2 VOYAGER 22/2021
რედაქციისაგან
საზაფხულო არდადეგები ისე გამოვიდა, რომ ძირითადად მთებს მივაშურეთ VOYAGER-ის მეოთხე გამოცემისთ ვის, რომელიც ისევ საქართველოში გვამოგზაურებს. დაგვრჩა ადგილები, რომელთაც ვერ მივწვდ ით, მაგრამ მაინც მგონია, რომ ყველაზე მიუვ ალ წერტილებში ვიმოგზაურ ეთ, ყველაზე ორიგინალური პერსპექტივით აღმოვაჩინეთ მოუხელთებელი და თვალს მიფა რებული ადგილები, ამ ადგილებში შენარჩუნებული უძრავი ძეგლები, იქაური ყოფისთ ვის დამახასიათებელი რიტუალები და იქვე მცხოვრები ადამიან ები, რომლებიც მთელ ამ მეხსიერებას დაატარებენ თავიანთი განწყობით, ფსიქოტიპითა და მსოფლხედვით. ძირითადი აქცენტი კვლავაც სალაშქრო, აქტიურ ტურიზმზე გავაკეთეთ, რადგან ჩვენთ ვის იმ მიუვალ, დაფარულ კუნჭულებში შეღწევა მხოლოდ ასე შეიძლება – სამანქანო გზებიდან გადახვევით, მხოლოდ ფეხით ხანგრ ძლივი მოგზაურობისას. ჩვენ ასე შევძე ლით, გაგვეერთიანებინა მზერა და დაგვენახა სრული სურათი, ამ სრულ სურათში კი – უაღრესად ცოცხალი დეტალები და ამბები. ვფიქრობთ, რომ ის, რაცაა საქართველო დღეს, ასე, ამ გზით, ყველაზე ხელშესახებად ცოცხლდება. ამიტომ არ დაგიმალეთ და მიმ დინარე გამოწვევებზეც ავალაპარაკეთ ადამიანები, ვინც ტურისტულ ადგილებს თავი ანთი იქ დარჩენით ინარჩუნებენ და თან გულწრფელად გვიამბობენ, რა უნდა ვნახოთ მათ მხარეში არა მხოლოდ დროში გაყინული კულტურული ძეგლების სახით, არამედ – დღევანდელობაში არსებული, მოსაგვარებელი საკითხებით. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამ საკითხების გადაჭრაში, რაც საქართველოს რეგიონებს საერთო აქვს, ადგილობრივებს მხოლოდ მივეხმარებით, თუ მათ დასახლებებს მოვინახულებთ. მივეხმარებით იმით, რომ მათი ცხოვრებით დავინტერესდებით. ეს კონტაქტი ყველაზე ძვირფასი გამოცდილე ბაა, რაც, ალბათ, თავადაც კარგად იცით, კომფორტის მოთხოვნილებასაც კი აღემატება ზოგჯერ; კომფორტისას, რაც მოგზაურობის დროს ასე ბუნებრივად გვჭირდება ხოლმე. ამ ნომრის ავტორები მოგზაურობენ ფშავსა და ხევსურეთში, თქვენთვ ის უცნობ კახეთში და პანკისის ხეობაში, ფიქრობენ ზემო სვანეთის ტურისტული განვითარების გზებზე და გველაპარაკებიან ქვემო სვანეთიდანაც – რეგიონ იდან, რომელიც ტურისტულ გზას, ჯერ ჯერობით, მთლიანადაა აცდენილი. ამიტომ გვგონია, რომ VOYAGER-ის ეს გამოცემა არა მხოლოდ საზაფხულო არდადე გებისთვის აღმოგვაჩენინებს ახალ ადგილებს, არამედ ფიქრის საბაბსაც დაგვიტოვებს, დაგვეხმარება, საქართვ ელო დავინახოთ მომავლის პერსპექტივაში.
თამარ ბაბუაძე, მთავარი რედაქტორი
1 VOYAGER 22/2021
22, 2021
მთავარი რედაქტორი თამარ ბაბუაძე აღმასრულებელი რედაქტორი ნატა ძველიშვილი პროექტის კურატორი თინა ოსეფაშვილი კორექტორი დალი კუპრავა ყდის ილუსტრაცია თამარ წიტაიშვილი დიზაინერი ნინო ყაველაშვილი
ავტორები ია თაბაგარი თამარ კვინიკაძე
სარეკლამო გაყიდვების ხელმძღვანელი ნაზი გოშაძე
ნუცა ცქიმანაური ქეთი ადეიშვილი თინათინ მოსიაშვილი
ფოტო ვახო ნავერიანი მანო ქავთარაძე
თამარ ესაკია
პაატა ვარდანაშვილი
ნათია მსხილაძე
გიორგი ლიპარტელიანი
ნინო ნატროშვილი ნინო კვირიკაშვილი
ზვიად კელენჯერიძე გიორგი შერმაზანაშვილი Shutterstock
პროექტის ხელმძღვანელი ნინო ჩიქოვანი
გამომცემელი: შპს „სოლო“ ვებგვერდი: www.solo.ge ტელ.: +995 32 2 44 44 00
ISSN: 2346-8130
რეკლამა ჟურნალში: +995 599 330 364 ჟურნალში გამოქვეყნებული მასალა წარმოადგენს შპს „სოლოს“ საკუთრებას. ჟურნალში დაბეჭდილი ნებისმიერი მასალის გამოყენება კომპანიის წერილობითი ნებართვის გარეშე აკრძალულია.
სარჩევი
მუზეუმიდან მუზეუმში ფშავ-ხევსურეთი
4 28
მოგზაურობა ფშავში
28
ფშაური კულინარია
38
შევხვდებით გოროზ მთებში
42
ბილიკების კვლევა
66
ჯუთა-ომალო. გზა ექვსი კარიბჭით
66
კახეთი
74
პასუხი შენს კითხვებზე ტყეშია
74
ალაზანი ხმაურიანია, მაგრამ პანკისის ხმას ვერ ფარავს
82
სვანეთი სვანეთი მომავალში
94 94
ძველი ყოფის სურათები
100
რატომ დგანან 800 წლის კოშკები?
104
თვითშენახვისა და თვითგამოკვების კულტურა
110
მეორე სვანეთი – არანაკლებ მომნუსხველი
112
მწვერვალი თეთნულდი (4852 მ)
კულტურული ტური
4 VOYAGER 22/2021
მუზეუმიდან მუზეუმში თ ა მ ა რ ეს ა კ ია
ჩვენი ტური თბილისის მუზეუმების გაერთიანებით იწყება – 2016 წელს თბილისის 9 დამოუკიდებელი მუზეუმი ერთიან ინსტიტუციაში გაერთიანდა. მათგან ილია ჭავჭავაძის მემორიალურ-ლიტერატურული მუზეუმი და რამდენიმე სახლ-მუზეუმი შევარჩიეთ. ეს აბსოლუტურად პირადი არჩევანია და, შესაძლოა, თქვენც მოგცეთ სტიმული სხვა ახალი, საინტერესო კულტურული სივრცეების საძიებლად. როცა მუზეუმების სიას ვადგენდით, რამდენიმე მათგანი რეაბილიტაციის პროცესში იყო, თუმცა, მაინც გადავწყვიტეთ მათზე დაწერა, რადგან გვგონია, რომ გახსნის შემდეგ თბილისის კულტურულ ცენტრებად კვლავ იქცევიან.
5 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
ივანე ჯავახიშვილის ქ. #7
© ფოტო: გვანცა ნადიბაიძე
ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულმემორიალური მუზეუმი
სახლის საპარადო შესასვლელთან განთავსებული აბრა გა უწყებთ, რომ აქ ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-მ ემორიალ ური მუზეუმი ფუნქციონირებს, თუმცა ეს ისტორიული შენობა, თავისი უძველესი ეზოთი, მთელი ეპოქის მუზეუმ ია: ამ სახლში მოწყო ის უმნიშვნელოვანესი ბილ რედაქციაში იგეგემებოდა იმ პერიოდ ბეჭდური გამოცემა – „საპოლიტიკო და სალიტერატურო“ გაზეთი „ივერია“ და იბეჭდებოდა იქვე, პირველ სართულზე მოწყობილ სტამბაში. „ივერიის“ გამოცემა 1877 წელს ილია ჭავჭავაძის ინი ციატივით დაიწყო. როცა გაზეთი „დროება“ აიკრძალა, „ივერია“ ყოველდღიურ გაზეთად გადაკეთდა და იმდროინდელი რუსიფი კატორული პოლიტიკის პირობებში, ეროვნული თვითშეგნების გაძლიერებაში განსაკუთრებული როლი იტვირთა. გაზეთში დიდი ადგილი ეთმობოდა სახალხო განათლების საკითხებს, სკოლას, მთავრობის პოლიტიკას განათლების საკითხში. მნიშვნ ელოვანია მისი როლი ქართული მწერლობის განვითარების საქმეშიც – იმ დროინდელი საქართველოს თითქმის ყველა გამოჩენილი მწერა ლი და ლიტერატორი თანამშრ ომლობდა „ივერიასთან“. სახლი, რომელშიც ილია მეუღლესთან – ოლღა გურამიშვილ თან ერთად 1888-1901 წლებში ცხოვრობდა, ილიას დას – ელი საბედს და სიძეს – ალექსანდრე საგინაშვილს ეკუთვნ ოდათ. ეს იყო მწერლების, საზოგადო მოღვაწეების, ლიტერატორების მუდმივი თავშეყრის ადგილი. აქ ეწყობოდა ილიას ტრადიციუ ლი „ხუთშაბათობაც“ – რედაქციის ყოველკვირეული სხდომა. როგორც წესი, დამსწრეთა წრე გაცილებით ფართო იყო. იმარ თებოდა სჯა-ბაასი, პაექრობა და კამათი.
ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-მემორიალურ მუზეუმში ოთხი წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა მასშტაბური სარეაბილიტაციო სამუშაოები. მუზეუმის გახსნის შესახებ ინფორმაცია მოიძიეთ წინასწარ.
6 VOYAGER 22/2021
ილია ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმი
© ფოტო: თბილისის მუზეუმების გაერთიანება
გიორგი ჩუბინაშვილის ქ. #22
სახლში ნაწილობრივ შემორჩენილია XIX საუკუნის გარემო: შპალერი, იატაკი, ავეჯი. ილიას ული ბიბლიოთეკის წიგნებს მის მიერ გაკეთებული მინაწერები აქვს. აქვე ინახება დოკუმენტე ბი, ფოტომასალა, ხელნაწერები, პირადი წერილები. ერთ-ერთ ოთახში დღემდეა გამოფენილი რამდენიმე სამგლოვიარო ლენტი წარწერით, რომლებიც ილიას დაკრძ ალვის საზეიმო ცე რემონიალზე გვირგვინებს ერთვოდა.
ილია ჭავჭავაძის სახელთან დაკავშირებული ეს ორი ადგილი ერთმანეთთან ძალიან ახლოსაა, ასე რომ, თავისუფლად შეგიძლიათ, ერთ სტუმრობაზე ორივე მოინახულოთ.
სახლი იმითაც არის ამნიშვნელოვანი, რომ თავის დროზე, ერ თი ფლიგელი ცნობილ ექიმს, მიხეილ გედევანიშვილს ეკავა. ის ერთ-ერთი პირველი იყო, ვინც საქართველოში რენტგენის აპა რატი ჩამოიტანა და პაციენტებსაც აქვე იღებდა. მოგვიან ებით, ილიამ ახლანდელი ჩუბინაშვილის ქუჩის #22-ში, ბარბარე და გაბრიელ ღვინიაშვილისგან შეიძ ინა პატარა ეზო და ერთსართულიან ი სახლი, რომელსაც ძველი მეპატრონე სათავსოდ იყენებდა. სახლს გაფართოების და ფასადის გალამაზების მიზნით, XIX საუკუნის ცნობილი არ ქიტექტორის, სიმონ კლდიაშვილის პროექტით, ორი ოთახი მიაშ ენეს – საძინებელი და სასტუმრო. ამ სახლიდან, 1987 წელს, ექსპონატების ნაწილი ილია ჭავჭა ვაძის დაბადების 150 წლის აღსანიშნავად გახსნილ ლიტერა ანეს. ჩუბინაშვილზე ტურულ-მემორიალურ მუზეუმში გადაიტ კი დარჩა მემორიალ ური განყოფილება.
7 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
დიმიტრი უზნაძის ქ. #2
© ფოტო: თბილისის მუზეუმების გაერთიანება
კოტე და სოსო წერეთლების მემორიალური სახლ-მუზეუმი
„სოსიკო წერეთლის ლექსკონი“ ამ მუზეუმის ერთ-ერთი ექს პონატია – 1959 წლით დათარიღებული, როცა, სოსო წერეთ ლის მშობლებმა მათი წლინახევრის შვილის მიერ წარმოთქ მული პირველი სიტყვების განმარტებები ჩაწერეს: ატიყა, ატიღა ი, გაზეთი, ქაღალდი, ფანქარი, კალამი; აბედა, – წიგნი, რვეულ აბუდა – წყალი... ამ ამბიდან 24 წლის შემდეგ, სოსო წერეთელს მთელი საქართველო გაიცნობს – ის იმ ახალგაზრდებს შორის აღმოჩნდება, რომლებიც 1983 წლის 18 ნოემბერს თვითმფრ ი ნავის გაიტაცების გზით საბჭოთა საქართველოდან თურქეთში გაქცევას შეეცადნენ და ამისთვის კანონის მთელი სიმკაცრით აგეს პასუხი. დღეს სანაპიროზე მდებარე ე.წ. მრავალბინიან ი საცხოვრებელი კორპუსის ერთ-ერთი სადარბაზოს შესასვ ლელზე არსებული აბრა გვამცნ ობს, რომ ამ სახლში მამა-შვი ლის – კოტე და სოსო წერეთლების მემორიალური მუზეუმ ია. თუმცა ეს გაცილებით მეტია, ვიდრე ერთი ოჯახის ისტორია – ესაა ამბავი 1980-იანი წლების წინააღმდეგობებით სავსე პერი ოდზე, რომელთა გადალახვაც სხვადასხვა თაობის ორ ნიჭიერ ადამიანს უხდებოდა.
ებრაულ-არამეული ფილოლოგიის კათედრის დამფუძნებელი. მუზეუმის ექსპონატების დიდ ნაწილს მისი მდიდარი ბიბლიო თეკა, სამეცნიერო შრომები და იშვიათი გამოცემები შეადგენს. სოსო წერეთელი – ახალგაზრდ ა მხატვარი. მისი ოთახი ფაქ ტობრივად ხელუხლებელია, ისეთივე – როგორც მის სიცოცხ ლეში: მოხატული კედლით, პირადი ნივთებით, ჩანახატებით, ჩანაწერებით. მათ შორის, ალბათ, რისკიან გადაწყვეტილე ბაზე მინიშნებების პოვნაც შეიძლება. მთელს ბინაში, ოჯა ხის კუთვნილ ნივთებს შორის, სოსოს ფერწერული და გრა ფიკული ნამუშევრებია გამოფენილი. ცალკე სტენდი ეთმობა „თვითმფრინავის ბიჭების“ ისტორიას – საქმეს №8309.
ეს სახლი უახლოეს ი წარსულის რამდენიმე პარალელურ თხრობას გთავაზობთ, მასში მნიშვნელოვანია გამოკვეთილი საბჭოთა რეალობა და ეპოქის კონტექსტი. კოტე წერეთელი – აღმოსავლეთმცოდნე, საქართვ ელოში ებრაისტიკა-არამეის ტიკის ფუძემდებელია, აღმოსავლეთმცოდნეობის ინსტ იტუტის დაარსების დღიდან სემიტოლოგიის განყოფილების ხელმძღ ვანელი, 1991 წელს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში 8 VOYAGER 22/2021
მიხეილ ჯავახიშვილის ქ. #21
© ფოტო: თბილისის მუზეუმების გაერთიანება
მიხეილ ჯავახიშვილის მემორიალური სახლ-მუზეუმი
საბჭოთა იდეოლოგიასთან დაპირისპირება ჯავახიშვილს სიცოცხლის ფასად დაუჯდა – 1937 წელს ის დახვრიტეს და მისი ნაწარმოებების ტირაჟირებაც თითქმის 20 წლით აიკრძალა. ისეც ხდებოდა, რომ მის „კვაჭი კვაჭანტირაძეს“ ოჯახებში სხვა წიგნის ყდით შენიღბულს ინახავდნენ. ჯავახიშვილის და მის მოპირდაპირედ მცხოვრები ლავრენტი ბერიას ურთიერთობა, მწერლის პირადი და შემოქმედებითი ცხოვრების დეტალები, მისი დაპატიმრების ისტორია, ოჯახის გამოძევება სახლიდან, „ხალხის მტრის“ იარ ლიყი და წლების შემდეგ მიღებული რეაბილიტა ციის ცინიკური ცნობა – მიხეილ ჯავახიშვილის და იმ პერიოდის საზო გადოების სხვა წევრე ბის ისტორიებ ი, რომელ თაც მწერლის ბედი გაი ზიარეს, დაგეხმარებათ, წარმოიდგინოთ ტოტა ლიტარული სახლემწი ფოს ამ პერიოდის ის ტორიული სურათი.
თუ გაგიმართლებთ, მეგზურობას მწერლის შვილიშ ვილი გაგიწევთ, მან ოჯახის ისტორიები თვითმხილ ველებისგან იცის, მათგან ვინც შევიწროება, რეპრე სიები, დევნა თავის თავზე გამოსცადა – დედისგან, დეიდისგან...
მუზეუმში წარმოდგენილია მწერლის არქივი, პირადი ნივთები, ბიბლიოთეკა, ფოტომასალა და სხვა დოკუმენტები.
9 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
დავით აღმაშენებლის გამზირი #83/23
© ფოტო: თბილისის მუზეუმების გაერთიანება
ვახტანგ ჭაბუკიანის მემორიალური სახლ-მუზეუმი
1925 წელს, თბილისში ცნობილი მარია პერინის საბალეტო სტუ დიამ მოწაფეთა საჩვენებელი წარმოდგენა გამართა. იოსებ გრიშაშვილი, რომელიც ამ ამბავს გამოეხმაურ ა, ახლაგაზრდ ა საბალეტო არტისტების ქებისას გამორჩეულად აღნიშნავდა: ი ტექნიკით, ცეცხლით და ტემპერამენტით „ვაჟთა შორის იშვიათ ცეკვავდა ვახტანგ ჭაბუკიან ი, რომელსაც უთუოდ დიდი მომავა ლი აქვს“-ო. დღეს ჭაბუკიანი საბალეტო ხელოვნების რეფორ მატორად მიიჩნევა. მან საბალეტო კლასიკასთან ქართული ხალხური ცეკვის შერწყმით ეროვნული კლასიკური ბალეტის თავისებური სახეობ ა შექმნა. 1929 წელს ჭაბუკიანმა სანკტ-პ ე ტერბურგის ქორეოგრაფიული სასწავლებლის გამოსაშვები სა ღამოსთვის „ცეკვა მაშხალებით“ დადგა და შეასრულა. იმავე წელს, ის სანკტ-პეტერბურგის ოპერისა და ბალეტის თეტრის პრემიერი – მთავარი პარტიებ ი შემსრულებელი გახდა და 10 შესანიშნავი სეზონი ჩაატ არა. 1941 წლიდან ჭაბუკიანი თბილის ში მოღვაწეობდა – ოპერისა და ბალეტის თეატრსა და ქორე ოგრაფიულ სასწავლებელში. მის „სავიზიტო ბარათად“ იქცა ორგინალობით და ცეკვის და პანტომიმის ელემენტების შერწყ მით გამორჩეული ოტელოს პარტია, რომელიც პირველად 1958 წელს შეასრულა.
სერთიფიკატი, რომლის მიხედვითაც გედის თანავარსკ ვლავე დის ერთ დროს უსახელო ვარსკვლავს ვახტანგ ჭაბუკიანის სა ხელი ეწოდა.
დღეს ბინა, სადაც ის 1947-1992 წლებში ცხოვრობდა, თეატრის კულისებს უფრო ჰგავს. აქ თავმოყრილია სასცენო კოსტუმე ბი, პირადი ნივთები, მრავალფეროვანი დოკუმენტური მასალა, ფოტოები, პირადი ბიბლიოთ ეკა და არქივი. მათ შორის, ვარ სკვლავთა საერთაშორისო კატალოგის – „კოსმოს-ზემლიას“ 10 VOYAGER 22/2021
დიმიტრი ბაქრაძის ქ. #10
© ფოტო: თბილისის მუზეუმების გაერთიანება
ზაქარია ფალიაშვილის მემორიალური სახლ-მუზეუმი
ზაქარია ფალიაშვილი – ქართული ეროვნული საკომპოზიტო რო სკოლის ფუძემდებელი, დირიჟორი, კომპოზიტორი და სა ზოგადო მოღვაწე. 1937 წლიდან თბილისის ოპერისა და ბალე ტის სახელმწიფო თეატრი მის სახელს ატარებს და უკვე რამ დენიმე ათეული წელია ახალ თეატრალურ სეზონს უცვლ ელად მისი „აბესალომ და ეთერით“ ხსნის. ესაა ერთ- ერთი პირველი ქართული კლასიკური საოპ ერო ნა წარმოები, რომლის პრემიერაც 1919 წელს ამავე თატრის სცე ნაზე შედგა. „აბესალომ და ეთერის“, ასევე ფალიაშვილის სხვა საეტაპო მნიშვნ ელობის ოპერების – „დაისის“ და „ლატავრას“ პარტიტურის ორიგინალები დღეს კომპოზიტორის მემორიალ ურ სახლ-მ უზეუმში ინახება. აქვეა პირველი წარმოდგენების აფი შები, ფოტოებ ი, ხელნაწერები, ბიბლიოთეკა და მემორიალური ნივთები – სულ 4000-ზე მეტი ექსპონატი. მათი წყალობით ზაქა რია ფალიაშვილის მოღვაწეობის ნაკლებად ცნობილ მხარეებს გაიცნობთ – სხვადასხვა დროს იყო პედაგოგი სამუსიკო სასწავ ლებელში, ქართულ გიმნაზიაში, თბილისის კონსერვატორიაში. მონაწილეობდა „ქართული საფილარმონიო საზოგადოების და ფუძნებაში“, დირიჟორობდა სპექტაკლებს, იყო „ქართულ ენაზე ოპერების გამმართველი საზოგადოებ ის“ წევრი, ჩაწერა და და ამუშავა 300-ზე მეტი ხალაურ ი სიმღერა და გამოსცა 2 კრებული, გადაამუშავა ქართული საგალობლები და სხვ.
ტთა გუნდი ჩამოაყალიბა და ქართული ხალხური მუსიკის სა ღამოებს მართავდა. 1915 წლიდან მისი მისამართი თბილისში, ვერაზე მდებარე ვიწრო და მყუდრო ქუჩაა – ბაქრაძის #10. 1933 წელს, გარდაცვალების შემდეგ კომპოზიტორის ბინა და ნივთები ანდერძის მიხედვით მის ძმისშვილს გადაეცა. 1962 წელს, ახლობლების კეთილი ნებით აქ ზაქარია ფალიაშვილის მემორიალური მუზეუმი გაიხსნა.
ზაქარია ფალიაშვილი 1871 წელს ქუთაისში დაიბ ადა, პროფე სიული განათლება მოსკოვში მიიღო, სადაც ქართვ ელ სტუდენ 11 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
გალაკტიონ ტაბიძის სახლ-მუზეუმი
© ფოტო: თბილისის მუზეუმების გაერთიანება
კოტე მარჯანიშვილის ქ. #4
გალაკტიონ ტაბიძის დაკრძ ალვიდან ზუსტად 40 წლის შემდეგ – 1999 წლის 21 მარტს, თბილისში, მარჯანიშვილის ქუ ჩის 4 ნომერში მდებარე საცხოვრებელ ური მუზეუმ ი ბინაში, მისი მემორიალ დაარსდა. ამ სახლში გალაკტიონი გარ დაცვალებამდე 24 წლის განმავლობაში – 1935-1959 წლებში ცხოვრობდა. 2020 წელს, ერთწლიან ი სარეაბ ი ლიტაციო სამუშაოების დასრულების შემდეგ, მუზეუმ ი განახლებული ექს პოზიციით ხელახლა გაიხსნა. ესაა თა ნამედროვე საერთაშორისო სტანდარ ტების შესაბამისი სამუზეუმო სივრც ე, რომელიც საგანმანათლებლო ფუნქ ციას ითავსებს. სამოთახიან ბინაში განსაკუთრებით საინეტერესო სამუშაო კაბინეტია – გა ლაკტიონ ის პირადი ნივთებით: საწერი მაგიდით, კალმისტრითა და სამელნით. საცხოვრებელი გარემო თითქმის უცვ ლელადაა შენარჩუნებული. ინსტალა ციები პოეტის ცხოვრებას და შემოქმე დებას ქრონოლოგიურად მიჰყვება. 12 VOYAGER 22/2021
ნიკოლოზ ბარათაშვილის მემორიალური სახლ-მუზეუმი
© ფოტო: თბილისის მუზეუმების გაერთიანება
ჩახრუხაძის ქ. 17
ნიკოლოზ ბარათაშვილის სახლ-მ უზეუმ ი – XIX საუკუნის შენო ბაა ძველ თბილისში, ქალაქის გალავნის შიგნით, ისტორიული მეფეთუბნის ტერიტორიაზ ე – ანჩისხატის ტაძრის და წმინდა გიორგის სახელობის კარის ეკლესიის მახლობლად. 1981 წელს, „თბილისობის“ დღესასწაულზე დაარსებულმა მუზეუმმა მეორე სიცოცხლე 2017 წელს დაიწყო, როცა სარეაბ ილიტაციო სამუშა ოების დასრულების შემდეგ, ნიკოლზ ბარათაშვილის 200 წლის იუბილის აღსანიშნად საზეიმოდ გაიხსნა. საგამოფენო სივრცე ში პრიველადაა გამოყენებული 3D ანიმაცია. მუზეუმის ექსპო ნატებს შეადგენს ბარათაშვილის ცხოვრებასა და მოღვაწეო ბასთან დაკავშირებული ეპოქალური ნივთები: ავეჯი, ხალხური საკრავები, როიალი.. გამოცემები – პოეტური კრებულები, ფო ტოარქივი, კლასიკოსთა ხელნაწერები, ბიბლიოთეკა და სხვ.
თბილისის მუზეუმების გაერთიანებაში შემავალი მუზეუმები მუშაობს ყოველდღე, გარდა ოფიციალური დასვენების დღეებისა, 10:00 – 18:00. აქ წარმოდგენილი მუზეუმების გარდა, გაერთიანებაში, ასევე, შედის: მერაბ კოსატავას მემორიალური სახლ-მუზეუმი, თბილისის თოჯინებისა და სათამაშოების მუზეუმი და შიო არაგვისპირელის მემორიალური სახლ-მუზეუმი. თუმცა, კოვიდრეგულაციებიდან გამომდინარე, გირჩევთ მუზეუმების განრიგი წინასწარ გადაამოწმოთ გაერთიანების ადმინისტრაციასთან. დავით აღმაშენებლის გამზირი N103. ( (+995 32) 2 30 50 01 ორშაბათი – პარასკევი 10:00 – 18:00 tbilisimuseumsunion.ge tbilisimuseums/
13 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
ჩვენი ტური კიდევ რამდენიმე საინტერესო სახლ-მუზეუმს და იმ მუზეუმებს წარმოგიდგენთ, რომელთა არსებობაც შესაძლოა დიდი კულტურული ინსტიტუციების ფონზე ხშირად არ გაგახსენდეთ, არადა, დიდ შემეცნებით პოტენციალს ფლობენ და თბილისში ცხოვრებასაც და სტუმრობასაც კიდევ უფრო მომხიბვლელს ხდიან.
ელენე ახვლედიანის სახლ–მუზეუმი
ლეო ქიაჩელის ქუჩა 12 ( (+995 32) 2 99 74 12 სამშაბათი-კვირა: 10:00-18:00 დასვენების დღე: ორშაბათი
„თბილისი ჩემთვის ელენე ახვლედიანია“ სერგო ფარაჯანოვი
ელიჩკას – როგორც მას თბილისში იცნობდნენ – ხატვა ბავშ ვობიდან დაუწყია, თუმცა მისი პირველი გატაცება მუსიკა იყო. ალბათ, ამიტომ – სალონადქცეულ მის სახელოსნოში, გამოფე ნებთან ერთად, კონცერტებიც ხშირად ეწყობოდა. აქ დაუკრავთ ჰეინრიხ ნეიჰაუზს და სვიატოსლავ რიხტერს. 1922 წელს თბი ლისის სამხატვრ ო აკადემიის ფერწერის განყოფილების სტუ დენტი, ელენე ახვლ ედიან ი განათლების მისაღებად ევროპაში გაემგზავრა. ორი წელი იტალიაში გაატ არა. შემდეგ სწავლა და მუშაობ ა პარიზში განაგრძ ო. 1926 წელს კატრ შემენის (Quatre Chemins Gallery) გალერეაში ახვლედიან ის პერსონალური გა მოფენა მოეწყო – ფრანგულმა კრიტიკამ მისი შემოქმედება და დებითად შეაფ ასა, რამდენიმე ნამუშევარი ფრანგმ ა მხატვარმა – პოლ სინიაკმაც შეიძინა. მალე ახალგაზრდ ა მხატვარი ნამუ შევრების გამოსაფენად ჰოლანდიაშ ი მიიწვიეს, თუმცა დედის ავადმყოფობის გამო, იძულებული გახდა, შეთავაზებაზე უარი თქვა და 1927 წელს სამშობლოში დაბრუნდა. თელავსა და ქუთა ისში მოწყობილი პერსონალური გამოფენების შემდეგ, ელენე ახვლედიანმა ქართული თანამედროვე თეატრის ფუძემდებლის, რეჟისორ – კოტე მარჯანიშვილის მიწვევით, თეატრის მხატვრ ად დაიწყო მუშაობა და, საბოლოო ჯამში, დიდი როლი ითამაშა ქართული სცენოგრაფიის განვითარებაში. ელენე ახვლ ედიან ი მუშაობდა წიგნის გრაფიკაშიც, თუმცა ყველაზე ცნობილი მაინც მისი ფერწერული პეიზ აჟებია. განსაკუთრებულია ქალაქის ხედე ბი – არც იტალიას ა და საფრანგეთში, არც საქართვ ელოში ის არ ეძებს არქიტექტურის ცნობილ ძეგლებს, ღირშესანიშნაობ ებს და ტურისტების თავშეყრის ადგილებს. მის ტილოებზე ქალაქე
ბის ყოველდღიური ცხოვრებაა: ძველი უბნები, ვიწრო ქუჩები, პატარა სახლები. პარიზში შექმნილი ქალაქური პეიზაჟების სერია, ერთ-ერთი საუკეთესოა ახვლედიანის შემოქმედება ში. თბილისის კოლორიტული ეზოებიდან კი ბევრი დღეს მხო ლოდ ახვლედიანის ტილოებზეა შემორჩენილი. 1950-60 წლებში, ძველი თბილისის უბნების სარეკონსტრუქციო სამუშაოებისას, მისი ნახატებითაც ხელმძღვანელობდნენ.
14 VOYAGER 22/2021
ელენე ახვლედიანის სახლ- მუზეუმში – არქიტექტურული ელემენტებით – დედაბოძით და რიკულებიანი ანტრესო ლებით გაფორმებულ სივ რცეში საინტერესო მასალა ინახება: ფერწერული და გრაფიკული ნამუშევრები, თეატრალური ესკიზები, წიგნის ილუსტრაციები, მხატვრის მი ერ წლების განმავლობაში ნაგროვები და გადარჩენილი დეკორატიულ-გამოყენებითი ხელოვნების ნიმუშები. აქ ბევრ საინტერესო ისტორიას გაი გებთ: მათ შორის ახვლედი ანის და პიკასოს პარიზული შეხვედრის ამბავსაც.
