმაურითაც ახერხებენ ტკბობას და შემდეგ ისე განტვირთვასა და დასვენებას, თითქოს, მაღალმთიან, უკაც რიელ პანსიონატში ცხოვრობდნენ. ალბათ, გიბრალტარის სრუტეზე დაუვიწყარი ხედების გარდა, შვების მომგვრელ განწყობას ქმნის სასტუმროს ბაღიც, სადაც პალმები, ევკალიპტები, ვარდები, გერანები და სხვა ეგზოტიკური მცენარეები ხარობს. 85, Rue De La Liberte
აქვს გამორჩეულად დახვეწილი რესტორანიც, რომელიც ზედგამოჭრილია რომანტიკული სადილისა თუ დიდი, მე გობრული თავყრილობისთვის. მარმარილოს სვეტები, თა ღები, დიდი სარკეები – დეკორი სულთნის შესაფერისია და არა მხოლოდ დეკორი – სუფრაც – აქ მაროკოული სამზა რეულოს ნამდვილ კლასიკას შემოგთავაზებენ – ელ-რიფის მთებიდან ფერმერ ქალებს ფერად-ფერადი ბოსტნეული ჩა მოაქვთ რესტორანში, ტანჟერელი მეთევზეები ახლად დაჭე რილ თევზეულს ეზიდებიან ხმელთაშუა ზღვიდან და ატლან ტის ოკეანიდან და ამ გამორჩეულად ჯანსაღი ადგილობრივი პროდუქტით შეშის ცეცხლზე მზადდება ტაჟინის ნაირსახეო ბა, გრილზე იწვება თევზი და ბოსტნეული, მზადდება ლიმო ნის კანფეტები და ასე დაუსრულებლად. nord-pinus-tanger.com 102 VOYAGER 14/2019
გირჩევთ
ანა ნინუა საქართველოს ბანკი, ბიზნესის განვითარების მენეჯერი
მაროკოში შარშან ვიყავი – კონკრეტულად, ტანჟერში. მის ძველ ნაწილში სიღარიბისა და ბედნიერების უცნაური შერწყმა რომ ვნახე, მსგავსი არსად მინახავს. ეს საკმაოდ უჩვეულო სინთეზია, ძალიან იშვიათად, რომ ღარიბ ადამიანს ასეთი ღიმილი, ასეთი ფერადოვნება ეტყობოდეს. ტანჟერში კი, ვინც მხვდებოდა, ყველა ბედნიერი იყო, გარემო კი – ჭრელი, ვერაფრით წარმოიდგენდი, რომ ამ ადამიანებს რამე უჭირთ, მიუხედავად იმისა, რომ მართლა წარმოუდგენელი სიღარიბეა მდიდრების უბნებს იქით. ქალაქში თეთრი და ცისფერი ჭარბობს და თან იმდენად, რომ ეს ფერი ტანჟერიდან დაბრუნების შემდეგ, სულ იქაურობას მახსენებს. მცენარეებიც საოცრად მკვეთრი ფერისაა მაროკოში. კაქტუსების ინტენსიური, კაშკაშა სიმწვანე არასდროს დამავიწყდება. თუ ტანჟერში ჩახვალთ, აუცილებლად გადით ქალაქგარეთ იმ ადგილას, საიდანაც დააკვირდებით, როგორ უერთდება ზღვა ოკეანეს. ორი სხვადასხვა ფერის ნაკადი ერთდება და ეს ზოლი იმდენად მკვეთრია, არაფერი სჯობს ამის ცქერას. რას არ იპოვი ძველებური ნივთების მაღაზიებში – სკივრებს, სანათებს, საოცარი ფერებით მოხატულ ფილებს და ათას სხვას. სწორედ ასეთი მოხატული ფილებითაა გაწყობილი ძველ ქალაქში სადარბაზოები. მაროკოში რომ სუვენირები შეიძლება შეიძინო, ასეთებს სხვაგან ვერსად იპოვი. ხშირად შეხვდები ნიჟარებს, რომლებიც შუაზეა გაჭრილი და შიგნიდან წარმოუდგენელი ფერები იღვრება. მაროკოდან აუცილებლად წამოსაღებ ნივთებს შორის ტუიას ხის ზარდახშებს დავასახელებდი. დიდი ხნის შემდეგაც კი, თავს რომ ახდი, წიწვოვან, სასიამოვნო სურნელს იგრძნობ და მოგზაურობაც გაგახსენდება. ცხადია, მოგონებებს ყველაზე უკეთ კულინარია აღძრავს. ნაირ-ნაირ ზღვის პროდუქტებზეც მაროკო მახსენდება. მაროკოში მართლაც ზღვის პროდუქტების მრავალფეროვანი არჩევანია, თან საკმაოდ ხელმისაწვდომ ფასად. გრძნობები, რაც მაროკომ დამიტოვა, მალაიზიაში მქონდა მხოლოდ. მეგონა, რომ ზღაპარში ვიყავი, ისეთი ეგზოტიკური, სილამაზითა და ემოციებით დამუხტულია ყველაფერი.
103 VOYAGER 14/2019
ტანჟერი
ქალაქი, სადაც ევროპა და ისლამი თანაარსებობს ტ ა ო ლეონ იძე ზოგიერთ ქალაქს წიგნებიდან ისე იცნობს მკითხველი, ჩას ვლის შემდეგ ვერ იშორებს იქ უკვე ნამყოფობის განცდას – თითქოს, იმ ქუჩებში უკვე უვლია, არ დაიკარგება. ცნობილი მხატვრული ნაწარმოებების გამო პარიზია ბევრი იქ საერ თოდ ვერმოხვედრილი ადამიანისთვის ასეთი ქალაქი. თუმ ცა, ლიტერატორების გარკვეული თაობისთვის არანაკლებ მნიშვნელოვანია ჩასვლა ტანჟერში. მაგალითად, ტენესი უილიამსი სწორედ აქ, მედინაში ამოჩე მებულ ლეგენდარულ სკვერში მოსვენებისას წერდა თავის შედევრს – „კატა გახურებულ თუნუქის სახურავზე“. დისტო პიური რომანების კლასიკოსი ჯორჯ ორუელი, რომელიც 1938 წელს ეწვია ტანჟერს, თავის მეგობარს, ბრიტანელ მწე რალ ჯეკ ქომონს წერდა: „ხანგრძლივმა დასვენებამ შედეგი გამოიღო, ახალი რომანის [„ამოსუნთქვის“] წერას შევუდექი, ვინაიდან ერთი წლის წინ, ესპანეთში დატრიალე ბული იმ საზარელი კოშმარის [ესპანეთის სამოქალაქო ომი] შემდეგ, სერიოზულად ვფიქრობდი, რომ ვეღარასდროს ავიღებდი კალამს ხელში“. მეამბოხე ფრანგმა მწერალმა ჟან
ჟენემ კი საერთოდ მაროკოში არჩია ცხოვრება და როდესაც 1986 წელს პარიზში გარდაიცვალა, მისი სხეული მაროკოში გადაიტანეს და იქ დაკრძალეს. და მაინც, იმ საკულტოდქცეულ 1940-50-იანი წლების ტანჟერს – მწერლების თავშესაფარს, რომელიც რომანებიდან გვახსოვს, სახელი ამერიკელმა მწერლებმა გაუთქვეს. პირ ველი ექსპატრიატი პოლ ბოულზი იყო, რომელიც ტანჟერში 1947 წლიდან, თავის ცოლთან ერთად დასახლდა, სადაც სიცოცხლის ბოლომდე ცხოვრობდა. აქვე წერდა თავის მუ სიკალურ ნაწარმოებებს, მოთხრობებს, რომანებს, თარგმნიდა მაროკოელი მწერლების პროზას. როდესაც მის „ცის საფარქვეშ“ კითხულობთ, თითქოს ცხადად გესმით ტანჟე რის ქვაფენილიანი ქუჩების ხმაური, მთელი მსოფლიოდან შეყრილი ადამიანების მეტყველება; თითქოს, პორტთან და კიტისთან ერთად მივუყვებით მიხვეულ-მოხვეულ, ვიწრო ქუჩებს და ყოველ მოსახვევთან ფათერაკი ან, უკეთეს შემთხვევაში — თავგადასავალი გველოდება; ან საღამოობით, როდესაც მიჯრით მიწყობილ სახლებს შორის ვსეირნო-
104 VOYAGER 14/2019
„ცოდვის ქალაქად“ წოდებული ტანჟერი მწერლისთვის შთაგონების წყაროდ და ნამდვილ სამოთხედ იქცა — აქ ნარკოტიკიც ბევრი იყო და ახალგაზრდა მაროკოელი ესკორტი ბიჭებიც.
ბთ და საკუთარი გაწელილი ლანდი აგედევნებათ, უცბად მივადგებით ჩიხს და ცარიელ თეთრ კედელს, — ზუსტად ისე, როგორც პოლ ბოულზთანაა. იქნებ ზოგს დღესაც ახსოვს ტანჟერის ქუჩებში შავი იაგუარით მოსეირნე ტიპური ამერიკელი პოლ ბოულზი. ათასგვარი ბრენდის უკვე გაცვეთილი ჩემოდნების ხილვამ შეიძლება სწორედ მისი რომანიდან პორტის და კიტის ჩემოდნები გაგახსენოთ, რომელთაც, ნავთსაყუდელის ძიებაში, მაროკოს ერთი ქალაქიდან მეორეში გაუთავებლად დაატარებენ. ალბათ, რომანში საკუთარი „შინ“-ის ძიების ეგზისტენციალურმა მოტივმა დააინტერესა ბერნარდო ბერტოლუჩიც, რომელმაც 1990-იან წლებში ბოულზის ნაწარმოების მიხედვით ფილმი გადაიღო. კინოვერსიაში „კონფორმისტის“ რეჟისორი კიდევ უფრო ხაზგას მით უპირისპირებს ერთმანეთს აბორიგენ მოსახლეობას, თავისი ტრადიციული რიტუალებით და წეს-ჩვეულებებით, სადაც ჯერ არ შესულა ცივილიზაცია და ამერიკულს, ან ზოგადდასავლურს, რომელიც მაინც მატერიალურ ღირებუ
1. უილიამ ბეროუზის ასი წლის იუბილესთვის ტანჟერში არტისტმა ფრენსის პულმა სხვადასხვა ზომის ნახატები შექმნა და მთელ ქალაქში მიმოფანტა - ზოგი ფასადზე, ზოგი რესტორანში. Everybody Comes to Dean's - ეს 1930-იანი წლების ის ბოჰემური ბარია, რომელსაც მოგვიანებით პული პატრონობდა. 2. უილიამ ბეროუზი, სასტუმრო „ელ მუნირია“, ტანჟერი 3. გრეგორი კორსო, უილიამ ბეროუზი, პოლ ბოულზი, ზურგით - იან სომერვილი
105 VOYAGER 14/2019
4. უილიამ ბეროუზი მაროკოელ მეგობართან ერთად
ტანჟერი
მე-9 ოთახში, 1950-იან წლებში ცხოვრობდა უილიამ ბეროუზი
ლებებს ეფუძნება და ეს განსაკუთრებით ცხადია ეპიზოდში, როდესაც აბორიგენების გარემოცვაში მოხვედრილი მშიერი კიტი, რიტუალის დროს, საჭმლის სანაცვლოდ ადგილობ რივებს ფულს სთავაზობს. პოლ ბოულზის ამ გმირების გამო დასავლურ აღქმაში ტანჟერი არასდროს იქნება რიგითი მა როკოული ქალაქი. ევროპეიზაცია მისი ბედისწერა ყოფილა. ტანჟერის საკულტო ადგილებს შორისაა Cafe de Paris, სადაც ბოულზი ხშირად დადიოდა და ამ კაფეს განიერი ფანჯრებიდან თვალს ადევნებდა, როგორ მიაბიჯებდნენ ქუ ჩაში აბრეშუმის ხალათისმაგვარ, მოქარგულსაყელოიან განდორაში გამოწყობილი ადგილობრივები თუ ფერა დად შემოსილი ამერიკელები. მოგვიანებით ბოულზი წერ და: „პირველი დღიდან მთელი წლების განმავლობაში, რაც
ტანჟერში გავატარე, მიყვარდა მთის კალთებზე შეფენილი ეს თეთრი ქალაქი, რომელიც გიბრალტარის ყურეს და ანდალუსიის მთებს გადაჰყურებს“. თუკი პასტერის ბულვარიდან ზღვის მიმართულებით, რამ დენიმე კიბიდან ვიწრო ქუჩაზე გახვალთ, თეთრ ჰოსტელ „ელ მუნირიას“ მიადგებით, ლურჯი ფანჯრის ჩარჩოებით და კბილებიანი სახურავით. ამ შენობაში, მე-9 ოთახში, 1950-იან წლებში ცხოვრობდა უილიამ ბეროუზი და თავის სატირულ შედევრზე „შიშველი საუზმე“ მუშაობდა – წიგნზე, რომელმაც თავის დროზე ამერიკა გააოგნა თავისი გაბედული წარმოსახ ვით თუ დაუფარავი ჰომოსექსუალური სცენებით და რომლის მიხედვითაც მოგვიანებით დევიდ კრონენბერგმა ფილმი გა დაიღო. შეიძლება ითქვას, რომ ბეროუზი ტანჟერში გამოიქ
106 VOYAGER 14/2019
1. სასტუმრო „ელ მუნირია“ ტანჟერში. 2. ალენ გინზბერგი, სასტუმრო „ელ მუნირიაში“ 3. ორლოვსკი, კერუაკი და ბეროუზი (მარჯვნივ) ტანჟერში სანაპიროზე, 1957 წ.