იაკობ ნიკოლაძის სახლ-მუზეუმი
ო. როდენის ქუჩა 6 ( (+995) 595 595 254 წინასწარ ვიზიტის შეთანხმება აუცილებელია
იაკობ ნიკოლაძის – პირველი ქართვ ელი პროფესიონალი მო ქანდაკის სახელოსნო როდენის ქუჩაზე მდებარეობს. რა მახვილ გონივრული დამთხვევაა – სწორედ იაკობ ნიკოლაძე იყო ის იღ ბლიანი, რომელმაც, ალბათ, ყველა მისი თანამედროვე მოქანდა კის ოცნება აისრულა და სახელგანთქმული ფრანგი სკულპტ ორის, ოგიუსტ როდენის სახელოსნოში იმუშავა: მოსკოვის სტროგანო ვის სამხატვრ ო სასწავლებელსა და ოდესის სამხატვრ ო აკადემია ში სწავლის შემდეგ ნიკოლაძე 1899 წელს საფრანგეთში გაემგზ ავ რა. მოგვიანებით იტალიაში გადავიდა რენესანსული პერიოდის ქანდაკების შესასწავლად და 1905 წელს ისევ პარიზში დაბრუნდა. სწორედ მეორე ვიზიტისას მოხვდა ის მედონში, როდენის სახე ლოსნოში. მოგვიან ებით კი, ეს ისტორია, დაწვრილებით აღწერა მოგონებების წიგნში „ერთი წელი როდენთან“. იაკობ ნიკოლაძე იყო თბილისის სამხატვრო აკადემიის ერთ–ერ თი დამაარსებელი და მისი პირველი პროფესორი. მის ნამუშევ რებს ქალაქში სერნობის დროსაც შეხვდებით – რუსთაველის გამზირზე – ოპერის ბაღში ან სურათების გალერეასთან. ყველაზე ცნობილი კი, ალბათ, „მწუხარე საქართველოა“ – ილია ჭავჭავა ძის საფლავის ძეგლი მთაწმინდის პანთეონში. სწორედ მის შე სასრულებლად დაბრუნდა ის საქართველოში. იაკობ ნიკოლაძე, როგორც ქართული რეალ ისტური ქანდაკების ფუძემდებელი, თა ვადაც მთაწმინდის პანთეონშია დაკრძალული. მოქანდაკის ნამუ შევრების ნაწილი დაცულია საქართველოს ხელოვნების მუზეუმ ში. 100-ზე მეტი ექსპონატი, იაკობ ნიკოლაძის პირად ნივთებთან ერთად, ინახება მოქანდაკის სახელოსნოში.
„მწუხარე საქართველო“
15 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
ეთნოგრაფიული მუზეუმი ღია ცის ქვეშ
ქართული ხუროთმოძღვრების და ყოფის სახელმწ იფო მუზეუმ ი კავკასიაში პირველი ეთნოგრაფიულ ი მუზეუმია. ის 1966 წელს დაარსდ ა. საქართველოს ეს მინიატ ურული მოდელი ქვეყნის მრავალფეროვან ეთნოკულტურას ასახავს. მუზეუმ ის ტერიტო რია 52 ჰექტარზეა გაშლილი. მთაგორიან რელიეფზე, საქართ ველოს კუთხეების მიხედვით მიმოფანტულია 70-მდე საცხოვ რებელი სახლი და სამეურნეო ნაგებობა, რომლებიც წარმოდ გენას გვიქმნის საქართვ ელოს სხვადასხვა კუთხის: ქართლის, კახეთის, სამცხე-ჯავახეთის, იმერეთის, გურიის, სამეგრელოს, აჭარის, აფხაზეთის, რაჭა-ლეჩხუმის მაცხოვრებელთა ყოფაცხოვრების და საქმიან ობის შესახებ. ყველაზე მაღლა, რა თქმა უნდა, სვანური კოშკია. ფერდობებზე ხის სახლებია შეფენილი.
მერაბ ბერძენიშვილის 25 (კუს ტბის გზატკეცილი) ( (+995 32) 2 72 90 49
ნილი უძველესი მეგალითური ნაგებობა. სამგრელოს ზონის ეთნოგრაფიულ სახლში წარმოდგენილია მუზეუმის დამაარ სებლის, აკადემიკოს გიორგი ჩიტაიას მემორიალური კაბინეტი. აქვეა ქართველ დიდგვაროვანთა საქორწილო სამოსი. გაზაფხული იდეალური დროა მუზუმის დასათვალიერებლად – როცა ნუშის ხეები ყვავის და გარშემო საოცარ არომატებს აფ რქვევს. ჭავჭავაძის გამზირიდან ამას ადვილად შეამჩნევთ – ვა კის პარკის თავზე თეთრად გადაპენტილ მთის ფერდობებს თუ დაინახავთ, შეგიძლიათ კუს ტბისკენ მიმავალ სერპანტის თამა მად დაადგეთ.
რას ნიშნავს დედაბოძი პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნ ე ლობით? ან მესხური სახლის გადახურვას რატომ უწოდებენ გვირგვინს? როგორ აყენებდნ ენ ღვინოს საქართველოში? აქ თქვენს ყველა კითხვას უპასუხებენ. ტერიტორიის ცოტა სიღრ მეში – ისტორიულ არქეოლოგიურ ზონაში პატარა ბაზილიკას მიაგნებთ. ამ გარემოში ისე ბუნებრივად წერია, ძნელი დასა ჯერებელიც კია, რომ V-VI საუკუნეების ეს პატარა ეკლესია აქ მხოლოდ XX საუკუნის 50-60 იან წლებში აღმოჩნდა – როცა, თბილისიდან დაახლოებით 80 კილომერტის დაშორებით მდე ბარე დაბა სიონში ხელოვნური წყალსაცავის გაშენების გამო დატბორვას ასე გადაარჩინეს – დაშალეს და მუზეუმში გადმოი ტანეს. ისტორიულ ზონაშია აგრეთვე ბრინჯაოს ხანის აკლდ ამა აფხაზეთიდან – დოლმენი – მასიური ქვის ლოდებისგან შექმ 16 VOYAGER 22/2021
თბილისის ისტორიის მუზეუმი – ქარვასლა
თბილისი, სიონის ქუჩა 8 ელენე ახვლედიანის და იაკობ ნიკოლაძის სახლ-მუზეუმების, თბილისის ისტორიის მუზეუმის და ეთნოგრაფიული მუზეუმის მუშაობის განრიგი კოვიდრეგულა ციების პირობებში შეგიძლიათ გადაამოწმოთ ეროვნული მუზეუმის ადმინისტრაციასთან: (+995 32) 2 99 80 22 ორშაბათი – პარასკევი 10:00 – 18:00
თბილისის ისტორიის მუზეუმის ხიბლი პირველ რიგში მის ის ტორიულ შენობაშია. ეს ქარვასლაა – მულტიფუნქციური შენო ბა, რომელიც ფეოდ ალურ ეპოქაში სასტუმროს როლსაც ასრუ ლებდა. შესვლისთანავე უზარმაზარ შიდა ეზოში აღმოჩნდებით, რომელსაც გარშემო იარუსებად აკრავდა სათავსები, ღია გა ლერეა-დერეფნები. სარდაფში საქონლის საწყობები იყო, პირ ველ სართულზე – ტანსაცმლ ის და ფეხსაცმლის სახელოსნოებ ი, მეორე სართულის 25 მაღაზიაშ ი ევროპული და აზიური საქონ ლით ვაჭრობდნენ, ზედა სართულში კი 33-ნომრიანი სასტუმრო იყო მოთავსებული. შენობა XIX საუკუნის დასაწყისშია აშენებუ ლი, თუმცა მისი საძირკველი, თავისი შესანიშნავად ამოყვანი ლი კამარებით უფრო ძველია – ესაა, რაც 1650 წელს მეფე როს ტომის მიერ აშენებული შენობისგან დარჩა. 1656 წელს როსტომმა იგი სიონის ტაძარს უბოძა. XVIII საუკუნე ში, თბილელმა მიტროპოლიტმა, დომენტი მესამემ შენობა გა ნაახლა და ახალი სახელი – „თბილელის ქარვასლა“ დაარქვა. იმავე საუკუნის ბოლოს, სიონისთვ ის ჩამორთმეული ნაგებობა ერელე მეფემ შვილიშვილს – დავითს გადასცა. საბოლოო ჯამ ში, თავდაპირველი შენობა, 1795 წლის აღა-მამად-ხანის შემო სევას შეეწირა. მოგვიანებით ქარვასლა აქ მდიდარმა სომეხმა ვაჭარმა – გე ვორქ არწრუნმა განაახლა. ახალი შენობა, ძველის საძირკველ ზე დაშენდა და ფაქტობრივად გაიმეორე მისი კონფიგურაცია. 1855 წლის ხანძრის შემდეგ შენობა კიდევ ერთხელ განახლდა.
სანაპიროსკენ მიმართული ფასადი 1820 წლით თარიღდება და რუსული კლასიციზმის სტილს მიეკუთვნება. სიონის მხარეს მი მართული ფასადი უფრო გვიანი პერიოდისაა – 1912 წლის და მოდერნის სტილის ნიშნებს ატარებს. 1985 წლიდან ამ შენობაში თბილისის ისტორიის მუზეუმია გან თავსებული, თუმცა თავად მუზეუმი უფრო ადრე – 1910 წელს და არსდა. წლების განმავლობაში მის ფონდებში 60 000-ზე მეტმა ექსპონატმა მოიყარა თავი. ისინი საშუალებას მოგცემენ, თვა ლი გადაავლოთ ქალაქის ყოფას, კულტურას და მის ისტორიას ამ ადგილას პირველი სამოსახლოებ ის გაჩენიდან დღემდე. როგორ გამოიყურებოდა ძველი თბილისის დუქნები და სახე ლოსნოები, როგორ იყო აბანოში სიარულის ტრადიცია, როგორ იცვამდნენ სხვადასხვა სოციალური ფენის წარმომადგენლები, რა იყო თბილისის პირველი საზოგადოებრივი ტრანსპორტი, თბილისის სავიზიტო ლოკაციები ძველად, როგორ გამოიყურე ბოდა მდიდარი თბილისელის მისაღები ოთახი... მუზეუმში დაცულია არქეოლოგიური, ეთნოლოგიური, დოკუ მენტური მასალა, ხალხური და გამოყენებითი ხელოვნების ნი მუშები და უმდიდრესი ფოტოკოლექცია თბილისის ისტორიას თქვენს თვალწინ გააცოცხლებს. წარსულთან ერთად, თბილი სის ისტორიის მუზეუმი თანამედროვე ხელოვნებასაც წარმო გიდგენთ: მრავალრიცხოვან საგამოფენო დარბაზებში ხშირად ეწყობა ქართველ და უცხოელ ხელოვანთა გამოფენები.
17 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
ნიკო ფიროსმანის მუზეუმი
ნიკო ფიროსმანის ქ. 29 ( (+995 32) 2 95 53 90; 5 77 25 33 16
2018 წელს ფიროსმანის ნახატებს ვენის ალბერტინას მუზეუმმა უმასპინძლ ა და მას წლის აღმოჩენა უწოდა. სოთბის აუქციონზე კი მისი ტილო „ქალი ლეჩაქით“ 2,230,000 ფუნტად გაიყ იდა. მხატვარი, რომელიც მსოფლიოს გარშემო „მოგზაურობს“ და თავისი უშუა ლობით და ნაივ ურობით ხალხს აოცებს, სიღარიბეში ცხოვრობდა. თავიდან ამიერკავკასიის რკინიგზაზე კონდუქტორად მუშაობდა, მე რე დუქანი გახსნ ა და ვაჭრობაში სცადა ბედი. ამ საქმეში სრულიად ხელმოცარული და გაღატაკებული თბილისელ მედუქნეებთან აფა რებდა თავს და მათი შეკვეთით ხატავდა და თავს აბრების ხატვით მიღებული ლუკმით ირჩენდა. სწორედ დუქანში „აღმოაჩინეს“ ფი როსმანი ძმებმა ილია და კირილე ზდანევიჩებმა, რომლებიც მისი ნახატების პირველ შემგროვებლებად იქცნენ. მათვე მოაწყვეს თა ვიანთ სახლში ფიროსმანის ერთდ ღიანი გამოფენა. მხატვრის ნახა ტები: პორტრეტები, პეიზ აჟები, ანიმალისტური ჟანრის ტილოებ ი, ნა ტურმორტები – სულ 146 ერთეული დღეს საქართველოს ეროვნულ მუზეუმშია დაცული. აღმოსავლეთ საქართველოში, სოფელ მირზა ანში, იმ სახლში, სადაც მხატვარი დაიბადა მუზეუმია გახსნილი. თბი ლისში ნიკალას მოხატული დუქნები აღარ არსებობს. ურბანულ სივ რეცში ერთადერთი ადგილი, რომელიც მის სახელს უკავშირდება, რკინიგზის სადგურის მახლობლად, ფიროსმანის ქუჩის 29 ნომერში მდებარე სახლია, რომლის საპარადო შესასვლ ელის კიბის ქვეშ, და ბალ და ბნელ ოთახში სიცოცხლის ბოლო წლებში ქირით ცხოვრობ და მხატვარი: მაგიდა, ტახტი, მცირე ჭურჭელი და დედამისის მოქსო ვილი ფარდაგი – სულ ესაა მისი ქონება. 18 VOYAGER 22/2021
აბრეშუმის სახელმწიფო მუზეუმი
აბრეშუმის სახელმწიფო მუზეუმი ერთ-ერთი უძველესია სა ქართველოს მუზეუმებს შორის. მისი ისტორია უკავშირდება 1887 წელს დაარსებულ კავკასიის მეაბრეშუმეობის სადგურს, რომელიც სამეცნიერ ო-კვლ ევითი და საგანმანათლებლო ცენტრი იყო – მნიშვნ ელოვანი მთე ლი კავკასიის მასშტაბით. კომპლექსის დამფუძნებელია რუსი ბუნებისმეტყველი ნიკოლაი შავროვი (1858-1915), რომელმაც სადგურის კონცეფცია ევროპული მოდელის მიხედვით შეიმუ შავა. სადგურის მიზანი იყო სხვადასხვა სამეცნიერ ო ღონის ძიების საშუალებით აბრეშუმის წარმოებ ის პოპულარიზაცია და დარგის განვითარება. ამიტომ დაარსების დღიდან მეაბრე შუმეობ ის სადგურმა საგანამანათლებლო ფუნქც ია შეით ავსა და მუზეუმ იც თავისი მრავალფეროვანი კოლექციებით მსგავს მისიას ასრულებდა.
გიორგი ცაბაძის ქ. #6
რი ალექსანდრე შიმკევიჩი (1858-1907). ეს ის არქიტექტორია, რომელსაც დიდი წვლილი მიუძღვის იმ პერიოდის თბილისის იერსახის ჩამოყალიბებაში. აბრეშუმის მუზეუმის შენობა უნი კალურია თავისი ეკლექტური არქიტექტურული სტილით. მი სი ფასადები ითავსებს ე.წ. „რუსული სტილის“, კლასიცისტურ, გოთურ და ისლამურ ფორმებს, ხოლო ინტერიერი აბრეშუმის თემაზე შექმნილი ნაძერწი ელემენტებით გამოირჩევა. 2006 წელს შენობას კულტურული მემკვიდრეობის უძრავი ძეგლის სტატუსი მიენიჭა. მეაბრეშუმეობის სადგურის კომპლექსის კი დევ ერთი შენობა, რომელიც დღეს მუზუმს არ ეკუთვნის, მის მოპირდაპირედ, სადგურის თანამშრომლებისთვის აგებული სახლია, აღმაშენებლის გამზირის 184 ნომერში.
ახლა შეიძლება რთული იყოს წარმოსადგენად, მაგრამ კავ კასიის მეაბრეშუმეობის სადგური მუშტაიდის ბაღის ტერიტო რიაზე მდებარეობდა და მოიცავდა სხვადასხვა ფუნქც იის 23 ნაგებობას.
მუზეუმში დაცულია 40 000-მდე ექსპონატი 50 ქვეყნიდან, მათ შორის აბრეშუმის ჭიის ბიოლოგიის ამსახველი ექსპონატები, აბრეშუმის პარკისა და შულოების მრავალფეროვანი კოლექ ცია, პეპლები, ბუნებრივი ბოჭკოები, საღებავები და მათში შე ღებილი ძაფები, ლაბორატორიული დანადგარები, მაქმანები, ქსოვილები, ნაქარგობა, მდიდარი ფოტოკოლექცია და წიგნა დი ფონდი.
დღეს მათგან მხოლოდ თანამშრომელთა საცხოვრებელი სახ ლი და მუზეუმ ის შენობა შემოგვრჩა. კომპლექსისა და საგა მოფენო ავეჯის დიზაინ ის ავტორია პოლონელი არქიტექტო
მუზეუმში ამჟამად შენობის სარეაბილიტაციო სამუშაოებია და ვიზიტორებისთვის დახურულია. პროექტის თანახმად, მუზეუმი 2022 წლის ბოლოს გაიღება.
19 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
წიგნის მუზეუმი
ლადო გუდიაშვილის ქ. #5 ( (+995 32) 2 97 16 40
საქართველოს ეროვნული ბიბლიოთეკის პირველ კორპუსში – ლადო გუდიაშვილის 5 ნომერში 2017 წლიდან ამეიერკავკა სიაში უდიდესი და საქართველოში პირველი წიგნის მუზეუმი ფუნქციონირებს. ის ბიბლიოთეკის იშვიათ გამოცემათა ბაზაზე შეიქმნა და ქართული ნაბეჭდი წიგნის ისტორიას წარმოად გენს. მუზეუმი ეროვნული ბიბლიოთ ეკის საცავებში დაცულ 19 ათასზე მეტ რარიტეტულ წიგნს აერთიანებს. ექსპოზიცია ოთხ დარბაზშია განაწილებული. პირველი ესაა იშვიათ გამოცემათა ერთობლიობა, სადაც სიძველით და ფორმით შერჩეული წიგნე ბია წარმოდგენილი – 1629 წელს გაბეჭდილი ქართულ-იტალი ური ლექსიკონი, ვახტანგის სტამბის გამოცემები, ინკუნაბულა, წიგნები უნიკალური ავტოგრაფებით და სხვ. ვეფხისტყაოსნის დარბაზი პოემის ყველა გამოცემას აერთიანებს ქართულ და უცხოურ ენებზე; ილიას დარბაზი ესაა ილია ჭავჭავაძის კაბი ნეტის ექსპოზიცია მისი პირადი ნივთებით და ბიობლიოთეკით; ბროსეს საცავი – ეს ულტრათანამედროვე საცავია, აღჭურვილი კლიმატის კონტროლის შესაბამისი აპარატურით.
ხალხური და გამოყენებითი ხელოვნების მუზეუმი
შალვა დადიანის ქ. #28 ( (+995 32) 2 99 97 22
ხალხური და გამოყენებითი ხელოვნების მუზეუმი საქართ ველოს ხელოვნების სასახლის ერთ-ერთი ფილიალია. 1899 წელს რუსეთის იმპერიაში „კავკასიის კუსტარული კომიტეტი“ დაარსდა, რომლის მიზანიც იყო კავკასიის ტერიტორიაზე ხალ ხური რეწვის კერების შესწავლა, დაცვა, ოსტატების აღრიცხვა და თანამედროვე დეკორატიულ-გამოყენებითი ხელოვნებაში ტრადიციული, ეროვნული მოტივების გამოყენება. ამისთვის 1915 წელს, მუშტაიდის ბაღში, სპეციალურად აგებული შენობის მუდმივმოქმედ საექსპოზიციო სივრცეში კომიტეტის კოლექცია განთავსდა. აქვე იყო სამხატვრო და შემოქმედებითი სახელოს ნოები. დღეს მუზეუმში დაცულია XIX-XX საუკუნეების მიჯნის კავკასიის ქვეყნების ხალხთა ოქროს და ვერცხლის ნაკეთობე ბი, ხის, ლითონის, ძვლის მხატვრულად დამუშავებული იარაღი, საოჯახო და საყოფაცხოვრებო ნივთები, სამკაული, აქსესუარე ბი; აბრეშუმის ნაწარმი, ხალიჩების მდიდარი კოლექცია, გობე ლენები, ნაქარგობა და სხვ. 20 VOYAGER 22/2021
ილუზიების მუზეუმი
ბეთლემის ქუჩა #10 ( 596 04 74 74
ფილმი რომ იყოს, U კატეგორიას მივანიჭებდით – ეს ნამდვილი საოჯახო თავგადასავალია, თავშესაქცევი მოგზაურობა ასაკობ რივი ცენზის გარეშე, მითუმეტეს, რომ აქ ყველაფერი ნებადარ თულია, რაც სხვა მუზეუმებში იკრძალება – სიცილი, ხმაური, სირბილი, გართობა, ფოტოების გადაღება. ამიტომ გირჩევთ, ვი ზიტი ჯგუფურად დაგეგმოთ – მეგობრებთან ან ოჯახის წევრებთან ერთად. აქ ოპტიკური, შემეცნებითი და ფიზიოლოგიური ილუზია სასიამოვნოდ გაგაკვირვებთ და საკუთარ შეგრძნებებზე დაგა ფიქრებთ: რატომ ხედავთ იმას, რასაც თქვენი გონება ვერ აღიქ ვამს? რატომ გიჭირთ ნაბიჯის გადადგმა მყარ და სტაბილურ ზე დაპირზე? რას გრძნობთ, როცა გრავიტაციას ეწინააღმდეგებით? ინფორმაციას ხედვის, აღქმის, გონების, მეცნიერების შესახებ ყველაზე და ყველასთვის გასაგებ – გართობის ენაზე მიიღებთ. ილუზიების გვირაბი, მრუდე სარკეების ოთახი, ჰოლოგრამების კოლექცია – სულ მუზეუმ ის კოლექცია 70-ზე მეტი ექსპონატის გან შედგება, რომლებიც ზუსტი მეცნიერებების და ფსიქოლოგიის ცოდნას ეფუძნება. გონიერ სათამაშო ოთახში შეგიძლიათ ერთ მანეთს თავსატეხების და გამოცანების ამოხსნაში შეეჯიბროთ. მოწონებულ თამაშს იქვე მაღაზიაშიც შეიძენთ.
ავტომუზეუმი
ავტომუზეუმის ქ. #7 ( 599 54 56 28
© ermonia.blogspot.com/2015/05/blog-post.html
გიორგი მამულაშვილი 18 წლის განმავლობაში აგროვებდა, უვ ლიდა და აღადგენდა ავტომობილებს. გიორგი მამულაშვილი 18 წლის განმავლობაში აგროვებდა, უვლიდა და აღადგენდა ავ ტომობილებს. დღეს მუზეუმის ორ დარბაზში 10 მოტოციკლი და 50 ავტომობილია. მათ შორის ქართველი საბჭოთა ლიდერების – შევარდნაძის, აბა შიძის, მჟავანაძის, ბერიას პირად სამსახურში არსებული მანქანები. მუზეუმის ყველაზე „ახალგაზრდა“ ექსპონატი XX საუკუნის 80იანი წლების ავტომობილია. ყველაზე ძველი კი აუქციონზე შეძენილი ფორდია – 1928 წლის გამოშვება, რომელიც დიდი დეპრესიის პერიოდის, კრიმინა ლური ისტორიებით ცნობილი ამერიკული წყვილის – ბონი და კალიდის ისტორიის ეკრანიზაციაში „მონაწილეობს“.
21 VOYAGER 22/2021
კულტურული ტური
ქართული ხალხური სიმღერისა და საკრავების მუზეუმი
სამღებროს ქუჩა #6 ( (+995 32) 2 45 77 21
თუ ქართული ხალხური სიმღერისა და საკრავების სახელმწი ფო მუზეუმში ვიზიტს საღამოს 5 საათისთვ ის დაგეგმავთ, ძა ლიან გაგიმართლებთ – სახელდახელოდ თქვენთვის მოწყო ბილ მრავალფეროვან მუსიკალურ კონცერტზე მოხვდებით და ძველი ინსტრ უმენტების ჟღერადობას, მელოდიებს, ქართული ხალხური სიმღერის ნიმუშებს მოისმენთ. მუზეუმი 1975 წელს, თბილისელი კოლექციონერის, არკადი რევა ზიშვილის მექანიკური საკრავების კოლექციის ბაზაზე დაარსდა, როგორც საქართვ ელოს ხელოვნების სასახლის – კულტურის ისტორიის მუზეუმის ფილიალ ი. სამ საგამოფენო დარბაზში თე მატურადაა განაწილებული საინტერესო ექსპონატები: ქართული და ამიერკავკასიის რეგიონში გავრცელებული აუთენტური, ასევე ევროპული, მექანიკური და კლასიკური მუსიკალური საკრავები, არღნების კოლექცია, ქართული ხალხური მუსიკის ხელნაწერი სანოტო მასალები, აუდიო-ვიდეო ჩანაწერები, ფონო-ფოტო მა სალა, სახვითი და გამოყენებითი ხელოვნების ნიმუშები, XX ს-ის დასაწყისში გრამფირფიტაზე ჩაწერილი ქართული ხალხური და აღმოსავლური სიმღერები და სხვა. პირველი დარბაზი ესაა ქართული ხალხური სიმღერისა და საკრავების ისტორია – ამბები შემსრულებლებზე და ტრადიცი ული სიმებიანი (ფანდური, ჩონგური, ჭიანური, ჩანგი), ჩასაბერი (სალამური, გუდასტვ ირი, ჭიბონი, ლარჭემი, ორმაგი სტვირი) და დასარტყამი (დოლი, დაირა, დიპლიპიტო) საკრავების კო ლექციებ ი.
მეორე დარბაზი ქართველების და საქართველოში მცხოვრები აღმოსავლური წარმოშობის ხალხების კულტურათა ასიმილა ციის ისტორიას ჰყვება – აქაა გამოფენილი აღმოსავლური საკ რავები, მათ შორის საქართველოში ძალიან გავრცელებული საზი, თარი, ქამანჩა და სხვა. მესამე დარბაზში გაიგებთ, როგორ აისახა მუსიკალურ კულტურაზე XIX საუკუნის საქართველოს ევროპული ორიენტაცია. აქაა გამოფენილი ევროპული, კლასი კური და მექანიკური საკრავების ნაირსახეობები – არღანი, ორ კესტრიონი, პორტატული ორღანი, გრამაფონისა და პატეფონის ნაირსახეობანი, მექანიკური პიანინო, ფისჰარმონია, მუსიკარუ ლი ზარდახშები, გარმონი აკორდეონი, მანდოლინა, გიტარა, ბანჯო, ციტრა და სხვა.
22 VOYAGER 22/2021
ავლაბრის არალეგალური სტამბა
სტალინს თბილისში დღემდე არსებული ავლაბრის არალეგალუ რი სტამბის ამშენებლად მიიჩნევენ, თუმცა ეს ლავრენტი ბერიას მიერ ბელადის საამებლად შექმნილი მითი უფროა: 1903 წელს – სტამბის აშენების პერიოდში, სტალინი ქუთაისის ციხეში სას ჯელს იხდიდა. ამ საქმის ინიციატორი იყო სოციალ-დემოკრატი, მიხო ბოჭორიძე – ერთ-ერთი ყველაქზე გამოცდილი კონსპირა ტორი. ერთსართულიან ი სახლის მშენებლობა გამგეობაში დამ ტკიცებული პროექტის ნაცვლად არაოფ იციალური პროექტით წარიმართა და სახლის ქვემოთ, მიწის სართულში საიდ უმლო ოთახი მოეწყო. აქ მოხვედრა მარტივი არ იყო: ჯერ კიბით სველ ჭაში ეშვებოდნენ, წყლის ზედაპირიდან ერთი მეტრის სიმაღლე ზე გაჭრილი გვირაბით მშრალ ჭაში უნდა გადიოდნენ, იქედან კი – კიბით საიდუმლო ოთახში.
კასპის ქუჩა #7 ( (+995 32) 2 74 68 21
გილმა აგენტმა გათქვა. დიდი ჩხრეკის შემდეგ ჟანდარმერიამ საიდუმლო ოთახი სრულიად შემთხვევით აღმოაჩინა – გასანა თებლად ჭაში ჩაგდებული ცეცხლმოკიდებული ქაღალდი ჰაერის წნევამ გვირაბში შეაგდო. სტამბა დაარბიეს. თუმცა ის 1936 წელს, ბერიას ინიციატივით აღადგინეს, როგორც „სტალინური ბეჭდვი თი სიტყვის ძეგლი“. მუზეუმად გადაკეთებულ სტამბაში ზუსტად ის დაზგა დგას, რომელზეც 1905 წლამდე პროკლამაციები იბეჭ დებოდა. აქ მოხვედრა უკვე გაცილებით მარტივად – დახვეული კიბით შეიძლება, მის თავზე – სახლის ორ ოთახში მემორიალუ რი მუზეუმია, სველი ჭა ეზოში დღესაცაა შემორჩენილი და თუმ ცა დამშრალია, ადვილად მიხვდებით რამდენად საშიში იყო მას ზე გამავალი საიდუმლო გზა.
სახლში ბოჭორიძის ბიცოლა ცხოვრობდა, ის ყველაფერს აკე თებდა, რათა ეჭვის თავიდან ასაცილებლად სახლისთვ ის ჩვეუ ლებრივი, ყოფითი იერი მიეცა: გაიჩინა ქათმები, დარგო ხეები. მას სტამბაში მომუშავე რევოლუციონ ერების გაფრთხილება ევა ლებოდა – თუ შორიახლოს ვინმე საეჭვო გამოჩნდ ებოდა შპა ლერის ქვეშ დამალული ელექტრ ოღილაკით სტამბაში ნიშანს აძლევდა. ამბობენ, რომ ამ სახლში თბილისში ჩამოსული სტა ლინი ხშირად ღამესაც ათევდა და აქ გამოცემული ბევრი პროკ ლამაციის ავტორიც იყო. 1905 წლის ოქტომბერში, როცა სიტყვის თავისუფლება დაშვებული გახდა, სტამბამ მუშაობა შეაჩ ერა. ახლა აქ უკვე ქუჩის ბრძოლებში მონაწილე ჯგუფი იკრიბებოდა და საიდ უმლო ოთახში ხელყუმბარებს ამზადებდა. ჯგუფი ჩანერ 23 VOYAGER 22/2021
ბრიტანული განათლება ქართველი მოსწავლეებისთვის
რეკლამა
სწორად შერჩეული სკოლა-პანსიონიდან ოქსფორდსა და კემბრიჯამდე ელეონორა სუჰოვიი უკრაინაში მაშინ დაიბ ადა, როდესაც საბჭოთა კავშირი უკანასკნ ელ წლებს ითვლ იდა. ინსტ იტუ ციებ ის რღვევის პერიოდში, ელეონ ორას მშობლებმა შეძლეს, რომ მას ბრიტანეთ ში მიეღო განათლება. სკოლა-პანსიო ნის ერთადერთ უცხოელ მოსწავლეს ასობით ბრიტანელი ბავშვის გვერდით თავის დამკვიდრება თავიდან გაუჭირ და. თუმცა, ამ გამოწვევამ ელეონ ორა ოქსფ ორდის უნივერსიტეტისა და წარმა ტებული კარიერ ისთვ ის მოამზადა. სწო რედ ამიტომ, მან გადაწყვიტა, სხვა მოსწავლეებ ისათვის გზა გაემ არ ტივებინა. ოცწლ იან ი გამოცდილება მას საშუალ ებას აძლევს ყველა კანდიდატს ინდივიდუალურად მიუდგეს. მისი ყოფილი მოსწავლეები დღეს მუშაობენ ისეთ გიგანტ კომპანიებში, როგორიცაა Google, KPMG თუ Sotheby's. საკონსულტაციო კომპანია Suhoviy Educational Consultancy-ს დამაარსებელი ამბობს, რომ ბრიტანული განათლება კარიე რული წინსვ ლ ის და წარმატებული მომავლის გარანტია. თუმცა, ად რეულ ი ასაკიდან თანმიმდევრულ მუშაობ ას და სასწავლო გარემოს სწორად შერჩევას გადამწყვეტი მნიშვნ ელობა აქვს.
რით გამოირჩევა ბრიტანეთის სკოლებისა და პანსიონების განათლება?
ამაში დასარწმ უნებლად მხოლოდ სტატისტიკაც კმარა: მსოფ ლიოს ყოველი მეოთხე ლიდერი ბრიტანეთის სკოლის ან უნი ვერსიტეტის კურსდამთავრებულია. განათლების სისტემა ბრი ტანეთში საუკუნეების განმავლობაში იხვეწებოდა. მსოფლიოში პირველი სკოლა, Kings School Canterbury 597 წელს კენტის საგ რაფოში დაარსდა და დღემდე წარმატებით ფუნქც იონირებს. სკოლა-პანსიონში სწავლა დამატებითი გამოწვევაა, აკადემიურ განათლებასთან ერთად აქ ბავშვი მენტალურად იზრდება, ოჯა ხისგან მოშორებით ცხოვრებას, დროის მენეჯმენტს, დამოუკი დებლად სწავლის დისციპლინას და სხვა ცხოვრებისეულ უნარჩვევებს იძენს. აქ მარცხი და შეცდომების გაანალიზება სასწავ ლო პროცესის ნაწილია. მოსწავლეს სკოლა ეხმარება, რომ დაბ რკოლებებთან მარტივად გამკლავების უნარი ჩამოუყალიბდეს. სკოლაში ხელოვნებასა და სპორტს დიდი ყურადღება ეთმობა. ბავშვებთან პროფესიონალი მხატვრები, მუსიკოსები, რეჟისო რები, მწვრთნელები მუშაობენ. პრესტიჟულ ბრიტანულ სკოლა- პანსიონში სწავლა პრესტიჟულ სამეგობრო წრეს ნიშნავს. ბავშვი იძენს კონტაქტებს და ქმნის გავლენიან სანაცნობო გარემოს.
24 VOYAGER 22/2021
რა თავისებურებით გამოირჩევა ბრიტანეთის წამყვან უნივერსიტეტებში მისაღები პროცესი?
რას გვეტყვით ქართველ ბავშვ ებთან მუშაობაზე? ქართველ მოსწავლეებთან მუშაობის გამოცდილებამ დამარწ მუნა, რომ ისინი გამოირჩევიან ნიჭით და შრომისუნარიანობით. შევძელი ყოველი მათგანისთვის სწორი სასწავლო გარემო შე მერჩია, თან ბიძგი მიმეცა, რომ უფრო ამბიციურ ი გეგმა დაეს ა ხათ და განეხორციელ ებინათ. დასანანია, რომ ქართვ ელი სტუდენტების რიცხვი ოქსფ ორდის და კემბრიჯის უნივერსიტეტში უკიდურესად დაბალია. სწორი მუშაობით ქართველ მოსწავლეებს აქვთ პოტენციალ ი, გახდნენ მსოფლიოში საუკეთესო უნივერსიტეტების კურსდ ამთავრებუ ლები მიუხედავად იმისა, რომ ეს რთული და შრომატევადი გზაა. როგორ ეხმარებით ბავშვებს, ბრიტანულ სკოლა-პანსიონში შესარჩევი პროცესის წარმატებით გასავლელად? თითოეულ ბავშვ სა და ოჯახს ინდივიდუალურად ვუდგები, სწორედ ამით არის ჩემი მოდელი უნიკალური. სიღრმისეუ ლად ვიცნობ თითოეუ ლი სკოლა-პანსიონის სპეციფიკას და მოთხოვნებს. ამიტომ ვახერხებ, სწორად შევარჩიო ბავშვის მომზადებისთვის საჭირო დრო, რეპეტიტორი, პროგრამა. ვგეგ მავთ ვიზიტს იმ სკოლა-პანსიონებში, რომლ ებიც მოსწავლის ინტერესებს და ამბიციებს მეტად შეესაბამება. ვამზადებთ კან დიდატს დირექტორთან, მასწავლებლებსა და მოსწავლეებთან გასაუბრებისა და გამოცდებისათვის. ამ კომპლექსურ პროცეს ში კონსულტანტის პროფესიონალიზმს, რომელიც მის პირად გამოცდილებას ეყრდ ნობა, გადამწვეტი მნიშვნელობა აქვს. საუკეთესო ბრიტანულ სკოლებთან თანამშრომლობის მრა ვალწლიანი გამოცდილება საშუალებას მაძლევს, მოსწავლეს დავეხმარო, რომ განათლება მიიღოს იქ, სადაც საკუთარ პო ტენციალს მაქსიმალურად განავითარებს, რაც შემდგომ წამყ ვან უნივერსიტეტში სწავლის გაგრძელებას გაუადვილებს.
ამერიკისაგან განსხვავებით, ბრიტანეთში ყურადღება საგნისად მი სიყვარულს ექცევა. მისაღები პროცესის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი სამოტივაციო წერილია, რომელიც სწორედ საგნისადმი განსაკუთრებულ ინტერესს გადმოსცემს. გასაუბრებისას კი ხდება აბიტურიენტის მისწრაფების, ცნობისმოყვარეობ ის, კლასგარეშე მასალის ცოდნის შეფასება. ამიტომ მოსწავლეს ვეხმარები რო გორც სამოტივაციო წერილის სწორად ფორმულირებაში, ასევე საუკეთესო საგანმანათლებლო რესურსების მოძიებაში, წიგნების, ლექციების თუ პოდკასტების სახით. ეს საგრძნობლად ზრდის კან დიდატის კონკურენტუნარიანობას. რას ურჩევდით ქართველ მშობლებს? იყავით მეტად გაბედული გადაწყვეტილების მიღებაში. თუმცა, არ დასჯერდეთ განათლების მისაღებად ბავშვის უბრალოდ გაგზავ ნას საზღვარგარეთ. აირჩიეთ თქვენს შვილზე საუკეთესოდ მორ გებული არა მხოლოდ აკადემიური, არამედ საცხოვრებელი გარე მო მისი პოტენციალის მაქსიმალურად გამოსავლენად. ამისათვის კი სამი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია გასათვალისწინებელი: დაიწყეთ მომზადება წინასწარ, ჩამოაყალიბეთ მოქმედების გეგმა და აუცილებლად ეწვიეთ სკოლას საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე.
მეტი ინფორმაციისთვის ეწვიეთ: www.suhoviy.com l.saralidze@suhoviy.com
25 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი
მოგზაურობა ფშავში მე მაინც მჯერა, წყლის დასალევად სულები ისევ შუაფხოს მოვლენ თინ ათ ი ნ მოს ია შვილ ი ჟურნალისტი და გიდი
რამდენჯერაც უნდა წავიყვანო ჯგუფი ფშავში, აუცილებლად ვყვები სამ ქართველ პოეტზე: ვაჟა და ჩარგალი ხომ უჩემოდაც იცის ყველამ, თუმცა, ფშავი, ვაჟა-ფშაველას გარეშე მაინც რო გორ იქნება. მე კიდევ ორ ადამიანს ვახსენებ, განსაკუთრებით, თუ უკანა ფშავისკენ მივდივართ, ერთი სახალხო გმირი და პო ეტი მიხა ხელაშვილია, უკანა ფშავი ხომ მისი მშობლიური ხეო ბაა, მეორე კი გამორჩეულ ი პოეტი ქალი ანა კალანდაძე, ბედმა უცნაურად რომ დააკავშირა ფშავს. ეს ისე, შესავლისთვ ის, რადგან სათაურზე რომ დავფიქრდ ი, პირველად სწორედ ანას რამდენიმე ლექსი გამახსენდა.
26 VOYAGER 22/2021
27 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი გეოგრაფია
გზა ფშავისკენ
„(წმინდა ნინომ) წარიყვანა იაკობ მღვდელი, საბერძნეთით მოსრული და ერის-თავი ერთი, წარვიდა და დადგა წობენს და მოუწოდა მთეულთა, ჭართალელთა და ფხოელთა და წილ კანელთა და უქადაგა სარწმუნოვებაჲ ქრისტჱს ი. ხოლო მათ განუყარეს თავი და ერისთავმან მცირედ წარჰმართა მახჳ ლი და შიშით მოსცნეს კერპნი მათნი დალეწად“, – ნათქვ ამია „მოქცევაჲ ქართლ ისაჲში“.
დაბა ჟინვალს როგორც კი გასცდებით (თბილისიდან დაახლო ებით 50 კმ და დუშეთიდან 15 კილომეტრში), სანამ ჟინვალის წყალსაცავთან მიხვალთ, მარჯვენა მხარეს აბრა შეგხვდებათ – „ჩარგალი 35, ბარისახო 50, შატილი 100 კმ“. თუ ფშავისკენ მი დიხართ, სწორედ აქ, მარჯვნივ უნდა გადაუხვიოთ.
იმ პერიოდიდან, როდესაც, გადმოცემის მიხედვით, წმინდა ნი ნომ საქართველო გააქრისტიანა, საქართველოს აღმოსავლე თის მთის ულამაზესი კუთხე, ფშავი, დღევანდელ ხევსურეთთან ერთად, ფხოვად მოიხსენიებოდა. ად, ფშავ-ხ ევსურეთი, ანუ ფხოვი მდებარეობდა ისტორიულ ქართლისა და კახეთის სამეფოებ ის საზღვარზე. საქართვ ელოს დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით, ფშავ-ხევსურეთი მთლიანად მცხეთა-მთიანეთის რეგიონ ის დუშეთის მუნიციპა ლიტეტში შედის. ხევსურეთისგან განსხვავებით, რომელიც კავ კასიონის ორივე მხარესაა მოქცეული, ფშავი მთლიან ად კავკა სიონის აქეთ მდებარეობს. ფშავლებს მტერთან ბრძოლა, საზღ ვარზე მყოფი ხევსურებივით, მუდმივად არ უხდებოდათ და ეს მათ ხასიათზეც აისახა. ფშავის დიდი ნაწილი დღეს ფშავ-ხევსურეთის ეროვნულ პარკში შედის. პარკი 2014 წელს შეიქმნა, თუმცა ინფრასტრუქტურა ჯერ კიდევ მოუწყობელია.
დღეს დუშეთის მუნიციპალიტეტში გაერთიანებული ფშავი იყოფა ორ ნაწილად: არაგვის სათავეები დან (ბოთანა-ბორბალოს მთა, 3135 მ.) ორწყლამდე (ფშავისა და ხევსურეთის არაგვის შეერთების ად გილი) უკანა ფშავი, ანუ ბუდე ფშავი, ანუ შუაფხოს თემია და ორწყალს ქვემოთ – მაღაროსკარის თემი.
გადახვევისთანავე პირველი სოფელია ჩინთი, ისტორიუ ლად – წობანი, სწორედ ის ადგილი, სადაც ქრისტიან ობისთვის „ერისთავმან მცირედ წარჰმ ართა მახჳლ ი“. ჩინთის მერე, რო გორც აღვნიშნეთ, გზა ქედის ფერდზ ე და ჟინვალის წყალსაცა ვის თავზე გადის. სანამ არაგვის წყალს ჟინვალის წყალსაცავში დააგუბებდნენ, აქ იყო ფეოდალური ხანის საინტერესო ქალაქი – ჟინვალი. ფშავისკენ მიმავალ მგზავრსაც ეს ქალაქი უნდა გაევლო და მერე შეჰყოლოდა ფშავის არაგვს. ის ადგილი თავისი საინტე რესო ისტორიით ა და არქეოლოგიურ ი ძეგლებით, სახლებითა და ეკლესიებ ით წყალმა დაფარა. გზაც ზემოთ, ქართლის ქედის ფერდზ ე აწიეს. ეს ის ქედია, არაგვის ხეობ ას ივრის ხეობისგან რომ ყოფს. შემდეგი სოფელი თვალივია. აქ არის წყარო, მაღაზია, საპირ ფარეშო (ცხადია, მაღალი სტანდარტების – ვერა) – ასე რომ, აქ გაჩერება შეიძლება. წყალსაცავს რომ გასცდებით და გზა უკვე არაგვს მიუყვება. არაგვს გაღმა რამდენიმე სათავგადასავლო ბანაკია, სადაც სე ზონზე, განსაკუთრებით შაბათ-კვირას ყოველთვ ის ხალხმ რ ავ ლობაა. ეს ბანაკები განსაკუთრებით ახალგაზრდ ებს, ახალგაზ რდულ ოჯახებს, თავგადასავლების მაძიებლებს იზიდავს. აქვე შეიძლება კაია კებით დაშვება, რაფტინგი, ველოსიპედების ქი რაობა, თოკების პარკში გართობა.
ფართობი 550 კვ. კმ-ია. სიმაღლე ზღვის დონიდან 1000-3000 მეტრი.
© facebook.com/ფშავ-ხევსურეთის ეროვნული პარკი
ფშავლები ასევე ცხოვრობენ ივრის, პანკისის ხეო ბებში, ქიზიყში, გომბორის მიდამოებში.
28 VOYAGER 22/2021
არაგვის სათავგადასავლო ცენტრი „არაგვის სათავგადასავლო ცენტრი“ ფშავის არაგვის ხეობაში მოწყობილი, აქტიურ ი, სპორტულად დასვენების მოყვარულ ილი ადგილია. გამოირჩევა, ულამაზესი თა გემოვნებაზე გათვლ ბუნებით, მდებარეობს იქ, სადაც არაგვი ჟინვალის წყალსაცავ ში ჩაედ ინება. ცენტრ ი სრული დატვირთვით 2013 წელს ამუშა ვებულა, როგორც ტურისტული ბანაკი, საპიკნიკე ადგილი და ჯომარდობის, კაიაკინგის, ლაშქრობისა და ველოსპორტის მოყ ვარულთა ბაზა. მას მერე კონცეფცია უცვლელია – ეს კვლავაც რჩება ერთ-ერთ საუკეთესო აქტიურ ი დასვენების ადგილად, სადაც გარემოს დაცვაზეც მაქსიმალურად ზრუნავენ – იყენებენ მხოლოდ ადგილობრივ სამშენებლო მასალას, აქვთ კანალიზა ციის დახურული, ე. წ. სეპტიკური ავზი და სადრენაჟო ქსელი და სისუფთავის იცავენ არა მარტო ბანაკის ტერიტორიაზ ე, არამედ მის შემოგარენშიც. ვისაც მხოლოდ ერთი დღე აქვს, აქ, თბილისიდან 60 კმ-ში, ერ თი საათის სავალზე, ადვილად შეძლებს გართობას, სპორტული და სათავგადასავლო აზარტის განცდ ას და ბუნებით სიამოვნე ბას. შესაძლებელია ღამის ფშავში გატარება, რაც დასვენებას დამატებით კულტურულ განზომილებას შესძენს. თავად ცენტ რის წარმომადგენლები ამბობენ, რომ აქაურობა იდეალურია შესასვენებლად მათთვის, ვინც ყაზბეგისკენ ან ხევსურეთისკენ მიდის ხანგრ ძლ ივ ტურში.
ბანაკში აქვთ ელექტრო და წყალმომარაგება, სუფთა და ეკო მეგობრული კონცეფციით გამართული სანიტარული კვანძები, აქ ქირავდება გასაბერი ლეიბები, საძილე ტომრები და კარვები. ღამისთევა შესაძლებელია კოტეჯებშიც. გარემო გათვლილია ბავშვებზე, ასე რომ, მოწყობილი სათამაშო მოედნების გარდა, პატარებს შეუძლიათ მდინარის წყალმარჩხ ადგილებშიც გაერ თონ და 12 წლის ზევით მოზარდები კი, მშობლებთან და გამოც დილ, კვალიფიციურ ინსტრუქტორთან ერთად, ფშავის არაგვზე საჯომარდო ნავით დაეშვან, ანდა კაიაკით – ტბაზე გაისეირნონ. ( (+995) 597 29 82 97
adventure-center.ge
სათავგადასავლო კლუბი „ჯომარდი“ ესეც კლუბია, რომელიც მსგავს აქტივობებს ისევ ფშავის არაგვზე გთავაზობთ. მისი ხელმძღვანელებიც ლაშქრობებ ში, ტურიზმში გამოცდილი გიდები და სპორტსმენები არიან. ჯომარდობა, X-პარკი, ზიპლაინები, კაიაკები და სხვა აქტი ვობები აქაც დაგხვდებათ. აქაური თოკების პარკი გამორჩე ულად აზარტულ თავგადასავალს გვპირდება. აქვე გვთავაზობენ ჰაიკინგის, ველოსპორტის, კაია კინგის და სხვა 15-მდე სახის აქტიურ დასვენებას. სხვადასხვა ასაკის ბავშვების საჯომარდოდ წაყვანა, გამოცდილი ინსტრუქტორე ბის გამო, აქაც შეიძლება. ადგილზე დაგვხვდება რესტორანიც და საპიკნიკე ადგილებიც. მთავარია, ყველაფერი წინასწარ შევათანხმოთ და დავაზუსტოთ ხელმძღვანელებთან. adventureclubjomardi
29 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი თუმცა ბანაკებიც რომ არ იყოს, ფშავის არაგვის ხეობაში ბევ რგან ნახავთ საბანაკე ადგილებს. თუ ტერიტორია შემოსაზღ ვრული არ არის, ესე იგი, ჯერჯერობით, უფასოდ შეგიძლიათ იპოვოთ მოსასვენებელი არემარე და თავგადასავლებიც თა ი ბუნება ამის საშუალ ებას ნამდვილად ვად მოიგონოთ, აქაურ გაძლევთ და ხშირად წამოსვლაც შეიძლება – ფშავის არაგვსა და ზემოთ ნახსენებ ადგილებს, ხომ თბილისიდან სულ რაღაც ომელია, 70-80-100 კილომეტრი აშორებს და არც ისე მიუწვდ როგორც ხშირად „ფშავის“ გაგონებაზე წარმოგვიდგენია. გააჩ ნია, თქვენ სადამდე მიდიხართ, თბილისიდან უშუალოდ ფშავუ რი სოფლები 65-130 კილომეტრში მდებარეობს და მგზავრობას 1-დან 3 საათამდე სჭირდება.
მგზავრობა ფშავის სოფლები ძირითადად არაგვის პირზეა გაშენებული და გზაც მთელ კუთხეში ძირითადად არაგვის პირს მიუყვება. გზის ნაწილი კეთილმოწყობილია, ნაწილი ახლა კეთდება, ზო გან გრუნტია და ზოგ სოფელში დღესაც მთის ბილიკით, ფეხით ადის ხალხი. მგზავრობა შეიძლება მსუბუქი ავტოტრანსპორტითაც. თუმცა, გინდ ზამთრ ობით და გინდ ზაფხულობით, ზოგიერთ მაღლა მდებარე სოფელში (განსაკუთრებით უკანა ფშავის), მაღალი ა. გამავლობის მანქანით ჯობს წასვლ ისე, საზოგადოებრივი ტრანსპორტიც ყოველდღე დადის ჩარ გალში, კვირაში 2-3-ჯერ – შუაფხოში (მგზავრობის ფასი თბი ლისიდან 7-8 ლარია). ფშავში მოხვედრა ასევე შეიძლება ხევ სურეთის სოფლებისკენ (ბარისახო, გუდანი, შატილი) მიმავალი სარეის ო ტრანსპ ორტითაც.
თუ ასე გადაწყვეტთ, წასვლას, ამ დროს მძღოლე ბის ნომრები ფასობს ყველაზე მეტად. ამიტომ გქონდეთ: მაისის დასაწყისისთვის შუაფხოს რეი სი კვირაში ორჯერ – ორშაბათს და შაბათს სრულ დება და ამ რეისის მძღოლი ერთ-ერთი კოლორი ტული ადამიანი, დიდი ოჯახის მამა, ზაზა ჯაბა ნიშვილია (+ 995 595 25 26 35). გირჩევთ, ფშავი ფშაველ ან ფშავის კარგად მცოდ ნე გიდთან ერთად მოიაროთ. შეგიძლიათ დაგეგ მოთ ერთი, ორი ან სამდღიანი ტურები. აქედან შე გიძლიათ ტრეკინგ-ტურის მოწყობა და გადასვლ ა თიანეთში, გუდამაყარში, ხევსურეთში, თუშეთში, . პანკისის ხეობაში
ფშავიც ხევსურეთის არ იყოს, მითებისა და ანდრეზების, დე ვებისა და ღვთისშვილების, სალოცავებისა და საინტერესო ადამიანების მხარეა. ორივენი – ფშავლებიცა და ხევსურებიც – არაგვის ხეობას რომ აივლიან, ტრადიციულად ჩერდებიან ხოლმე კოპალას სალოცავის მოპირდაპირე მხარეს: კოპა ლა ღვთისშვილია. გზად მიმავალი ფშავ-ხევურები ან ფშავის ტრადიციების მცოდნე სტუმარიც ამ წესს არ დაარღვევს: აქ სამ სადღეგრძელოს იტყვის და ისე გააგრძელებს გზას.
ტრადიციები – სალოცავები გირჩევთ, ფშავში სტუმრობა ხატობებს დაამთხვიოთ. ეს, ათენ გენობები, ანუ ხატობები სრულიად გამორჩეული პერიოდია ფშავში. ამ დროს ახმაურდება ხოლმე უკანა ფშავის თითქმის დაცარიელებული სოფლები. დღეობები იწყება პეტრე-პავლობის დღესასწაულის შაბა თიდან და 2-3 კვირას გრძელდება, ეს რიცხვები ცვალება დია. პირველად ხატობა გოგოლაურთას თემსა და ხოშარაში იწყება.
© facebook.com/საქართველოს ბილიკებზე
ადრე 15 თემი ყოფილა, დღეს კი ფშავში 12 თემია და თითოეულ თემს თავისი სალოცავი – ხატი აქვს. ეს სალოცავებია: იახსარი (ქისტაურთა თემი), კოპალა (უძილაურთა თემი ), მთავარან გელოზი (გოგოჭურთა თემი), მთავარანგელოზი (ზურაბაულთა თემი), მთავარმოწამე (გოგოლაურთა თემი), მოხარნადე ღვთისშობელი (წოწკურაულთა თემი), ძელის ანგელოზი (გაბიდაურთა თემი), პირცეცხლი (ჭიჩოელთა თემი), პირქუში (გოდერძაულთა თემი), კოტიას წმინდა გიორგი (წითელაურთა თემი), წყაროსთაველი (უკანაფშაველთა თემი), მათურის თემი (მთავარანგელოზი).
30 VOYAGER 22/2021
თორმეტივე თემისთვ ის საერთო სალოცავია ლაშარის ჯვარი და ღელე (თამარის სალოცავი). ზოგიერთი კუთხისგან, თუნდაც ხევსურეთისგან განსხვავებით, როულ ად გაასახლეს მო საიდანაც 1940-50-იან წლებში ერთდ სახლეობა და ამით ძალიან დიდი, ტრავმული კვალი დატოვეს ამ ხალხებში, ფშავში ცხოვრება არ შეწყვეტილა. არ შეწყვეტი ლა ხატებსა და სალოცავებში მსახურებაც. ყველა თემს ჰყავს ხევისბერი. თავხევისბერს – მთავარ ხევის ბერს ებარა ლაშარის დროშაც. საერთო სათემო საკითხებს კი ყველა ხევისბერი ერთად წყვეტდა. დღეს, როდესაც მთას თითო-ოროლა ადამიან ი შერჩა, რასაკ ილია. თუ საბჭოთა წლებში არა, ვირველია, ბევრი რამ შეცვლ უკვე შემდეგ, რთულ 90-იანებში მოუხდა ბევრს მშობლიური სოფლების დატოვება. სოციალური და ეკონომიკური, ინფრას ტრუქტურული პრობლემები, წვდომა განათლებაზე – პრობლე მები ყველასთვის კარგად ნაცნობია. თუმცა, რაც უნდა დაკარ გული ჰქონდეთ კონტაქტი წინაპართა საცხოვრებელ ადგილებ თან, ფშაველები ხატობებზე უკან მაინც ბრუნდებიან. სადაც უნ და ცხოვრობდნ ენ: თბილისში, პანკისსა და ახმეტაში, დუშეთსა თუ თიანეთში, ცდილობენ ამ დროს ოჯახებიან ად აბრუნდნენ სალოცავში და სამი დღით მაინც დარჩნენ იქ. მიაქვთ კარვები, ქადები, სასმელი, მიჰყავთ საკლავი. ხარშავენ ხორცს, ახვევენ ხინკალს და ასე ინარჩუნებენ კავშირს იმ ადგილებთან და იმ წეს-ჩვეულებებთან, რომლებიც მათთვის ძალიან ძვირფასია და დასავიწყებლადაც რთული, ეს მათი იდენტობის განმსაზღ ვრელია. ტრადიციული რიტუალია ბავშვების და რძლების გაყვანა ხატ ში და დალოცვა. ივლისის გარდა ზოგიერთი რიტუალი ზამ თარშიც სრულდება.
„ახალი წელს დიდი მზადება გვქონდა. ბევრ პურს ვაცხობდით, ხაჭაპურებს, ბედის კვერსა და გოგას. ვამზადებდით ტკბილე ულს: თაფლ-ერბოს, ხინკალს. ძირითადი სუფრა დილით იყო. დილით იყო მეკვლ ის მოლოდინიც, ამზადებდნ ენ სამეკვლე ეს დაუდგამდნენ თაფლ-ერბოია ნ ჯამს. მერე მთელი ოს, მეკვლ ებოდა სუფრას, და იყო ლხინი. ყველა ოჯახი ერთად მიუსხდ ოჯახიდან ისმოდა ფანდურის ხმა, სიმღერა... იყო ცეკვა, ლექ საობ ა, ერთურთის გაშაირ ება“, – გვიამბობდა ერთხელ სალომე ბებო მაღაროსკარიდან. ძველი ტაძრები ფშავში ცოტაა შემორჩენილი, დღეს ჩარგალში, მაღაროსკარში, მუქოში არის ეკლესიებ ი, სადაც წირვა-ლოცვა სრულდება. ასე რომ, თუ ფშავში ნაცნობ-მ ეგობრები გყავთ და საახალწლოდ დაგპატიჟებენ, იცოდეთ, გაქრობის პირას მყოფი, ძალიან ძვირფასი ტრადიციის ფრაგმენტებს შეიძლება მიუსწ ა, უხუცესებთან გამოლაპარაკება და რიტუალში როთ და წასვლ მონაწილეობ ა აუცილებელიც კია.
სოფლები და ბილიკები ფშავის სოფლებიდან უცნაურად გამორჩეულია ჩარგალი, რო მელიც სმენია ყველას, მიუხედავად იმისა, კარგად იცნობს თუ არა ფშავს. ალბათ, ეს ვაჟა-ფშაველას გამოა. თბილისიდან 80 კილომეტრში და 1200 მეტრ სიმაღლეზე მდება რე ჩარგალში (და ზოგადად ფშავშიც) ნომერ პირველი დანიშ ნულების პუნქტი სწორედ ბევრისთვის საყვარელი მწერლის, მოაზროვნის და ჰუმანისტის, ვაჟა-ფშაველას სახლ-მუზეუმია. ვაჟა-ფშაველა ჩარგალში დაიბადა აქაური მღვდლის პავლე რაზიკაშვილისა და ბარბალე (გულქან) ფხიკელაშვილის მრა ვალშვილიან ოჯახში. ბავშვობაც აქვე გაატარა. მოგზაურ ობი სა და სწავლის შემდეგ, მაინც ფშავში დაბრუნდა. ცხოვრობდა გლეხურად, ხნავდა, თესავდა, მოსავალი მოჰყავდა. თან წერ და ყველგან: სათიბში, სამკალში, ოთახში ცეცხლის შუქზე. მერე აქედან ხურჯინით ჩაჰქონდა ხოლმე ნაწერები და რედაქცია- რედაქცია არიგებდა თბილისში. გადმოცემით ვიცით, რომ სიკ ვდილის წინ, თბილისის ლაზარეთში მყოფ ვაჟას, მედდისთვის ბალახების მიტანა უთხოვია. ის 1915 წლის 10 ივლისს გარდაიც ვალა 53 წლის ასაკში.
თუ ზამთრის პირობებს იოლად ეგუებით და განსაკუთრებით, მაღალი სტანდარტის სერვისზე დიდი მოთხოვნები არ გაქვთ, საინტერესოა ფშავში სტუმრობა ახალ წელსაც. ხატობების არ იყოს, ახალი წელი, რომელიც 13-14 იანვრის ღამეს აღინიშნე ბოდა და აღინიშნება დღესაც, გამორჩეული დღესასწაულია სა ქართველოს მთაში. „ქრისტედან, ანუ ქრისტეშობიდან მოყოლებული ახალ წლამდე ხევისბერი სალოცავში რჩებოდა და აუცილებლად ინთებოდა 365 სანთელი", – არაერთხელ მოუყ ოლია ჩვენთვ ის ფილა პა პას, ფილიპე ბაღიაუ რს, გოგოლაურთას თემის ხევისბერს, რო მელიც ორი წლის წინ გარდაიცვალა. ამ დღისთვ ის მართლაც საგანგებოდ ჩამოქნიდნენ ხოლმე 365 სანთელს და დაანთებდ ნენ ახალი წლის ღამეს.
ვაჟა-ფშაველა ოჯახთან ერთად, სოფ. ჩარგალი
როგორც ფშავში მსმენია, ამ ფოტოზე იქ, სადაც ფარი ჩანს, კო მუნისტებისგან შერისხული ვაჟას უფროსი შვილი, ლევანი იდგა.
31 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ეს სახლი, სადაც ვაჟა ცხოვრობდა, მთლად პირვანდელი სახით არ არის შემორჩენილი, მუზეუმად გადაკეთების დროს ოდნავ ური ნივთე შეიცვალა, თუმცა აქ დაცულია პოეტის მემორიალ ბი, ასევე, მე-19-20 საუკ უნის ყოფის ამსახველი ეთნოგრაფიული მასალა.
„ლექსო, ამოგთხომ, ოხერო, თორო იქნება ვკვდებოდე და შენ კი ჩემად სახსოვრად სააქაოსა რჩებოდე...“ – ეს ყვე ლაზე ცნობილი ლექსია, რომელიც მიხა ხელაშვილისგან დაგ ვრჩა. უკანა ფშავში, ფშავის მთავარი სალოცავის – ლაშარის მოპირდაპირე მხარეს, მთაზე, არის სოფელი, უფრო სწორად ახლა უკვე ნასოფლარი – ახადი, მიხა ხელაშვილი სწორედ იქ, 1900 წლის 25 იანვარს დაიბადა. ახადში მდგარა ხელაშვილების ორსართულიან ი ქვითკირის სახლიც. საერთოდ, ამ სოფელში დღეს აღარავინ ცხოვრობს, მაშინ კი, მიხას სწორედ ახადში გაუტარებია ბავშვობა. მერე თბილისის ორწლიანი სადიაკვნ ო სასწავლებელი დაუმთავრებია და მშობლიურ კუთხეში დაბრუ ნებულა. 1919 წელს დის ქმარს, ჩარგლ ის ფუძე სოფელ აფხუშო ში მღვდლად ნაკურთხ თევდორე ჟამიაშვილს, თავისთან გადა უყვანია. მიხას ჩარგალში სამეგობროც გაუჩ ენია. აქვე, ჩარგალ ში უპოვია სიყვარულიც – დედუნა ბაჩიაშვილი, რომელთანაც 1922 წელს ქალიშვილი – თამარი შეეძ ინა. საქართვ ელოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ მიხა ხელაშვილი იძულებული გახდა, მიეტოვებინა ტაძარი და ცხენზე ამხედრებულიყო. ის ქაქუცა ჩოლოყაშვილის შეფი ცულთა რაზმის წევრი გახდა. ჩოლოყაშვილი განსაკუთრებით ი ხა ენდობოდა თურმე ფშაველ ახალგაზრდას. „კარის პოეტ რო“, – ეუბნებოდა თურმე ქაქუცა და გამარჯვ ების შემთხვევაში კარგი სწავლა-განათლების მიღებასაც ჰპირდებოდა. „კარის კი არა, ველის პოეტი ვარო“, – უპასუხებდა თურმე მიხა, რომელიც ხან ფშავში იყო, ხან ხევსურეთში, ალავერდსა თუ ხაშმშ ი.