ცა, მას შემდეგ, რაც მექსიკო სითიში ნასვამს საკუთარი ცოლი შემოაკვდა. „ცოდვის ქალაქად“ წოდებული ტანჟერი მწერ ლისთვის შთაგონების წყაროდ და ნამდვილ სამოთხედ იქცა — აქ ნარკოტიკიც ბევრი იყო და ახალგაზრდა მაროკოელი ესკორტი ბიჭებიც. ბეროუზის ნაკვალევს ტანჟერში მთელი ბიტნიკი მწერლები გამოჰყვნენ – ის ხომ მათთვის გამორჩეულ ავტორიტეტად ითვლებოდა. ჯეკ კერუაკი მასთან ხელნაწერების ბეჭდვაში დასახმარებლად და „შიშველი საუზმის“ ნაწილების დასალა გებლად ჩავიდა. მას შემდეგ, რაც კერუაკი დაბახანისმაგვა რი ფერადსახურავებიანი სახლებით შეფენილ სანაპიროს მოადგა, თავის მეგობარს, ბიტ-დაჯგუფების ერთ-ერთ წევრს, ლუსიენ კარს წერდა: „ახლა სანთლის შუქზე გწერ, მისტიკუ რი კაზბაჰიდან. ბრწყინვალე ოთახი მაქვს, სანაპიროს, ყურეს და ზღვას გადაჰყურებს. აქედან გიბრალტარსაც ვხედავ.. კარ გად ვარ.. მაგრამ თავს მარტო ვგრძნობ ამ შეშლილი ბებრის გვერდით. მის გვერდით ასეთი მარტოობა არასოდეს მიგ რძვნია. გამუდმებით ბუტბუტებს. თან თავი ინგლისელ ლორ დად მოაქვს გაუთავებლად. მისი ახალი წიგნი საუკეთესოა“. კერუაკი ერთი თვის შემდეგ წავიდა. როგორც ჩანს, არც ტანჟერის ეგზოტიკამ მოხიბლა ბეროუზივით. მაგრამ მარო კოში მოგზაურობით შთაგონებულ თავის წიგნში „მარტოხე ლა მოგზაური“, ის შენიშნავს: „უცბად გული დამწყდა, რომ ბილეთი შევიძინე მარსელის მიმართულებით და ტანჟერს ვტოვებდი“.
სამაგიეროდ, საკულტო ფოტო შემორჩა ტანჟერის სანაპიროდან: წინა პლანზე პეტრ ორლოვსკი და ჯეკ კერუა კი თეთრ საცურაო შორტებში გამოწყობილი დგანან, ოდნავ უკან კომბინეზონსა და ფეხსაცმელებში უილიამ ბეროუზია წამოწოლილი, თითქოს ტანჟერის ქვიშიანი სანაპიროს გუ ლისცემას უსმენს. კერუაკის შემდეგ ბეროუზთან, ორლოვსკის გარდა, ალენ გინზბერგიც ჩავიდა. ბეროუზის წერილებში კარგად ჩანს ის ატმოსფერო, რომელშიც ისინი ცხოვრობდნენ ამ ქალაქში, რომელსაც ერთხელ ტიმოთი ლირიც ესტუმრა, ბიტნიკ მწერ ლებთან ერთად, ფსიქოდელიურ ნივთიერებებზე ექსპერი მენტების ჩასატარებლად. რა იზიდავდა ამერიკელ მწერლებს ტანჟერში? 1956 წელს, დამოუკიდებლობის მოპოვებამდე, ტანჟერი ინ ტერნაციონალურ ზონად ითვლებოდა, რომელსაც სხვადას ხვა ევროპული ქვეყანა მართავდა და სადაც კანონი გაცი ლებით შემწყნარებლური იყო. ამ „ცოდვის ქალაქში“ ამერი კელები იმ დროს თავიანთ კონსერვატიულ საზოგადოებას გაურბოდნენ. მაროკოში კი მათ თავისუფალი გარემო ხვდე ბოდათ, სადაც თავიანთ ყველაზე მიუწვდომელ სურვილებსაც კი იხდენდნენ, ხელმოკლე ადგილობრივების პროსტიტუციის თუ დიდი რაოდენობით ნარკოტიკების სახით. მაგრამ კიდევ უფრო მეტად აქაურობა მწერლებს თავისი ორბუნებოვნებით ხიბლავდა. მაროკო ხომ პარადოქსებით სავსე ქვეყანაა, სა დაც ისლამი და ამქვეყნიური სიამოვნება თანაარსებობს.
107 VOYAGER 14/2019
გადასაღები მოედანი
უკანასკნელი გასეირნება ტანჟერში სალო მე კ იკ ა ლე იშვი ლ ი
108 VOYAGER 14/2019
_ ჩვენ ალბათ ომის შემდეგ პირველი ტურისტები ვართ… _ ჩვენ არ ვართ ტურისტები, ჩვენ მოგზაურები ვართ. და რა განსხვავებაა? _ ტურისტი, როგორც კი სადმე ჩადის, მაშინვე სახლზე იწყებს ფიქრს… და მოგზაური, ის შეიძლება აღარასდროს დაბრუნდეს სახლში. (დიალოგი ფილმიდან)
1990 წელს ბერნარდო ბერტოლუჩი პოლ ბოულზის რომანის მიხედვით იღებს ფილმს – „ცის საფარქვეშ“. ოპერატორად დიდი ხნის მეგობარს ვიტორიო სტორაროს, ხოლო კომპო ზიტორად, იაპონელ მუსიკოსს რუიჩი საკამოტოს იწვევს. პორტ და კიტ მორსბების მთავარი როლების შესასრულებ ლად მსახიობებს – დებრა უინგერსა და ჯონ მალკოვიჩს არჩევს. ფილმში მთხრობელის როლს თავად რომანის ავტო რი და კომპოზიტორი, პოლ ბოულზი ასრულებს.
ბი მოედანი დიდ ვნებაში გაეხვია“, – ჰყვებოდა ბერტოლუჩი. ფილმში სამი ამერიკელის მაროკოული მოგზაურობაა აღ წერილი. ცოლ-ქმარი პორტ და კიტ მორსბები და მათი მე გობარი, ჯორჯ ტანერი ჩრდილოეთ აფრიკაში გასეირნებას გადაწყვეტენ. მეორე მსოფლიო ომი ახალი დამთავრებულია და სამყაროშიც, თითქოს, მშვიდობამ დაისადგურა. ყოველ დღიურობისგან გადაღლილი ამერიკელი წყვილი მაროკოში დაუგეგმავი მარშრუტითა და უამრავი ჩემოდნით ჩადის.
ტანჟერი. მაროკო. ძველი, ფერგადასული სახლების ფონზე, ვეებერთელა ევკალიპტის ხის ქვეშ ქალი და კაცი ისე გაუტა ცია საუბარს, ვეღარც ამჩნევენ გადამღები ჯგუფის წევრებს, რომელთაც მორიგი სცენა მზის ჩასვლამდე უნდა გადაიღონ. დებრა 36 წლის იქნება, მოკლედ შეჭრილი, სქელი ყავისფერი თმა აქვს, თეთრი მაისური და ირიბად აჭრილი, ჰაე რივით სიფრიფანა წითელი ქვედაბოლო აცვია. მამაკაცი გაცილებით ხნიერია და თეთრი თმა პედანტური სიზუსტით, გვერდზე გადაუვარცხნია. დღეს დებრამ 79 წლის ბოულ ზთან ერთად საერთო სცენაში უნდა ითამაშოს. რეჟისორი მიიჩნევს, რომ ეს შეხვედრა ორივეს წაადგება. ახალგაზრდა მსახიობი მწერლისგან დარიგებებსა და მითითებებს მიიღებს, თავისი გმირის ხასიათს დაინახავს, ხოლო ბოულზი… საუბარში გართული დებრა ვერც კი ხვდება, როგორ დაამს გავსეს ის ბოულზის გარდაცვლილ ცოლს – ჯეინს. „ვგრძნობ დი, როგორ დაინთო ხელახლა ცეცხლი და მთელი გადასაღე
მწერალმა და კომპოზიტორმა პოლ ბოულზმა ნოველა 1948 წელს მაროკოში ყოფნის დროს დაწერა – ქვეყანაში, რომე ლიც ახალგაზრდობაში, მოგზაურობისას აღმოაჩინა და სადაც ცხოვრების უკანასკნელი 52 წელი გაატარა. „იმდენივე ხანია მუსიკოსი ვარ, რამდენიც მწერალი და ძალიან დავიღალე სხვებისთვის მუსიკის წერით. აქ ჩამოვედი, რომ წიგნი დავ წერო“, – ამბობდა ბოულზი, რომელიც მუსიკას წერდა ბალე ტებისთვის, ოპერებისთვის, თეატრალური დადგმებისთვის და თანამშრომლობდა: ჯორჯ ბალანჩინთან, ელია კაზანთან, ორსონ უელსთან და ასევე მუშაობდა სალვადორ დალისა და ტენესი უილიამსის დადგმებზე. თავის ახალ ნაწარმოებს „ცის საბურველში“ დაარქვა იმ სიმღერის პატივსაცემად, რომელიც ყოველ ზაფხულს ესმო და ხოლმე ბავშვობაში. წიგნმა მაშინვე მიიპყრო მკითხველის ყურადღება და გამოსვლის დღიდან, საკულტო ნამუშევრად
109 VOYAGER 14/2019
გადასაღები მოედანი
ტანჟერის ქუჩებში რუიჩი საკამოტოს ლირიკული მუსი კის ფონზე. ისინი ხომ ახლა, თავიანთი ცხოვრების ყველაზე მნიშვნელოვან მოგზაურობას იწყებენ. ყოველთვის როდესაც წყვილი სასტუმროში ჩერდება, ცალცალკე ოთახებში იძინებენ. გაუცხოება, მარტოსულობის შეგრძნება არის ის, რისგან დაღლილებმაც ეს ეგზოტიკური მოგზაურობა მოინდომეს. პირველივე კადრებში ვხედავთ მათ სასტუმრო „გრანდ ოტელის“ ოთახში ერთმანეთთან მოსაუბრეებს, ოღონდ ისევ ცალ-ცალკე, სხვადასხვა ოთახ ში, სხვადასხვა საწოლში. თითოეულის ჩვენებისას კადრში მოჩანს გმირის გვერდით გახსნილი, ჯერ კიდევ ამოულაგებელი ჩემოდანი. ისინი აქ ამ ტვირთით ჩამოვიდნენ. აღიარეს. „ნიუ იორკ ტაიმსმა“ ის სულ რამდენიმე თვეში, ყველაზე გაყიდვადი წიგნების სიაში შეიყვანა, ხოლო გამო ცემა „ტაიმმა“ 1923-2005 წლების საუკეთესო ინგლისურენო ვანი ნოველების ასეულში დაასახელა. დრამატურგი ტენესი უილიამსი მის წიგნზე ამბობდა, რომ ის ზაფხულში მოსულ ჭექა-ქუხილს ჰგავდა. ნორმან მეილერმა კი წიგნში აღწე რილი მოვლენები – ინტელექტუალი ამერიკელი წყვილის თავგადასავალი და უუნარობა, იპოვონ ბედნიერება, ცივილუ რი კულტურის დასასრულად მონათლა. გაუცხოებულ ახალგაზრდა წყვილზე დაწერილი რომანის ეკ ანიზაცია არაერთხელ უნდოდათ ჰოლივუდში. რობერტ რ ოლდრიჩს 30 წლის განმავლობაში ექსკლუზიური უფლებაც ჰქონდა მის ეკრანიზაციაზე. ფილმის გადაღებით დაინტერე სებული იყო დევიდ ლინჩიც, თუმცა ეკრანზე მისი გადმოტანა მხოლოდ ბერტოლუჩიმ შეძლო. – შენ აქ იქნებოდი ბედნიერი? – ეკითხება ფილმში ჯონ მალ კოვიჩის გმირი კიტს, დებრა უინგერის პერსონაჟს. – რას გულისხმობ? – სიტყვა ბედნიერების გაგონებაზე დაბ ნეული პასუხობს კიტი. დასაწყისში, ფილმის ტიტრების პარალელურად ვხედავთ აჩქარებულ ქალაქს, მატარებლებს, გემებს, აქეთ-იქით მიმა ვალ მანქანებს – ყველაფერ იმას, რაც მერე, მთელი 2 საათის განმავლობაში, სადღაც ქრება, დავიწყებაში იძირება. სამი პერსონაჟი – მორსბების წყვილი და მათი მეგობარი ტანე რი ღია ფერის სამოსში გამოწყობილები ლაღად მიაბიჯებენ
მაგრამ ამოლაგებას დრო და მოთმინება უნდა. კიტი და პორტი კი ერთ ადგილას არ ჩერდებიან და განუწყვეტლივ, ერთი ქალაქიდან მეორეში გადადიან. „იქნებ დროა, სადმე გავჩერდეთ? არ გინდა?“ – ეკითხება კიტი პორტს, რომელ მაც ეს წამია, აღმოაჩინა, რომ ვეებერთელა სასაფლაოზე დგანან. აქა-იქ მიმოფანტული ქვებით, არც სახელებით, არც გვარებით... „გავჩერდეთ? კარგი, აი, ელ-გააში წავიდეთ და იქ გავჩერდეთ“, – პასუხობს პორტი. პორტი ელ-გააში მართლაც ჩერდება და სამუდამოდ იქ რჩება. მოგზაურობი სას, მძიმე ავადმყოფობა შეეყრება და საშინელ ტანჯვაში იღუპება. თეთრ, ცარიელ ოთახში გამოკეტილები, ძირს დაგ დებულ ლეიბზე წვანან. ძლიერი ქარიშხალი ოთახის ფანჯრებიდან და კარიდან ქვიშას აყრის, თითქოს ცოცხლად მარხავს მათ. აქ არც ექიმია და არც წამალი. არც შველაა და არ შვება. გამთენიისას, როდესაც ქმრის უსულო სხეულს ბოლოჯერ შეეხება, კიტი გარეთ გამოდის და გზას აგრძელებს. გზას, როგორც სიცოცხლეს. მერე რა, რომ ამ გზაზე, უდაბნოს ამ ერთფეროვან პეიზაჟში, ის კიდევ უფრო ღრმა უიმედობაში ეფლობა. საჰარა ჯადოსნური მეტაფორაა სამყაროსი, რომელიც უკი დეგანო და თან ბევრნაირია. ეს არის ამბავი ერთი წყვილის ორ მოგზაურობაზე, ერთი – ჩრდილოეთ აფრიკის მზეზე ოქ როსფრად აელვარებულ უდაბნოში მიმდინარეობს, აქლემე ბის ქარავნებით; მეორე კი – ადამიანის სულში, მის პირად უდაბნოში, რომლის ლაბირინთში ისევე შეიძლება ჩაიკარგო, როგორც ეს ბოულზის რომანის გმირებს ემართებათ.