მოპირდაპირე მხარეს, ჩარგლურას გადაღმა, იქ სადაც მწერ ლის ქანდაკებაა, ახალ თანამედროვე შენობაში უფრო მეტი სივრცეა ექსპ ოზიციისთვის, მუზეუმში წარმოდგენილია რაზი კაშვილების დიდი ოჯახიდან შემორჩენილი ფოტოები, სტენ დებზე განაწილებულია სხვა საექსპოზიციო მასალა, რომელიც წარმოდგენას შეგიქმნ ით ვაჟასა და მისი ცნობილი ძმების – ბა ჩანასა და თედოს ცხოვრებაზე. გამოფენილია ვაჟას გამოცე მები, ის ტილოები, რომლებიც ვაჟა-ფშაველას ნაწარმოებების თემატიკაზეა შექმნილი. მუზეუმს კარგი გიდები ჰყავს. ისინი ბევრ საინტერესო ამბავს ჰყვებიან ხოლმე ვაჟა-ფშაველაზე, ჩარგალსა და ფშავზე. თუ რუზველტ მარცვ ალაშვილი შეგხვ დათ, არც საკუთარი ლექსების წაკითხვაზე გეტყვით უარს. სასკოლო ექსკურსიებისას ან ბავშვიანი ოჯახების სტუმრობისას ჩარგლისა და ვაჟას მუზეუმის მონახულების შემდეგ, შეიძლება ბავშვები ჩარგლურას ან არაგვის ხეობ აში გაართოთ. ასევე, შეიძლება სალაშქროდ აჰყვეთ ჩარგლურას ხეობას ქართლ ის ქედისკენ – აფხუოსკენ, ჩარგლის ფუძე სოფლისკენ. ჩარგლის სიახლოვეს, ჩარგლ ურისა და არაგვის შესართავთან არის კურორტი ვაჟას წყარო (სადაც ფშავში ცნობილი სახინ კლეც არის), სადაც შეგიძლიათ მინერალური წყაროს წყალიც გასინჯოთ. დღეს, სამწუხაროდ, წყალი სარეალ იზაციოდ არ ისხმ ება. ივლისში (პოეტის დაბადების დღეზე) ან სექტემბერში იმართება ხოლმე „ვაჟაობა“, რომელიც ხშირად თავისი ოფიცი ალური ნაწილით მიმდინარეობს, ამიტომ თუ ხალხმრ ავლობას გაურბიხართ, ჯობს სხვა დროს წასვლ ა.
ბოლოს, ფშავში მიხა დარჩა კომუნისტური ხელისუფლების პირისპირ. ვერაფრით შეიპყრო საბჭოთა მილიციამ. მას რომ ვერაფერი დააკლეს, დედა მოუკლეს. მერე მეგობრებმა უღა ლატეს. ლუკა მარცვალაშვილი და ლევან გარსევანაშვილი დახვდნ ენ ჩარგალში, ხინკალი ჩაყარეს, არაყი დალიეს, ღამით სტუმარი, თითქოს, უსაფრთხოებისთვ ის საბძელში დააძინეს. ამისას კი თვითონვე დაადგნ ენ თავს იარაღით და მოჰკ შუაღ ლეს. პოლიციას ამ დროს სროლა აუტეხავს, ვითომ მათ მოკ ანიათ ლეს მიხა ხელაშვილი, შემდეგ გვამი დუშეთში გადაუტ და პოლიციის ეზოში მიუგდიათ სხვების დასაშინებლად. თუმცა, ის დახმარებით მისი მიხას დას, სალომეს ნაცნობი პოლიციელ ია ჩარგალში და დედის საფლა გვამი მოუპარავს, თავად წაუღ ვის გვერდით დაუკრძალავს. მიხა ხელაშვილის „ლექსო, ამოგთქ ომ“ პირველად ვახტანგ კო ანა 1934 წელს გამოცემულ „ხალხურ პოეზ ი ტეტიშვილმა შეიტ აში“. მისთვ ის ლექსი ვანო ხორნაულს მოუწოდებია. ეს ორი ვესგან დიდი გაბედულება იყო, რადგან მიხას სახელის ხსენება, მით უმეტეს იმ დროში, იკრძ ალებოდა. „იკრძალებოდა, მაგრამ ფშავში არასოდეს ჩამკვდ არა მიხა ხელაშვილის სახელი და მი სი ლექსი" – მითხრა ერთხელ პოეტმა, ჯარჯი ფხოველმა.
ჩარგალში მთავარი მასპინძელი ყოველთვის ვაჟა-ფშაველაა. თუმცა, მაინც არის წელი წადში ერთი დღე, როდესაც თვით ვაჟაც კი უკან იხევს და მეორ ე ფშაველ პოეტს უთმობს ადგილს. ეს დღე 25 იანვარია, მიხა ხელაშ ვილის დაბადების და გარდაცვალების დღე. უკვე წლებია, როგორი ამინდიც არ უნდა იყოს, ჩარგალში ამ დროს სახალხო ზეიმი „მიხაობა“ იმართება. 32 VOYAGER 22/2021
როგორც ზემოთაც ვთქვი, მიხა ხელაშვილის გზა ფშავში ახად სა და ჩარგალს შორის გადის. ამ მიტოვებულ სოფელს მიხას სახელის პოპულარიზაცია და სახლ-მუზეუმი, ვფიქრობ, ოდნავ მაინც გამოაც ოცხლებდა.
მაღაროსკარს რომ გასცდებით, სანამ არაგვზე გადახვალთ, ნიშნულს დაინახავთ „კაწალხევი, მიგრიაულთა“. თუ კაწალხე ვისკენ წახვალთ და მერე გუდამაყრის ქედს შეუყვებით, გუდა მაყარში, სოფელ ლუთხუბში გადახვალთ.
ებით ჩარგალში, თავისუფ მანამდე კი, თუ 25 იანვარს მოხვდ ლებისა და პოეზიის საღამოზე აღმოჩნდებით, შეხვდებით სა ქართვ ელოს სხვადასხვა კუთხიდან თავისუფლებისთვ ის მებრ ის“ გასახსენებლად შეკრებილ ადამიანებს. ძოლი „ველის პოეტ თითქოს, ყველაზე მეტი ყურადღების ქვეშ ჩარგალია, მაგრამ ფშავის სოფლების უმეტესობის მსგავსად, ისიც იცლება. 2014 წლის აღწერის მიხედვით, აქ 70-მდე კაცი ცხოვრობდა. და უკე თესი ვითარება არც ახლა ჩანს.
მაღაროსკარ-ჩარგლის მონაკვეთზე ხიდი რომ არის, ამ ხიდის მიდამოებიდან ეშვებიან ხოლმე არაგვზე საჯომარდოდ.
ფშავის ყველაზე დიდი სოფელი დღეს მაღაროსკარია, ის, ფაქტობრივად, ფშავის ცენტრ ია. უკანა ფშავის სოფლების გარ და ორწყალამდე თითქმ ის ყველა სოფელი ამ თემში შედის. სო ფელი გუდამაყრის ქედის აღმოსავლეთ კალთებზეა შეფენილი. 2014 წლის მონაცემებით, თავად მაღაროსკარში 220 კაცი ცხოვ ო სკოლა პანსიონ ით (მთელ რობს. სოფელში არის საშუალ ფშავში 5 სკოლაა, თუმცა პანსიონ ი მხოლოდ მაღაროსკარშია და თემის ბავშვ ების უმეტესობაც სწორედ ამ სკოლაში სწავ ლობს).
თხილიანა, უძილაურთა, შუაფხო, გოგოლაურთა, მუქო, ჭი ჩო, ახადი, ხოშარა, მათურა, უკანაფშავი (ვაკე სოფელი), ელიაგზა – უკანა ფშავის სოფლებია. სამწუხაროდ, ამ სოფლე ბიდან ზოგიერთში რეგისტრირებულიც აღარავინაა. თხილიანაში ერთი საინტერესო ოჯახის გაცნობა შეგიძლიათ – ზაზა ჯაბანიშვილსა და ირმა ცქიფაშვილს ათი შვილი ჰყავთ. ირ მა ცქიფაშვილი შუაფხოს სკოლის დირექტორია, ზაზა კი, ვახსე ნე კიდეც, შუაფხოს სარეისო მიკროავტობუსზე მუშაობს. ეს გა მორჩეული ოჯახი ფშავის ლამის ყველა სტუმრის მასპინძელია. ბოლო დროს, ოჯახის უფროსი ქალიშვილის, ბარბარეს ოჯახმა (თვითონ ბარბარე ტურიზმის მიმართულებით იღებს განათლე ბას), სასტუმრო „მიდამო“ გახსნა. შუაფხოს სკოლის თოთხმეტი მოსწავლიდან კი ექვსი ირმას შვილია. სწორედ უკანა ფშავშია ფშავის ძირითადი სალოცავები. სალოცა ვებთან ქალები ფრთხილად უნდა იყვნენ. არც ქალის და არც კა ცის მისვლა ყველგან არ შეიძლება. ზოგან ხევისბერიც არ შედის.
© ფოტო: პაატა ვარდანაშვილი
სოფლის მიდამოებშიც რამდენიმე საინტერესო მარ შრუტი შეიძლება დაგეგმოთ: მაღაროსკარის ჩრდილოეთით, გუდამაყრის ქედის კენ, დაახლოებით 4 კილომეტრში, ნასოფლარი კარ თანაა, აქვე ახლოს არის მაღაროსკარის კოშკი, პა ტარა ეკლესია, სამაროვანი სამარხებითა და აკლდა მებით. ამ სამაროვანზე მოპოვებული მასალა ძირი თადად დუშეთის არქეოლოგიურ ბაზაში ინახება. შეიძლება გადასვლა კუჭეჭასკენ, ან ბეწვის სამან ქანო ხიდით – ქალილოსკენ.
თუ გზას გააგრძელებთ, ჯერ სოფელ ჩარგლის ასახვევს, მერე სოფელ ხომის ასახვევს გაივლით. შემდეგ უკვე მიხვალთ ორ წყალში – ფშავისა და ხევსურეთის არაგვის შეერთების ადგი ლას. აქედან მარცხნივ აიღებთ გეზს, ხევსურეთისკენ წახვალთ, ხოლო თუ ფშავის არაგვს შეუყვებით – ბუდე ფშავის ანუ უკანა ფშავისკენ, შემოგხვდებათ აბრა: „შატილი 50, შუაფხო – 5 კმ“. ჩვენ მარჯვენა მხარეს მივდივართ.
33 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი
გაღმა მხარეს, მთისკენ თუ ახვალთ, ისევ სალოცავია, ამჯერად – ცაბაურთა (ცაბაურების, დულუზაურ ების, რაზიკაშვილების, ბაია შვილების, ქუმსიაშვილების, მიგრიაულ ების, ხოშარაულე ბის, გურასპაულების სალოცავი) და ანას ამაზეც ლექსი აქვს. საერთოდ, კაფია და ლექსი ფშავლების ტრადიციაში იმდენა არი, რომ მათი მოგონილი გეგონება, მაგრამ ანას დაა გამჯდ ლექსები ფშავურ პოეტიკას კიდევ სხვანაირად წარმოაჩ ენს. ეს ენათმეცნიერი პოეტი ფშავში სამეცნიერ ო ექსპ ედიციის დროს ჩასულა პირველად და მერე თავისი ცხოვრება გამორჩეულად დაუკავშირა ამ კუთხეს. „მე ვნახე შენი ლამაზი ფშავი – ბუმბერაზ მთებითა, მე ვნახე შენი ფშაველი კაფიობს ტკბილი ენითა“, – მიუძღვნ ა ვაჟა-ფშ აველას. აქ კიდევ ერთი ფშაველი ქალის, ხვარამზეს ლექსი და ამბავი შეიძლება მოგვეთხრო, ან სხვა ფშაველ პოეტებსა და მოლექ
სეებზეც გვეთქვა, მაგრამ დანარჩენი მოდი, მაშინ იყოს, როდე საც ფშავში მოხვდებით სტუმრად. აუცილებლად მოიკითხეთ იქაური პოეზია, რადგან ეს მხარე და ეს თემა განუყოფელია. ცაბაურთას ნასოფლარში, ჭიჩოსა და ახადში დღესაც მთის ბი ლიკებით უნდა ახვიდეთ. ახადიდან ქართლის ქედზე ასვლით ადიხართ უძირო ტბაზე. ახადში, უკვე გითხარით, რომ დღეს აღარავინ ცხოვრობს, თუმცა ზაფხულობით მწყემსები დაგხვდ ებიან. ჭიჩოში ერთა დერთი მოსახლე – ვახტანგ ბიძიაა.
თუ მათურაში ახვალთ, ხევსურეთისკენ, მერე ხახაბოსკენ შეგიძლიათ გადახვიდეთ. არაგვის ხეობას სათავეებისკენ თუ აუყვებით, ბოთანას (არაგვის სათავეს) გავლით ბორბალოს მთისკენ წახვალთ. ბორბალოს მთიდან ბევრი საინტერესო ბილიკი ეშვება: გინდა ხევსურეთისკენ, ანდაქ-არჭილოსკენ წახვალთ, გინდა – ტბათა ნასკენ, გინდა – თუშეთისკენ. სამწუხაროდ, ჯერჯერობით, ყველა ბილიკი მარ კირებული არ არის და ინტერნეტიც ყველგან არ იჭერს, ამიტომ ჩამოტვირთული რუკებით ჯობს სარ გებლობა.
ცაბაურთა
34 VOYAGER 22/2021
© facebook.com/მთის შვილნი/ფოტო: მახო კოტორაშვილი
შუაფხოს რომ ასცდ ებით, მარჯვენა მხარეს ერთი ლამაზი მდი ნარე ჩამოდის და მე ამაზე სულ ანა კალანდაძე მახსენდება: „ბროლს მოამსხ ვრევს თეთრახევა, ბროლს მოამსხ ვრევს ბროლიანსა“. ანდა ეს: „...შუაფხოდან რომ მიდიხარ, გული რად გაგეტირება? შენ თუ არ იცი მიზეზი, აბა ვის ეცოდინება?“
სად შეგიძლიათ ღამისთევა? „ფშავი“
მაღაროსკარი
სასტუმროში იღებენ ჯგუფებს და ინდივიდუალ ურ სტუმრებსაც. ხუთი ნომერი აღჭურვილია ცხელი წყლით, საკაბელო ტელევი ზიითა და ინტერნეტით. ხუთი ნომერი კი უფრო ჯგუფებისთვი საა, სადაც ორსართულიანი საწოლები დგას, აბაზანა და საპირ ფარეშო კი კომფორტული, მაგრამ საერთოა. პატარა აუზი ბავ შვების საჭყუმპალაოდ გამოდგება. აქვთ მაგიდის ჩოგბურთი. სტუმრებს სთავაზობენ კვებას და დაგეხმარებიან ექსკურსიების ორგანიზებაშიც შატილსა და გუდანში. შესაძლებელია ჯომარ დობაც, ასევე, ცხენებით გასეირნება. ბესო წოწკოლაური ( 599 18 88 83, 555 78 52 75. _____________________________________________
„მარიამი“
ჩარგალი
მუზეუმიდან 50 მეტრშ ი ერთი გამორჩეულად სანდომიან ი ქალ ბატონის, მარიამ რაზიკაშვილის საოჯახო სასტუმროა. აყვავე ბული ეზო ჰამაკებით და გემოვნებით მოწყობილი სახლი სტუმ რების განკარგულებაშია. სახლის გვერდზე მდინარე ჩამოდის, იქვე – სტადიონ ია – ბავშვებიანი ოჯახები, ვინც მარიამთან რჩე ბა, ამ ორი რამის გამო განსაკუთრებით კმაყოფილები არიან. თვითონ მუზეუმში მუშაობს, ამიტომ მასპინძლ ობას იქაც გაგი წევთ. შეუძლია სტუმრებისთვის კერძების მომზადება, ასევე, თუკი მათი სურვილია, შეუძლიათ საკვები თავად მოამზადონ. ზედა სართულზე სამი ოთახი აქვს, ქვევით – ერთი ოთახი, დიდი, ეთნო-მოტივებით გაფორმებული დარბაზი და საერთო აბაზა ნა და საპირფარეშოა. მარიამ რაზიკაშვილი შესაძლოა იცით კულინარიული გადაცემებიდანაც. მარიამ რაზიკაშვილი ( 595 31 99 64 00 _____________________________________________
„მიდამო“
თხილიანა
აქ სამი ნომერია ექვს პერსონაზე გათვლ ილი. ლამაზად მორ თული, მწვანე ეზო და მხიარულ ფერებად შეღებილი გარე ავეჯი, სუფთა სამზარეულო და ადგილობრივი კერძებით შედ გენილი მენიუ. მასპინძლ ები დაგეხმარებიან ტურების ორგანი ზებაშიც, არ მოგაკლებენ რჩევებს. მათ ძალიან ადვილად დაუ კავშირდებით ფეისბუკზეც. ბარბარე ჯაბანიშვილი ( 595 25 52 17 GHMidamo _____________________________________________
„მთის ჰაერი“
კაწალხევი
სუფთა, გარემონტებული ოთახები აქაც რამდენიმე საწოლი თაა მოწყობილი, წინასწარი შეთანხმებით, ადვილად იპოვით თქვენთვის სასურველი ზომის ოთახს ან დაამატებთ/მოაკლებთ საწოლებს. დაგხვდებათ სამზარეულო, ხედებით სავსე ეზო და სახლი და, როგორც ამბობენ, ძალიან სასიამ ოვნო მასპინძლ ე ბი. ფეისბუკიც აქტიურ ია, მენიუსაც ცდილობენ მეტად შემოქმე დებითად მიუდგნ ენ. გარშემო ბევრი საინტერესო ადგილია და მცირე თუ უფრო კომპლ ექსური ლაშქრობების მოწყობას მას პინძლების რჩევებითა და დახმარებით, იოლად შეძლებთ. mtishaeri _____________________________________________
საოჯახო სასტუმრო
ვაკისოფელი
ამ მოწესრიგებულ სახლშ ი ორ ოთახს ინდივიდუალური სველი წერტილები აქვს, სამ ოთახს კი – საერთო. მოგზაურებს, ასე ვე, დახვდებათ, ეზოში მოწყობილი ორი საშხაპეც. სასტუმროს მფლობელს ხუთი ცხენი ჰყავს და მეგზურობას სტუმრებს თავად უწევს. მთავარია, მორიგდეთ მარშრუტზე, თორემ ბატონი ვა ჟა ყველგან წაგიყვანთ – უბრალო გასეირნება, ახლომდებარე ტბის მონახულება, თუ თუშეთში, ხევსურეთში და პანკისში გა დასვლა. ცხადია, აქვე გელოდებათ გემრიელი, ადგილობრივი პროდუქტებით მომზადებული კერძებით მენიუც. ვაჟა ჯაბანიშვილი ( 591 01 02 01
იქ მაღალი დონის რესტორნებს ჯერ ვერ ნახავთ, თუმცა რამდენიმე პოპულარული სახინკლ ე-დუქანი მუშაობს. გირჩევთ მაღაროსკარში „ფშავის ლეგენდის“, ჩარგლის ასახვევთან „ცოლის ცრემლების“ (სახინკლის სახელის რა გითხრათ და „უბედურსკიმ“ კარგი ხინკალი კი იცის), ხომის ასახვევთან „ფშავლის ქალაის“ ხინკლისა და ხა ჭოერბოს დაგემოვნებას. ჰო, იქ თუ ვერ მოასწარით, მოიკითხეთ და აუცილებ ლად მიგასწავლიან, ვის აქვს გამორჩეულად კარგი დამ ეთ. როგორც წესი, 1 კგ 25-30 ლარი ბალხაჭო და წამოიღ ღირს. უგემრიელესი ხინკლითა და ხაჭო-ერბოთი ყველა ფშაურ ოჯახში გაგიმასპინძლდებიან.
კომუნიკაცია და ანგარიშსწორება ფშავში დღესაც არის სოფლები, სადაც ტელეფონი არ იჭერს ან ინტერნეტი არ არის. ასეთი სოფლები რიცხ ვი სულ უფრო კლებულობს, მაგრამ მაინც იცოდეთ ხილეთ, რომ ადგილ-ადგილ და ახლობლები გააფრთ (მაგალითად, ჩარგლ იდან ორწყლამდე ან უკანა ფშავში) ტელეფონი არ დაიჭ ერს და არ შეეშ ინდეთ. აქ არ არის ბენზინგასამართი სადგური და ვულკანიზაცია. არ არის აფთიაქ ი, თემის ცენტრ სოფლებში არის სამედი ცინო პუნქტ ი და ჰყავთ ექიმი ან მედდა, თვალივსა და მა ღაროსკარში ნახავთ საოჯახო მაღაზიებსაც. არც ფშავში და არც ხევსურეთში არ არის არც ბანკი და არც ბანკომა ტი. ამიტომ ამაზე წინასწარ დაგჭირდებათ ზრუნვა.
ზოგჯერ უინტერნეტობის, ხშირად, უგზოობისა და ზო გადად მოუწყობელი ინფრასტრუქტურის მიუხედავად, ფშავი უნდა ვნახოთ და დავიმახსოვროთ ისეთი, რო გორიც დღეს არის. მხოლოდ მაშინ მივაგნებთ ჩვენს, პირად, პასუხს პოეტურ კითხვაზე: „შუაფხოდან რომ მიდიხარ, გული რად გაგეტირება?“
35 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი
ფშაური სამზარეულო 36 VOYAGER 22/2021
ქ ეთ ი ა დეიშვილ ი
აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის კულინარიულ კულ ტურას თუ ჩავეძიებით, აღმოვაჩენთ, რომ ერთმანეთზეა გა დაჯაჭვული თუშეთის, ფშავის, ხევსურეთის, ხევისა თუ მთიუ ლეთის ტრადიციები. თუმცა, მაინც ცალკე გვინდა გამოვყოთ ფშავი, საიდანაც მოდის ორი ძალიან მნიშვნელოვანი რამ ქარ თულ სამზარეულოში – ხინკალი და დამბალხაჭო.
ხინკალი – ფშაური სამზარეულოს სახე ხინკალი – ჩვენებური ხორციანი კერძი, თავისი შინაარსით წაა გავს ჩინურ დამპლინგს, იაპონურ გიოძას, შუააზიურ მანტის და რუსულ პელმენს, თუმცა, ის ქართველი კაცისთვის მაინც მთე ლი ფილოსოფიაა. ეს არ არის მხოლოდ ცომში გახვეული ხორ ცი, ეს არის რიტუალი და მისტიკაც კი. ხინკლის წარმოშობის შესახებ ბევრს დავობენ, ზოგი მკვლე ვარი მიიჩნევს, რომ იგი საქართველოში მონღოლებმა გაავრ ცელეს, ზოგი კი, ხინკლის მრგვალ ფორმას და მოხვევის სპე ციფიკას მზის უძველეს კულტს უკავშირებს. ერთზე კი ყველა თანხმდება – ეს არის ფშაური კულტურის ნაწილი, რომელიც ასევე ტრადიციადაა ქცეული აღმოსავლეთ საქართველოს მთი ანეთის სხვა ხალხებისთვისაც. ნამდვილი ფშაური ხინკალი, უმეტესწილად, განსხვავდება სტანდარტული სარესტორნო ხინკლისგან. ცომი წყლითა და ფქვილით, ხელით იზილება. ხორცის ფარში ცხვრის ხორცით
მზადდება. ხორცს დანით კეპავენ (განსხვავებით სარესტორნო და ქალაქური ვერსიებისგან, რომელშიც ცომი ცოტა განსხვა ვებული რეცეპტურით მზადდება, ხორცის ფარში კი, რომლის შემადგენლობაშიც ცხვარი იშვიათად ხვდება, ხორცსაკეპ მან ქანაში ტარდება), უმატებენ წვრილად დაკეპილ ხახვს, მარილს, პილპილსა და მთის ქონდარს. ზოგჯერ ქონდარს მთის პიტნა ცვლის. მთის ხინკალი, გარდა ინგრედიენტებისა, გამოირჩევა განსხვავებული ფორმითაც – იგი სხვა გვარადაა მოხვეული, პა ტარა კუჭი და ბევრი ნაოჭი აქვს, ახვევენ ორსართულიან ხინ კალსაც. ადრე ფშავლები ამზადებდნენ ნივრის ხინკალს, ხაჭოს გულ სართში კი მწვანე ხახვს ურევდნენ. მოგვიანებით დაიწყეს კარტოფილის ხინკლის მომზადება. ხაჭოსა და კარტოფილის ხინკალს ფშაველები გამდნარი ერბოსა და ნიორწყლის თან ხლებით ჭამენ. ერბოს განსაკუთრებით სწყალობს ამ კუთხის სამზარეულო. ერბოთი მიირთმევენ კეცე ულებს, ატრიას. ხინკლის ცომს დაჭრიან და ხინკალივით მოხარშავენ. შემდეგ თავისსავე წვენს დაასხამენ, დაუმატებენ ნიორს და ხაჭოიან წვენს. ატრიას სხვანაირადაც ამზადებენ – ჯერ მოხარშავენ, შემდეგ კი ზემოდან ნაღებში არეულ ხაჭოს მოასხამენ და ისე მიირთმევენ.
კეცეულები და გულსართიანები კეცეული ფშაური ხაჭაპურის სახე-სხვაობად შეგვიძლია მივიჩ ნიოთ. იგი ძალიან თხელი ცომისგან მზადდება, გულსართად კი ყველის ნაცვლად ხაჭო უკეთდება. ზოგჯერ მას ურევენ კვერცხ სა და რძეს, გამომცხვარს კი დამდნარ ერბოსთან ერთად მი ირთმევენ. გარდა ხაჭოსი, კეცეულის გულსართად გამოიყენება სოკო და სხვადასხვა მხალეული, რომლებიც მთაში ველურად მოდის და ადგილობრივი მოსახლეობა აგროვებს.
37 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი სხვა კუთხეების მსგავსად, აქაც პოპულარული იყო ღოლოს, შინდისა და ცერცვის შეჭამანდები, რომლებიც ძალიან მარ ტივად მზადდება. ეს დამახასიათებელია აღმოსავლეთ საქარ თველოს მთის სამზარეულოსთვის, სადაც სანელებლები შე დარებით ნაკლებად გამოიყენება. მხალს, უბრალოდ, ხახვითა და ცხიმით აზავებენ, შეიძლება მოასხან კვერცხი. შეჭამანდების უმრავლესობა ფქვილის დამატებით მზადდება. მაგალითად, ხმელ შინდს მოხარშავენ, გახეხავენ, დაჭყლეტენ და ფქვილს მოუკიდებენ. ის, რასაც სხვაგან ვერ შეხვდებით, ფშაური ვაშლის მჟავეა – უშაქროდ მოხარშული ვაშლის კერძი, რომელიც პურით იჭმება. ზოგჯერ ვაშლის მჟავეს თაფლით ატკბობენ. ველური მცენარეებისგან ფშაველები ცხელ ნაყენებსაც ხარშა ვენ. სუსხიან დღეებში არაფერი ჯობს დეკას ან თავშავას ნა ყენს. პოპულარულია დიდგულა, თავშავა, პიტნა, ცაცხვის ყვა ვილი და დეკა. თითოეული მათგანი განსაკუთრებული სამკურ ნალო თვისებებით გამოირჩევა.
ჯერის თავის ტრადიცია და დღეობები გულსართიანთა რიგს მიეკუთვნება ქადა. მას საფუვრიანი ცომით ამზადებენ, გულსართად ერბოში მოშუშული ფქვილი უკეთდება. არის როგორც უშაქრო, ასევე ტკბილი ქადა, თუმცა ტრადიციულად, მთელ საქართველოში მაინც უშაქრო ვარი ანტი ითვლება. ფშავში უშაქრო ქადას სარიტუალო დატვირთ ვა აქვს. აცხობენ დღესასწაულებზე. ტკბილი ქადა უფრო გვიან დამკვიდრდა, როცა შაქარი ხელმისაწვდომი გახდა.
საკვები მცენარეულობა და არომატული ნაყენები ფშავში საკვებად ბევრ ველურ მცენარეს მოიხმარენ, რომელ თა სახელებიც შეიძლება ჩვენთვის უცხოც იყოს, ასეთია თით მავალა, კიტრანა, ბალბა, არჯაკელი და სხვა. ამ კუთხეში ერთი გამორჩეული კერძი არსებობს, დაკრეფენ საჭმელად ვარგის ნორჩ გვიმრას, მოხარშავენ და შემდეგ ხაჭოთი აზავებენ. მას ფშაველები ჩადუნას უწოდებენ.
ფშავში ერთი ძალიან საინტერესო ტრადიციაა შემორჩენილი, მას ჯერის თავის ტრადიციას უწოდებენ. ჯერი ნიშნავდა საკ ვებს. ანუ, ჯერის თავი ნიშნავს მთავარ საჭმელს. მთავარ საჭ მელს, როგორც ვაჟაც წერს თავის ეთნოგრაფიულ წერილებში, ოჯახი კვირაში ერთხელ მაინც ამზადებდა. ეს იყო ხინკალი, ხა ჭო-ერბო, ხორცის ქადა, კეცეულები – ხაჭაპურები, რომლებიც კეცში ცხვებოდა. კეცში პურის ცხობა ფშავში მიღებული იყო მა შინ, როცა მცირე რაოდენობით პური ცხვებოდა, სხვა შემთხვე ვაში კეცი ვერ გასწვდებოდა იმ მარაგს, რომელიც ფშაურ ოჯახს დიდი ხნის განმავლობაში უნდა ჰყოფნოდა. ამ შემთხვევაში ფშაველები ფურნეებს იყენებდნენ. ჯერის თავის ტრადიციის მი ხედვით, უნდა მომზადებულიყო ხორც-წვენი – ეს იყო მოხარ შული ხორცი, რომელსაც წვენთან ერთად ჭამდნენ. გამოიყენე ბოდა ცხვარი და ძროხა. კიდევ ერთი ძალიან საინტერესო კერძი, რომელიც აქ მზადდე ბოდა, იყო ხორცის ქადა. მას ხინკლის გულსართი უკეთდებო და. გამომცხვარ ქადას ზემოდან წრიულად ამოჭრიდნენ, წვენი რომ არ დაღვრილიყო. მთელი ოჯახი ამ ერთ ქადას მიირთმევ და. ამ კერძს სტუმარს არ სთავაზობდნენ, რადგან, უხერხული იყო საჭმელად. ფშავში მთის დღეობებზე, ძირითადად, აქ გავრცელებული კერძები მზადდება. ყოველი ოჯახი კლავს საკლავს: ცხვარსა და მოზვერს. მთის დღეობებზე ფშაველებს მიაქვთ დამბალ ხაჭო, ადგილზე იხარშება ხინკალი და იშუშება ყაურმა. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიან მხარეში და მათ შორის, ფშავშიც გავრცელებულია ჩობან-ყაურმა, რაც მწყემსის ყაურ მას ნიშნავს. მომზადების რთული და ხანგრძლივი ტექნოლო გიის გამო, მას უფრო ხშირად დღეობებსა და დღესასწაულებ ზე ამზადებენ: მიწას გათხრიან, შიგ ჩადებენ ცხვრის ხორცითა და ხახვით სავსე გუდას, შეკრავენ, მიწას მოაყრიან, ზემოდან ცეცხლს დაანთებენ და ხორცი თანაბარ ტემპერატურაზე, ვა კუუმში მზადდება, ძალიან რბილდება და არომატს სრულად ინარჩუნებს. ხორცს თან ახლავს დიდი რაოდენობით ცხვრის ქონი, რომელშიც ხორცი, ფაქტობრივად, იხარშება. ველის პიტ ნა და ნიორი კერძს განსაკუთრებულად აგემრიელებს.
38 VOYAGER 22/2021
დამბალხაჭო დამბალხაჭო ის პროდუქტია, რომლითაც ფშაველი კაცი ამა ყობს, უმასპინძლდ ება სტუმრებს და, თქვენ წარმოიდგინეთ, ლექსებსაც კი უძღვნ ის მას. ამ პროდუქტის დამზადების ტექ ნოლოგია საქართველოს არამატერიალ ურ კულტურულ ძეგლს წარმოადგენს. მომზადების პროცესი უდავოდ რთულია, თუმცა შედეგი ყველა სირთულეს ანეიტრალებს. ხაჭო, რომლისგანაც დამბალ-ხ აჭო მზადდება, ძირითადად 2 წესით მიიღ ება – უშუალოდ რძისგან და დოსგან, ახლად მოწ ველილ რძეს ლანგარზე ან ვარცლზე ასხამენ და აციებენ. რამ დენიმე საათის შემდეგ რძეს ნაღებს მოხდიან და ცალკე ქვაბში აგროვებენ, სადღვებელაში ასხამენ და დღვებენ კარაქს. კარა ქისგან დარჩენილ დოს შეათბობენ 40-50 გრადუსამდე და მი ღებულ ხაჭოს შრატიან ად ათავსებენ დოლბანდშ ი. შემდეგ 12-15 საათით ჰკიდებენ დასაწრეტად. მეორე წესის მიხედვით, ხაჭო პირდაპირ რძისგან მზადდება და ამავე მეთოდით იწრიტება, იგი უფრო მაღალი ხარისხის პროდუქტად ითვლება. ამ პროცედურის შემდეგ ხაჭო მარილ
თან ერთად კარგად იზილება და ძობანებით ღუმლისთავზე იკიდება, რომ გაშრეს. როცა გახმება, ზოგჯერ ბოლავენ და შრატით რეცხავენ, ზოგჯერ კი შეუბოლავად ინახავენ. ხაჭოს გუნდებს აწყობენ ქოთნებში, თავს ჰერმეტულად მოუკრავენ და 1-1,5 თვით ინახავენ. ამ დროს ხაჭოს ობის ფენა უკეთ დება და დალბობას იწყებს. ამ პროდუქტისგან მომზადებულ კერძებში ყველაზე პოპულარული მაინც ხაჭო-ერბოა: ხაჭოს გახეხავენ და მდუღარე ერბოში მოშუშავენ, იჭმება პურის ჩაწობით. ამ პროდუქტს უმადაც მიირთმევენ, მას კეცეულე ბისა და ხინკლის გულსართადაც იყენებენ, თუმცა ეს დიდ ფუფუნებად მიიჩნევა, რადგან დამბალხაჭო ძვირფასი პრო დუქტია. დამბალხაჭო დღითიდღე უფრო პოპულარული ხდება საქარ თველოში. მას ხშირად იყენებენ კერძებში თანამედროვე კუ ლინარები და ცდილობენ, რომ ამ პროდუქტით ახალი ქარული კერძები შექმნან. ზოგადად, ეს ტენდენცია ძალიან მნიშვნელო ვანია, რადგან სწორედ ამ ფორმით არის შესაძლებელი ნამდ ვილი ქართული გემოს შენარჩუნება. დამბალხაჭოს წარმოების ტექნო ლოგიას 2014 წელს კულტურული მემკ ვიდრეობის დაცვის ეროვნულმა საა გენტომ არამატე რიალური ძეგლის სტატუსი მიანიჭა. მანამდე, 2011 წელს კი, „საქპატენტმა“ დაარეგისტრი რა დამბალხაჭოს ქართული (ფშავი და თიანეთი) ად გილწარმოშობის ადგილი. ნამდვილ დამბალხაჭოს სწო რედ ფშავში, ასევე, პანკისის ხეობაში ან გომბორის მიდა მოებში მცხოვრები ფშავლები აწარმო ებენ.
მართა ბებოს დამბალხაჭო
დამბალხაჭო ქალილო
სანათას სახლი
ეს მცირე საწარმო, რომელიც თიანეთშია გახსნილი, დამბალხაჭოს მართა მგელი აშვილის ტრადიციული ტექნოლოგიით ამზადებს. მართა მგელიაშვილი რაზი კაშვილებისა და დავითაშვილების შთა მომავალი ფშაველი ქალია. ამიტომ ეს ნამდვილი ფშავური დამბალხაჭოა, რომ ლის ტრადიციაც მისმა შვილიშვილმა ეკა დოჯურიშვილმა გააცოცხლა და ბებოს სახელი ყველას გააცნო.
ესეც დამბალხაჭოს საწარმო კოოპერა ტივია, რომელიც მაღალმთიანი ფშავის სოფელ ქალილოში გახსნეს ადგილობ რივმა ენთუზიასტებმა.
ხარისხიანი და ავთენტური დამბალხა ჭოს შესაკვეთად ამ ფბ გვერდსაც შეგიძ ლიათ დაუკავშირდეთ.
მართა-ბებოს-დამბალხაჭო-MartaBebos-Dambalkhacho-283501975613830/
აქაც ყურადღებას აქცევენ რძის მაღალ ხარისხს, ეკოლოგიურად სუფთა ინგრე დიენტებს, ზოგადად და სუფთა სამუშაო გარემოს. Dambalkhacho-Kalilo-დამბალხაჭოქალილო- 1997552083902155/ 39 VOYAGER 22/2021
მათაც რამდენიმე წლის გამოცდილება, ძველი და გამოცდილი რეცეპტურა და ამ საქმესთან ოჯახური მოგონებები აკავში რებთ.
სანათას-სახლი-Sanatas-houseLTD-1555808617985538/
ფშავხევსურეთი
შევხვდებით გოროზ მთებში 40 VOYAGER 22/2021
ნ უცა ცქიმ ა ნ ა ურ ი მწერალი გიდი
ხევსურეთის ხსენებაზე პირველი, რაც თავში მოგვდის, სიმღე რაა შატილის ასულზე, რომლის ლერწამივით ტანსა და ჯაჭ ვივით დაყრილ ნაწნავებს თუში მეცხვარე დაუტყვევებია. ხევ სურების ხასიათზე თვალწინ ამ სიმღერის გმირი, დაქარგულ ტალავარში გამოწყობილი პირქუში ვაჟი დაგვიდგება ხოლმე აწეული წარბითა და ჩაბღუჯული ხმლით. ხევსურეთის მთების დანახვისას კი გვახსენდება, როგორია ხევსური ქალის სადია ცო კაბა, აქაური ბუნებასავით ხასხასა და ფერადი. მოგზაურობისთვის რეკომენდებული პერიოდი მაისის ბოლოდან ოქტომბრის ბოლომდეა ანუ დათვიჯვრის უღელტეხილის გახსნიდან დაკეტვამდე. გზის გახსნის კონკრეტული თარიღი არ არსებობს. ეს ნალექსა და საგზაო ტექნიკის მუშაობაზეა დამოკიდებული. ზამთ რისპირიდან გაზაფხულამდე გზა თოვლითაა დაფარუ ლი და თოვლის საფარი აქ ზოგჯერ 3-4 მეტრს აღწევს. თბილისიდან შატილამდე მანძილი 150 კილომეტრია. გზის საფარისა და რელიეფის გათვალისწინებით, ესაა დაახლოებით 5-საათიანი გზა. 41 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი გზა ხევსურეთისკენ ჟინვალის წყალსაცავის გვერდის ავლით იწყება. სამანქანე გზა ფშავის არაგვის ვიწრო ხეობას მიუყვება. მდინარე აქ ჯომარდობისთვის მოსახერხებელ და კომფორტულ გარემოს ქმნის. მალე გზა ორწყალთან მიგვიყვანს. ეს მიდამოე ბი პირაქეთა ხევსურეთის კარიბჭეს წარმოადგენს. ამ ადგილას ხევსურეთის არაგვი უკანა ფშავის არაგვს უერთდ ება და ქვემომ დინარებაში ფშავის არაგვს ქმნის. თუკი ქართულ ეპოსს გავიხსე ნებთ, ეს ის ადგილებია, სადაც გმირი კოპალა დევებს ებრძ ოდა და თუ გარემოს დავაკვირდებით, ამ ბრძოლის ნაკვალევს ხეობას დღესაც შეამჩნევთ. მდინარის კალაპოტში რამდენიმე უზარმაზა რი ზომის ლოდს დაინახავთ. ანდრეზების მიხედვით, ეს სწორედ ის ლოდებია, კოპალა და დევები ერთმ ანეთს რომ ებრძ ოდნენ. „ამბავ რომ დაძველდების, ანდრეზ იქნების“, ამბობენ ხევსუ რეთში ანუ, წარსულში მომხდარი მნიშვნელოვანი ინფორმა ციის შემცვ ელი ამბავი გარკვეული დროის შემდეგ ანდრეზად, ზღაპრად, ლეგენდად იქცევა და ხდება მოვლენის ან პიროვნე ბის არქეტიპი. ფშავსა და ხევსურეთში უამრავ ანდრ ეზს მოისმენთ გმირ კოპა ლასა და იახსარზე, რომლებიც დედის ძმისშვ ილი და მამიდაშ ვილი ყოფილან, ანუ და-ძმის შვილები. ორივენი ეომებოდნენ დევებს, რომელთაც მთელი ორწყალი და ფშავის ხევი სჭერიათ და ხალხი „უხელთავ“ ანუ გაუგიჟებიათ. კოპალას სალოცავი ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკრალური ადგილია ფშავში, სადაც კოპალობის დღესასწაულზე არამხოლოდ ფშავლები, არამედ ხევსურებიც იყრიან თავს. ორწყლიდან ათიოდ ე კილომეტრშ ი რეგიონის ადმინისტრ აციუ ლი ცენტრია – ბარისახო.
შატილის თემი მოიცავს შემდეგ 9 სოფელს: შატილი, ანდაქი, არდოტი, არჭილო, გიორგიწმინდა, კისტანი, მუცო, ხახაბო, ხონისჭალა. ბარისახოს თემი 34 სო ფელს: ბარისახო, აკუშო, კორშა, გუდანი, ბისო, ღული, ჩხუბა, ჭიე, ბლო, არხოტი, ამღა, ატაბე, აყნელი, აჭე, ახიელი, ბაცალიგო, ბუჩუკურთა, გველეთი, დათვისი, ზეისტეჩო, კარწაულთა, მაღრაანი, მოწმაო, როშკა, უკანახო, ქობულო, ღელისვაკე, ჩირდილი, ძეძეურთა, ჭალისოფელი, ჭიმღა, ჭორმეშავი, წინხადუ, ხახმატი.
სერგი მაკალათია, ქართველი ეთნოგრაფი და მკვლევარი, თა ვის წიგნში, „ხევსურეთი“, წერს: „ხევსურები მხოლოდ პირაქე თა ნაწილს უწოდებენ ხევსურეთს, პირიქითელები კი შატილი ონებად და არხოტიონებად (არხვატიონი) იწოდებიან“. ბარისახოშია მთავარი სასაზღვრო პუნქტი და ამბულატორია. აქვეა სკოლაც. მთელს ხევსურეთში სულ სამი სკოლაა: ბარი სახოსი, მაღაროსკარის და შატილის. დანარჩენ სოფლებში ჯერ კიდევ შემორჩენილ ბავშვებს სასკოლო განათლებაზე ხე ლი არ მიუწვდებათ. ამის გამო მთიდან აყრა და ბარში ჩამო სახლება უწევთ. გაზაფხულიდან შემოდგომამდე, ვიდრე დათვიჯვარი არ დაიკე ტება, თბილისიდან კვირაში ორჯერ ავტობუსი მოძრაობს. კარგი იქნება, თუ სოფელ კორშაში შეისვენებთ. კორშა ბოლო დასახლებული პუნქტია შატილამდე, სადაც მაღაზიაა, ამიტომ წყლისა და გზად წასაღები სასუსნავის მარაგის შევსების ბოლო შანსი აქ არის. შატილამდე კიდევ 45 კილომეტრია გასავლელი. კორშაში ეთნოგრაფიული მუზეუმიცაა, სადაც დაცუ
კავკასიონ ის ქედი ხევსურეთს ორ ნაწილად ყოფს: ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხარედ ანუ პირიქითა ხევსურეთად და სამხ რეთ-დასავლეთის მხარედ ანუ პირაქეთა ხევსურეთად. პირიქი თა ხევსურეთი – ესაა მიღმახევის, შატილისა და არხოტის ხეო ბები, პირაქეთა, ანუ ბუდე ხევსურეთი კი არაგვის ხეობას ჰქვია. ხევსურეთის მთელი ტერიტორია შედის მცხეთა-მთიანეთის მხარის დუშეთის მუნიციპალიტეტში. თანამედროვე ადმინის ტრაციულ ი დაყოფით ის მოიცავს ორ თემს – ხევსურეთისას (ცენტრი ბარისახო) და შატილისას (ცენტრი შატილი).
ლია ხევსურული ყოფის ამსახველი მე-18-19 საუკუნეების ეთ ნოგრაფიული მასალა: ქალისა და მამაკაცის ხევსურული სა მოსი, სამეურნეო და საბრძოლო იარაღი, ავეჯი, სპილენძის ჭურჭელი, ასევე- ფოტომასალა. აქვეა გამოფენილი მუზეუმის დამფუძნებლის, შოთა არაბულის ფერწერული ნამუშევრები. ყველაზე შთამბეჭდავი მაინც ხევსური დასტაქრების იარაღე ბია. აქვე ნახავთ ხევსური ჯადოსანი დასტაქრის, მგელიკა ლი ქოკელის ფოტოს, რომელიც 1870-1930 წლებში მკურნალობდა ადამიანებს.
ეთნოგრაფიული მუზეუმი კორშაში
42 VOYAGER 22/2021
სასტუმრო „კორშა გესტჰაუზი“ იგივე ოჯახი იქვე, იმავე ეზოში, სასტუმროსაც უძღვება. აქვთ რვა კეთილმოწყობილი ოთახი – სხვადასხვა რაოდენობის სტუმრების მისაღებად. ცივი და ცხელი წყლით გამართული სველი წერტილები ორივე სართულზე. ნატურალური და ეკო ლოგიურად სუფთა ადგილებში მოყვანილი პროდუქტით შედ გენილი საოჯახო მენიუ და გემოვნებით მოწყობილი სასტუმრო ოთახი ბუხრით, რომელიც გარკვეულწილად, ეთნოგრაფიული ნივთების საგამოფენო სივრცეს ჰგავს. Korsha.Guesthouse/
ხელოვნების ცენტრი „არაბული არტჰაუსი“ სოფელი კორშა, ხევსურეთი
„არაბული არტჰაუს ი“ კულტურის ცენტრია, ამიტომ მასპინძლე ბი, მარინე და შოთა არაბულები იკვლევენ ადგილობრივ ეთ ნო, არამატერიალურ კულტურულ მემკვიდრეობას და ინახავენ მას, აცნობენ სტუმრებს. „არაბული არტჰაუსში“ სახელოსნოებ იცაა – ხეზე კვეთის და ქარგვის მასტერკლასები, დიდ, სპილენძის ქვაბში ხინკლ ის ხარშვის გაკვეთილი. გარემოც ძალიან დახვეწილად, საინტე რესოდ და ორიგინალურადაა მოწყობილი, გამოფენილია ხე ლოვნების ნიმუშები, ნახატები და ძველი საყოფაცხოვრებო ნივთები, მაქსიმალურად არის გაცოცხლებული გარემო, რომე ად იქნებოდა. ლიც აქაურ სოფლებში ისტორიულ ძალიან შემეცნებითია მათი ფეისბუკის გვერდიც კი და ამით იმის წარმოდგენაც ადვილად შეიძლება, რამდენ რამეს გავი გებთ ხევსურეთზე და მაღალი მთის კულტურაზე, როცა უშუა ლოდ არაბულებთან ჩავალთ. ArabuliArtHouse
„დახკა“
შატილი, ხევსურეთი
ეს სტანდარტული, თანამედროვე არქიტექტურით ნაშენი მთის სახლია, სადაც კომფორტული და სუფთა ოთახები აქვთ. დილა ობით სტუმრებს დეკას ჩაის და ადგილობრივ ჯანსაღ საუზმეს სთავაზობენ. ამზადებენ ხინკალსაც. Shatili-Guesthouse-Dahca შატილის-საოჯახო-სასტუმროდახკა-113987760379127/
43 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი „97 წლის მოხუცი იყო, მაგრამ ჯერ კიდევ ჯანითა და ღონით სავსე. ჭრილობის შეხვევისას იგი მუშაობდა, როგორც კარ გად ნაწვართი ხელოვანი. ჩემს გაოცებას საზღვარი არ ჰქონ და, როცა გავიგე, რომ მისთვ ის ნაცნობი იყო ყოველი ნაკეცი ტვინისა. საითგან? ვეკითხებოდი ჩემ თავს. ჩემი რწმენა, რომ ხევსურები დანაშთია რომელიღაც კულტუროსანი ხალხისა, აქ ნათლივ მტკიცდებოდა. სხვა ახსნა შეუძლებელი იყო. თვალს ვერ ვაცილებდი ამ ჯადოსანს, რომელიც იდგა ჩემ წინ, ვითარ ლანდი პრეისტორიული ხანიდან. მას ჰქონდა ცოდნა, რომელიც საუკუნეებს ვერ წაეშალათ“, – წერს გრიგოლ რობაქიძე თავის მისტიკურ რომანში „ენგადი“.
არეში ტყვიით დაჭრილი ბევრი განუკურნავს, ახლა ამ მოხუცი ექიმის ქირურგიულ იარაღებს აღარ იკითხავ? ღმერთმანი, რო ცა მისი უბრალო ჩაქუჩები, მახათები, დანები ვნახე, მეწაღედ უფრო ვიწამე, ვინემ ექიმად. მგელიკას თურმე არასოდეს უს წავლია. სახელგანთქმულ მამამისს ეხმარებოდა ექიმობაში და შემდეგ თვითონაც ექიმობა ირჩია“. კორშადან გზა ჯერ ვიწრო ხეობას, მერე კი ნელ-ნელა აღმართს შეუყვება, გარემოც თითქოს უფრო პირქუში და უკაცრიელი ხდება. აღარ ჩანს სოფლები. მხოლოდ ნამოსახლარები და ალაგ-ალაგ ეული ხეები, რომელთა ჩრდილს რამდენიმე ძრო ხა შეჰფარებია და ზანტად იცოხნის. სანამ გზას დათვისჯვრის უღელტეხილისკენ გავაგრძელებთ, აუცილებლად უნდა ვახსენოთ ხევსურეთის ყველაზე პოპულა რული ტბები: აბუდელაურის მწვანე, ლურჯი და თეთრი, რო მელთაც მოლაშქრეები უბრალოდ აბუდელაურებად მოიხსენე ბენ. თუმცა, არც სოფელი როშკაა უბრალოდ სოფელი და არც ტბები – მხოლოდ ტბები. მაგრამ მივყვეთ თანმიმდევრულად.
თურმე მგელიკა ფოლადისა და ძვლისგან საკუთარი ხელით ამზადებდა საოპ ერაციო იარაღებს და იმით მუშაობდა. როცა კორშის მუზეუმში პირველად მოვხვდი და გაოცებისგან პირდა ღებულ საზოგადოებას შოთა ძიამ ეს იარაღები გვიჩვენა, და აყოლა, ასე ამბობენ, თავის ტვინის ტრეპანაციას ანესთეზიის გარეშე აკეთებდა, 3-4 საათში ამთავრებდა და ნაოპერაციებ ი მხედარი ცხენდაცხენ ბრუნდებოდა შინო. დაუჯერებელია, არა?! ამის შესახებ ჩანაწერები ქართული მედიცინის ისტორიის სა ხელმწიფო მუზეუმშიცაა დაცული. მის შესახებ წერს პოლონე ლი მწერალი ჰელენა ბობინსკა:
© SHERMAZANA
„მას ოპერაცია გაუკ ეთებია მკერდის არეში ძვლის ტუბერკუ ლოზით დაავადებული ქალისთვ ის, 7 ნეკნი ამოუჭრია და ის ელია, აგრეთვე მუცლისა და გულმკერდის სრულიად ჯანმრთ
არმისული სოფელ გუდანთან, ხელმარცხნივ პატარა ასახვევს დაინახავთ. იქვე დგას მანიშნებელიც, რომელიც იუწყება, რომ გზის ბოლოს სოფელი როშკაა. სანამ როშკაში წასვლას და გეგმავთ, გირჩევთ, კარგად გაარკვიოთ გზის საფარის მდგომა რეობა. ხშირად, სეზონის დასაწყისში, ზოგჯერ შუა ზაფხულშიც, უხვი ნალექის გამო გზა ფუჭდება და მხოლოდ მაღალი გამავ ლობის მანქანა ადის სოფლამდე. კარგ შემთხვევაში კი სამარშ რუტო მანქანები ანუ ხალხურად „მარშუტკებიც“ ახერხებენ. თუკი დროც გაქვთ და ჯანიც გერჩით, გირჩევთ, თავი აარიდოთ სამან ქანე მონაკვეთს და პატარა, თითქმის უცნობი ხუთკილომეტრია ნი ბილიკით ისარგებლოთ, რომელიც სოფელში მიგიყვანთ. ბი ლიკი იქვე, გზის ასახვევის სიახლოვეს მდებარე ხიდთან იწყება და ნელ-ნელა მიუყვება აღმართს. მარშრუტი მარკირებულია. თავდაპირველად ფოთლოვან ტყეში მიდის, შემდეგ კი ნელ-ნე ლა გაივაკებს და კარგ ამინდში თვალწარმტაცი ხედი იშლება ხელმარცხნივ, ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე ჭაუხის მასივზე.
გუროს ნაწვეთარი
44 VOYAGER 22/2021
აქ ასე ამბობენ, ჭაუხი ხევსური კაცივით ხასიათებისააო, თუ მი გიღო და შენიანად გიგულა, ისეთ ამბებს მოგიყვება და ისეთ საიდუმლოებს გაჩვენებს, ჯერ რომ არ გინახავთ და არ გაგი გონიათ. თუკი პირველყოფილ ველურ ბუნებას, ხელშეუხებელ სილამაზეს ეძებთ, ჭაუხს უნდა მიაკითხოთ და როგორც წყალ ში, თვალდახუჭული, თავით ისე გადაეშვათ ფერად თავგადა სავალში. როშკა უბრალო მოგზაურისთვის რომანტიკაა, თუმცა იქ მცხოვ რები ადამიანები სხვა რეალობის წინაშე დგანან, განსაკუთრე ბით – ზამთარში, როცა სოფელი მოსახლეობისგან იცლება და მხოლოდ მოზამთრეები რჩებიან. აქ არც სკოლაა, აღარც ამბუ ლატორია. სასწრაფო სოფლამდე ვერ ამოაღწევს იმ მარტივი მიზეზით, რომ აქ მომავალი გზა თითქმის ექვსი თვით იკეტება დიდთოვლობის გამო. 2017 წელს ოთხი კომლი იყო მუდმივ მოსახლე. წელს მხოლოდ – ერთი. როცა ჭაუხს პირველად ჩა მოათოვს, ბარში დასაშვებად ემზადებიან. ნელა იკრიფებიან, ზოზინით. ფეხს ითრევენ. თითქოს, ელოდებიან, რომ რაღაც ისეთი მოხდება, რის გამოც გამოსაზამთრებლად ბარისახოში ევთ. ახალგაზრდები უკეთესი ცხოვრების, ჩასვლა აღარ მოუწ პირობების და განათლების მისაღებად ტოვებენ სოფელს. მერე მშობლებიც მიჰყავთ. რთულია სოფელში ელემენტარული პი რობების გარეშე ცხოვრება, როცა ხედავ, რომ სხვაგან პროგ რესია და ტექნოლოგიები უკეთ და კომფორტულად ცხოვრების საშუალებას გაძლევს. ამასობაში, ბევრი სახლის კარს სამუდა მოდ კეტავს. ზღვის დონიდან 2000 მეტრზე მდებარე სოფელში ელექტროე ნერგიის პრობლემააცაა. შესაბამისად, არც ინტერნეტია, მხო ლოდ ტელეფონის ინტერნეტი იჭერს ადგილ-ადგილ. თუმცა, თუ ზაფხულის როშკაში გატარებას გადაწყვეტთ, ინტერნეტი არა ფერში გჭირდებათ. მხოლოდ ფოტოების ასატვირთად, ალბათ. აბა, რანაირად უნდა გაძლო ისე, რომ დიდებულ სილამაზესთან ერთად დიდებული გემოებიც არ გაუზიარო სხვებს. ხევსურული სამზარეულო სადა და მარტივია, პომპეზურობის გარეშე. ძირითადი ინგრედიენტებია ხორბლის ფქვილი, კარ ტოფილი, ყველი და რძის სხვა ნაწარმი. კერძების სახელებმა შეიძლება დაგაბნიოთ. მაგალითად, წინდაწინვე იცოდეთ, რომ „კუსერბოს“ არავითარი კავშირი არ აქვს კუსთან. ხევსურულად კუსი ყველს ნიშნავს, ერბო კი ერბოა, ანუ „დათლილ ყველს მა უკიდებდნენ ერბოზე“, ზოგჯერ კი ნიორსაც ჩააჭრიან, განსაკუთ რებით, ზამთარში, როცა რესპირატორული დაავადებების პიკია და ზედაც თითო ჭიქა არაყს დააყოლებენ. ყველის მეორე სახელი პირველად აქ, როშკაში გავიგე. მე და ჩემი მეგობარი ნანა ჯუთადან გადმოვედით უცხოელების ჯგუფ თან ერთად და წვიმისგან დასველებულები და აკანკალებულე ბი მივადექით თინა დეიდასა და შოთა ძიას სასტუმროს. ბევრი წლის წინ, როცა პირველად გადავდიოდი როშკიდან ჭაუხზე, ამ სახლიდან დავიწყე მოგზაურობა. ჰოდა, აბუდელაურებიც, ჭაუ ხიც და იახსრის ანდრეზებიც თინა დეიდისგან შევიყვარე. გაყინულები შევცვივდით სახლში და დიდიან-პატარიანად ღუ მელს მივუსხედით. სანამ მე და ჩემი მეწყვილე ნანა სამზარეუ ლოში ვეხმარებოდით, თინა დეიდამ შეშის ღუმელში კარტო ფილი – „კარტოხა“ შეყარა. ვისაც ღუმელში ასე შებრაწული კარტოფილი აქვს გასინჯული, ზედ ბლომად ერბომოსხმული, ცხოვრების ბოლომდე არ დაავიწყდება ეს გემო. ხომ მარტი ვია, არადა როგორი – გენიალური! თინა დეიდამ, შეციებულ საზოგადოებას გასახურებლად თითო ჭიქა არაყი დაგვისხა. თან ვილოცებოდით, თან ცხელ-ცხელ კარტოფილს ვაწებდით ერბოში და ხარბად ვიტენიდით პირში. ამ დროს მასპინძელმა უზარმაზარი თავი ძროხის ყველი გადმოიღო, დიდი ნაჭრები ჩამოათალა და შემოგვთავაზა, სატანი მიაყოლეთ, სატანიო. სა
ტანი რაღააო, ჩვენ ვკითხეთ. რა და ყველს ვეძახით სატანს, ანუ მისატანებელსო. იმდენჯერ გავიმეორეთ სატანი-სატანიო, ჩვენს ბელგიელ სტუმრებს სახეზე შეშფოთება დაეტყოთ და თვალი ჯერ ერთმანეთისკენ გააპარეს და მერე ჩვენ გადმოგვხედეს ეჭ ვის თვალით. ვერ გაეგოთ, რატომ ვახსენებდით სატანას, თან არყით სადღეგრძელოს ვამბობდით და ვხითხითებდით. სასტუმროში სხვა მასპინძელიც დაგხვდებათ, პატარა შავი ცუგა „ობელიქსი“, რომელსაც ხუმრობით „ობელისკს“ ვეძახით. ყვე ლაზე მეტად ტურისტების გამოჩენა „ობელისკს“ უხარია, რად გან სახლის საქმეებში გართულ დიასახლისს მასთან ბურთის სათამაშოდ არ სცალია. სხვათა შორის, პირველად ვნახე ძაღ ლი, რომელიც წითელ ბულგარულ წიწაკასა და ძიძგილაობაზე გიჟდება.
ტურისტები ვახსენე და როშკა ნამდვილად ერთ- -ერთი ყველაზე აქტიური სალაშქრო ტურისტუ ლი კვანძია საქართველოში. აქაური ბილიკები როგორც მსუბუქ, ისე რთულ მარშრუტებზე გვეპა ტიჟება. აქ ჩამოსვლა თუნდაც მხოლოდ როშკის ლოდების სანახავად ღირს. ეს უბრალო ლოდები არ გეგონოთ. როგორც გეოგრაფიის პროფესორი გიორგი დვალაშვილი აღნიშნავს თავის წიგნში „საქართველოს ბუნების 100 საოცრება“, როშკის ლოდები მოხეტიალე ანუ მყინვარულ ლოდებს გა ნეკუთვნება.