110 VOYAGER 14/2019
– შამპანური? შამპანური კი, მაგრამ გთხოვ, ფილოსოფია – არ გინდა. „სულ იმას ვუხსნი დისტრიბუტორებს, – ამბობდა ბერნარ დო ბერტოლუჩი, – რომ ეს არ იქნება მეორე „უკანასკნელი იმპერატორი“ (ფილმი, რომელმაც რეჟისორს დიდი წარ მატება და მაროკოში ფილმის გადასაღებად საჭირო ბიუჯე ტი მოუტანა – ს.კ.); ეს არ არის ეპიკური ნამუშევარი, რომე ლიც ათასობით ნაწილისგან ეწყობა. ის ეპიკურია შიგნიდან, გულიდან. ეს ყველაზე ჩვეულებრივი სასიყვარულო ისტო რიაა ორ ადამიანზე, რომელთაც უყვართ ერთმანეთი, მაგრამ არ შეუძლიათ იყვნენ ბედნიერები. მჯერა, რომ კაცობრიობის ნახევარი იგრძნობს ამ ურთიერთობას. ადამიანებმა ასეთი რამეები ხომ ზუსტად იციან“. ბერტოლუჩი მსახიობებთან რეპეტიციას არასდროს გადიო და. გადაღების ყოველი დღე კამერის წინ გათამაშებულ სი ნამდვილეს აღბეჭდავდა. მისთვის ბევრჯერ დადგმული, გა მეორებული და გამოძერწილი თამაში კი არა, სპონტანურობა და აქედან მოულოდნელად წამოსული ენერგია იყო მნიშ ვნელოვანი. როდესაც ჰკითხეს, თუ რა აღმოაჩინა მან ჯონ მალკოვიჩში, რეჟისორმა დაუფიქრებლად უპასუხა – რისხვა. დებრა უინგერი ფილმის გადაღებების დროს რთულ პერიოდს გადიოდა. ქმარს, მსახიობ ტიმოთი ჰატონს შორდებო და. ჯონ მალკოვიჩის ქორწინება გლენ ჰედლისთან კი საბო ლოოდ ტანჟერში, გადაღებების დროს დასრულდა. „ჯონს იმ დროს პრობლემები ჰქონდა, ახალი დასრულებული იყო მისი ვნებიანი რომანი მიშელ პფაიფერთან, რომლითაც იმდენად იყო მოცული, რომ, როგორც ექიმებმა უთხრეს, ნებისმიერ მომენტში შეიძლებოდა ეფეთქა რისხვას.
მალე გათენდება. გადასაღებად ყველაფერი მზადაა. მაგ რამ ამინდი შეიცვალა და მშვიდი რიჟრაჟის მაგივრად, ნაცრისფერი ღრუბლებისგან დამძიმებული ცა მზის სხივებს აკა ვებს. ყველანი ოპერატორის გადაწყვეტილებას ელიან. მათ შორის ქლიავისფერ ქაშმირის პულოვერსა და შავ ტყავის ქურთუკში გამოწყობილი ბერტოლუჩიც. მან იცის, რომ მი სი დიდი ხნის ოპერატორის, ვიტორიო სტორაროსთვის ცუ დი ამინდი არ არსებობს. ის ქარში შექმნის მზიან დღეს და წვიმაში თოვლს მოიყვანს. „არა, ჩვენ მაინც გადავიღებთ, – ისმის ამ დროს გადასაღებ მოედანზე, – ეს შეიძლება უკეთესიცაა, ასე მე მზის ამოსვლას თავად გავაკონტროლებ“. ჯონ მალკოვიჩის გმირის, მისს ლი ლისა და მისი ვაჟის მონაწილეობით სცენა სასტუმროს აივან ზეა. უდაბნოს ქარი უბერავს და სტორაროს ხელოვნური აისის ფერები ნაზად თამაშობს მათ სახეებზე. დღეს, თანამედროვე ტექნოლოგიების ეპოქაში ამის გაკეთება არავის გაუჭირდე ბა, მაგრამ მაშინ, ამ საოცარი ბუნებრიობის მიღწევა და შუქ-ჩრდილების ასე ოსტატურად ათამაშება, მხოლოდ სტორა როს შეეძლო. მას შუქ-ჩრდილების ღმერთსაც კი ეძახდნენ. სტორაროს მიაჩნდა, რომ ყველა გმირს თავისი ფერი აქვს. ფრენსის ფორდ კოპოლას „აპოკალიფსი დღეს“ მისი პროფე სიონალიზმის კიდევ ერთი დადასტურებაა. გენერალი კურ ცის (მარლონ ბრანდო) სახე ფაქტობრივად სტორარომ შექ მნა. სიბნელიდან, ნელ-ნელა, თითო სანტიმეტრით ბრანდოს შეშლილი თავის გამოჩენა ერთ-ერთი საუკეთესო კადრია კინოს ისტორიაში.
ასე რომ, ამ ფილმზეც სწორ მომენტში მოხვდა. თუ მოა შორებთ იმას, რაც მალკოვიჩის შემთხვევაში ზედაპირზე ჩანს – ზერელე ესთეტურობას, კარგად ჩაცმის აკვიატებულ მანიას, შეგრჩებათ ზუსტად ის შინაგანი ბრაზი, რაც ასეთი მნიშვნელოვანი იყო პორტის გმირისთვის. მართალი რომ გითხრათ, არ ვფიქრობ, რომ პორტი და ჯონი ძალიან გან სხვავდებიან ერთმანეთისგან. სწორი სტიმულაციით მთელი ეს გრძნობა მის თამაშში, გარეთ გამოვიდა“.
ეს ყველაზე ჩვეულებრივი სასიყვარულო ისტორიაა ორ ადამიანზე, რომელთაც უყვართ ერთმანეთი, მაგრამ არ შეუძ ლიათ იყვნენ ბედნიერები. მჯერა, რომ კაცობ რიობის ნახევარი იგრძნობს ამ ურთიერთობას. 111 VOYAGER 14/2019
გადასაღები მოედანი
„იქნებ დროა, სადმე გავჩერდეთ? არ გინდა?“ – ეკითხება კიტი პორტს, რომელმაც ეს წამია, აღმოაჩინა, რომ ვეებერთელა სასაფლაოზე დგანან. აქა-იქ მიმოფანტული ქვებით, არც სახელებით, არც გვარებით...
დევიდ ტომპსონის დოკუმენტურ ფილმში „სინათლით წე რა – ვიტორიო სტორარო“ ოპერატორი ბერტოლუჩის ფილ მზე მუშაობას იხსენებს და მაყურებელს აფრიკის უდაბნოში ამოგზაურებს: „მთელი ცხოვრება მზეს მივსდევდი, – ამბობს სტორარო და ცაში იყურება, – მაგრამ ცაშია მთვარეც, რო მელიც მთელი დღე დასდევს მზეს, რათა რაღაც მომენტში წონასწორობა დადგეს, საოცარი მომენტი – ერთდროულად მზის ჩასვლისა და მთვარის ამოსვლის. ეს ორი წერტილი ასახავს მთელ ჩემს ცხოვრებას: წითელი – ვნებას და ლურჯი – გონებას“. მისთვის პორტი მზის და მიწის სიმბოლო იყო. თუ ფილმის პირველი ნაწილი მზეს და მიწას, შესაბამისად, წითელ ფერს ეძღვნება, პორტის სიკვდილის შემდეგ მარტოდ დარჩენილი კიტის ჩვენებისას ადგილს მთვარე და ჰაერი, ლურჯი ფერი იკავებს. ბერტოლუჩიმ და ფილმის სცენარისტმა მარკ პეპლოუმ რომ ანი მნიშვნელოვნად გადააკეთეს. წიგნში გაცილებით მძიმედაა გადმოცემული ქმრის გარდაცვალების შემდეგ კი ტის მოგზაურობა, ფილმში კი ის ბელქასიმის (გზად კიტი ბედუინებს გაჰყვება) საყვარელი ხდება და მის სახლში, გამო კეტილ ოთახში ცხოვრობს მანამ, სანამ ბელქასიმის ცოლები მათთვის უცხო კულტურიდან მოსულ, უცნაური ფერის ქალს გარეთ არ გააგდებენ. წიგნისგან განსხვავებით, ფილმში კიტი და პორტი ხელოვნე ბის სფეროდან არიან. კიტი მწერალია, ისევე როგორც პოლ ბოულზის ცოლი – ჯეინი, ხოლო თავად პორტი კომპოზიტო რია, როგორც პოლი. „პოლმა ერთხელ მითხრა, – იხსენებ და ბერტოლუჩი, – რომ ჯეინის გარდაცვალების შემდეგ მისმა ცხოვრებამ აზრი დაკარგა“. ამბობენ, რომ ბოულზები ტანჟერში ეგზოტიკური კატებივით ცხოვრობდნენ, თან ერთად და თან ცალ-ცალკე. თავისუფალ ურთიერთობებს არ მალავდნენ, ისევე როგორც საკუთარ ორიენტაციას. „ჩვენ ვიცოდით, რომ ერთმანეთი გვიყვარ და მიუხედავად იმისა, თუ ვინ შეიძლება კიდევ ყოფილიყო ჩვენს ცხოვრებაში“, – იხსენებდა მწერალი. ალკოჰოლიზმი სადმი მიდრეკილ ჯეინს, 40 წლის ასაკში ინსულტი დაემართა. ავადმყოფ ცოლზე 16 წლის განმავლობაში პოლი ზრუნავდა. ჯეინ ბოულზი 1973 წელს გარდაიცვალა.
„შეიძლება, მთელი ჩემი ცხოვრება ერთი დიდი შეცდომაა, მაგრამ მაგის დრო აღარაა, დავადგინოთ, ასეა ეს თუ არა. და რომც დავადგინოთ, მერე? არაფერს ვნანობ, რადგან წარსულის შეცვლა შეუძლებელია“, – თქვა 88 წლის მწერალმა გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე, ტანჟერის საავადმყოფოში. ბერტოლუჩის ფილმის ფინალში ვხედავთ ცისფერ კაბაში ჩაცმულ კიტს, რომელიც არეული სახით დადის ტანჟერის ქუჩებში და იმ ბარში შედის, სადაც მისი და პორტის მოგზაუ რობა დაიწყო. უახლოვდება თეთრთმიან მამაკაცს, ფილმის მთხრობელს, მწერალს, რომელმაც ეს ამბავი 41 წლის წინ და წერა. – დაიკარგეთ? – ისმის ხმა კადრს მიღმა. – დიახ, – ღიმილით პასუხობს კიტი და ლურჯ ჟაკეტს ისწო რებს. მამაკაცი აგრძელებს: – ჩვენ არ ვიცით, როდის მოვკვდებით და ამიტომ, ცხოვრება უშრეტი წყარო გვგონია. არადა, სინამდვილეში, ყველაფერი რამდენჯერმე ხდება, მხოლოდ რამდენჯერმე. აბა, რამდენჯერ შეგიძლიათ ნახოთ სავსე მთვარე? 20-ჯერ ალბათ. და თქვენ კი გგონიათ, რომ ეს ყველაფერი უსასრულოდ იქნება“.
112 VOYAGER 14/2019
Atlas Film Studios 1983 წელს ააშენეს, როცა მიხვდნენ, რომ მაროკოს უდაბნოში ნამდვილად სჭირდებოდათ მუდმივად მოქმედი გადასაღები მოედნები და პავილიონები. დღეს იქ დასათვალიერებლად მისვლა ყველას შეუძლია და ეს მოგ ზაურობა – მიტოვებულ, უფუნქციო ნაგებობებში, რომლებიც თან გეცნობა და თან - არა – სიცოცხლისგან იმდენადაა დაც ლილი, არაფრით ჰგავს კადრებს, ასე ნამდვილი რომ გეგონა ეკრანზე. სტუდიის შესასვლელშივე ის თვითმფრინავი დევს, რომელიც 1985 წლის ფილმში Jewel of the Nile არის გამო ყენებული. უდაბნოს პავილიონის სხვა, განსაკუთრებული სანახაობაა „კოლოსეუმი“, რომელიც „გლადიატორში“ გა მოიყენეს. კიდევ სხვა სტუდიაში ნახავთ ეგვიპტურ სამარხს, რომლის შესასვლელსა და გასასვლელს 12 ქანდაკება იცავს (ესეც ფილმ „მუმიისთვის“).
მაროკო ფილმებში
ATLAS CORPORATION STUDIOS უარზაზათში
MUSEE DU CINEMA ეს ადგილიც დაკავშირებულია სოფელ აით ბანჰადუსთან, როგორც კინომოყვარულთა მარშრუტის ნაწილი. Ouarzazate Musee du Cinema მუზეუმია, სადაც დაცულია ძველი ფილმე ბის სცენები, პოსტერები, კამერები და სხვა გადასაღები ხელ საწყოები. Avenue Mohammed V, Ouarzazate 45000
BOURNE ULTIMATUM – ტანჟერშია გადაღებული 2007 წლის ამ ცნობილი ფილმის ეპიზოდების ნაწილი. ONLY LOVERS LEFT ALIVE – ჯიმ ჯარმუშის 2013 წლის ფილმიც ტილდა სუინტონის მონაწილეობით ტანჟერს უკავშირდება. SEX AND THE CITY-2 – მარაქეშში გადაიღეს 2010 წლის ფილმის ყველა ის სცენა, რომელშიც ოთხი მეგობარი, თითქოსდა, აბუ-დაბიში ჩადის. სინამდვილეში კი ჩერდებიან მარაქეშის უძვირფასეს სასტუმროებში – Amanjena-სა და La Mamounia-ში, საყიდლებზე გადიან მარაქეშის მთავარ მოედანზე და უდაბნოს სცენების გადასაღებადაც კი დასავლეთ საჰარის პატარა დასახლებიდან, მერზუგადან, იღებენ გეზს. OTHELLO – ორსონ უელსის ეს კინოადაპტაცია ერთ-ერთი პირველი ფილმია, რომელიც მაროკოში, პატარა და ისტორიულ საპორტო ქალაქ ელ-სუვაირაშია გადაღებული. ქალაქში დღეს უელსის სახელობის მოედანიც აქვთ და მემორიალური დაფაც – ამ ამბის გასახსენებლად. AMERICAN SNIPER – კლინტ ისტვუდის ეს 2014 წლის ფილმი, რომელიც აღიარებულია, როგორც ყველაზე შემოსავლიანი ომის თემატიკაზე გადაღებული კინოსურათი, მაროკოს უკავშირდება. ერაყის სცენებში, სინამდვილეში, მაროკოს დედაქალაქი ჩანს. INCEPTION – კრისტოფერ ნოლანის ამ 2010 წლის ფილმში ბევრმა მაროკოელმა ამოიცნო საყვარელი ქალაქი და არცთუ ტყუილად: სცენა, რომელშიც ლეონარდო დიკაპრიოს გმირს ვითომ მომბასას ქუჩებში ფეხით მისდევენ, სინამდვილეში ტანჟერის მედინის ლაბირინთებს ასახავს – ხალხით სავსე, გარეთ გამოდგმული დახლებითა და სამალავებით. ALEXANDER – ოლივერ სტოუნის 2004 წლის ეს ფილმიც სამუდამოდ უკავშირდება მაროკოს – სცენა, რომელშიც ალექსანდრე მაკედონელი ბაბილონში შედის, მარაქეშია – ეს კარიბჭე გადაღებებისთვის სწორედ იქ ააგეს.