„როშკის ხეობაში კარგად არის შემორჩენილი ძველი გამყინვა რების მოქმედების კვალი. გეოლოგიურ წარსულში მყინვარის სიგრძე 11კმ-ს აღემატებოდა. როშკის გავლით ის სამხრეთ-აღ მოსავლეთისკენ მიემართებოდა და მდ. ხევსურეთის არაგვის ხეობას კეტავდა. მყინვარის ბოლო სოფელ ღელისვაკესთან მდებარეობდა, ზღვის დონიდან 1450მ. სიმაღლეზე (ამჟამად ეს ადგილი აღზევებულია 1650მ-მდე). ჭაუხ ებიდან აბუდელაურის მყინვარის მიერ როშკაში ჩამოტანილი ორი უზარმაზარი ლო დი, დღეს მსოფლიოს უდიდეს მოხეტიალე ლოდების რიცხვს მიეკუთვნება. მათი ზომებია 19X5X7 და 22X13X10. მათთან შედა რებით, ხევსურების სახლები სათამაშო ხუხულებივით გამოი ყურება. ლოდების გავრცელების ქვედა ზღვარი, თითქმის, მდი ნარე ოხერხევის შესართავს აღწევს. ყველა ეს ლოდი ჩამოტა ნილია ჭაუხის მასივიდან“, – აღნიშნავს გიორგი დავალაშვილი. სოფლის ცოტა ზემოთ, აბუდელაურის ტბებისკენ მიმავალ გზა ზე კიდევ ერთი, შედარებით მცირე ზომის გახლეჩილი ლოდი გვხდება. მას იახსრის ლოდს ეძახიან. იახსარი ძალ-ღონით გამორჩეული, დევებთან და ქაჯებთან მებრძოლი ღვთისშვი ლია. ანდრეზების მიხედვით, იახსარი ადამიანებსა და მორიგე ღმერთს შორის შუამავალია. ლეგენდის მიხედვით, როშკის მახლობლად დევები ცხოვრობდნენ და იქვე ჰქონიათ გამარ
45 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი
თული სამჭედლო. ეს მითიური, ბოროტი არსებები ადამიან ებს თავს ესხმოდნენ და ბევრ უბედურებას მოსწევდნ ენ ხოლმე. ერთხელაც, თავგაბეზრებულ ხევსურებს ღვთისთვ ის საკლავი შეუწირავთ და დახმარება უთხოვიათ. ღმერთსაც დედამიწაზე იახსარი მოუვლენია – ღვთისშვილი; საბრძ ოლო იარაღად კი მისთვის ლახტი მიუცია. იახსარს ამ ლახტით დაუხოცია დევები. როგორც სოფელში ჰყვებიან, ერთი დევი ლოდს უკან დამალუ ლა, თუმცა, იახსარს ვერ გაჰქც ევია. სწორედ იახსრის ლახტის კვალია ის ბზარი ამ უზარმაზარ ლოდზე. ხევსურული მითოსი მდიდარია ღვთიური ძალის მქონე პერსო ნაჟებით. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილი უზენაეს ღმერთს, მორიგეს, იგივე არსთა გამრიგეს უჭირავს, რომელიც ქვეყნიერ ებაზე წესრიგს ამყარებს. კოპალასა და იახსრის გვერდით მნიშვნ ელოვანი ადგილი უჭი რავს ბაადურს, იგივე – ბერ ბუქნაი ბაადურს. თავისი თანამებ რძოლების დარად, იგიც ღვთისშვილია. ხალხური რწმენა-წარ მოდგენების მიხედვით, ბაადური წმ. გიორგი უნდა იყოს. მისი სა ლოცავი გუდანში წმ. გიორგის ხატმა ჩაან აცვლ ა, თუმცა, ძველად საკუთარი სალოცავი ჰქონია სანე-ღელეს მწვერვალზე. სწორედ აქ, გუდანის ზემოთ, სანეოზე ჩამოსულა ციდან ბაად ურ. დევთა რისხვას, რომელიც შავ ზღვაში ქაჯებს დაუტყვევებიათ, ხალხ მა სიმღერები მიუძღვნ ა: „საღმრთო ბერო ბაად ურო, ადგილის თავ-სვეტის ანგელოზო“ – აი, ერთ-ერთი მათგანი. ხევსურულ პანთეონზე საუბ არი შორს წაგვიყვანს. ამიტომ გა ვაგრძელოთ გზა აბუდელაურის ფერადი ტბებისკენ. ტბები ნამ დვილად ფერადი და მომაჯადოებ ელია. ოღონდ, თუ გინდათ, ფოტოებზე ნანახი, მომნუსხველი ტბები თქვენც იხილოთ, უნდა მოასწრ ოთ ივლისის ბოლომდე. მერე ტბები შრება და მათი სი ლამაზისგან აღარაფერი რჩება პატარა, არცთუ შთამბეჭდავი გუბეების გარდა.
მანძილი სოფელ როშკიდან მწვანე ტბებამდე 5კმ-ია. ბილი კი მარტივია, თუმცა ხეობაში ხშირად იცის ნისლის მოვარდ ნა, ამინდიც უცებ შეიძლება შეიცვალოს და გაწვიმდეს. თუ არ წვიმს, თაკარა მზემ შეიძლება შეგაწუხოთ, მოგთენთოთ და მო სალოდნელი სიამოვნება უსიამოვნო გრძნობით შეგიცვალოთ. ამიტომ კარგი იქნება, თუ თადარიგს დაიჭერთ და ლაშქრობის თვის საჭირო ინვენტარით აღიჭურვებით. კომფორტული ზურგჩ ანთა და ფეხსაცმელი ნამ დვილად გაგიიოლებთ სიარულს. ტბის მიმდებარე ტერიტორია მორენული ღვარით და სხვადასხვა ზომის ლოდებითაა დაფარული, ზოგიერთი მათგა ნი მოძრავია და არცთუ უსაფრთხო. ამიტომ ფეხ საცმელი შეარჩიეთ სპორტული, მაღალყელიანი. უმჯობესია, თუ ძირები სველზე არ ისრიალებს. ასეთი კი ვიბრამის (vibram) ძირებია. აუცილებლად ჩაიგდეთ ჩანთაში საწვიმარი. სასურველია თან იქონიოთ სალაშქრო ჯოხები. გამოგადგებათ ხის ჯოხიც. არ დაგავიწყდეთ მზის დამცავი კრემი, მზის ქუდი და სათვალე. წყლით სავსე ბოთლი და წასახემსებელი. კარგი იქნება, თუ ენერგეტიკულ სასუსნავს წაიღებთ: თხილი, ჩირი, ქიშმიში. მოერიდეთ გაზიან ტკბილ და ზედმეტად მარილი ან ხემსს. ისინი მეტ წყალს მოგანდომებენ. გზად წყაროც არის, თუმცა სეზონურად შრება. თავზეხელაღებულებს კი პირდაპირ ტბიდან შეუძ ლიათ წყლის დალევა.
46 VOYAGER 22/2021
სწორედ აბუდელაურის ტბებია ის საკვანძო ადგილი, სადაც სე ზონზე, განსაკუთრებით კი უქმეებზე, უამრავი ტურისტი იყრის თავს. თბილისიდან და არამხოლოდ, ამ სილამაზის სანახავად ხშირად ეწყობა ერთდღიან ი სალაშქრო ტურები მოლაშქრეთა კლუბების მიერ. ასეთ დროს აუცილებლად შენიშნავთ ლურჯი ტბის სიახლოვეს, ჭაუხის უღელტეხილისკენ ჯიუტად მიმავალ ზურგჩანთიან ადა მიანებს. ჭაუხი ხევსა და ხევსურეთს ყოფს შუაზე და კლდის მე ორე მხარეს მოსახვედრად, 3388 მ. სიმაღლეზე უნდა ახვიდეთ, საიდანაც ბილიკი მეორე მხარეს, სოფელ ჯუთაში ეშვება. თუკი ჭაუხის გადავლას დააპირებთ, გირჩევთ ჯუთადან სცა დოთ, რადგან ბევრად დინჯი აღმართია და სიმაღლეს ნელ-ნელა კრეფთ. როშკადან კი მკვეთრი აღმართია და ბილიკის ბოლო მონაკვეთი, რომელიც ნაშალზე გადის, სიარულს ართუ ლებს. მარშრუტის ჯამური სიგრძე 17კმ-ია. იგი იწყება სოფელ როშკაში და მთავრდება სოფელ ჯუთაში (ან პირიქით). მარშრუტის საწყისი წერტილი 2000 მ ზღვის დონიდან (სოფ. როშკა) მარშრუტის უმაღლესი წერტილი 3388 მ ზღვის დონი დან ჭაუხის უღელტეხილი. სასრული წერტილი 2200მ. სოფ. ჯუთა.
ჯერ მწვანე ტბა შეგხვდებათ, სადავ ყველაზე მოსახერხებე ლი საბანაკე ადგილია. მისგან ხელმარცხნივ ლურჯი ტბაა, რომელიც ლოდების სიღრმიდან დევის თვალივით იჭყიტება. მესამე, თეთრი ტბა აქედან 2კმ-ში მდებარეობს. მწვანე და ლურჯ ტბისგან განსხვ ავებით, ეს ბილიკი მარკირებული არაა, რადგანაც კლდიდან ჩამოცვენილი ქვა-ღორღი მუდმივად უცვ ლის ქვებს ადგილს.
როშკა-ჯუთის ბილიკი ლურჯ ტბასთან იწყება. იქ, სადაც რამ დენიმე ბილიკი იყოფა, ერთ-ერთი მოპირდაპირე მხარეს ქედზე ადის და დაკლაკნილ სერპანტინად მიუყვება მწვერვალისკენ. პირველი დანახვით, შეიძლება ვერც დაიჯეროთ, რომ ამ მთაზე ასვლა შესაძლებელია, თუმცა, სიარულისას ზემოდან დაშვე ბულ ბევრ ტურისტს მოჰკრავთ თვალს. ზოგი ჯუთადან ტბების სანახავად გადმოდის და მერე უკან ბრუნდება ბანაკში, ზოგი
47 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი
როშკაში ჩადის და შატილისკენ აგრძელებს გზას. თუკი თქვე ნი საკუთარი ბარგის ტარების სურვილით არ იწვით, შეგიძლი ათ სოფელში, თინა დეიდასთან მოიკითხოთ ცხენები. ოჯახის უმცროსი წევრი, უთურგა, თავის მითიურ წინაპრებს რომ ჩა მოჰგავს, ოსტატურად შეკაზმავს ცხენებს და ბარგთ ან ერთად თქვენც გაგიტაცებთ შატილის ასულივით. როგორც წესი, მწვერვალზე ძალიან ცივა, ამიტომ აღმართს შორტებით ნუ შეებმებით, ან თბილი ტანსაცმელი თან იქონიეთ ზურგჩანთაში. მაგრამ, თუკი გაგიმართლათ და მზიანი ამინდი დაგემთხვათ, საოც არი ხედების მომსწრ ე გახდებით. სულ პირ ველად რომ დავინახე ჭაუხიდან მყინვარწვ ერი, სხვა ვეღარა ფერზე ვფიქრობდი. კარგ ამინდშ ი აქ წახემსებაც შეიძლება და წყლის ადუღებაც, თუკი პრიმუსი თან გექნებათ. გაითვალისწინეთ, რომ ტბებიდან თითქმის სოფლამ დე მარშრუტზე წყალი არ გვხვდება, ამიტომ საკმარი სი რაოდენობით იქონიეთ თან. შესვენების შემდეგ კი ბილიკი ხეობაში, ამჯერად სოფელ ჯუთაში ეშვება. იმ შემთხვევაში, თუკი შედარებით ნელა დადიხართ, აღმართები გიჭირთ, ან უბრალოდ, უკვე გადავლილი გაქვთ ჭაუხი, მაშინ მეორე უღელტეხილი, საძელე უნდა სცადოთ.
მარშრუტი სოფელ როშკაში იწყება და სოფლის ბოლოს არხო ტის ხეობისკენ მიმავალ გზას უნდა დაადგეთ. ბილიკი მდინა რე როშკისწყალს მიუყვება. არხოტში მიმავალ სამანქანე გზას ხელმარჯვნივ მოიტოვებთ და გზას მარცხნივ გააგრძელებთ. აქედან უკვე გამოჩნდება სერპანტინი, რომელიც მთა როშკა ხორხზე საძელეს უღელტეხილისკენ მიიკლაკნება. ბილიკი რამდენიმე პატარა მდინარეს გადაკვეთს, სადაც წყლის შევსე ბაა შესაძლებელი. ამის შემდეგ ბილიკი მკვეთრ აღმართს მი უყვება და ძალების მობილიზება დაგჭირდებათ. საბოლოოდ კი უმაღლეს წერტილს, 3068 მ-ს მიაღწევთ. აქედან გზა ვეშაწყლის ხეობაში ეშვება და დასავლეთით მიემართება. ბილიკი და საწყისში მარტივია, თუმცა, ალაგ-ალაგ მკვეთრი დაღმართები და მოსახვევები გვხვდება. ხეობის ძირში, მდინარის გადაკვეთის შემდეგ, საძელეს ბილი კი არხოტისკენ მიმავალ ბილიკს უერთდება, რომელიც წით ლადაა აღნიშნული. გააგრძელეთ გზა მარცხნივ და მიჰყევით მდინარის დინებას, ვიდრე გაშლილ მინდორს არ მიადგებით. ბილიკი კარგად გაკვალულია და მარკირებაც ეტყობა. მალე, სასაზღვრო პოლიციის პუნქტს მიადგებით, სა დაც აუცილებლად უნდა შეიაროთ, რათა გაიაროთ სა პასპორტო კონტროლი.
48 VOYAGER 22/2021
© ფოტო: პაატა ვარდანაშვილი
თან საკომუნიკაციოდ. პირველი თოვლის მერე გზა იკეტება და თითქმის შვიდი თვით ხეობაში სიჩუმე ისადგურებს. მხოლოდ აქა-იქ სახლებიდან ამომავალი კვამლი იტყობინება სიცოცხ ლის ნიშან-წ ყალს და სიჩუმესაც თოვლზე ნაბიჯების ჭრიალი თუ არღვ ევს. თუკი არხვ ატს, როგორც ადგილობრივები ეძახიან, გადასვლას დააპირებთ, გირჩევთ წინასწარ გაარკვიოთ გზის მდგომარეო ბა. არხოტის ხეობ ა სულ სამი სოფლისგან შედგება: ჭიმღა, ახი ი მუდმივი მოსახლეობა 10 ადამიანს არ ელი და ამღა. აქაურ აღემატება.
ეს პროცედურა უსაფრთ ხოების ზომების მაქსიმალური დაც ვისთვისაა, რათა მესაზღვრე პოლიციელებმა აღრიცხონ მოგ ზაურები და შეაგროვონ მონაცემები. ამიტომ, თუკი საძელეზე გადასვლ ას დააპ ირებთ, აუცილებლად იქონიეთ თან პასპორტი. პოლიციის საგუშაგოდან მიმავალი გრუნტის გზა მალევე უერ თდება ახალ, მოწესრიგებულ გზას, რომელიც ოთხიოდ ე კმ-ში სოფ. ჯუთაში ჩაგიყვანთ.
ხეობაში მობრუნებული ახალგაზრდების აქტიური ჩართულო ბით, ფშავ-ხევსურეთის სათემო ორგანიზაციის ა და მცირე და საშუალო სატელეკომუნიკაციო ოპერატორების ასოციაც იის ივით, საქართველოს მთავრობისა და საერთაშორისო ინიციატ ორგანიზაციებ ის მხარდაჭერით, 2019 წელს, არხოტის ხეობ აში, ისევე როგორც დანარჩენ ხევსურეთში, ინტერნეტიც შევიდა. გა სულ წელს ახიელში მთავრობამ ახალი მცირე ჰესი ააშენა და ხეობ ის სამივე სოფელს ელექტრ ოენ ერგია უწყვეტად აქვს.
მარშრუტის ჯამური სიგრძე 16 კმ-ია. საწყისი წერტილი 2000 მ ზღვის დონიდან. უმაღლესი წერტილი 3068 მ. სასრული წერტილი სოფ. ჯუთა 2000 მ.
ხეობ აში გაჩენილი პროგრესის სხივმა ადგილობრივ ახალგაზ რდას, ოცდაექვსი წლის იმედა ნაროზაულს საოჯ ახო სასტუმ როს აშენებისკენ უბიძგა და უკვე წელიწადია, ახიელში ტურის ტებს მასპინძლობენ. ეს პირველი საოჯახო სასტუმროა არხო ტის ხეობაში. ალბათ სისხლ ი უნდა გქონდეს აქაურ ი, რომ მიწამ მოგიხმოს და ქვეყნის დასალიერში დასახლდ ე.
სოფელი როშკიდან საძელეს უღელტეხილის გავლით არხო ტის ხეობაში გადასვლ აა შესაძლებელი. გარესამყაროს მოწყ ვეტილი ხეობა დანარჩენ საქართვ ელოს პირველად 2017 წელს დაუკავშირდა. 1994 წლამდე არხოტიონები ინგუშეთიდან შე მავალი საავტომობილო გზით სარგებლობდნ ენ. მერე კი აქ მოხვედრა მხოლოდ ფეხით, 28კმ-იანი ბილიკის გავლით იყო შესაძლებელი, ცხენით ან სასაზღვრ ოს ვერტმ ფ რენით. თუმცა, სტრატეგიულად მნიშვნ ელოვან სასაზღვრ ო ხეობ აში გზა დღე საც პრობლემურია. გაზაფხულზე გვიან იწმინდება და ისედაც იზოლირებულ ხეობას სულ ცოტა დრო რჩება გარე სამყაროს
„ახალგაზრდამ აქ რომ იცხოვროს, სამსახური უნდა ჰქონდეს. ისე ძნელია. სახელმწიფომ უნდა მიაქციოს ყურადღება, როდე საც ვაკანსია აქვთ არხოტში, აქედან ან აქაური რომ მიმართავს, მას უნდა ჰქონდეს უპირატესობა, ვიდრე სხვას. აქ გაზრდ ილის, არხოტთან დაკავშირებული ახალგაზრდის დაფუძნება, დამაგ რება უფრო ადვილია საზღვრისპირა არხოტში“, – ამბობს „მთის ამბებთან“ ინტერვიუშ ი იმედა და ხელით ნაქარგ ულამაზეს ტა ლავარზე ისვამს ხელს. სწორედ მისი ჩაცმულობა და ამაყი სი არულის მანერა გამოარჩევს სხვებისგან. თუმცა, აქ „სხვა“ არ არსებობს: აქ ყველა სადარაჯოზე დგას და ყველა მესაზღვრეა.
49 VOYAGER 22/2021
© facebook.com/წასვლა მწადიან ხევსურეთს
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი
არხოტის ხეობაში მოხვედრა ორი გზითაა შესაძლებელი: ერ თი ჯუთადან, მეორე კი – როშკიდან. რადგანაც ჩვენ როშკაში ვართ დაბანაკებული, ათვლაც აქედან დავიწყოთ.
მარშრუტის გავლას ხუთი დღე სჭირდება. კარგად მო სიარულე ადამიანი უფრო ნაკლებ დროშიც მოახერ ხებს გავლას, მაგრამ დაგემოვნებით მოგზაურობისთ ვის ხუთი დღეა საჭირო, თუმცა საკმარისი მაინც არაა.
დღე 1. თბილისი-როშკა სამანქანე გზა. როშკიდან კი უკვე სა
ფეხმავლო ბილიკი საძელეს უღელტეხილის გავლით მიემარ თება და არხოტის უღელტეხილის ასასვლელთან, მდინარის პირას საბანაკესთან სრულდება. ეს ადგილი ზღვის დონიდან თითქმის 3000 მეტრზეა. ფეხით გასავლელი მანძილი 8კმ.
50 VOYAGER 22/2021
დღე 2. მეორ ე დღის მარშრუტი არხოტის უღელტეხილზე გადა
დის, რომლის სიმაღლე 3288 მ ზღვის დონდან. აქედან ბილიკი უკვე არხოტის ხეობაში ეშვება. მარშრ უტი მდ. ასას სათავეებს გაივლის, ადგილ-ადგილ კი როშკა-არხოტის საავტომობილო გზის ნაწილს ემთხვევა. ხედები როშკის მხარეს და არხოტისკენ სრულიად განსხ ვ ავებულია, თითქოს 2 სხვადასხვ ა სამყაროა. წელთგ ზ ის გადავლის შემდეგ მწვანე, ხასხასა მინდვ რები, ცამ დე აჭიმული მთები, ზვავები და ჩუხჩუხა მდინარეები. ყველაზე კარგი საბანაკე ადგილი ნასოფლარ კვირიწმინ დასთანაა, 1800 მეტრზე ზღვის დონიდან. ამ დღეს გასავლელი მანძილი ჯამში 11კმ-ია. დღე 3. ამ დღეს მარშრ უტი მდინარე ასას ხეობას მიუყვება და
გაივლის არხოტის სოფლებს, ახიელსა და ამღას. საბანაკე ადგილი სოფელ ამღასთან 1650 მ ზღვის დონიდან. სურვილი სამებრ შესაძლებელია ასას კანიონში ჩასვლა ძველ საგუშაგო კოშკამდე და უკან ამობრუნება. საღამოს კი არხოტის ლურ ჯი ცის დაისით ტკბობა. ამ დღეს გასავლელი მანძილი ჯამში 6.5კმ-ია. დღე 4. ამ დღეს მარშრუტი კალოთანას ხეობას მიუყვება და
გაივლის ნასოფლარებს, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლე ობა ამჟამად სათიბ-საძოვრებად იყენებს. თუმცა, სულ რაღაც 60 წლის წინათ, ეს ადგილები ხალხით იყო დასახლებული. სა ბანაკედ ყველაზე მოსახერხებელი ადგილი ხეობ ის სათავეშია. დაახლოებით 2900მ. ზღვის დონიდან. ამ დღეს გასავლელი მანძილი ჯამში 9კმ-ია. დღე 5. ბოლო დღეს მარშრუტი კავკასიონის მთავარ ქედს და სავლეთით მიჰყვ ება. მთელი ბილიკის მანძილზე ულამაზესი ხედები იშლება პირიქითა და პირაქეთა ხევსურეთზე. კარგი ამინდის შემთხვევაში ინგუშეთისა და ჩეჩნეთის ხეობების და ნახვაცაა შესაძლებელი. ბილიკი უღელტეხილ ბოგოვაჩოს ღე ლეზე სრულდება და დაშვებისას შატილის სამანქანე გზას უერ თდება.
არხოტის ხეობის ერთ-ერთი მარგალიტი ტანიეს ხეობა და იქ მდებარე ულამაზესი ტბაა, რომელსაც გულის ფორმა აქვს. ამ ტბასთან მისასვლელი რამდენიმე გამოცდილი მარშრ უტია და შესაბამისად შეგიძლიათ მოარგოთ თქვენს თავისუფალ დღე ებს. თუმცა სანამ ტანიეს ტბის მოსანახულებლად წახვალთ, რეკომენდებულია თან იქონიოთ GPS მოწყობილობა ან ტე ლეფონი შესაბამისი აპლიკაციით. GPS ტრეკი დაგეხმარებათ უამინდობისას გზის გაკვლ ევაში. მთაში, განსაკუთრებით დიდ სიმაღლეზე ნისლმა უცებ იცის მოვარდნ ა, ან გაავდრება და ამ დროს ორიენტაცია ძალიან ჭირს. არ დაგავიწყდეთ, ნებისმიერი სირთულის ლაშქ რობისას თან გქონდეთ კაშკაშა ფერის ამრეკლი, რომელიც ნისლში კარგად ჩანს. ასევე სასტვენი, რომელიც სიგნალის მოვალეობას შეასრულებს. ზოგიერთ ზურგჩანთას, მკერდის შესაკრავთან ინტეგრირებული სასტვენი აქვს სწორედ ასეთი შემთხვევებისთვის.
უკან მოვიტოვოთ სოფელი როშკა და გზას შატილისკენ გავუყ ვეთ მთავარი სამანქანე გზით. მალე სოფელი ბისო გამოჩნდება. ჯერ კიდევ 2014 წელს ამ სოფელში მუდმივად 2 ადამიანი ცხოვრობდა. შალვა ქეთელაუ რის ოჯახი ეხლა მხოლოდ ზაფხულობით ამოდის. შემოდგომის მიწურულს კი ისევ უკან, გამარჯვებაში ბრუნდებიან. ქეთელაუ რების ოჯახთან ერთად მათი ფუტკარიც მოგზაურობს. მთელს ზაფხულს მთაში ატარებენ და ალპური ყვავილების თაფლს აგროვებენ. ამ თაფლის ყიდვა, ბისოში ნებისმიერ მგზავრს შე უძლია. შალვა ქეთელაური მედროშეა და ამჟამად ხუცესის მო ვალეობას ასრულებს. 2019 წელს, ხახმატის ჯვრის ,,ჯვარიონმა" მოიარა თუშეთის იმ სოფლების ნაწილი, სადაც შემორჩენილია ხახმატის ჯვარის – წმ. გიორგის – რჯულიანთა და ურჯულოთა სალოცავის ნიშები. ამ მოგზაურობით აღდგა 70 წლის წინ შეწყ ვეტილი ტრადიციული რელიგიური ურთიერთობა ორ მეზობელ კუთხეს – თუშეთსა და ხევსურეთს შორის. „ხევსურთ მოეს“ წინ სწორედ შალვა ქეთელაური მოუძღოდა დროშით. ბისოში მდებარე ციხე-სახლებს საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის უძრავი ძეგლის სტატუსი აქვს მინიჭებული. თუმცა ბარისახო-შატილის სამანქანო გზის რებილიტაციამ საფ რთხე შეუქმნა ამ ძეგლებს. გასულ ზამთარში მოსულმა უხვმა ნალექმა კი მეწყრული პროცესები დააჩქარა და წელს, აპრი ლის მიწურულს, მიწა ჩამოიშალა. ბისოს ციხე-სახლები სასწ რაფოდ შველას ითხოვს, სანამ ბოლომდე ჩამოშლილ-ჩამონ გრეულა.
51 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი
დათვიჯვრის უღელტეხილი
აქედან გზა დათვიჯვრის უღელტეხილისკენ გრძელდე ბა. უსასრულო სერპანტინი კავკასიონ ის მთავარ წყალგამყოფ ქედზე, ზღვის დონიდან 2677 მეტრზე გაჭრილ წერტილთან ადის და იქიდან მეორ ე მხარეს, არღუნის ხეობაში ეშვება. დათვიჯ ვარი ერთადერთი სახმელეთო გზაა პირიქითში მოსახვედრად. როგორც კი ჩამოთოვს, უღელტეხილი 6-7 თვით იკეტება და მხოლოდ ვერტმ ფრენითაა შესაძლებელი შატილში მოხვედრა. დათვიჯვარზე გაჩერდით უსიამოვნო ამინ დშიც კი – ამ უღელტეხილიდან მასშტაბური პანორამული ხედები იშლება, ერთ მხარეს ჭიუხებს გასცქერით, მეორე მხარეს კი – არღუნის ხეობას. გგზა დათვიჯვ რ იდან დაბლა, მდინარე არღუნის გასწვ რივ მი უყვება. ხეობ ის ყელი თანდათან ვიწროვდება. მალევე გამოჩ ნდება გზის პირას, შემაღლებულზე აგებული ხუთსართულიან ი კოშკი, რომელსაც ხევსურული კოშკებისგან განსხ ვ ავებული არქიტექტურა აქვს, ნატეხი ქვით ნაგები კოშკი, პირამიდისებ რი საფეხურიანი სახურავით ბოლოვდება. ეს ლებაისკარია. სწორედ ლებაისკარი კეტავდა დათვიჯვ რ იდან პირიქითაში გადმოსასვლელს. საბრძ ოლო კოშკი განსაკუთრებული სიმეტ რიულ ობით გამოირჩევა.
მალევე გამოჩნდება კისტანის საბრძოლო ციხეები. აქ მოსახ ვედრად, ხეობის მარცხენა ფერდობს უნდა შეუყვეთ. ბილიკი საკმაოდ ციცაბო და დამღლელ აღმართზე მიდის და საბოლო ოდ ქვედა ციხესთან ჩერდება. ამ საბრძოლო კოშკებს ხევსურუ ლად ქავის ციხეს ეძახიან. ადრე აქ 40-მდე კომლი ცხოვრობ და. ახლა კი მარტოკაცი მწყემსი თუ ჩამოჯდება ნასოფლარის სიახლოვეს. ჯერ კიდევ შემორჩენილია რამდენიმე საბრძო ლო კოშკი აივნის მსგავსი პატარა სალოდეებითა და ბანია ნი საცხოვრებლებით. მახვილი თვალი კი ცნობილ ხევსურულ პიქტოგრამებსაც შეამჩნევს. „სკრიპტები“ ანუ ფარული ნიშნები აღმოსავლეთ საქართვ ელოს მთიანეთში, ჯერ კიდევ გამოცა ნად რჩება მეცნიერებისთვის. მათი ნაწილი ზეციურ სხეულებს – პლანეტებს უკავშირდება: მზეს, მთვარეს, დედამიწას. ნაწილი კი ადამიან ებს, „ხთისშვილებს“, მორიგე ღმერთს და სხვადასხ ვა ღვთაებებს. ეს ფარული ნიშნები კიდევ უფრო ღრმა და მის ტიკურ საბურველში ხვევს მთების ნაოჭებში ჩაკარგულ ხევსუ რებსა და მათ ყოფა-ცხოვრებას. კისტანიდან გზა არღუნის ხეობას მიუყვება, პირიქითა ხევსურე თის სიღრმისკენ. აქედან შატილამდე თითქმის აღარაფერია, მაგრამ გზა ნელა იკეცება და როცა უკვე საბოლოოდ გადაგეწურება იმედი, მაშინ გამოჩნდება შატილიც მთელი თავისი დიდებულებით.
52 VOYAGER 22/2021
კისტანი
ლებაისკარი
53 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი
შატილი
ეს ზღვის დონიდან 1400 მეტრზ ე, კლდეზე შეფენილი, გვიანი შუა საუკუნეების სოფელი, ერთდროულ ად საცხოვრებელიც იყო და ციხესიმაგრეც. მიჯრით ნაგები ციხე-სახლების რიგი ისეა აშენე ბული, რომ მათი ერთობლიობა ერთიან, მიუვალ თავდაცვით კედელს ქმნის. ასე საიმ ედოდ იკეტებოდა მთელი დასახლება. შენობათა ძირითადი ტიპი ბრტყელსახურავიანი, ანუ ბანიანი სახლი და კოშკური საცხოვრებელია. ამ კოშკებს ხევსურები „ქვითკირებს“ ეძახიან. შატილის უნიკალურობა ციხე-კოშკების შიდა გასასვლ ელებისგან შედგენილი და სულ ერთმანეთთან დაკავშირებული სისტემაა. ასე შესაძლებელი იყო, ციხიდან გას ვლის გარეშე მთელ კომპლ ექსშ ი მოძრაობ ა.
აღესრულება და მართლ მადიდებელი ღვთისმს ახურებიც ატა რებენ წირვა-ლოცვას. ამიტომ ნუ გაგიკვირდებათ, თუ ხევსუ რეთში იმგვარ ამკრძ ალავ ნიშნებს ნახავთ, როგორიც თუშეთ შია. წმინდა სალოცავებსა და ხატებში ქალები არ დაიშვებიან, იქ შესვლ ის უფლება მხოლოდ ჯვარ-ხატთა კულტის მსახურებს, ხუცესებს, ხევისბერებს, დასტურებს აქვთ.
შატილი სამი უბნისგან შედგება: ძველი, ახალი და ჭალა. ახა ლი შატილი სოფლის შესასვლელში მდებარე რამდენიმე კოტე ჯის ერთობლიობ აა, სადაც ადგილობრივები მხოლოდ ზაფხუ ლის სეზონზე ჩადიან და ტურისტებს მასპინძლობენ. კოშკების თავზე და ჭალაში კი მუდმივი მაცხოვრებლების დასახლებაა. შატილის მოსახლეობ ა სულ თორმეტი ადამიანისგან შედგება, თუმცა სოფელს თავისი სკოლაც აქვს და მცირე ამბულატორიაც.
ათენგენობა ქრისტიანული დღესასწაულია, რომელიც სათავეს III-IV საუკუნეებ იდან იღებს და ბერძენ მღვდელ-მ ოწამე ათი ნოგენეს სახელს უკავშირდება. მისი სახელი წმ. ნინოს მოღვა წეობ ის პერიოდს ემთხვევა, ასე რომ სავარაუდოდ ქრისტიან ო ბის ქადაგების პირველ ტალღასთან ერთად დამკვიდრდა მისი სახელი მთაში და დღეს ეს დღესასწაულ ი თითქმ ის პირვანდე ლი სახით შემორჩა.
ხევსურეთი სინკრ ეტიზმის კლასიკური მაგალითია, ანუ წარ მართობისა და ქრისტიანობის ნაზავია: რწმენა ქრისტიან ულია, ღვთისმს ახურების ფორმები და წესები კი – წარმართულიც და ქრისტიანულიც.
ათენგენობა მოძრავი დღესასწაული იყო და არის დღესაც. დღესასწაულის დადგომამდე ორი კვირით ადრე ხატის მსახუ რები ხატში მიდიოდნენ და „წმინდობდნენ“, ანუ მარხულობდ ნენ. ასრულებდნენ მსუბუქ საქმეს, ლუდს ადუღებდნ ენ, ლოცუ ლობდნენ და ასე ემზადებოდნენ დღეობ ისთვის.
სალოცავები, რომლებსაც აქ ეთაყვანებიან, ქრისტიანულია. ქრისტიანობის გვიან შესვლისას ამ ორი რელიგიის მშვიდო ბიანი შეგუება, გახალხურება მოხდა. ჯვარ-ხ ატების უმეტესი ნაწილი ქრისტიანულმა წმინდანებმა ჩაან აცვლ ა, თუმცა მათი ბუნება ნაწილობრივ კვლავ წარმართული დარჩა. სალოცავე ბის კარზე ღვთისმს ახურება ქრისტიანობამდელი ფორმითაც
ყველაზე ცნობილი დღესასწაული, რომელიც ხევსურეთის მთელ ტერიტორიაზ ე აღინიშნება, უდავოდ ათენგენობაა. ესაა მთავარი დღესასწაული, სახალხო ზეიმი. დასტურ-ხ ელოსნები კლავენ საკლავს, საქვაბეში კი ლუდი იხარშება.
ათენგენობას ხალხი დილიდანვე იწყებს მისვლას ნიშთან. თუმ ცა, ისევე როგორც თუშეთში, ქალები ხატის მიწაზე არ გადა დიან. მათ სხვა მნიშვნელოვანი მისია აქვთ: მოსულ სტუმრებს უნდა მიხედონ და დააპ ურონ, ასევე, სადღესასწაულო სუფრა გააწყონ.
54 VOYAGER 22/2021
ულამაზეს ტალავარში გამოწყობილი ხევსური კაცები ნიშთან გროვდებიან. თითოეუ ლ ოჯახს, გვარს ცხვარი, ან ბატკანი მოჰ ყავს საღვთ ო საკლავისთვ ის. ხუცესი ჯერ დაამწყალობინებს, დალოცავს ყმებს, ანუ სალო ცავის მრევლს და შემდეგ დანარჩენებს. “ჯვართ დიდებაი, მეხ ვეწურს წყალობა” იტყვის იგი. ამის შემდეგ ჯერ ჯერ თავად დალევს ლუდს, შემდეგ კი დანარჩენები. ღამისთევის წესის შესრულების შემდეგ, მომდევნო დილას სრულდება წესი, რო მელსაც “ჟამისწირვა” ეწოდება. ამისთვის დარბაზში წინასწარ ეწყობა სახუცო კოჭობი, ლუდით სავსე თასები, რიტუალური პურები, ქადები და კეცეულები. ხუცესის ჟამისწირვის დასრუ ლების შემდეგ კი ჯერი მეძღვენეებზე დგება, რომელთაც ხატის თვის შესაწირი საკლავი მოჰყავთ. მეძღვნ ეებს ალკოჰოლით, ძირითადად, ლუდითა და არყით უმასპინძლდებიან. შერჩეულ საკლავს თემის დეკანოზს მიუყვანენ, რომელიც ოჯა ხის წევრებს დაამწყალობებს, ანუ დალოცავს. შემდეგ ხუცესი პირით აღმოსავლეთისაკენ დადგება და საკლავსაც ამგვარად ვე დააყ ენებს. შემწირველის ოჯახის ყველაზე ახალგაზრდა მა მაკაცი ცხვარს სანთლით ბალანს ჯვრის ფორმით შეუტრუსავს. ოდნავ განსხ ვ ავებული წესი აქვთ ხევში, სადაც სადღესასწაუ ლო საკლავს მარჯვენა ყურს სანთლით უტრუსავენ. თუკი საკ ლავი მიცვალებულის სახელზეა, ამ შემთხვევაში მარცხენა ყურს შეუტრუსავენ.
ეულში, სხვადასხვ ა მიზეზებით ხევსურეთი უკანასკნ ელ ათწლ მოსახლეობ ისგან დაიცალა, ამიტომ ათენგენობას დღეს უკვე შედარებით მოკრძ ალებულად აღნიშნავენ. თუმცა ახალგაზრ დები, რეგიონისთვ ის ამ მეტად მნიშვნელოვან დღესასწაულზე მაინც ჩამოდიან და ცდილობენ ძველი ტრადიციებ ი და ადათწესები შეინ არჩუნონ. ეს ერთგვარი პატივის მიგებაა მათი წი ნაპრებისადმი. მათ ხომ ყველა გაჭირვების და დროის ავბედო ბის მიუხ ედავად, შეძლეს ჩვენამდე მოეტ ანათ და ეს რიტუალე ბი თითქმ ის პირვანდელი სახით შემოენახათ. ას თუკი ამ გზამკვლევის შემდეგ ხევსურეთში დღეობაზე წასვლ გადაწყვეტთ, ვფიქრობ, ხევსურეთის დღეობების კალენდარი გამოგადგებათ: იახსრობა – ფშაველ ქისტაურთა თემის სალოცავი, შუაფხოში
ავისგორზე დაბრძ ანებული, მოდის ლაშარობის კვირაში ხუთ შაბათს, პარასკევს და შაბათს. კვირა დილით იახსრის დროშას ავისგორიდან ფშავის კარატის მთის წვერზე ააბრძანებენ, ეს არის უბისთავის მთაზე. ამ ადგილს ფშავში ჰქვია კარატის წვე რის ანგელოზი ლაღი იახსარი. კოპალობა – უძილაურთა თემის სალოცავი, ციხეგორიში
დაბრძ ანებული, მოდის ლაშარობის მომდევნო კვირაში – ხუთ შაბათს, პარასკევს და შაბათს (კოპალობა იახსრობიდან ერთი კვირის შემდეგ იმავე დღეებში აღინიშნება რომელ დღეებშიც იახსრობა აღნიშნავენ) ოთხშაბათს იმართება ფშავიდან ასულ
© ფოტო: პაატა ვარდანაშვილი
ოა, პირუტყვს აც შესაბამისად კლავენ: თუკი სადღესასწაულ მარჯვენა მხარეს წამოაქცევენ, ხოლო თუ მიცვალებულის სა ხელზეა, მარცხენა მხარეს. შეწირვის რიტუალის შემდეგ კი ჯა რობა იმართება ანუ ცეკვა-სიმღერა და ქეიფი. საინტერესო ტრადიციაა შემორჩენილი მთაში, რომელიც სა
ოდ ძველი აღთქ მის მსხვერპლ თ შ ეწირვის რიტუალ ის ვარაუდ იმიტაციაა: დეკანოზი, საღვთო საკლავის სისხლით, მამაკაცე უ ბის შუბლზ ე ჯვარს გამოსახავს. ეს ტრადიცია დღესაც აქტუალ რია და არამხოლოდ ხევსურეთში. იმავე სცენას წააწყდებით ხევსა და მთიულ ეთში, მაგალითად – ლომისობას.
55 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ხევსურეთი თა ღამისთევა, ხუთშაბათს დილით ლიქოკის ხეობიდან ამოდი ან ლიქოკლები, სადაც ტარდება ერთობლივი რიტუალ ი ფშა ველთა და ხევსურ ლიქოკელთა მონაწილეობ ით, პარასკევს მზე შუბის ტარზე რომ გადაიწვერება, ორივე თემის დროშიონ ი დროშებს გადააჯვარედინებს, ვიდრე მზე დაბრძანდება, ლი ქოკლები დაბრუნდებიან ლიქოკის ხეობ აში, ხოლო ფშავლები გადმოინ აცვლ ებენ ირემთკალოზე, სადაც შაბათს (მეორე დღი სით) ტარდება რიტუალ ი მხოლოდ ფშაველთა მონაწილეობით.
©ქართული საბრძოლო ხელოვნების და ტრადიციული იარაღის ფედერაცია
ათენგენობა – ეკლესია მას 16/29 ივლისს აღნიშნავს. საქარ თველოში ათენგენობა აღდგომიდან 98-ე დღეს აღინიშნება. პირაქეთა ხევსურეთში ათენგენობა გიორგობის შემდეგ 35-ე შაბათს მოდის (6/19 დან 13/26 ივლისს შორის მოსულ პირველ შაბათიდან იწყება) და ერთ კვირას გრძელდება. ამ დღესვე ემ თხვევა პირიქითა ხევსურეთის შატილის თემში ათენგენობის დღეობა.
ათენგენობა გუდანის ჯვარში წელსაც ტრადიციულად ივლი სის ბოლოს გაიმართება. გუდანის ჯვარი, მთელი ხევსურეთის საერთო სალოცავია. თუკი ამ დღესასწაულზე დასასწრებად დროს გამონახავთ, ერთ დღეში თავისუფლად მოასწრებთ ას ვლას და ჩამოსვლას. ჟინვალიდან გადაუხვევთ ბარისახოსკენ და ბარისახოდან 9,5 კმ-ში არის გუდანი (არსად გადაუხვევთ, მთავარ გზაზე ივლით). დილას 6 საათზე (არაუგვიანეს) გირ ჩევთ გასვლას, დღეობა დაიწყება სადღაც 9-10 საათისთვის. ხევსურეთი პოეტების და უშიშარი მეომრების სამშობლოა. აქ ყველა ფეხის ნაბიჯზე შეხვდებით ლეგენდებს მამაც მებრძო ლებზე, სადაც კაცების მხარდამხარ ქალებიც ვაჟკაცურად იბ რძოდნენ. ხევსურეთში დღემდე ჰყვებიან ლიქოკელი ხევსურის ამბავს, რომელმაც რუსეთ-იაპონიის დროს სამურაების ოცეუ ლი ხმლით მარტომ გაანადგურა. მეფე ერეკლესაც ხომ ხევსუ რებისგან შემდგარი პირადი რაზმი ახლდა ყველგან. ჩემსავით ზარმაც მოგზაურებს შეუძლიათ მთელი დღე შატილ ში გაატარონ, სასტუმროში, ისტორიული კოშკის აივანზე ალუდი წრუპონ და დამბალხაჭო მიირთვან. ამავე სასტუმრო-კოშკში შესაძლებელია ხევსურული ტრადიციული ტანისამოსის დათვა ლიერება. ზოგიერთი ტალავარის და სადიაცოს ასაკი ას წელ ზე მეტია. გარდა ტანისამოსისა, აქვე ნახავთ ხალხური ყოფა- ცხოვრების ამსახველ ნივთებს. შატილში კარგია ცხენით სეირნობაც. ადგილობრივი მოსახ ლე და გამყოლი, დათო ჯალაბაური, რომელიც საუკეთესო ცხენებს ფლობს მთელ ხევსურეთში, თქვენთვის სასურველ და მისაღებ საცხენოსნო მარშრუტს დაგიგეგმავთ.
უფრო აქტიურ ებისთვ ის კი სხვადასხვ ა სირთულის რამდენიმე მარშრუტი შევარჩიე. მითხულის ხეობის ბილიკი საშუალო სირთულის მარშრუ ტია. იწყება შატილში მდებარე ჰესიდან და მიუყვება მდინარე შატილისწყალს, შემდეგ კი მკვეთრად უხვევს დასავლეთის კენ და მიემართება ჩეჩნეთის საზღვრისაკენ, სადაც მდინარე მითხულის სათავეა. ბილიკი საცალფეხოა და უმეტესად აღმარ თი, ამიტომ კარგი ფიზიკური მომზადება გჭირდებათ. მარშრ უ ტის ჯამური სიგრძე 16 კილომეტრია, სასრული წერტილი კი 2400 მეტრი ზღვის დონიდან. ქაჩუს ციხე შატილის კომპლ ექსის პირდაპირ, კლდის წვერ
ზეა შეფენილი. ეს იყო შატილიონების ძველი დასახლება, სა ნამ ქვემოთ, მდინარესთან ახლოს ჩამოვიდოდნენ. ესაა 4 ცი ექსი, რომელიც ერთმ ანეთთან ხე-სახლისგან შემდგ არი კომპლ ელებითაა დაკავშირებული. მანძილი შატი ვიწრო გასასვლ ლიდან ციხემდე 1.5 კილომეტრია. ნაგებობების უშუალ ო დათ ებასა და მითუმეტეს კედლებზე აძრომას არ გირჩევთ, ვალიერ რადგან ძეგლი გვიან შუას აუკ უნეებს განეკუთვნ ება, დიდი ხნის წინაა მიტოვებული და კედლების ჩამოშლის საფრთ ხე რეალ უ უ რია. თუმცა, შატილის საუკ ეთესო ხედის გადასაღებად იდეალ რი ადგილია ქაჩუს მისადგომები. განსაკუთრებით შთამბეჭდა ობა გვიან შემოდგომაზეა, როცა შერეულ ი ტყე ფერებს ვი იქაურ ის და კაშკაშებს – სანამ ზამთრ ის გრძელ ძილს მიეცემა. იცვლ შატილში დარჩენის მსურველებისთვ ის არჩევანი საკმაოდ დი დია. ტურიზმი ბევრი ადგილობრივისთვ ის შემოსავლის ძირი თადი წყაროა. „ახალ შატილში“ საყვარელ მასპინძელს მზიკო ჭინჭარაულს შეგიძლიათ ეწვიოთ საოჯახო სასტუმრო „მზიანში“. სუფთა და მოწესრიგებული ოთახები, სამი საზიარ ო სველი წერტილი, ესი კერძები და ყურადღებიან ი მასპინძელი ყველაზე უგემრიელ პრეტენზიულ სტუმარსაც კი მოხიბლავს. თუკი მზიკოსთან დარ ჩებით, სთხოვეთ საუზმეზე მისი საფირმო კერძი „არხოტულა“ მოგიმზადოთ. კუსერბოს თანამედროვე ვარიაც ია ჩემთვ ის ნამ დვილი აღმოჩენა იყო და სახლშიც ხშირად ვამზადებ ხოლმე, როცა შატილი მომენატრება. ხევსურეთის გეოგრაფიისა და რეგიონში ინფრასტრუქ ტურის გათვალისწინებით, საოჯახო სასტუმროებსა თუ კვების ობიექტებზე წინასწარ ნუ შეიქმნით მაღალ წარმოდგენებს. ფასები, ერთი შეხედვით, შეიძლება მაღალი მოგეჩვენოთ, თუმცა, თუკი გავითვალისწი ნებთ გზას, დასახლების იზოლირებას გარე სამყაროს გან და დენის პრობლემას, რომელიც აქ ხშირადაა, ეს ამ ადამიანების შრომის შესაბამისი ღირებულებაა.
ჭამა-სმის მოყვარულებს გირჩევთ, ნანას ჯადოსნურ კაფეს ეწვი ოთ, ის შატილის ციხე-კომპლექსის გადაღმა, მდინარე არღუნის მეორე ნაპირზეა. ცისფერთვალა და ლამაზ მასპინძელს კაფეც გემოვნებით აქვს მოწყობილი – მთელი ხევსურეთიდან მოტა ნილი თეთრი ქვები და დაუმუშავებელი მთის ბროლი მზის და მთების ენერგიას ირეკლავს და მნახველსაც თითქოს აჯადოებს და დადებითად მუხტავს. ნანასთან ხინკლის გარდა, სხვადასხვა ადგილობრივი კერძებიც შეგიძლიათ გასინჯოთ. გაითვალისწი ნეთ, რომ რამდენიმე საათით ადრე უნდა შეუკვეთოთ. შატილის ქვითკირებთან გემრიელი წყარო გადმოდის. დაკვირ ვებული თვალი წარწერასაც შენიშნავს „ლეკოთ წიქა“ – ალექ სი ჭინჭარაული. შატილში დაბადებული და გაზრდილი ალექსი ჭინჭარაული ფართო დიაპაზონის მკვლევარია, ენათმეცნიერი, ლექსიკოგრაფი, ფოლკლორისტი, ტექსტოლოგი, რუსთველო ლოგი – ეს ფილოლოგიური ცოდნის სფეროთა არასრული ჩა
56 VOYAGER 22/2021
მონათვალია, სადაც ამ დაუღალავ კაცს უმოღვაწია. ჩემთვის, როგორც ხევსურეთის თაყვანისმცემლისთვ ის, ყველაზე დიდი განძი მისი „ხევსურული ლექსიკონია“. ეს წიგნი გაცილებით მე ტია, ვიდრე მხოლოდ ლექსიკონი. ეს არის ენციკლოპედია, რო მელშიც ყველაფერია ხევსურეთის, ხევსურების და ხევსურუ ლის შესახებ. აქ თავმოყრილი მასალა სრულფასოვან შთაბეჭ დილებას შეგიქმნ ით ადგილობრივების ცხოვრებაზე, ადათებსა და სამეურნეო ყოფაზე.
საგზალი, არაყი მიჰქონდათ და სიკვდილს სიმღერით ხვდე ბოდნენ. მხოლოდ ერთი ბავშვი ამოურჩევიათ და, გვარი რომ არ გადაშენებულიყო, თუშეთს გაუგზავნიათ. ამ ბავშვს სულ ახ სოვდა და ამბობდა, მე იქიდან ვარ, სადაც მზე ორჯერ ამოდისო. ანატორში, სადაც სალოცავი დგას, იქიდან თუ დააკვირდებით, მზე გადადის ამ მთაზე და მეორედ მთიდან ამოდის ხელახლა. ასე იქმნ ება მზის ორჯერ ამოსვლის ოპტიკური ილუზია. მუცო ან მიცუ როგორც ადგილობრივები ეძახიან, შატილი
პოეტისა და ლიტერატურათმც ოდნეს ნინო დარბაისელის თქმით, „საქართველოში კაფიის დიდი ლომი პაპა ლექსო ჭინ ჭარაულია, იგივე „ლეკოთ წიქა“. გავცდეთ შატილს და დავუყვეთ მდინარე არღუნს ხევსურე თის სიღრმისკენ. „მკვდართა სოფელი“ ანატორი შატილიდან ოთხ კილო
მეტრში მდებარეობს, სამანქანე გზაზე, მდინარე არღუნის პირას. როგორც ამბობენ, სასიკვდილო ეპიდემია იყო, შავი ჭირი, ხევსუ რულად „ჟამიანობა“, რომლის დროსაც დაავადებულები თავისი ფეხით გადიოდნენ სოფლიდან, რადგან, ერთი მხრივ, დამარ ხვას უკვე ვეღარ აუდიოდნენ, მეორე მხრივ – სხვებისგან გასა რიდებლად. ამიტომ აკლდამები ააშენეს, სადაც თავისი ფეხით შედიოდნენ. ეპიდემია ერთი სოფლიდან მეორეში რომ არ გავრცელებული ყო, სოფელმა თოფიანი დარაჯები დააყენა, თუკი ვინმე გასვ ას დააპ ირებდა, უცილობლად უნდა ესროლათ. ლას ან შემოსვლ ანატორელებს დღესაც საამაყოდ აქვთ, რომ კარანტინის დროს თოფის გასროლის ხმა არ გაუგონიათ ანუ სოფლიდან გაქცე ვა არავის უცდია. როცა იგებდნენ, რომ ავად იყვნენ, ფანდური,
დან 12 კილომეტრში მდებარე სიპით ნაგები კომპლექსია, რო მელიც გრანდიოზულობითა და მიუვალობით გამოირჩევა. ლე გენდის მიხედვით, მუცო აუშენებია თორღვა ძაგანს, მითიურ პერსონაჟს, რომელიც როგორც ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაში ირკვევა, ქართველი მეფის უკანონო შთამომავალი ყოფილა. თორღვა განსაკუთრებული ფიზიკური ძალების მქონე „კაი ყმა“ იყო. შეუპ ოვარმა და დაუმარცხებელმა მეომარმა სიცოცხლე თავად მოისწრაფა, როდესაც მისმა სატრფომ ძილში თმა შეაჭ რა და ამით მას ღვთისგან ნაბოძები ძალა წაართვა. ად მნიშვნელოვანი ობიექტი როგორც ჩანს, მუცო სტრატეგიულ ყოფილა, რადგან მისი უმაღლესი წერტილიდან მთელი პერი მეტრის გაკონტროლება შეიძლებოდა. ციხეზე ასვლა განსაკუთრებულ ფიზიკურ მომზადე ბას არ მოითხოვს, თუმცა ქარაფებზე აძრომისას კარგი ფეხსაცმელი, სპორტული ხელთათმანი და სალაშქრო ჯოხი გამოგადგებათ. კომპლ ექსის ტერიტორიაზე წყა ლი არ მოიპოვება, ამიტომ რესურსი შეივსეთ დაბლა, კაფესთან.ჯოხი გამოგადგებათ. კომპლექსის ტერიტო რიაზ ე წყალი არ მოიპოვება, ამიტომ რესურსი შეივსეთ დაბლა, კაფესთან.
57 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი
მუცო
როგორც მთელს აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში, მუ ცოშიც არის სალოცავი ნიში, სადაც ქალების მიახლოებ ა აკრძა ლულია. ესეც ძველი ტრადიციის ნაწილი და გაგრძელებაა, რო მელიც ჩვენგან უპირობო პატივისცემას იმსახურებს.
მიუვ ალ კლდეზე შეფენილი დასახლება ზღაპრული ფილმის გა ანი გეგონება. პირქუში კოშკები, სიპით ნაშენი დასაღები მოედ აივნიანი სახლები და სიჩუმე. აქ ხმა მხოლოდ ნიკო არდოტე ლის სახლიდან გამოდის.
სოფელი მუცო ერთი ბავშვის სოფელია. მუცოს პრინცესა ქეთო მთელს არდოტის და მუცოს ხეობაში ერთადერთი ბავშვია. აქ არც საბავშვ ო ბაღია, რომ ბავშვ ებმა იარონ და არც სკოლა. ამი ტომ ქეთო და მისი უფროსი ძმა შატილის სკოლაში დადიან და იქვე რჩებიან პანსიონში, შინ კი მხოლოდ უქმეებზე ბრუნდებიან.
ი არდოტში, ყველა მთაზე აძრომა სულ პირველად რომ მოვხვდ მომინდა, ყველაზე მაღალზე და ყველა ქედზე გადასვლა. ასე აღ ი ბახაოში, რომელიც ამჟამად არდოტელების საზამთრო მოვჩნდ სოფელია. ჰოდა, რაც მაშინ ვნახე, იმდენად გამაოცა, კარგა ხანს ვერ ამოვიგდე გონებიდან და იმის მერე, თითქმ ის ყოველთვ ის, როცა არდოტის გავლა მიწევს, ბახაოში გადავდივარ და ვამოწმებ, ჩემი მოგონება ხომ ისევ იქაა. ესაა რუსეთ-ჩეჩნეთის ომის დროს, ამ სოფლის სიახლოვეს ჩამოვარდნილი ვერტმფ რენი, კუდზე ჩეჩ ნეთის დროშით. მერე, ახალ მეპატრონეს პრაქტიკული დანიშნუ ლებით გამოყენება გადაუწყვეტია და შიგ საბძელი მოუწყვია. ასე გავიცანი ნიკო, იგივე მურღვ ა არდოტელი. ნიკო თხუთმეტ წელზე მეტია, რაც პირიქითა ხევსურეთში, მუცოს სექტორზე საქართვე ლოს საზღვარს იცავს და ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში ამ სოფლის ერთადერთი მუდმივი მცხოვრებია. 1991 წელს, როდე საც პირველად გაიყვანეს საავტომობილო გზა მუცოდან არდო ტამდე, მაშინ ჩამოვიდა. მას მერე არ წასულა.
სოფელ მუცოდან 800 მეტრში სასაზღვრო პოლიციის პუნქტია. ყველა მოლაშქრე და მოგზაური აქ ჩერდება, რათა საპასპორ ტო კონტრ ოლი გაია რ ოს. საქართვ ელოში და ალბათ არ გა დავაჭარბებ, თუ ვიტყვი, კავკასიონის ყველაზე პოპულარული მარშრუტის საკვანძო წერტილია. თავზეხელაღებული მოგზაუ რები თავგადასავალს ხშირად ყაზბეგიდან იწყებენ და ჭაუხის გადავლით, შატილიდან თუშეთში ასრულებენ. მუცოს საგუშაგოსთან გზა ორად იყოფა: ერთი მდინარე ანდა ქის ხეობას შეუყვება და არდოტში მიდის. იქიდან კი გზა ცი ხე-სახლებიან ხახაბოს, ანდაქსა და არჭილოში გადაგიყვანთ. ეს სამი, ერთ დროს ძლიერი და ხალხმრავალი სოფლები ახ ლა დაცლილია. მხოლოდ ანდაქში, სოსო ზვიადაურ ის სახლი დან ამოდის კვამლი. სოსოც მესაზღვრ ეა, რამდენიმე წელია აქ იზამთრ ებს და თუკი ამ მყუდრო და ცოტა სევდიანი ხეობ ის მონახულებას გადაწყვეტთ, აუცილებლად ეწვიეთ. საუკეთესო მასპინძლობის გარდა, სოსომ ბევრი საინტერესო ამბავიც იცის. არდოტი მუცოდან 5 კილომეტრში მდებარე სოფელია.
ადრე აქ ოჯახთან ერთად ცხოვრობდა. დაწყებითი სკოლა სახლშ ი ჰქონდათ მოწყობილი. მაგრამ ეს საკმარისი არ იყო. სწავლის გასაგრძელებლად ბავშვებს შატილის სკოლაში უნდა ევლოთ ფეხით. ეს კი დაახლოებ ით 38კმ გზაა. 2000-იანების და საწყისში, არდოტს ზემოთ სოფლებში ჯერ კიდევ ცხოვრობდა ხალხი, ხახაბოსა და ანდაქში. ისინი კიდევ უფრო შორს იყვნენ შატილიდან და ბავშვ ების განათლების პრობლემა იქაც მწვა
58 VOYAGER 22/2021
ვედ იდგა. საბოლოოდ, ნიკოს ოჯახი აიყარა და ბარში გადა სახლდა. თუმცა, გზის გახსნისთანავე ამოდიან და ზაფხულსაც თითქმის სულ აქ ატარებენ. გარდა განათლებისა, ადგილობ რივებს ხელი არც სამედიცინო და ჯანდაცვის სერვისებზე მი უწვდებათ. მთელ პირიქითში ერთადერთი ექიმია, რომელიც ეცაა და მთელი მიღმახევის მოსახლეო ამასთანავე მესაზღვრ ბის იმედი და ნუგეშია. „დოხტური“ – ყველა ასე იცნობს და სიყ ვარულით ასე ეძახიან მიხა ექიმს. მიხეილ ჭინჭარაული ექიმად რუსთავში, თბილისსა და ბარისახოში მუშაობდა, 90-იან წლებ ოვა ში კი ადგა და შატილში დაბრუნდა. აი, ასე უბრალოდ, მიატ ყველაფერი და ჩამოვიდა. რა ვქნა, ბარში სულ მთები მესიზმ რებოდა, ავდექი და წამოვედიო. იაში რამდენიმე წლის წინ ჩაება, არდოტი ტურისტულ ინდუსტრ როცა ადგილობრივმა, ლევან არდოტელმა თავის სახლში მცი რე საოჯახო სასტუმრო მოაწყო. თუმცა, სასტუმროს დიდი დატ ვირთვით არ უმუშავია. დაბალი ფასის მიუხედავად, ტურისტები აქ ერთ ღამეზე მეტად არ ჩერდებოდნენ. ზღვის დონიდან 2150 მეტრზე მდებარე სოფელი დანარჩენ სამყა როს 2019 წელს დაუკავშირდა. ონლაინ გამოცემა „მთის ამბებ მა“, რომელიც მთაში დარჩენილი ადამიან ების ადვოკატირებას ეწევა, ჩაწერა ვიდეო „ქვებთან მოლაპარაკე“, რომელშიც ნიკო არდოტელი ფშავ-ხევსურეთის სოფლებისთვ ის ინტერნეტსა და სატელეფონო კავშირს ითხოვდა. ეს ვიდეო ვირუსულად გავრ ცელდა და ნახევარ მილიონზე მეტმა ადამიანმა ნახა. ამ ვიდეო მიმართვის შემდეგ საქართვ ელოს პრემიერ-მ ინისტრმ ა განაცხა და, რომ ფშავ-ხევსურეთის ინტერნეტიზაციის პროექტს მთავრო ბა დააფინანსებდა. ხელისუფლებამ 246 ათასი ლარი გამოყო, დაახლოებ ით 100 ათასი ლარით კი ფშავ-ხ ევსურეთის სათემო ორგანიზაციას – მთის სათემო ქსელს, პროექტის განსახორციე ლებლად საერთაშორისო ორგანიზაციებ ი დაეხმარნენ. უკაბე ლო ინტერნეტით ფშავ-ხევსურეთისა და გუდამაყრის ხეობის სამოცზე მეტი სოფელი დაიფარა. ოცამდე სოფელში პირვე ომი სატელეფონო კავშირი. ლად გახდა ხელმისაწვდ ამ ცვლილებამ ლევანს და მის ოჯახს უფრო დიდი საოჯახო სას ტუმროს აშენებისკენ უბიძგა. სასტუმრო შეფერხებებით, თითქ მის 2 წლის განმავლობაში შენდებოდა. Guest House Ardoti სასტუმრო სახლი არდოტი კეთილ მოწყობილია და ძირითად კომფორტსა და ინფრასტ რუქტურას სთავაზობს დამსვენებელს. სასტუმროში ოცი ადამიანის განთავსების საშუალებაა. სამჯერადი კვებით ღამისთევა 70 ლარია. აქვე შეგიძლიათ იქირაოთ ცხენე ბი, მასპინძელი კი თქვენზე მორგებულ მარშრუტს შეგირ ჩევთ. დენი აქ ჯერ კიდევ პრობლემურია ისევე, როგორც გზა. სოფელში ამბობენ, რომ ტრაქტორი მხოლოდ მუცომ დე წმენდს გზას. მეტი მას არ ევალება. ამიტომ სოფლის მაცხოვრებლები ფეხით, ან ცხენით დადიან უგზოობაში.