AIT BENHADDOU ამ ტალახითა და აგურით ნაგებ სოფელს აით ბანჰადუს ატ ლასის მთებში, რომელიც წინათ საჰარა-მარაქეშს შორის გამავალ საქარავნო მარშრუტზე იყო, გვერდს არც თანამედ როვე მოგზაურები უვლიან – 1987 წლიდან ის იუნესკოს კულ ტურული მემკვიდრეობის ნუსხაშია და იმდენად სახასიათო იერ-სახე აქვს, დიდი ბლოკბასტერების გადასაღებ მოედნად ხშირად აქცევენ. იქ გადაუღიათ „ბეჭდების მბრძანებლის“, „გლადიატორის“, „მუმიისა“ თუ „ბაბილონის“ სცენები. ფილმს „ლორენსი არაბეთიდან“, რომელშიც პიტერ ო’ტული თამაშობს, ხშირად იჩემებს იორდანიის უდაბნოებიც, თუმცა, მაროკოს საჰარის აღწერებშიც წერია, რომ სწორედ ამ სო ფელში გადაიღეს და ამისთვის სოფელს ახალი შესასვლე ლიც კი აუშენეს.
113 VOYAGER 14/2019
THE JEWEL OF THE NILE – კეთლინ ტერნერისა და მაიკლ დუგლასის მონაწილეობით ეს 1985 წლის ფილმი საბჭოთა კინოგაქირავებაშიც პოპულარული იყო. მისი მეორე ნაწილიც არსებობს. ფილმი მაროკოს რამდენიმე ისტორიულ ადგილთანაა დაკავშირებული. რამდენიმე სცენა მექნესსა და უარზაზათშია გადაღებული, თვითმფრინავის ეპიზოდი კი – როცა დუგლასისა და ტერნერის გმირები უდაბნოდან გარბიან, სოფელ აით ბანჰადუში.
გადასაღები მოედანი
საით უბერავს საჰარის ქარი დეს ი დ ა შ კ ოვა ვინმემ რომ მკითხოს, აბა, ფილმებში ყველაზე ხშირად რომე ლი გეოგრაფიული ადგილიაო, რა თქმა უნდა, პარიზი-მეთქი, დაუფიქრებლად ვუპასუხებდი და მერე ნიუ-იორკსაც მივაყოლებდი. ახლა რომ დავფიქრდი, პასუხი სხვაგვარი მაქვს: ალბათ, ჯერ პარიზი და მერე საჰარა-მეთქი. დღესაც სიამოვნებით ვიმოგზაურებდი საჰარაში, აქლემით, ან ფეხით და თუ ბედი გამიღიმებდა, იმ არაბული ცხენით, რომლის გამოცხადებაც უდაბნოში ისეთივე ფანტასტიკური სანახაობაა, როგორიცაა მირაჟის ხილვა. ბერტოლუჩის ფილმის „ცის საფარქვეშ“ ნახვის შემდეგ, უდაბნო ჩემთვის კიდევ უფრო მისტიკური გახდა. მაროკოე ლებისაც დავიჯერე, უდაბნო უნდა გიყვარდეს, მაგრამ არ უნდა გაეთამაშოო, რომ ამბობენ. შეყვარებულებს ერთმანე თის ხელმეორედ აღმოჩენა თუ დაგჭირდებათ, ტანჟერში უნ და ჩახვიდეთ და იქიდან მოგზაურობას შეუდგეთ. მერე რაც მოხდება, თქვენზეცაა დამოკიდებული, მაგრამ სიცოცხლეს რომ ხელახლა შეიყვარებთ, ფაქტია. არადა, მაროკო ეკრანზე თოჯინებით და საჰარის ქვიშაში ფეხ შიშველა სიარულით გავიცანი. ბავშვობაში იმ დროისთვის ერთ უცნაურ კინოთეატრთან ისე ახლოს ვცხოვრობდი, რომ, ხშირად, ეზოს ბავშვები ფილმების სანახავად უფროსების გა რეშეც დავდიოდით. სხვადასხვა სეანსზე სხვადასხვა კინოსუ რათს აჩვენებდნენ, თან – ორს. არდადეგებზე დღეში რამდე ნიმესაც კი ვნახულობდი. იქ ბილეთებზე გრძელი რიგი იდგა და მხოლოდ ძველ ან ძალიან ძველ ფილმებს აჩვენებდნენ: ამერიკულს, ფრანგულს, გერმანულს, ბრიტანულს... დღეში სამი თუ ოთხი სეანსი იყო და საღამოს სეანსებზე უფ ო საუფროსე ფილმები გადიოდა ხოლმე – მაშინდელ რ ფილმებში დიდი ეროტიკა შეყვარებულების კოცნა იყო და ამ ფილმებზე ბავშვებს არ უშვებდნენ. თუმცა, მაინც, სიყვარულზე ფილმები იქ მინახავს, თუ მინახავს. ერთ-ერთი მა როკოში ხდებოდა. საჰარის ქვიშაზე მივყვებოდი ფეხშიშველ მარლენ დიტრიხს, რომელიც გარი კუპერს მისდევდა იმიტომ, რომ უყვარდა და იმიტომ, რომ მზად იყო, მთელი ცხოვრება გაეტარებინა მასთან. ჩემი ოცნებაც საჰარის იქით არ მიდიოდა, ამ თოჯინებით ხელ ში მეც ფეხშიშველი მივსდევდი დიტრიხის გმირს, ემის, რომ მეთქვა, თოჯინები დაგრჩა-მეთქი და თან ვნატრობდი, რომ საჰარის ქარს დაებერა, სიარულში ხელი შემშლოდა და ვერ დავწეოდი, თოჯინების დაბრუნება რომ არ მოეთხოვა ჩემ თვის. ახლაც გამახსენდება ხოლმე, თუ რა ბედი ეწიათ მარა ქეშის ერთ პატარა ოთახში უპატრონოდ დაყრილ ჩინელსა და აფრიკელ თოჯინებს და ფილმიდან მესმის: მაროკოში პირვე ლად ხართ? მაშინ ბევრი სიამოვნება გელით! 114 VOYAGER 14/2019
1930 წელი. ჯოზეფ ფონ შტონბერგის ფილმი „მაროკო“. ემისა და ბრაუნის, კაბარეს მომღერლისა და ფრანგი ლეგიონერის სიყვარულზე.
თუ ფილმებიდან სცენებს შეუძლიათ მეხსიერებაში სამუდამოდ ჩარჩენა და ნამდვილივით გაცოცხლება – როცა ფიქრობ, რომ ეს ასე იყო, ან ეს ასე უნდა იყოს, მაშინ ჩემთვის ასეთია კადრი, როცა კასაბლანკის ბარში ფა შისტი ოფიცრების გერმანულ მარშს „მარსელიეზით“ ახშობენ. მსოფლიო კინოს ისტორიაში სურათი „კასაბლანკა“ ცნობილი ფილმების პირველ ათეულში შედის. ის მოგვითხრობს პარიზში დაბადებულ სიყვარულზე, რომელსაც კასაბლანკაში ასევე დიდი და მნიშვნელოვანი თავისუფლება გადაწონის: ინგრიდ ბერგმანისა და ჰამფრი ბოგარტის წყვილს პირადსა და საზოგადოებრივს შორის არჩევანი უწევთ – კასაბლანკაში ისინი ბე დისწერას ხვდებიან. სიმღერა As time goes by კინომუსიკის ის კლასიკური ნიმუშია, რომელიც სრულად წარმოგადგენინებს მაროკოში დასრულე ბულ სასიყვარულო დრამას და მოსმენა არასდროს მოგბეზრდება. 1942 წელი, რეჟისორი მაიკლ კურტიზი, „კასაბლანკა“.
დავიჯერე, რომ სიყვარულს თუ ეძებ, იპოვი და ოცი წლის შემდეგაც კი დაიბრუნებ, ოღონდ – მაროკოში. დეპარდიეს გმირი ფრანგი ინჟინერი ანტუანი თავისი ცხოვრების ერთადერთი სიყვარულის სესილის მოსაძებნად მაროკოში, ტანჟერში ჩადის. საყვარლები, ოჯახი, დები, სოციალური ყოფა, თანაგრძნობა, ბისექსუალური სექსი, რომანტიკა... რამდენი თემაა ამ ფილმში – გაოცებული ვარ, საათნახევარში როგორ ჩაეტია. ისიც გავიგე, რომ მაროკოში მარტო ფრანგულით სრულფასოვანი მოქალაქე ვერ იქნები და თუ არ იცი არაბული, ხელფასიც ნაკლები გექნება, მნიშვნელობა არ აქვს, ჟურნალისტი ხარ თუ – ქირურგი. ანტუანი მშენებლობის უფროსია და მუშებს არც ისე კარგად ექცევა, მაგრამ როცა მას გაუჭირდება და მიწის ზვავი თან ჩაიტანს, მუშები შიშველი ხელებით გამოთხრიან და გადაარჩენენ. მაროკოში სიყვარულის დასაბრუნებლად ჩასულ ანტუანს სწორედ რომ ბედი უღიმის და საჰარის ქარი მის სასიკეთოდ უბერავს. მაროკომ დააჯერა, რომ ოცნება შეიძლება ახდეს და საჰარის ჯადოქრობა გამართლდეს. ფილმში აფროპოპის ვარსკვლავი ანჟელიკ კიჯოც ასე მღერის: „რაც უფრო შორს ხარ, მით უფრო მიყვარხარ“. ანდრე ტეშინე, „დროის უკან დაბრუნება“.
მაროკოში ბევრი დღესასწაული აქვთ და პოლიტიკასთან კავშირში არცერთი არაა. ზეიმობენ ცვილის სანთლების, თაფლის, ვარდისა თუ ფინიკის დღეებს. ნუშის აყვავების დღეც ჰქონიათ. ერთი კარგი ფილმია, რომელიც წარმოშობით აყვავებული ნუშის მხარიდან მაროკოში გათხოვილი ქალისა და მისი ქმრის დიდ სიყვარულზეა. ცოლი გადაწყვეტს, რომ ქალების შრომა შეამსუბუქოს, კაცებს ჭკუა ასწავლოს – ყოველდღიური უსაქმურობისა და ქალზე ბატონობის ნეტარება დაურღვიოს. ქმარიც ქალის სიყვარულით ადგილობრივი ქმრის სტერეოტიპს ამსხვრევს, არ ეპუება წესებს, არ მოჰყავს მეორე ცოლი, რომელიც შვილს გაგიჩენსო, უკიჟინებენ. ცოლს წარსულ სიყვარულსაც „აპატიებს“. უფრო მეტიც, კითხვას ასწავლის და ლეილა თავისით ამოიკითხავს ყურანში, მერე კი სხვა ქალებსაც გააგებინებს, რომ ალაჰმა ქალი და კაცი თანაბარუფლებიანებად გააჩინა. რუმინელი ფრანგი რეჟისორის, რადუ მიჰაელანუს ფილმიც – „ქალების წყარო“ – თავისუფლებისთვის ქალების ცეკვა-სიმღერით გამოცხადებულ სექსუალურ გაფიცვაზე მოგვითხრობს, რომელიც შედეგიანად დასრულდა.
...დაუსრულებლად შეიძლება იმ ფილმების ჩამოთვლა, რომლებიც მაროკოში გადაუღიათ. რადგან ასეა – ეს ქვეყანა მსოფლიო კინოსთან ერთად ცხოვრობს და ეს მაროკოს ნახვის სურვილს კიდევ უფრო ამძაფრებს. 115 VOYAGER 14/2019
მაროკოში პირველად ხართ? მაშინ ბევრი სიამოვნება გელით!
მუსიკა
კა ხ ა თოლ ორდ ა ვა ნებისმიერი დიასპორის მუსიკა უმეტესწილად ადგილსა და იდენტობასთანაა ასოცირებული. როგორც წესი, მუსიკის მოქნილი ბუნების გამო, ერთი ტერიტორიიდან მეორეში მოხვედრისას, ის ტრანსფორმირდება, ისევე როგორც მისი შემქმნელი და მატარებელი ხალხები. უცხო ტერიტორიებს „მორგების“ პროცესი ყველასთვის მტკივნეულია; იძულებით გადაადგილებულ ადამიანების ჯგუფებს თავიდან უწევთ საკუთარი იდენტობის შექმნა და ხშირად, ყველაფერ დანარჩენთან ერთად, სწორედ მუსიკა იღებს თავის თავზე იმ შემაკავშირებელი რგოლის, ერთგვარი მედიუმის ფუნქციას, რომლის მეშვეობითაც ხდება დაუძლურებული საზოგადოებების გამოჯანმრთელება. აფრიკას და იქ მცხოვრებ ხალხებს ამის ყველაზე დიდი გამოცდილება აქვთ და მათ შორის – მაროკოსაც. ბერბერების ენაზე სიტყვა „გნავა“ შავ ადამიანებს ნიშნავს. ამ სიტყვის კიდევ ერთი, ადრეული მნიშვნელობა – „ყრუ“, პირდაპირ კავშირშია ტრანსსაჰარულ სავაჭრო გზასა და იმ ხალხებთან, ვინც მონობით ვაჭრობის ხანგრძლივ და გამთანგველ პროცესს ემსხვერპლა. ახალ ტერიტორიაზე მოხვედრილ ადამიანებს ადგილობრივი ენები და დიალექტები არ ესმოდათ, ამიტომაც მაროკოში, რომელიც მონებით ვაჭრობის ყველაზე დიდი ცენტრი იყო, ახლად ჩამოსულებს „ყრუე-
ბს“ ეძახდნენ. რამდენად ირონიულიც არ უნდა იყოს, სწორედ იმ „ყრუებმა“ შექმნეს ის მუსიკალური კულტურა მაროკოს ტერიტორიაზე, რომელიც ამჟამად უკვე ლამის თავად ამ ქვეყნის აკუსტიკურ სავიზიტო ბარათად აღიქმება. დღეს სიტყვა „გნავა“ ერთდროულად ეთნიკურ ჯგუფს და მათ მუსიკალურ კულტურას აღნიშნავს. მაროკოში მცხოვრები გნავას ეთნიკური ჯგუფები მაროკოს ტერიტორიაზე მეთექვსმეტე საუკუნეში მოხვდნენ, ძირითადად დასავლეთ მალიდან, სუდანიდან, ნიგერიიდან, ნიგერიდან და გვინეიდან. ეს და სხვა ეთნიკური ჯგუფები ძირითადად სულთან მულაი ისმაილის ძლევამოსილი არმიის შესავსებად გადაჰყავდათ მაროკოში და მათ საკუთარი ტერიტორიების ანიმისტური და შამანური კულტურები ჩაიტანეს იქ. მონოთეისტურ ისლამთან შერწყმის შედეგად, გნავას ეთნიკური ჯგუფის პრიმიტიულმა კულტურამ, მათ შორის მუსიკამაც, მნიშვნელოვანი ცვლილება განიცადა და მიუხედავად იმისა, რომ ისლამთან მიმართებით ეს კულტურა ისტორიულად მარგინალურ ელემენტად რჩებოდა საუკუნეების განმავლობაში, გნავას ხალხებმა მაინც შეძლეს მძლავრი და თვითმყოფადი კულტურული სივრცის შექმნა და, ბევრი მნიშვნელოვანი მკვლევრის აზრით, სწორედ ასე მოახერხეს საკუთარი იდენტობის შენარჩუნება და განვრცობა.
116 VOYAGER 14/2019
გნავა, ამჯერად როგორც მუსიკალური მოვლენა, რიტუალურ-ცერემონიალური ფენომენია, რომლის სული და გული მუსიკის მეშვეობით ადამიანის ან ადამიანების ტრანსის მეშვეობით განკურნებაა. ტრანსი, როგორც სხვა სამყაროში ან მდგომარეობაში მოხვედრისათვის აუცილებელი კარი, საკმაოდ ბევრი პრიმიტიული კულტურისათვის დამახასიათებელი მოვლენაა. რა თქმა უნდა, ყველა ტრანსული მდგომარეობა არაა უშუალო კავშირში მუსიკასთან, მაგრამ აფრიკის ტერიტორიაზე არსებული პრაქტიკა, როგორც წესი, პირდაპირ კავშირშია მუსიკის და განსაკუთრებით კი გამეორებადი რიტმული სტრუქტურების მეშვეობით ადამიანების და სულების სამყაროს გაერთიანებასთან. ამ თვალსაზრისით გნავა ერთ-ერთი ყველაზე დახვეწილი მუსიკალური კულტურაა ჩვენს პლანეტაზე. ის, თუ რატომაა ასეთი სასურველი გარკვეული თემებისათვის ტრანსულ მდგომარეობაში მოხვედრა, დღემდე სადავო, არაკონსოლიდირებული საკითხია. ზოგი მკვლევრისათვის ეს ერთგვარი კულტურული თერაპია ან სექსუალური სუბლიმაციაა, ზოგისთვისაც კი, იდენტობის შენარჩუნებისათვის აუცილებელი კათარსისული პრაქტიკა, ან სულიერი ძიებებისათვის იდეალური საშუალება. ჟან რუში, ფრანგი დოკუმენტალისტი და ანთროპოლოგი, ვინც ხშირად ესწრებოდა ტრანსულ ცერემონიალებს, წერს: „როგორც ჩანს, ტრანსის ფენომენი (კონტროლირებული ან არაკონტროლირებული), ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტია სხვადასხვა რელიგიისათვის და ალბათ არტისტული შემოქმედებისათვისაც“. ასეა თუ ისე, ადამიანის ტრანსში „შეგდების“ პრაქტიკას დიდი ხნის ისტორია აქვს და ყველა კონკრეტულ შემთხვევაში ეს პრაქტიკა განსხვავებულია.
გნავას შემთხვევაში ერთგვარი მეტონიმური კავშირი სულით შეპყრობილობასა და მონობის პერიოდში მეპატრონით „შეპყრობილობას“ შორის დღესაც სახეზეა. მათ ენაზე სული, „მლუკ“, მფლობელს ნიშნავს. გნავას ხალხისთვის სულით შეპყრობილობა სომატურ კავშირშია მონობასთან ასოცირებულ მეხსიერებასთან და სწორედ ამ კავშირის გადააზრებისათვისაა საჭირო აკუსტიკურ-ტრანსული ცერემონიალი, რომელიც სულებთან „დაზავებაში“ ეხმარება ადამიანს. აქ მნიშვნელოვანია, აღინიშნოს ის, რომ ეს ცერემონიალი არავითარ შემთხვევაში არ გულისხმობს ეგზორციზმს, ანუ სულების განდევნას. ის მხოლოდ ტრანსის, მუსიკის, საკმევლების და ზოგჯერ შინაურ ცხოველთა მსხვერპლშეწირვის მეშვეობით სულებთან დიალოგში შესვლის მცდელობაა და სწორედ ეს დიალოგია ის, რაც ადამიანის „სულებთან დაზავების“ საშუალებას იძლევა. ისინი, ვინც ერთხელ მაინც დასწრებიან ამ ცერემონიალს, ერთხმად აღნიშნავენ, რომ ეს დაუვიწყარი სანახაობაა და ალბათ ამიტომაცაა, რომ მაროკოში ჩამსვლელთაგან ბევრისთვის ლამის აუცილებლად იქცა გნავას თუნდაც ყალბ, ტურისტულ ცერემონიალებზე დასწრება. „სულებთან დაზავების“ რიტუალს ბამბარას ენაზე „ლილა“ ეწოდება. როგორც წესი, ლილა მთელი ღამის განმავლობაში მიმდინარეობს და მას „მაალემი“ უძღვება. მაალემი მუსიკოსი და მუსიკის მეშვეობით სულებთან დამაკავშირებელი მედიუმია. მისი და მისივე მუსიკოსების პატარა ჯგუფის დანიშნულებაა, შექმნან ისეთი მდგომარეობა (ამ მდგომარეობას „ჰალ“-ს უწოდებენ), რომელიც მოახერხებს ადამიანში ჩაბუდებული სულ(ებ)ის დაშოშმინებას. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ადამიანი განსაკუთრებული ყურადღებით უსმენს სამი ძირითადი ინსტრუმენტის მიერ შესრულებულ მუსიკას, რომელიც პირდაპირი გზაა ტრანსში შესასვლელად.
„შენ უსმენ და გრძნობ, როგორ შემოდიან შენში მუსიკის მეშვეობით გაღვიძებული სულები“.
117 VOYAGER 14/2019
მუსიკა
ამ დროს, როგორც ერთმა მაალემმა აღნიშნა, „შენ უსმენ და გრძნობ, როგორ შემოდიან შენში მუსიკის მეშვეობით გაღვიძებული სულები“. მუსიკალური ინსტრუმენტები, რომლებიც აუცილებელია ცერემონიალის დროს, – გიმბრი (ხშირად მას ჰაჯჰუჯს უწოდებენ), – ხის სამსიმიანი ბას-ლუტნია, ქრაქაბი – მეტალის მოზრდილი კასტანეტები, და განგა – დიდი ორმხრივი დოლი, ცერემონიალის ძალიან მნიშვნელოვანი ელემენტებია. სწორედ ამ ინსტრუმენტების მიერ შექმნილი რიტმული მონახაზები აჩენს იმ მძლავრ აკუსტიკურ ველს, როდესაც შესაძლებელი ხდება ტრანსში „შებიჯება“. ამ ცერემონიალებს, თერაპევტულის გარდა, ზოგჯერ ინიციაციური ხასიათიც აქვს. ვინაიდან გნავას მუსიკა დასავლეთაფრიკული და ისლამური მუსიკალური კულტურების ნაზავია, ცერემონიალებზე, როგორც წესი, სეკულარული და საკრალური მუსიკა სრულდება. ლილას განგების, დოლების, ბგერები ხსნის. მათი მეშვეობით ხდება მონაწილეების ცერემონიალზე თავმოყრა, ადგილის განწმენდა და „კოსმიური კარიბჭის“ გახსნა. ამას მოჰყვება ცერემონიალის სეკულარული ნაწილი, რომლის დროსაც მაალემი და მისი მუსიკოსები მღერიან გნავას ხალხების ფოლკლორულ სიმღერებს და იხსენებენ წარსულს; მერე კი თავად „მულუკის“, სულებთან ტრანსის მეშვეობით დაკავშირების ნაწილის, ჯერი დგება. მულუკი წინასწარ შეთანხმებულ გეგმას მიჰყვება და თავიდან შვიდ მთავარ სულს მიმართავს. თითოეულ სულს თავისი ფერი, სუნი (საკმევლების მეშვეობით) და მუსიკალური სტილი შეესაბამება. მთელი ღამის განმავლობაში მუსიკოსები მიმართავენ ნათელ და ბნელ სულებს, წმინდანებს, წყლის, ჰაერის, სისხლის, მიწისა და ტყეების სულებს, მამრ და მდედრ სულებს და როგორც კი ყველა იმ მონაწილეს, ვინც მუსიკის მეშვეობით ტრანსში ვარდება, სული „ესტუმრება“, ამა თუ იმ სულის შესაბამისი ფერის თავშალს აფარებენ. ამგვარად, გნავას მკვლევრების აზრით, ამ ცერემონიალის მეშვეობით გნავას ხალხს წინა პლანზე გამოაქვთ მათივე გადარჩენის ფაქტი და მათი უნარი, შეეწინააღმდეგონ მონობის შედეგად გაჩენილ ტრაგიკულ მდგომარეობას, რომელმაც ბევრი სხვა ხალხები იმსხვერპლა. დებორა კაპჩანის, გნავას და მათი მუსიკის ყველაზე მნიშვნელოვანი ექსპერტის აზრით: „გნავას ხალხისთვის მთავარი კითხვა არაა, თუ „ვინ ვართ ჩვენ?“, მათთვის მთავარი კითხვაა: „ვინ გავხდით ჩვენ!“ ისლამური ფუნდამენტალიზმისთვის გნავა ისტორიულად ყოველთვის მიუღებელი იყო, ისევე როგორც, მაგალითად, თავად ისლამის გულში გაჩენილი სუფიზმი. დღეს ბევრი აკავშირებს გნავას და სუფიზმს ერთმანეთთან და ეს მცდარი აზრი ნამდვილად არაა. დღეს გნავას ხალხი, როგორც წესი, მუსლიმები არიან და ლილას ცერემონიალების დროს, ჩვეულებრივ, წინასწარმეტყველსაც მოიხსენიებენ და შესაბამისადვე ადიდებენ ღმერთს, მაგრამ თუ სუფისტური ცერემონიალები ღმერთთან ერთობისაკენ მიილტვის, გნავას ლილები სულებთან „სასაუბროდ“ და შეპყრობილთა განსაკურნავად იმართება, თუმცა, ამავე დროს, ისიც ადიდებს ღმერთს და წინასწარმეტყველ მუჰამედს. უფრო მეტიც, გნავას მუსიკალური საძმოს წევრები მიიჩნევენ, რომ ისინი წინასწარმეტყველი მუჰამედის ეთიოპიელი თანაშემწის, ყოფილი შავკანიანი მონის და პირველი მუეძინის, ბილალ იბნ რაბაჰის შთამომავლე-
„სულებთან დაზავების“ რიტუალს ბამბარას ენაზე „ლილა“ ეწოდება. როგორც წესი, ლილა მთელი ღამის განმავლობაში მიმდინარეობს და მას „მაალემი“ უძღვება. მაალემი მუსიკოსი და მუსიკის მეშვეობით სულებთან დამაკავშირებელი მედიუმია. მისი და მისივე მუსიკოსების პატარა ჯგუფის დანიშნულებაა, შექმნან ისეთი მდგომარეობა (ამ მდგომარეობას „ჰალ“-ს უწოდებენ), რომელიც მოახერხებს ადამიანში ჩაბუდებული სულ(ებ)ის დაშოშმინებას.
118 VOYAGER 14/2019
ბი არიან. გნავამ ისეთივე მოქნილი მუსიკა შექმნა, როგორ მოქნილადაც თავად გადაირჩინეს თავი. გნავას ჰიპნოტური რიტმული სტრუქტურები და უბრალო, მაგრამ ეგზოტიკური მელოდიები იმდენად მომხიბვლელი და ადვილი აღსაქმელი გახდა დანარჩენი სამყაროსათვის, რომ დღეს იმ დასავლელი მუსიკოსების სია, ვინც ეს მუსიკა საკუთარ მუსიკას მოარგო, მართლაც რომ ძალიან შთამბეჭდავად გამოიყურება: ბრაიან ჯონსი, რობერტ პლანტი და ჯიმი პეიჯი, დონ ჩერი, ფაროა სანდერსი, იოაკიმ კუნი, რენდი უესტონი, ბილ ლასუელი, ტაკერ მარტინი, ჯეიკობ კოლიერი, ადამ რუდოლფი და სხვები. თავის მხრივ, მაალემებიც მოქნილად მოერგნენ სხვადასხვა დასავლურ ჟანრს, დაწყებული ჯაზით თუ როკით და დასრულებული ჰიპ-ჰოპით, და დღეს უკვე არავის უკვირს, თუ რომელიმე საფესტივალო სცენაზე, მაგალითად, გნავას მუსიკის ყოველწლიურ საერთაშორისო ფესტივალზე ელ-სუვაირაში, ერთად მდგომ რომელიმე მოროკოელ მაალემს და, ვთქვათ, კარლოს სანტანას მოკრავენ თვალს. სადღაც კი, ტურისტულ ხმაურსა და მუსიკალურ ინდუსტრიას მოცილებულ მაროკოს რომელიმე მიჩქმალულ სოფელში, ფულს არდახარბებული „გაუპაპსავებელი“ მაალემები დღესაც ცდილობენ მუსიკის მეშვეობით ადამიანების სულებთან დაზავებას. როგორც ამბობენ, მათი დაძებნა საკმაოდ ძნელია, მაგრამ ბევრი მიიჩნევს, რომ ნამდვილ ლილაზე დასასწრებად არათუ მაროკოში, არამედ პლანეტის ყველაზე შორეულ წერტილშიც ღირს გამგზავრება. გნავას მუსიკის მოსმენის მსურველთათვის:
GNAWA LEILA • • • • •
Volume I. Gnawa Songs and Music from Morocco. Volume II. The Masters of Guimbri: The White Suite. Volume III. The Masters of Guimbri: The Blue Suites. Volume IV. The Masters of Guimbri: The Red and Green Suites. ALCD 147 (60:28). Volume V. The Masters of Guimbri: The Dark and Yellow Suites. ALCD 148 (67:35). Guimbri and Lead Vocals: Amida Boussou (vol. I); Ma’allem Sam (Mohammed Zourhbat) and Ma’allem Hmidah (Ahmed Boussou) (vol. II-V). Produced by Antonio Baldassarre and Michel Pagiras for Al Sur. Distribution: Media 7, 14 rue des Goulvents, 92000 Nanterre, France.
119 VOYAGER 14/2019
ლიტერატურა
არამაროკოელი მაროკოელი ლა შ ა ბუღა ძე
– ნიგერია საიდანღა იცით? – ჯიქურ ეკითხება ხელმძღვანელი, მგონია, რომ სიტყვაზე გამოიჭირა, მაგრამ რესპონდენტი ამბობს: – ნიგერიაში, საყვარელო, სამი კარგი მწერალია – შიიონკა, ჩინუა აჩებე და გაბრიელ ო’ჰარა. ალბათ, გეცნოთ: ესაა ცნობილი ფრაგმენტი გურამ დო ჩანაშვილის უკვე კლასიკურად ქცეული მოთხრობიდან „კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“, ჰოდა შეკითხვის დამსმელი სკეპტიკოსის მსგავსად, შესაძლოა, არა ერთი და ორი აღმოჩნდეს უხერხულ მდგომარეობაში, როცა ამ შემთხვევაში არა ნიგერიაზე, არამედ მაროკოზე და მის საუკუნოვან თუ თანამედროვე ლიტერატურაზე ჩამოვარდება სიტყვა. მე რომ გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობაში მეარსე ბა პერსონაჟად და ჩემთვის მაროკოს შესახებ დაესვათ შეკითხვა, ლეგენდარული ლიტერატუროფილივით გავ ცემდი პასუხს: – მაროკოში, საყვარელო, ერთი სრულიად გამორჩეული რომანისტია – მუჰამედ ზაფზაფი, რომელიც, სამწუხაროდ, ცოცხალი აღარ არის, მაგრამ მისი წიგნები კი იყიდება შესაშური და სამართლიანი წარმატებულობით.
შესაბამისად, სხვა ცნობილი აზრის არ იყოს, ლიტერატუ რის სწორედ ამ მამხილებლური პოზიციის გამო, პუბლი კუმი „სარკეზე ბრაზობს“ და არა იმაზე, რასაც „სარკე“ ირეკლავს... ჩემ მიერ გამორჩეული ავტორი სწორედ ასეთი სარკეა თავისი ქვეყნისა თუ საზოგადოებისთვის, რომლის ტექ სტებიდან იმ მაროკოს ამოცნობა და დანახვაა შესაძლე ბელი, ტურისტული სიჭრელის მიღმა რომ იმალება. ზაფზაფის პირველივე რომანიდან „ალ-მარ’ა ვა-ლვარდა“ („ქალი და ვარდი“ – როგორ მომწონს ამ სათა ურში სიტყვა ვარდი!) ჩანს ის დრამა, რომელიც არა მა როკოს დამოუკიდებლობის მოპოვებას, არამედ თავი სუფლების ესთეტიკით თუ „კანონებით“ იმედგაცრუებას მოჰყვა. ეს იმედგაცრუება განსაკუთრებით საგრძნობი იყო ახალგაზრდებისთვის, ადამიანებისთვის, რომელთაც „დაკარგულ“ თაობად მოიხსენიებს თავად ავტორი, და ცხადია, დროთა და ეპოქათა შორის დაკარგულად მოიაზრებს საკუთარ თავსაც.
როგორც ბევრ კარგ და დიდ რომანისტს შეეფერება, ამ შემთხვევაშიც ხსენებული ავტორის ტექსტების მეშვეო ბით შეგვიძლია გავიგოთ, რა არის არა „ეგზოტიკური“, არა „შორეული“, არა სტერეოტიპულ-აფრიკულ-არაბუ ლი სამეფო, არამედ თანამედროვე სახელმწიფო – მაროკო – მთელი თავისი ამბივალენტურობით... პოლიტი კა, საზოგადოება, კონფლიქტები ძველსა და ახალს შო რის, და ადამიანები, ცოცხალი პერსონაჟები, რომლებიც, მართალია, გეოგრაფიულად შორს არიან ჩვენგან, მაგრამ არსებრივად, პრობლემების მსგავსების კუთხით – შემაძრწუნებლად ახლოს...
ბევრისთვის, მაროკოს დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ თავისუფლების დაბრუნება უკეთესი ცხოვრე ბის დაწყების სინონიმი გახდა, რეალურად კი ცხოვრების წესის შეცვლა აღმოჩნდა და სხვა არაფერი. ბევრმაც თა ვისუფლება საფრთხედ მიიჩნია – საფრთხედ ფორმალუ რი ტრადიციებისთვის; ბევრმა, უფრო სწორად, ცოტამ კი (ანუ სწორედ იმ „ცოტამ“, ვისაც ზაფზაფი აღწერს) ერთგვარად „გააზრებული“ ასოციალურობით, გარემო სადმი გულგრილობით, თავდაცვითი ეგოცენტრულობით უგულებელყო ყველა ის კანონი და წესი, რომელიც არაადეკვატურ რუდიმენტად გადმოჰყვა აწმყოს წარსუ ლიდან. ზაფზაფის გმირები უცნაური იდეალისტები არიან: „არამაროკოელი“ მაროკოელები, რომლებიც ეჭვიანად უფრთხილდებიან თავისუფლების ექსკლუზიურ „კუნძუ ლებს“.
ორჰან ფამუქის აზრით, იმ რეალობაში, სადაც ყველას და ყველაფერს თავისი სიმართლე აქვს და ესა თუ ის ჭეშმარიტება, ანუ „სინამდვილე“, უმეტესად აქტუალუ რი მედია-პოლიტიკური კონიუნქტურის მოდელების მი ხედვით იქმნება, მხოლოდღა ლიტერატურაა, რომელიც არ ცრუობს, რომელიც სწორედ „კონიუნქტურის“ გარე შე წარმოაჩენს და აღწერს სინამდვილეს, განახებს და მიგითითებს, ზოგჯერ კი ამხელს კიდეც იმ ილუზიას, რომ ლითაც მიზეზთა გამო თავს იტყუებენ ადამიანები.
ზაფზაფიც ასეთია: არამაროკოელი მაროკოელი, გან ზე მდგომი, თითქოსდა ჩაკეტილი, ემოციურად დისტან ცირებული პატრიოტი... თუმცა ეს ქვეყანა არა მხოლოდ მაროკოელი, არამედ დიდი უცხოტომელი მწერლების თვისაც ქცეულა ინსპირაციის წყაროდ, რომელთა შო რის, არც მეტი, არც ნაკლები, მარკ ტვენი, ჯორჯ ორუელი, ტენესი უილიამსი, ჯეკ კერუაკი და სხვები არიან... ასე რომ, „მაროკოში, საყვარელო, ბევრი კარგი წიგნი შექმნილა...“
120 VOYAGER 14/2019
მაროკოელი მწერალი ტაბუების წინააღმდეგ უ ნა ა ბა შ იძე „უმცროსი ბიჭი მაშინვე მოკვდა. მას თითქმის არ უწვა ლია. ექიმი არწმუნებდა, რომ ის საერთოდ ვერაფერს იგრძნობდა. უსიცოცხლო სხეული აბაზანიდან ამოიყვა ნეს, რომელშიც რეზინის სათამაშოები ეყარა. ნაცრის ფერ ტომარაში ჩააწვინეს და ელვით შეკრეს. გოგონა პოლიციის მოსვლამდე ცოცხალი იყო. ეტყობოდა, რომ მთელი ძალით იცავდა თავს... საავადმყოფოსკენ მიმა ვალ სასაწრაფოს მანქანაში მას კრუნჩხვები დაეწყო. იწვა ფართოდ გახელილი თვალებით და პირით ჰაერის დაჭერას ცდილობდა. ყელიდან სისხლი სდიოდა. ფილ ტვი გახვრეტილი ჰქონდა და თავის საყვარელ ლურჯ კარადაზე შეჯახებებისგან, თავი გასტეხვოდა“.
ამ შემზარავი, უკიდურესი ნატურალიზმით აღწერილი სცენით იწყება წარმოშობით მაროკოელი და პარიზში მცხოვრები მწერ ლის, ლეილა სლიმანის ბესტსელერი რომანი „ტკბილი სიმღერა“, ანდა „იავნანა“ (ინგლისურ გამოცემაში წიგნს „იდეალური ძიძა“ ჰქვია), რომელიც 2016 წელს საფრანგეთში გამოვიდა, პირველივე წელს 600,000 ეგზემპლარი გაიყიდა, მერე უკვე 43 ენაზე ითარგმნა, ავტორი კი, 34 წლის ლეილა სლიმანი, ფრანგული ლიტერატურის უმაღლესი ჯილდოთი – გონკურის პრემიით დაჯილდოვდა. ის გახ და მეთორმეტე ქალი, ვინც ამ პრემიის მფლობელია; პირველი მაროკოელი ქალი, ვინც ამ პრემიას ფლობს და ერთადერთი ადამიანი, რომელიც ჯილდოს მიღების მომენტში ოთხი თვის ორსული იყო.
121 VOYAGER 14/2019
ლიტერატურა
„იავნანას“ შემდეგ, სლიმანი თანამედროვე ფრანგული ლი ტერატურის სახე გახდა. „ლეილა სლიმანი სუპერსტარი“ – ამ წარწერით გამოვიდა ჟურნალი Elle სლიმანის ფოტოთი ყდაზე. ხოლო 2018 წელს ჟურნალმა Vanity Fair-მა მსოფ ლიოში მეორე ყველაზე გავლენიან ფრანგად დაასახელა. საფრანგეთის პრეზიდენტმა ემანუელ მაკრონმა მას კულტუ რის მინისტრობა შესთავაზა. „მე ჩემი თავისუფლება ძალიან მიყვარს“, – ასე უარყო მწერალმა შეთავაზება. „დაიწყო რომანი ბავშვის სიკვდილით, ამას გამბედაობა სჭირდება“, – აღნიშნა ავტორთან გამართული შეხვედრის წამყვანმა პარიზში, წიგნების მაღაზია „შექსპირი და კომპა ნიაში“. ლეილამ კი უპასუხა: „ეს არ არის წიგნი მკვლელობაზე... უბრალოდ, მინდოდა, თვალებში ჩამეხედა შიშისათვის, რაც შვილების დაკარგვას, მათ სრულიად უცხო ადამიანთან დატოვებას უკავშირდება. ამ რომანის წერა ჩემთვის დიდი შვებაც იყო, რადგან ყველა ჩემი შიში მკითხველს გადავუნა წილე“. ავტორს არ სურდა კლასიკური ფსიქოლოგიური ტრილერის დაწერა და არც გამოსვლია ასეთი. მის წიგნში ერთ-ერთი ყველაზე ფასეული რამ სოციოკულტურული კონტექსტია. ერ თ-ერთი მთავარი თემა, რაც წიგნს გასდევს ფონად, არის: ლიბერალურ, ქალთა უფლებების დამცველ საზოგადოება შიც კი აწევს თუ არა დედას ტვირთად არჩევანი – მუშაობასა და შვილების აღზრდას შორის? ლიბერალური დემოკრატიის ქვეყნებში რამდენადაა აქტუალური ოჯახური უთანასწორო ბის თემა – ვის ერგება კარიერის გაკეთება და უნარების გა მოვლენა; ვისი ინტელექტუალური ზრდაა წახალისებული, ვინ შოულობს ფულს, ვინ იღებს სიამოვნებას ბავშვებთან ურ თიერთობით, ვინ ასრულებს ისეთ მექანიკურ საქმეებს, რო გორიცაა საყიდლებზე სიარული, დალაგება და რეცხვა? ლეილა სლიმანის წიგნში საშუალო კლასის პარიზელი ოჯახის ისტორიაა მოთხრობილი. ცოლ-ქმრის აღწერაში მკით ხველი მალევე შეიცნობს სტანდარტულ ჰიპსტერ წყვილს. პარიზის მე-10 უბანში, ერთ პატარა ბინაში ცხოვრობენ მუსი კალური პროდიუსერი პოლ მასსე (Paul Massé), მისი მეუღლე მირიამ ჩარფა (Myriam Charfa) და მათი ორი მცირეწლოვანი შვილი: მილა და ადამი. ოჯახს ერთი არაოფიცია ლური წევრიც ჰყავს – ძიძა ლუიზა. რომანის პროტაგონისტი მირიამიც, სლიმანივით, მაროკოე ლია. ბავშვების გაჩენის შემდეგ, სისხლის სამართლის ყო ფილი ადვოკატი მთელ დროს ბავშვებთან ატარებდა, დასაწ ყისში, აღფრთოვანებულიც კი იყო დედობით, მაგრამ დროთა განმავლობაში ყველაფერი თითქოს გაფერმკრთალდა. მირიამმა იგრძნო, რომ „უბრალო, ჩუმი, ციხისმაგვარი ბედ ნიერება“ აღარ აკმაყოფილებდა და ბავშვებისთვის მომვლელის ძებნა დაიწყო სამსახურში დასაბრუნებლად. პოლისა და მირიამის არჩევანი ლურჯ კაბაში გამოწყობილ, კოპწია ფრანგ ქალზე, ლუიზზე შეჩერდა. და ესეც განზრახ მოხდა – მაროკოელი ქალი დამქირავებლის როლში აღმოჩნდა, მასზე სოციალური სტატუსით დაბლა მდგომი ფრანგი ქალი კი – ძიძის როლში – რომლის ფსიქიკური მდგომარეობა, მირიამთან ჯერ ფარული და შემდეგ უკვე შესამჩნევი დაპირისპირება ისე მწვავდება, რომ ბავშვებს ხოცავს.
ფემინისტური კითხვები წიგნში ძიძის დაქირავების იდეის გა ჩენისთანავე, ქმრის რეპლიკების გავლითაც ჩნდება. პოლს სჯერა, რომ მისი ცოლის ხელფასი მხოლოდ ძიძის ხელფასს დაფარავს და მეტი არაფერი. პოლი ირონიულად ამბობს: „ის მუშაობს იმიტომ, რომ ჩვენც ვიმუშაოთ“. ლუიზის სოციალური ფონიც მკაფიოდ იკვეთება: მას არც მეგობრები, არც მაღალი პროფესიული კვალიფიკაცია და არც გამოკვეთილი ინტერე სები არ აქვს, ცხოვრობს ღარიბულ უბანში, საიდან გასვლაც მხოლოდ სამსახურში წასასვლელად შეუძლია. ამ ფონზე კი საბოლოოდ იკვრება მწერლის ერთ-ერთი მთავარი სათქმე ლი: სისტემა ისეა მოწყობილი, რომ ერთი ქალის პროფესიუ ლი წარმატება აუცილებლად მეორე ქალის ხარჯზე ხდება. სლიმანი ერთ ინტერვიუში ამბობს: „დღეს მასობრივად მუ შაობენ ქალები და ეს კარგია, მაგრამ იმისთვის, რომ ქალ მა კარიერას მიხედოს, მეორე ქალი სჭირდება შვილების მისახედად და შედეგად ვიღებთ ქალს, რომლის უკანაც ქალი დგას, რომლის უკანაც კიდევ სხვა ქალი დგას და სულ ბოლოს რჩება ერთი პატარა ქალი, რომელსაც ვეღარავინ ხედავს – ის უხილავია, რადგან ყველა სხვა ქალში ითქვიფება. აი, ამ ქალზე მინდოდა დამეწერა – უხილავ ქალზე“. როგორც ჩანს, სლიმანი გვეუბნება, რომ სოციალური უსამართლობის საკითხები ერთი შეხედვით ეგალიტარული პრინციპით მცხოვრებ, განათლებულ ოჯახებსა და საზოგა დოებებშიც დღემდე მწვავედ დგას. პარიზიც ისეა გახლეჩი ლი ორმაგი სტანდარტებით, კლასობრივი და გენდერული უთანასწორობით, საოჯახო გარემოში სხვაზე კონტროლი სა და ძალაუფლების მოპოვებისათვის ბრძოლით, როგორც რელიგიით წალეკილი პატრიარქალური რაბატი. ლეილა სლიმანის ამ მწარე განაჩენით, ფრანგულმა საზო გადოებამ ახალი ხედვა, სიმართლის მკაცრი მხატვრული ხერხებით მთქმელი გაბედული მწერალი აღმოაჩინა. ამ გა ბედულმა მწერალმა კი თავისი სახელი, მიმზიდველი გა რეგნობა და სოციალური სტატუსი მისთვის შეიძლება კიდევ უფრო აქტუალური და მნიშვნელოვანი თემების დასავლურ საზოგადოებაში პოპულარიზაციისთვის გამოიყენა. სლიმანი თითქმის ყოველთვის წერს თემებზე, რომლებიც სხვადასხვა საზოგადოებაში ტაბუირებულია, მის ტექსტებში კი გამომწვე ვი პირდაპირობით იხსნება. მისი ფრანგულენოვანი რომანი, რომელიც 2014 წელს დაწერა, Dans le Jardin de l’Ogre („კაცი ჭამიას ბაღი“), ქალების სექსზე დამოკიდებულებას იკვლევდა, 2017 წელს დაწერილი არამხატვრული ნაწარმოები „სექსი და ტყუილები“ კი – არაბი ქალების სქესობრივ ცხოვრებას იძიებ და ქალებთან ჩაწერილი ვრცელი ინტერვიუების ფორმით. სანამ რომანებს დაწერდა, სლიმანი ჟურნალისტად მუშაობ და და არაბულ რევოლუციას აშუქებდა. თავადაც ორი შვილის დედა მაროკოში დაიბადა და აღიზარდა. სხვათა შორის, მის აღზრდაშიც აქტიურად მონაწილეობდა ძიძა, რადგან მშობ ლები სეკულარულ, ბურჟუაზიულ ფენას ეკუთვნოდნენ და მსგავსი სეკულარული ფასეულობებით გაზრდილი სლიმანიც თითქმის ბავშვობიდანვე ვერ იტანდა ფაქტს, რომ ბევრ მუს ლიმ ქალს ისლამური ფუნდამენტალიზმის წნეხს ქვეშ უწევს ცხოვრება. მაროკოზეც, სადაც ჰომოსექსუალობისა და ქორ წინების გარეშე სქესობრივ ცხოვრებას კანონი სჯის, სლიმა ნი მწვავედ კრიტიკული აზრისაა: „მაროკო თვალთმაქცობის საწამლავით იშხამავს თავს, ტყუილი კულტურაა, რომელიც ინსტიტუციურადაა ზურგგამაგრებული“.
122 VOYAGER 14/2019
„ეს არ არის წიგნი მკვლელობაზე... უბრალოდ, მინდოდა, თვალებში ჩამეხედა შიშისათვის, რაც შვილების დაკარგვას, მათ სრულიად უცხო ადამიანთან დატოვებას უკავშირდება. ამ რომანის წერა ჩემთვის დიდი შვებაც იყო, რადგან ყველა ჩემი შიში მკითხველს გადავუნაწილე“.
„სექსი და ტყუილები“ ქალებთან ინტერვიუებზეა აგებული. მისი რესპონდენტები არიან სექსმუშაკები, ქმარს გაყრილი ქალები, ახალგაზრდა პროფესიონალები, დედები, ცოლები, ლესბოსელები, ცნობილი მწერლები და შინამოსამსახურეე ბი. ერთ თავში სლიმანი პენსიაზე გასულ მამაკაც პოლიციის ოფიცერსაც ესაუბრება. ქალები სლიმანთან საუბრობენ თემაზე, რომელიც არაბულ სამყაროში მკაცრად ტაბუირებულია – საუბრობენ სექსზე და საუბრობენ დიდი მონდომებით, ვნებით. „როცა ახალ გაზრდას წაართმევ სექსუალობას, ავტომატურად რიყავ მას. უფლება სექსუალობაზე ადამიანის ფუნდამენტური უფლებაა.
მაროკოში კი ყველანაირი სექსი ქორწინების გარეშე, პატიმ რობით ისჯება. ჰომოსექსუალობა და აბორტიც უკანონოა. ბავშვს, რომლის დედაც დაქორწინებული არაა, გვარი არ აქვს და იურიდიულად არ არსებობს“, – ამბობს სლიმანი ერთ ინტერვიუში. სლიმანი წიგნში ხან პირველ პირში ჰყვება ქალების ამ ბებს, ხან მათ ალაპარაკებს. ისტორიები სავსეა შემზარავი დეტალებით, ისეთით, როგორიც 16 წლის მაროკოელი გოგოს, ამინა ფილალის ამბავია – ამინამ ვირთხის წამალი დალია, რადგან ძალით აქორწინებდნენ კაცზე, რომელმაც გააუპატიურა.
123 VOYAGER 14/2019
ლიტერატურა
„შერცხვენისა და თვალთმაქცობის კულტურა უამრავ მსხვერპლს შობს: ქალებს, რომლებიც უკანონოდ იკეთებენ აბორტს და დღეში ასეთი 600 შემთხვევა ხდება; მარტოხელა დედებს, რომლებსაც სახლებიდან აგდებენ. როგორც მწერალს, ერთა დერთი იარაღის გამოყენება შემეძლო – და ეს იარაღი სიტყვე ბია – რომ როგორმე დამერღვია სიჩუმე“, – ამბობს სლიმანი და დასძენს, რომ ქალები მეორე დონის მოქალაქეები არიან მაროკოში, მათ ორი არჩევანი აქვთ: ან იყვნენ ქალწულები, ანდა გათხოვილები. მათ კვლავაც სჭირდებათ „დეფლორაციის სერტიფიკატის“ ჩვენება ქმრის ოჯახისთვის, თუ ოჯახის შექმნა საერთოდ უნდათ. სექსს და სექსუალურ ორიენტაციას სისხლის სამართლის კო დექსი არეგულირებს. თუმცა, ამ კანონებს ინდივიდუალურ შემთხვევებს აბსოლუტურად სუბიექტურად არგებენ. მას ძი რითადად საქმეების მოსაგვარებლად იყენებენ – ან პოლიცია იყენებს ქრთამის ასაღებად, ანდა, ვთქვათ, შურისმაძიებელი მეუღლე, თუ სურს, ვთქვათ, მოღალატე ცოლი პოლიციასთან „ჩაუშვას“. ყველანაირი სექსუალური ურთიერთობა შანტაჟის თემა ხდება. თუ ქალს გააუპატიურებენ, ის საჩივარს ვერ და წერს, რადგან დანაშაული პირველ რიგში თავად ჩაიდინა – სექსი ქორწინების გარეშე ჰქონდა. სლიმანი ამბობს, რომ ამ სისტემის მსხვერპლი კაცებიც არიან. მათი ანტიფემინისტური მენტალობა ძალიან მდგრადია, რადგან ესაა ერთადერთი რამ, რაც დარჩათ საზოგადოე ბაში, სადაც დასავლური ცხოვრების მოდელი მძლავრად იკიდებს ფეხს. „ამიტომაც ვუძებნი მსგავს მოვლენებს ის ტორიულ კონტექსტში ახსნას. კოლონიზაცია, შემდეგ და სავლური კულტურის ჰეგემონია, წარმოშობს მიკუთვნებუ ლობის გარეშე ცხოვრების ფენომენს. უცხო ფასეულობე ბის შიშით ამიტომაც ვებღაუჭებით ტრადიციულ მოდელს...
დღეს მაროკოში ყველა ძველი პოლიტიკურ-კულტურული გავლენა კვლავაც ახალივით ნედლი და ხელშესახებია. პოლიტიკური პატიმრები, ქალთა უფლებები, ძალადობა ბავშვებზე, ბერბერთა რეპრეზენტაცია, ევროპული მემკვიდრეობის დაცვა და გამოყენება არაბული ცხოვრების წესის ფონზე, მაროკოს, როგორც ქვეყნის ეგზოტიზაცია დასავლური ქვეყნების მხრიდან და სწორი ტურისტული პოლიტიკა – ქვეყანაში სტუმრად ჩასული ნებისმიერი ადამიანიც კი ამ საკითხების აქტუალურობას მაშინვე იგრძნობს. მაგალითად, სულ რაღაც ოცი წლის წინ, რაბატის ქუჩებში 300 ათასი ქალი მართავდა დემონსტრაციას პოლიგამიის აკრძალვისა და სამოქალაქო გაყრის შესახებ კანონის შემოღების მოთხოვნით. 2004 წლიდან მაროკოში მოქმედებს ოჯახის კანონი, რომელიც ქალთა უფლებებს ნაწილობრივ ითვალისწინებს.
მაროკოულმა კულტურამ სუფისტური კულტურა საუკუნეებია, გაითავისა, ეს კი უკიდურესად სპირიტუალური კულტურაა და ამიტომ ბევრი მაროკოელი შიშობს, რომ სწორედ ეს მიდგომა იკარგება ვაჰაბიზმისა და სალაფიზმის გავლენით. ამ აღმსა რებლობის მუსლიმები მაროკოში 1980-90-იან წლებში ჩამო ვიდნენ და მათ შექმნეს ჩვენთან სხვა, უფრო რადიკალური ისლამი. მაროკოელების დიდი ნაწილი ვერ ეგუება იმას, რომ ქალებს ქუჩებში ნიქაბები უკეთიათ. კიდევ კარგი, მარო კოში ნიქაბის ტარება აიკრძალა, რადგან ის აბსოლუტურად უცხოა ჩვენი კულტურისთვის“. სლიმანის წიგნში მოქალაქისა და სახელმწიფოს, ზოგა დად სისტემისა და მის ნაწილად ქცეული ინდივიდების ბედი იკითხება, ცხადია, რელიგიური სახელმწიფოს ჭრილში. მისი წიგნი გარკვეულწილად ეყრდნობა ცნობილი სწავლულების ნაშრომებს. მათ შორის, 1975 წლის ნაშრომს – ტუნისელი სო ციოლოგის, აბდელვაჰაბ ბუჰდიბას წიგნს „სექსუალობა ის ლამში“. ასევე ალჟირელი ანთროპოლოგის მალეკ ჩებელის 2014 წლის წიგნს „არაბული ეროტიკა“, ანდა მაროკოელი სო ციოლოგის ფატემა მერნისის წიგნს „სიყვარული მუსლიმურ ქვეყნებში“. „მოქალაქეებს ბავშვებივით აღვიქვამთ – მოზარდებივით, რომლებსაც ჯერ არ შეუძლიათ ჰქონდეთ საკუთარი ეთიკა, ინტიმური ცხოვრება. მათ ღირსებაზე ამ ფორმით შეხება მათი გაკონტროლების გზაც არის. რა თქმა უნდა, მოქალაქეებს აძ ლევენ უფლებებს, მაგრამ როცა მის სხეულს ეკრძალება საჯა რო სივრცეში სრულფასოვნად წარმოჩინდეს, გამოდის, რომ რაღაც თავიდანვე იზღუდება, იბოჭება. მოქალაქეთა სხეულე ბის გათავისუფლება ასევე არის გზა მათი გონების გათავი სუფლებისკენ. ეს ორი ერთმანეთთან არის კავშირში“, – წერს ლეილა სლიმანი. ხოლო მისი ერთ-ერთი რესპონდენტი წიგნში, სოციოლოგი აბდესამად დიალმი სხვა კუთხიდან ავითარებს აზრს. ის ამ ბობს, რომ ახალგაზრდა მაროკოელები იხლიჩებიან ოფი ციალურად დამკვიდრებულ კონსერვატორულ ნორმებსა და რეალობას შორის, რომელიც უკვე სხვაა. მაღალი ფენა ქრთა მით ყიდულობს თავისუფლებას და ექსკლუზიურ უფლებას სექსზე და, აქედან გამომდინარე, სექსი ფუფუნებისა და უთა ნასწორობის კიდევ ერთი კომპონენტი ხდება. ლეილა სლიმანი ახლა უკვე საქვეყნოდ ცნობილი მწერალია. მისი, როგორც მწერლის ტრიბუნა, რომელსაც მთელი თანა მედროვე დასავლური საზოგადოება აკვირდება ინტერესით, ახლა ყველაზე ქმედითი სივრცეა ცვლილებების მოთხოვნისა და მიღებისთვის. სლიმანის წიგნებს, ცხადია, უკვე მაროკო შიც კითხულობენ. მისი სხვა წიგნი მაროკოს მთავარ ლიტე რატურულ პრემიასაც ფლობს, თუმცა, ავტორის ანტიისლა მურ გზავნილებს, ცხადია, სლიმანის სამშობლო ვერ იტანს და ებრძვის. საინტერესო ისაა, რომ სლიმანი ტრადიციული „მო ღალატე“ არ არის მაროკოსთვის. ეს ახალგაზრდა ქალი ყვე ლანაირ კულტურაში ამჩნევს უსამართლობას და მის ყველა ნაირ გამოვლინებაზე წერს არა მხოლოდ მაროკოს, არამედ საფრანგეთის შემთხვევაშიც. P.S. 2019 წელს, საფრანგეთში, ლეილა სლიმანის რომანის „ტკბილი სიმღერის“ მიხედვით გადაღებული მხატვრული ფილმი გამოვა – მკვლელი ძიძის და „დამნაშავე“ დედის ამ ბავი.
124 VOYAGER 14/2019
ეთნოგრაფია
მაროკოელი ქალი დეს ი დ ა შ კ ოვა ეს გაცრეცილი წიგნი, რომლის გარეკანზეც სათაური თითქმის აღარ იკითხება, ფურცლები კი ალაგ-ალაგ დაფლეთილია და დაშლილი, საოჯახო ბიბლიოთეკაში ინახება ათწლეულებია და მსოფლიოს ულამაზეს ქალებს ეძღვნება. გამოცემის წე ლი აღარ ჩანს, დედნის გამოცემის თარიღი კი, სავარაუდოდ, XVIII საუკუნის ბოლოსა და XIX საუკუნის დასაწყისში მერ ყეობს. ავტორი გახლავთ ა. ვინიოლა. წიგნი ფრანგულიდან რუსულადაა თარგმნილი, 64 ნახატს შეიცავს და რუსეთის იმპერიაში მისი გამოცემა ე. კონოვალოვისა და კომპანიის სავაჭრო სახლის გამომცემლობას ეკუთვნის. ამ წიგნზე საუბარი სხვა დროს ცალკე საინტერესო თემაც შეიძლება გახდეს, რადგან ის ოჯახის ყველა ბავშვს იზიდავ-
და გარკვეულ ასაკში – როგორც სხვა რასების ადამიანე ბის გაცნობისა და შესწავლის ჯადოსნური საშუალება, მათ შესახებ უცნაური და პიკანტური დეტალების გაგების წყარო. თავის დროზე ამ წიგნში ამოვიკითხე სწორედ მაროკოელ ქალებზეც და, როგორც ჩანს, ისე დამამახსოვრდა, რომ ახლა, სპეციალურად ამ გამოცემისთვის, ტექსტს ხელახლა მივუბრუნდი. ხელახლა გადავიკითხე, თუ რას წერს მათზე ავტორი, ა. ვინიოლა – სავარაუდოდ, მოგზაური, ან ეთნოგრაფი, ან ორივე ერთად, ანდა უბრალოდ კაცი, რომელსაც მთელი მსოფლიოს ქალების ინტერესი კლავს.
125 VOYAGER 14/2019
ეთნოგრაფია
ამ რასის ქალებს განიერი ოვალური სახე აქვთ, მაგრამ ლამაზი ნაკვთები და გამომეტყველება ამ ნაკლს შეუმჩნე ველს ხდის. ცხვირი სწორია, მაგრამ თხელი არაა, აქვთ სქელი ტუჩები და ულამაზესი თვალები. მათი მზერა ნაზი, მწველი, სიცოცხლის ტონუსითა და ვნებით სავსეა. მართა ლია, დღეს უდაბნოს მცხოვრებლები არაბულად ლაპარაკობენ და მუსლიმები არიან, მაგრამ უძველესი ადგილობრივების შთამომავლებს, ტრადიციები უმეტესად შენარჩუნებული აქვთ, ჩვევები და, ხშირად, რწმენაც. ბედუინებში დღესაც ბევრი გვხვდება თეთრი კანითა და ცისფერი თვალებით. მათი ქალები ქვედა ტუჩს ლურჯად იღე ბავენ და სახეზე გეომეტრიული ხაზებით ტატუს იკეთებენ. ბედუინები სხვა ტომის ქალებზე არ ქორწინდებიან. მავრები არიან ჩრდილოეთ აფრიკის იმ ნაწილის მცხოვრებლები, რომლებსაც რომაელებმა მავრიტანია დაარქვეს. დღეს ჩრდილოეთ აფრიკის მოსახლეობა უკიდურესად შერეული რასაა: ბერბერებს შეერთებული რომაელები, ვან დალები, არაბები და ხმელთაშუა ზღვის ყველა მეზობელი ხალხი, მათ შორის – შავკანიანებიც. ბერბერის სუფთა გენეტიკური ტიპი დღეს იშვიათად გვხვდება. დღევანდელი მავრები ახალგაზრდობიდანვე ძალიან ჰგვანან ეშმაკ კართაგენელებს, მომხვეჭელებსა და თან – ძუნწებს. მათი ქალები ლამაზები და გრაციოზულები არიან. ახალგაზ რდობიდანვე მიდრეკილები – სიმსუქნისკენ, რომელიც მათი სილამაზის კიდევ უფრო მეტ სამშვენისად და ხიბლად ით ვლება. ქალაქში მცხოვრები ქალები გასასუქებლად ატრიებს ჭამენ, როგორც ეს მომთაბარე ტომებმა იციან და ხშირად, ნეხვის ხოჭოსაც კი მიირთმევენ, რომ წონაში მოიმატონ. მავრიტანელი ქალი
სარჩევში, სემიტ ქალებს შორის, წერია ქვეთავი – „მავრი ტანელი ქალები“ და, ბუნებრივია, სწორედ ამ თავში აღწერს ავტორი მაროკოელ ქალებსაც.
„არის კიდევ ერთი რასა, რომელიც თეთრს მიეკუთვნება, მიუხედავად იმისა, რომ ის, მაინც, კანის ფერით საგრძნობლად განსხვავდება. ეს რასა აფრიკის ჩრდილოეთ ნაწილში ცხოვრობს, ეგვიპტიდან მაროკომდე და ზანზიბარიდან – სენეგალამდე. ეს სემიტური ნაერთი რასაა, რომელსაც, არაბების გარდა, მიეკუთვნებიან ებრაელები, სირიელები, აბისინიელები, ეგვიპტელები, ნუბიელები, ანდალუსიელები...
მაროკოში ბერბერული ელემენტი განსაკუთრებით მძლავ რობს. მაგალითად, რიფაში მოსახლეობის ნაწილი ქერაა. ბერბერი ქალების უმეტესობა ჩადრის გარეშე ღია სახით დადის. ისინი უცხო კაცთან შეხვედრისას სახეს შარფით იჩრდილავენ და ქვევით იხედებიან. სამხრეთ მაროკოში ქალები სხვა მეზობელ ტომებთან უფრო მეტად შერეულები არიან, შავი კანი აქვთ, მაგრამ ეს არ უშლით ხელს ლამაზები იყვნენ. მათი არაჩვეულებრივად მეტყველი თვალები მათ მხიარულ გამომეტყველებასთან სრულ ჰარმონიაშია და ვიდრე ახალგაზრდები არიან, მოძრაობაც დახვეწილი და მოქნილი აქვთ. ულამაზესი მაროკოელი ქალები მაინც იმ ტომების ქალები არიან, რომლებიც საჰარის ოაზისებთან მომთაბარეობენ. მათი ხელების სითეთრე, სახის სრულყოფილება და უზადო პროფილი ყველას აოცებს და იზიდავს. მაროკოელი სულთნები ისევე, როგორც ზოგადად აღმოსავ ლეთის მმართველებს სჩვევიათ, ქორწინდებიან დიდებული ოჯახის სილამაზით განთქმულ ქალიშვილებზე. მერე ისინი რაღაც ხნით იტოვებენ ქალებს, ვიდრე კაპრიზი გაუვლით, ან ის პოლიტიკური მოსაზრებები, რის გამოც აირჩიეს ქალი, აქტუალური აღარაა. თუმცა, გაშორებული ცოლი საზოგადო ების სრულფასოვან წევრად რჩება, პირიქით, დიდი პატივიცაა
126 VOYAGER 14/2019
ასეთ ქალზე დაქორწინება მაშინვე, როგორც კი დატოვებს ჰარემს. ზოგადად, ბერბერი ქალები უფრო მაღლებიც არიან, ვიდრე არაბული სამყაროს სხვა ქალები. ქორწილამდე გოგოები სრული თავისუფლებით ცხოვრობენ, თუმცა მათი გათხოვების ასაკი თავისუფლების დიდ გასაქანს მაინც არ იძლევა. ხშირად, გოგონას იმ ასაკშიც ათხოვებენ, როცა საქორწილოდ მომწიფებული არაა და ასეთ დროს ქმარს პირობას ადებინებენ, რომ ვიდრე არ გაიშლება უდაბნოს ყვავილი, არ უნდა მოწყვიტოს.
ქორწილის შემდეგ, როცა უცხოები დაიშლებიან, ქალი მარტო რჩება და ელოდება ქმარს, რომელიც კარვის ფარდას ასწევს და შედის. შემდეგ იწყება ვაჭრობა, ქალი სთხოვს, რომ გადაიხადოს პირველი ღამის ფასი და სიძესაც, შესაძლებლობის მიხედვით გადახდილი თანხის შემდეგ, ეძლევა უფლება, რომ მოხსნას ქალს სამაჯურები და საყურეები. დილით დედამთილი ამოწმებს რძლის საღამურს და, როგორც მისი ქალწულობის დამადასტურებელ ფაქტს, მეზობ ლებსა და მოწვეულ სტუმრებს აჩვენებს. ისინიც გახარებული შეძახილებით ხვდებიან. საფრანგეთის ბატონობამ აქ პოლიგამია თითქმის მოსპო. ისე, არც ადრე ყოფილა ძალიან გავრცელებული, რადგან ბერბერები ღარიბები არიან და ჰარემის შენახვა ყოველთვის უჭირდათ. ხოლო დღეს ძალიან მდიდრებიც კი პოლიგამიის წინააღმდეგი არიან. ზოგადად, არაბი ქალები მსუბუქი ყოფაქცევისა არიან. კეკ ლუცები და ეშმაკები საყვარლებს მხოლოდ იმისთვის იჩე ნენ, რომ ქმრები მოატყუონ და, ხშირად, ვერცხლის ბეჭდის ან აბრეშუმის შარფის ფასად ღალატობენ. ზოგჯერ, საყვა რელთან ვნებიანი შეხვედრა იმავე კარავში ხდება, სადაც მათ ეჭვიან ქმრებს სძინავთ. არსებობს გამონათქვამი, რომ ებრაელი ქალი სატანაზე უფრო ეშმაკიაო, მაგრამ ეშმაკის მერე ეშმაკი მუსლიმი ქალია. საზოგადოების რომელ კლასსაც არ უნდა ეკუთვნოდეს, სულ ერთია, მისი მთავარი საზრუნავია, ცხოვრება ისე დაგეგმოს, რაც შეიძლება მოხერხებულად მოატყუოს ქმარი, რომ მერე, როცა თვითონ დაბერდება და ქმარი ახალგაზრდა ქალებში დაიწყებს სიარულს, სამაგიერო უკვე გადახდილი ჰქონდეს. ბერბერების ერთ-ერთ ტომში პროსტიტუცია ღია და დაშ ვებული საქმიანობაა, სათაკილოდ და დანაშაულად არ ითვლება. ახალგაზრდა ქალი მიდის ზღვისპირა ქალაქებში და თავისი მზითვის ფულს შოულობს – საღამოობით მავრიტანულ ყავახანებში ცეკვავს. მერე, მშობლიურ მხარეში დაბრუნებული, თხოვდება და სამაგალითო დიასახლისიც ხდება.
მაროკოელი ებრაელი ქალი
ესპანელი მავრების ჩამომავლები, ანდალუსები, რომლებიც არისტოკრატიულ კლასს განეკუთვნებიან, არ ერევიან სხვა ტომებს და ერთმანეთზე ქორწინდებიან. ამ ტომის ქალები განსაკუთრებით დახვეწილები არიან, რასაც მათი გემოვნებიანი სამოსი ხაზს უფრო უსვამს. ებრაელი ქალები აღემატებიან მუსლიმ ქალებს, როგორც ყოფაქცევის მორალური წესებით, ასევე კარგი დიასახლისის თვისებებით. ცნობილია, რომ აფრიკაში სილამაზის პირველობის პალმის რტო ტანჟერელ ებრაელ ქალს ეკუთვნის. ის ასახიერებს თავისი რასის – ევროპელი და აღმოსავლელი ქალის სილამაზის საუკეთესო ვარიანტს: კანი თეთრი აქვს, თვალები – შავი და ბრჭყვიალა; ამავე დროს, მორჩილი და ვნებიანია. სხეული გრაციოზული, მოქნილი და აწყობილი აქვს. რაც შეეხება თმებს, მისი თმა საოცრებაა. თუმცა, გათხოვილმა ქალებმა თმა უნდა დამალონ, უცხომ არ უნდა დაინახოს. და რასაც ვხედავთ და რაც უჩანთ თავსაფრისა თუ ქუდის ქვეშ, ორი შავი აბრეშუმის თავსაკრავია, რომელიც მათ სპილოსძვლისფერ სახეს შუბლთან შემორტყმია“.
127 VOYAGER 14/2019