მთაში დაბადებული და გაზრდილი ადამიანებისთვის რთული აღმოჩნდა ის რადიკალური ცვლილებები, რაც 1951-1953 წლებში კომუნისტურმა რეჟიმმა განახორციელა. ამ წლებში, ხევსურეთი დან 1500-ზე მეტი ადამიანი იძულებით გაასახლეს. საბჭოთა პრო პაგანდა მთის მოსახლეობაზე ზრუნვად ასაღებდა ამ პროცესს. ირაკლი წიკლაური თავის წიგნში „წარსულის ფურცლები“ იხსე ნებს, რომ ხევსურები „ძალიან შეშფოთებულნი იყვნენ, მაგრამ დუმილს არჩევდნენ, რაიმე წინააღმდეგობის გამოხატვისა ეში ნოდათ, ვინაიდან მაშინ ცოცხალი იყო სტალინი და სახელმწი ფოში დამკვიდრებული რკინისებრი დისციპლინის პირობებში მთავრობის მიერ გატარებული ღონისძიების მიმართ უკმაყოფი ათ. ლების გამოხატვა სამშობლოს ღალატის ტოლფასი გახლდ ამას შეიძლებოდა საბედისწერო შედეგები მოჰყოლოდა. ხევსუ რებმა იცოდნენ, რომ წინააღმდეგობის გაწევა უაზრო იყო, რა მეთუ ახსოვდათ მათი მეზობლებისა და მეტოქეების – ქისტების გადასახლების იძულებითი მეთოდები ომის პერიოდში“. ბარში გადასახლებამ და წინაპართა მიწას მოწყვეტამ ბევრი ხევსური ფსიქოლოგიურად გატეხა. ბევრმა ხანდაზმულმა უარი თქვა გადასახლებაზე და მარტო დარჩა წინაპართა მიწაზე, ზო გიერთმა კი სახლის ზღურბლზე სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. ბარად ჩამოსახლებამ ტრადიციების ცვლილება და ადაპტაცია გამოიწვია. ყველაზე უარესი, რაც ამ პროცესებს მოჰყვა, კულ ტურული და მატერიალური ძეგლების რღვევა და განადგურება იყო. სტალინური პოლიტიკის შედეგად ხევსურეთის სოფლების 90 პროცენტი დაიცალა. მოგვიანებით, 90-იანებში რამდენიმე ოჯახი დაბრუნდა შატილში, თითო-ოროლა სხვა სოფლებში, მაგრამ სრულიად მოშლილი ინფრასტრუქტურის გამო ძნელი არმოჩნდა მათი სოფლად დამაგრება. დღეს ეს უჩინარი, მოჩ ვენება-სოფლებია, რომელთა ისტორიაც მხოლოდ ერთეულმა ადამიანებმა, ჩამონგრეული სახლის კედლებმა და რამდენიმე ფოტოსურათმა შემოინახა. სრულიად დაიცალა არხოტის ხეობა და მიღმახევის სოფლები. დღეს ახალგაზრდა ხევსურები ფრთხილი ნაბიჯებით გადმო დიან დათვიჯვარს და წინაპართა ადგილებზე სახლდებიან უკე თესი მომავლის იმედით. თუმცა, მხოლოდ იმედი ვერაფერია. ყველაზე აუცილებელი და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი მა ინც გზა მგონია. გზა, რომელიც მოიტანს პროგრესსა და უკეთეს მომავალს. ამის გარეშე ხევსურეთი ისევ მხოლოდ სალაშქროდ და სამოგზაუროდ ეგზოტიკურ, უცხო მხარედ დარჩება. უჩინარი სოფლები კი გზის – მიღმა. სოფელი არდოტი ბოლო დასახლებული პუნქტია, სადაც სა მანქანო გზა მიდის. ამის შემდეგ სოფლებში ტრანსპორტი არასოდეს შესულა. აქვე, სულ რამდენიმე კილომეტრში რუ სეთის სასაზღვრო პუნქტია. ხევსური მესაზღვრეები იტყვიან ხოლმე, ჩვენც თუ წავედით, ვიღა დარჩება, გაუდაბურდება აქაურობაო. მესაზღვრეობა ზოგისთვის პროფესია და უბრალოდ სამუშაოა. ხევსურების თვის კი მესაზღვრეობა არჩევანი არაა, ეს მემკვიდრეობითი სტატუსია, რომელიც მათ სისხლში აქვთ. არხოტში, მუცოში, ხიდოტანზე, ყველგან ცისფერთვალა ხევსურები არიან: შე ები. მე თეკაურები, ჭინჭარაულები, არაბულები, ზვიადაურ საზღვრეობა საშუალებას აძლევთ, სოფელს არ მოსწყდნენ და სამშობლოს წინაშე მოვალეობა მოიხადონ. მუდმივი სამსახუ რის და შემოსავლის გარეშე, რთულია მთაში არსებობა, რო ცა მიწის სიმწირე და კლიმატი მეტის საშუალებას არ იძლევა, ვიდრე კარტოფილი და რამდენიმე სახის ბოსტნეულია. მუცოს სასაზღვრო პუნქტიდან მეორე გზა მდინარე ხინისწყალს მიუყ
59 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი ბოლოს ჩემს საყვარელ, ხევსურეთი-თუშეთის მარშრუტზე უნ და მოგიყვეთ, რომლის დაწყებასაც მე პირადად შატილით ვამ უტისთვის ხუთი დღე უნდა გამოყოთ. ჯობინებ ხოლმე. ამ მარშრ თუმცა, მე თქვენს ადგილას რეზერვში კიდევ რამდენიმე დღეს მოვიტოვებდი და “გზების მიღმა” ხევსურეთის აღმოჩენას მოვინ დომებდი. მე ამას პილიგრიმობას ვეძახი. როცა ერთ დროს ხმაუ აბურებულ ადგილებში დადიხარ და ადამია რიან, ახლა კი გაუდ ნებისგან დაცლილი სიჩუმე ფიქრის საშუალ ებას გაძლევს. დღე 1. მარშრუტი მუცოს სასაზღვრო პოლიციასთან იწყება, სადაც საპასპორტო კონტროლი უნდა გაიაროთ. აქ სპეციალურ საშვს მოგცემენ, რომელსაც ხიდოტანზე ხევსურეთის მხარის მესაზღვრეებთან წარადგენთ და მარშრუტის ბოლოს – სოფელ გირევში.
პროცედურების გავლის შემდეგ ორი არჩევანი გაქვთ: და იწყოთ სვლა მარცხნიდან, სადაც გზა სოფელ ხონისჭალისკენ მიუყვება, თუ გადახვიდეთ ხიდს და ბილიკს შეუყვეთ არდოტის კენ. ყველა შემთხვევაში, ბილიკი ხიდოტნის ქედზე აგიყვანთ. აქ
ვება, ვიდრე ჩეჩნეთის საზღვრამდე. მუცოს სასაზღვრო პუნქ ტიდან მეორე გზა მდინარე ხინისწყალს მიუყვება, ვიდრე ჩეჩ ნეთის საზღვრამდე. აქედან 4 კილომეტრშ ი სოფელი ხონისჭალაა. აქაც მესაზღვ რეები – შეთეკაურ ები ცხოვრობენ. აქ რამდენიმე საოჯახო სას ტუმროს და კაფესაც ნახავთ, რადგან ეს სოფელი კავკასიონის ერთ- ერთი ყველაზე პოპულარული, ხევსურეთი-თუშეთის ბი ლიკზე მდებარეობს და სეზონზე ხშირად მასპინძლ ობს უცხო ელ, თუ ადგილობრივ მოგზაურ ებს. ხონე პირიქითა ხევსურეთის ბოლო სოფელია, რომელიც რუ
სეთ-ჩეჩნეთის საზღვრისკენ მდებარეობს. მანძილი შატილიდან 20 კილომეტრია. 2002 წელს ამ სოფელში 31 ადამიანს უცხოვ რია და 2015 წლამდე მანქანის გზაც შედიოდა. იმ ავბედით გა ზაფხულზე მოვარდნილმა ღვარცოფმა კი მეცხვარე და რამდე ნიმე ასეული სული ცხვარი მიწაში დამარხა, ხოლო სოფელი უგზოობისთვის გაწირა. აქ მხოლოდ ფეხით, ცხენით, ან სამხი დიანი მანქანით მოხვედრაა შესაძლებელი. 60 VOYAGER 22/2021
დღე 2. მეორ ე დღის მარშრუტი ასეთია: საბანაკე – ხიდოტნის
ქედი – აწუნთის საბანაკე ხევსურეთის მხარეს. რომელი გზაც არ უნდა აირჩიოთ – ხონისჭალა, თუ არდოტი, 2-3 საათიანი სი არულის შემდეგ საბოლოოდ ხიდოტნის ქედზე მოხვდ ებით. პა ტარა პლატოზე მოწყობილ სასაზღვრო პუნქტ შ ი რეგისტრ აციის შემდეგ გზა ზემოთ, სამხრ ეთ-აღმოსავლეთისკენ გრძელდება აწუნთის მთის საბანაკესთან. აქედან ჯამში 6კმ-ია მარტივიდან ო სირთულის ბილიკი. თუმცა, სანამ გზას დაადგებით, საშუალ ეებ აუცილებლად უნდა გაინებივროთ თავი და იქვე, მესაზღვრ თან ახლოს საბანაკესთან მოწყობილ კაფეში მიირთვათ ცხელი ყავა, ან ცივი კოკა-კოლა. გნებავთ ხევსურული კეცეულ ი, რომელსაც მუდამ ღიმილიანი დიას ახლისი, ლალი ზვიადაური იქვე დაგიცხობთ. კაფეში პრო დუქტების დიდი ნაწილი ადგილობრივია, ხონესა და ხონესჭა ლაში მოყვანილი კარტოფილი, ბოსტნეული და რძის პროდუქ ტები. ამ კაფეს შენების თითქმის სამწლიანი ისტორია აქვს. ვიდრე აქ
ორი მნიშვნ ელოვანი ფაქტორია გასათვალისწინებელი. პირ ველი ის, რომ ხონისჭალიდან ქედზე ასასვლელი სერპანტინი ძალიან ციცაბოა, თუმცა დაახლოებ ით 3კმ-ით მოკლე. მეორ ე ფაქტორი ხიდებია. უფრო სწორად ხიდების არარსებობა. უკე თეს შემთხვევაში ხის სქელი ტოტების შეკვრ აზე მოგიწევთ გა დასვლა და თქვენში არსებული ფარული ვირტუოზის გაღვიძე ბა. ღრიალით მორბენალი მთის ცივ მდინარეზე გადებულ ორ მორზე გადასვლ ა არაა ადვილი. აქ „მცოცავი ხიდებია“. თუკი ერთ სეზონზე „ხიდი“ ერთ ადგილას იყო, მომდევნო სეზონზე სულ სხვაგან შეიძლება აღმოჩნდ ეს. ან პირიქით, ახალი წაღე ბული ჰქონდეს მდინარეს და საერთოდ არ დაგხვდეთ. არათუ სეზონზე, არამედ თვეში რამდენჯერმე შეიძლება შეიცვალოს მდინარეზე ხიდების განლაგება. ეს კიდევ ცალკე დიდი თავგა დასავალია. ვისთვის მხიარული და ვისთვ ის უსიამ ოვნო. რაც შეეხება არდოტს, აქ ხიდების პრობლემა შედარებით მოგ ვარებულია მდინარის კალაპოტიდან გამომდინარე. ხიდების კონსტრუქციაც ბევრად მყარია, თუმცა, კიდევ რამდენ ხანს გა უძლებს გადარეულ ანდაქისწყალს, არავინ იცის. 61 VOYAGER 22/2021
ფშავხევსურეთი შენობა ჩაიდგმ ებოდა, საბანაკეს ნაწილი იყო და სულ ვნატ რობდით, ნეტავ ოდესმე აქ კაფე დაგვახვედრა, დაღლილზე ცივი ლუდი ან ლიმონათით დაგვალევინაო. მერე შეთეკაუ რებმა წამოიწყეს მშენებლობა, რომელიც უტრანსპ ორტო ბის და სეზონის სიმცირის გამო თითქმის სამი წელიწადს ა, ცხენიანი, თუ გაჭიანურდა. ვინც ხონისჭალიდან ამოდიოდ უცხენო, ყველა შინაურს 2-3 აგური ამოჰქონდა. საბოლოოდ კი 2019 წლის ივლისში, როცა თუშეთიდან გადმოვედი ჯგუფ თან ერთად, მოულოდნელად ლამაზი და კოპწია პატარა კა ები კი ფე დაგვხ ვდა კომფორტული ავეჯით. მაღალი ფანჯრ პირდაპირ დაქუეხს გაჰყურებს. დაქუეხი, იგივე თებულოს მთა, საქართვ ელოსა და რუსეთის საზღვარზე დგას და მისი მწვერვალი მუდმივი თოვლითაა დაფარული. კარგი ამინდის შემთხვევაში მის ცქერას არაფერი ჯობს. გემრიელი შესვენების შემდეგ გზა აწუნთისკენ გრძელდება. მთის ძირში რამდენიმე მოსახერხებელი საბანაკეა. ეცადეთ, კარავი წყალთან ახლოს გაშალოთ. თუმცა, თუ ცხელი პე რიოდი დაიჭ ირა, განსაკუთრებით კი აგვისტოსა და სექტემ ბერში, წყალი შედარებით ნაკლები მოდის ხოლმე. საბანაკე ება მარცხნიდან შემავალი დან უკვე თვალნათლივ გამოჩნდ ზიგზაგური ბილიკი, რომელიც სულ აღმართია და მისი ავლა დიდ ენერგიას და დროს მოითხოვს. ამიტომ ეცადეთ დილას ადრიან ად შეუდგეთ ბილიკს, სანამ დაცხება. სიგრილეში სია რული ბევრად მარტივია.
დღე 3. აწუნთას უღელტეხილიდან, თუნდაც, ცუდ ამინდშ ი,
აუცილებლად დაინ ახავთ ხეობ ის კალთებში ჩაკეცილ პატა რა შენობას, რომლის სახურავიც მზის სხივებს შუქურასავით ირეკლავს და მთების ზღვაში ორიენტირივითაა. აქ მესაზღვ რეები დგანან. ამ სახლის ქვემოთ მწყემსების სადგომია, სადაც საუკეთესო საბანაკეა. წყალი, საპირფარეშო და თქვენ წარმო იდგინეთ, კუსტარულად გაკეთებული აბანოც, რომელიც შეშა ზე მუშაობს და სულ რაღაც 5 ლარად ცხელი წყლით დაბანაა შესაძლებელი. აქვეა პატარა მაღაზია, სადაც ყველსა და რძის სხვა პროდუქტებთან ერთად ლუდს, გაზიან გამაგრილებელ სასმელებს და სხვა პროდუქტებსაც შეიძ ენთ. ეს ადგილი ყვე ლა სამოგზაურო გზამკვ ლ ევშია შეტანილი, თავისი კოლორიტი მწყემსით, რომელსაც სინამდვილეში დავით ცაძიკიძე ჰქვია, თუმცა ყველა კალმიკათი იცნობს. გარდა პროდუქტებისა, კალ მიკასთან, ასევე, შეგიძლიათ იქირაოთ ცხენები ორივე მიმარ თულებით, თუშეთისკენ ან – ხევსურეთისკენ. ამ დღეს გასავლელი მანძილი დაახლოებით 11კმ-ია. უმაღლესი წერტილი კი აწუნთის უღელტეხილი 3434 მ ზღვის დონიდან.
ამ დღეს სტარტის ადგილის შესაბამისად გასავლე ლი მანძილი 13-16 კმ-ია.
62 VOYAGER 22/2021
© www.georgiantravelguide.com
დღე 4. კალმიკას საბანაკედან გზა სოფელ გირევისკენ მიუყ
ვება. აქ კიდევ ბოლოჯერ უნდა გაიარ ოთ საპასპორტო კონტ როლი. სოფლის თავზე გადმომავალი ბილიკიდან კარგად გა მოჩნდება სასაზღვრო პოლიციის თეთრი შენობა, რომელიც მდინარე ლაროვნისწყლისა და ქვახიდის შესართავთანაა. სწორედ ამ მდინარეების ერთობა ქმნის პირიქითის ალაზანს, რომელიც მოგვიანებით დაღესტანში მდინარე ავარიის ყოისუს უერთდება და ქმნის მდინარე სულაკს. სოფლის თავიდან ზღაპრული ხედები იშლება მთელი პირიქი თის ხეობაზე. განსაკუთრებით შთამბეჭდავი კი მდინარე ქვახი დის მარჯვენა ნაპირზე, კლდეებში ნაშენი ნასოფლარი ჰეღოა. ყოველ ჯერზე გაოცება მიპყრობს, როგორ შეძლეს ადამიანებმა ამ მიუვალ ადგილას კოშკების აშენება.
დღე 5. გირევიდან, ან ფარსმადან გზა დართლოს მიმართუ ლებით გრძელდება და მდინარე პირიქითის ალაზანს მიუყ ვება. გაივლის სოფელ ჭეშოს და ჩავა დართლოში. სოფელი დართლ ო ერთგვარი ტურისტული ჰაბია თუშეთში. აქ ცივილი ზაციის თითქმის ყველა სიკეთეა. მხოლოდ, ელექტროენერგიას მზის პანელები გამოიმუშავებენ, ამიტომაც დენით სარგებლობა შეზღუდულია.
დართლოდან შეგიძლიათ მანქანას შეუთანხმდ ეთ და პირდა პირ თბილისში დაბრუნდეთ. ან სულაც გზა გააგრძელოთ ზემო ომალოსკენ, კესელოები და მუზეუმი მოინახულოთ, დატკბ ეთ სიმშვიდითა და სუფთა ჰაერით, მიირთვათ ცხვრის ხინკალი. ქვემო ომალოში თუშეთის დაცული ტერიტორიებ ის საინფორ მაციო ცენტრია, სადაც ყველანაირ ი ინფორმაციას მიიღებთ ტრანსპორტსა თუ სხვა მნიშვნ ელოვან ამბებზე. მანძილი გირევიდან დართლომდე – 14 კმ-ია, დართლ ოდან ზემო ომალომდე კი – 11 კმ.
_______________________________________________
გირევი პირველი დასახლებული პუნქტია, სადაც ტელეფონმა შეიძლება დაიჭიროს. თუმცა ესეც გარემო პირობებზეა დამოკი დებული. სოფელში სპეციალურ ადგილებს მიგასწავლიან, სა დაც სიგნალის მიღებაა შესაძლებელი. გირევი გარესამყაროს მხოლოდ ინტერნეტით უკავშირდება. ესეც უკეთეს შემთხვევა ში, თუკი დროულად მოხდა დაზიანებების შეკეთება. ღამის გა სათევად მოსახერხებელი სოფლებია გირევი და აქედან 2კმ-ში მდებარე ფარსმა და ბასო.
სეზონზე ხევსურეთს ტურისტი არ აკლია. ქართველი, თუ უცხო ელი, ყველა მოიჩქარის აქ ჩამოსასვლელად. უცხოელები, ძი რითადად, სალაშქრო ბილიკებს ირჩევენ და კავკასიონის ხე ლუხლებელ მთებს სერავენ. იშვიათად ქართველებსაც ნახავთ. თუმცა, ბევრი ქართველისთვის ხევსურეთი იქ მთავრდება, სა დაც სამანქანე გზა წყდება. არადა, ყველაზე ნამდვილი ხევსუ რეთი სწორედ უგზოობის მიღმაა, თავისი სისხლისმღვრელი ბრძოლებით, სევდიანი სიმღერებითა და გოროზი მთებით.
ამ დღეს გასავლელი მანძილი ჯამში 14 კმ-ია.
შევხდებით ხევსურეთში. 63 VOYAGER 22/2021
ბილიკების კვლევა
64 VOYAGER 22/2021
ჯუთა-ომალო გზა ექვსი კარიბჭით თამ ა რ კ ვინ იკ აძ ე ეფუძნება ინტერვიუს ზვიად კელენჯერიძეს თან, რომელიც საფეხმავლო ბილიკების კვლე ვისა და პროექტირების დაქირავებული ექსპერ ტია სათავგადასავლო ტურიზმის განვითარების ასოციაციაში.
შინაურულად ამ პროექტს ასე ვეძახით – „ჯუთაომალო“, რადგან ყველაზე კარგად მის დიაპაზონს ასე გადმოვცემთ. ყველაფერი როცა დასრულდება, შეიქმნება სალაშქრო ბილიკების საოცარი ქსელი, რომელიც ამ ორ უშორეს წერტილს დააკავშირებს – ჯუთასა და ომალოს და მოლაშქრეებს კიდევ უფრო მოწესრიგებულად და უსაფრთხოდ მოგზაურობის საშუალებას მისცემს; მეტ აღმოჩენას, მეტ თავგადა სავალს გამოაცდევინებს საქართველოს მთებში.
65 VOYAGER 22/2021
ბილიკების კვლევა
66 VOYAGER 22/2021
უკვე დავასრულეთ ხანგრძლივი ექსპედიცია, რომლის დროსაც ჩვენ სამი დაცული ტერიტორიის – ყაზბეგის, ფშავ-ხევსურეთის და თუშეთის ეროვნული პარკების ტერიტორიები გამოვიკვლ ი ეთ. მთლიანობაში მოვიარეთ 396 კილომეტრი, უფრო სწორად, გამოვიკვლიეთ გაცილებით მეტი, მაგრამ სალაშქრო ქსელის შესაქმნელად ეს 396 კილომეტრი გადავარჩიეთ. ამ ეტაპზე გა დაწყდა, რომ პროექტში 205 კილომეტრი შევიდეს და გვრჩება 191 კილომეტრი, რაც, თუ მომავალში ქსელი გაფართოვდება, მზად იქნება მასთან მისაერთებლად. ერთიანი ხედვა გავრცელ დება ყველაფერზე. ამ ერთიანობას, კომპლექსურად ყველაფრის აღქმას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ჯერ ბილიკები მოვაწესრიგოთ, მერე – ქო ხები მოვიფიქროთ, სად ჩაიდგას, კიდევ მერე საინფორმაციო ბოძები განვათავსოთ – ასე არ მოხდება. ეს ამხელა ტერიტორია ერთი პროექტია, ამიტომ ისიც კი გათვლილი და ახსნილია, სად და რატომ ჯობს სამთო ქოხების განთავსება – როგორ აშენდეს, რომ ეკოლოგიურად გამართული იყოს, ბუნება არ დაზიანდეს და ადგილობრივ მოსახლეობასაც არ შეუშალოს ხელი ეკონო მიკურ საქმიანობაში. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი გათვლაა ამ ბილიკებზე – პროექ ტით გათვალისწინებული სამთო ქოხები სოფლებში ტურისტე ბის გაჩერებას, ღამისთევას არ შეაფერხებს. პირიქით, ეს ორი ტიპის ღამის გასათევი ერთმანეთს შეავსებს. შვიდივე ქოხი იმ გვარ ადგილზე აშენდება, რომ არ იქცევა სოფლის კონკურენ ტად, იქ ჩაიდგმება, სადაც ახლაც კარვებში ათევენ ღამეს მოგ ზაურები, რადგან გარშემო სხვა არაფერია. ვგულისხმობ ერთი დღის სავალ მანძილებს – ღამისთევის ლოგიკურ წერტილებს. დიდი შვებაა მოგზაურისთვის, როცა იცის, რომ ვიღაცამ მასზე იზრუნა და ერთი დღის სიარულის შემდეგ, მოსაღამოებულზე – ან სოფელს მიადგება, ან თავშესაფარ ქოხს. ეს გაჩერებები სოფლებში ორმხრივად სასარგებლოა – თვითონ ადგილობრი ვებიც ამით ეკონომიკურ სარგებელს ნახავენ – ცხენებს მოგაქი რავებენ, ღამის გათევას შემოგთავაზებენ, დაპურებას. ეს სერ ვისები, ნელ-ნელა, დაიხვეწება კიდეც. ეს ერთიანი მიდგომა უკვე კარგადაა გამოცდილი იმ ქვეყნებში, სადაც სალაშქრო კულტურა, ქვეყნის რელიეფის გამო, მაღალ დონეზეა განვითარებული. ამერიკაში ცნობილია, მაგალითად, წყნარი ოკეანის თხემის ბილიკი (Pacific Crest Trail. სიგრძე: 4 286 კმ.) და, ასევე, აპალაჩების ბილიკი (Appalachian Trail. სიგ რძე: 3,516 კმ.), მაგრამ ამერიკელებმა ეროვნული ბილიკების სისტემის განვითარება 1968 წლიდან დაიწყეს და ქვეყნის ეკო ნომიკური განვითარება, მასშტაბი და სალაშქრო ტრადიციების უწყვეტობა ამის საშუალებას აძლევთ. ევროპაში ყველაზე პო პულარული ბილიკები, ბუნებრივია, რომ ალპებში გადის. მაგალითად იქაა მონბლანის ბილიკი (Tour of Mont Blanc), რომ ლის სიგრძეც 170 კმ.-ია და საფრანგეთს, შვეიცარიასა და იტა ლიას აკავშირებს. ასევე, შთამბეჭდავია შამონი (საფრანგეთი)ცერმატის (შვეიცარია) ბილიკი. სიგრძე: 190 კმ. შვეიცარიაა სა ერთოდ სანიმუშო ქვეყანა. მთიანი რელიეფის ასე დანახვა ხელს უწყობს ბევრი საჭირო ფასეულობის პოპულარიზაციას: აქტიურ და პასუხისმგებლობა ეობის კულტურას, ბუნება ზე დაფუძნებულ ტურიზმს, მოლაშქრ ზე თავისებურად ზრუნვასა და ზოგადად ბუნებასთან კონტაქტს. საქართველოს ასეთი მასშტაბური და ერთიანად დაგეგმილი ბილიკების ქსელი, რომლის შექმნასაც ეს პროექტი გულისხ მობს, ჯერ არ ჰქონია. ამიტომ მგონია, რომ ეს გახდება ჩვენი ქვეყნის სავიზიტო ბარათი მთაში მოგზაურობის მოყვარულ თათვის. 67 VOYAGER 22/2021
ბილიკების კვლევა ჯუთა-ომალოს ქსელი გააერთიანებს როგორც მივიწყებულ, ან ნაკლებად მოხმარებად ბილიკებს, ასევე იმ ბილიკებს, რო მელთაც მოგზაურ ები დღეს ხშირად იყენებენ. მათ შორისაა – ხევსურეთი-თუშეთის დამაკავშირებელი ბილიკი, რომლითაც ხალხი დიდი ხანია სარგებლობს, მაგრამ დღეის მდგომარეო ბით, ეს ბილიკები არ არის გამართული იმ დონეზე, როგორც საჭიროა. ზოგადად, ხშირად გვხვდება რთული გზაგასაყარე ელები და ზოგან გაუკვალავი მო ბი, სახიფათო გადასასვლ ნაკვეთებიც. ჩვენს მიერ დაგეგმილი ქსელით კი საბოლოოდ მივიღებთ მო წესრიგებულ და მეტად უსაფრთხო ბილიკებს. მათი დიდი ნა წილი კავკასიონის მთავარი ქედის თხემებზე გადის, რის გამოც ებრივი ხედით ტკბები გზად. ეს პანორამებით სავსე არაჩვეულ მარშრუტია, სოფლებში შესვლისას კი, გზადაგზა, აკვირდები ადგილობრივების ყოველდღიურ ყოფას, მათ ადათ-წ ესებსა და კულტურას. როცა ბილიკის და ქოხის მშენებლობას ვახსენებ, ნუ წარმოიდ გენთ რკინა-ბეტონის კონსტრუქციებს, ნუ შეშფოთდებით გარე მოზე მიყენებული ზიანის საფრთხეებზე. არ დაგავიწყდეთ, რომ პროექტი მოიცავს დაცულ ტერიტორიებს და სხვა თუ არაფერი, მხოლოდ ამიტომაც – მინიმალურად ვერევით ბუნებაში. ბილი კებზეც – გზის საფარს კი არ დავაგებთ, არამედ გასწორდება დამრეცი ფერდობი, მოეწყობა სერპანტინები, გაკეთდება ბი ლიკების ოპტიმალური დახრები, თუ ეროზიაა, გაკეთდება შე მოვლითი გზა ან ჩატარდება ეროზიის საწინააღმდეგო სამუშა ოები; სადაც გადასასვლ ელია საშიში, იქ უსაფრთხოების ჯაჭვე ბი დამაგრდება, საფეხურები გაკეთდება კლდეზე. ახლა გვაქვს რამდენიმე ასეთი მონაკვეთი, როცა ძალიან ციცაბო ფერდზე გვიწევს გავლა, მაგალითად, ტანიეს ხეობაშია ასეთი ადგილე ბი. არადა, ულამაზესი ადგილია თავისი ტბით, მაგრამ რადგან ძალიან ვიწრო ხეობ აში მიდის ბილიკი, მდინარის გადაჭრა გი წევს ძალიან ბევრჯ ერ. მესაზღვრეები ყოველწლიურად კი ამაგრებენ წაღებულ ხი დებს, მაგრამ მერე წყალი ჩამოივლის და ისევ მიაქვს მარ ტივად და ნაუცბადევად მოწყობილი ნაკეთობა. ამ პროექტის ფარგლებში კი ახალი ხიდები ისე აშენდება, რომ ეს პრობლე მა გადაიჭრას. სადაც საჭიროა, კლდეზე დამაგრდება ბილიკი, ხოებ ის დამატებითი კომპონენტი, რადგან როგორც უსაფრთ ო ზოგჯერ მთლიანად შემოდის მდინარე გზაზე და ამ ფრიალ კლდეზე სხვანაირად გავლა შეუძლებელია. კლდეზე გაკეთდება საფეხურები, გვერდზე გაუკეთდება ჯაჭვის მოაჯირი და ადამია ნი უსაფრთხოდ, ზურგჩანთიანად გაივლის. ასევე, დამონტაჟდე ბა საორ იენტაციო ბოძები, საინფორმაციო დაფები – ადვილად რომ გაიგნოს გზა მოგზაურმა. ამგვარად დაგეგმილ ბილიკებზე მოგზაურობისას, ყოველი დღის ბოლოს ან ქოხში მოხვდები, ან სოფელში. ქოხში დაგხვ დება სასტუმროს ტიპის ოთახებიც, მაგრამ თუ დაკავებული აღ მოჩნდა, დაგხვდება საკარვე ადგილები, კარვები, საძილე ტომ რებიც კი – გვინდა ეს ყველაფერი ადგილზე ქირავდებოდეს, რომ ტვირთი შეუმსუბუქდეს მოლაშქრ ეს. იქნება კვების პუნქ ტიც და დამატებითი მომსახურებებიც, ეს ააცილებს ადამიანს, ვთქვათ, თერთმეტდღიან ი ბილიკისთვის სამყოფი საკვების და მძიმე აღჭურვილობის თან ტარების სირთულეს. ზოგიერთ ადა მიანს კი უყვარს თხუთმეტკილოგრამიან ი ზურგჩანთით ლაშქ რობა (ამასაც თავისი მუღამი აქვს ვიღაცისთვ ის), მაგრამ ბევრს ვიცი, რომ ძალიან მოეწონება, აღმართზე მსუბუქად ავლის პერსპექტივა, ბეჭებზე გრავიტაცია რომ არ გექაჩება. ზოგიერთ ადამიანს ფიზიკურადაც არ შეუძლია მძიმე წონის ტარება, არ აქვს შესაბამის აღჭურვილობა ან გამოცდილება – მათთვ ისაც დამატებითი სტიმული იქნება, კავკასიონის ქედის მოსანახუ ლებლად. 68 VOYAGER 22/2021
როცა ამ ყველაფერს ვადგენდით, ყველა გზა, ყველა მიმარ თულებით ხელახლა გავიარეთ. ჯამში, ოცდარვადღიანი ექსპე დიცია გამოგვივიდა. საველე კვლევები ჯუთიდან დავიწყეთ და პირველად მოვიკვლიეთ პოპულარული ბილიკი : ჯუთა-როშკა. ჯუთადან გადავედით როშკისკენ, იქიდან არხოტისკენ და შემ დეგ არხოტისთავის უღელტეხილით დავბრუნდით ისევ ჯუთაში. ეს ძალიან საინტერესო წრიული ბილიკი გამოვა, თავშესაფრე ბი იქაც აშენდება. შემდეგ ტანიეს ხეობა გავიარეთ. ეს ძალიან რთული ეტაპი იყო, რადგან ბევრი ინფორმაციის შეგროვება დაგვჭირდა. ბოგოვა ჩოს უღელტეხილიდან იწყება ქსელის კიდევ ერთი ნაწილი, რომელიც მთლიანად მიუყვება კავკასიონის ქედს და ჩადის დათვისჯვ რის უღელტეხილზე – საოცარი პანორამები აქვს ამ მონაკვეთს და ძალიან შთამბეჭდავია. როცა სუფთა ცა არის, დიდ სიშორეზე გახედავ მთელ მთათა სისტემას, ჭაუხიც ჩანს, ყაზბეგიც, ინგუშეთიც. სულისშემძვრელია იქ ამ უკაცრიელი ბუ ნების წინაშე პირისპირ ყოფნა. შემდეგ დათვისჯვარის უღელტეხილიდან მივდივართ ხახაბო ში, ესაა ჭანჭახისწყლის ხეობაა. ხახაბო ძალიან შთამბეჭდავი, ლამაზი სოფელია, მაგრამ ცოტა ადამიანი მიდის და ახლა ეს ქსელი მგონი, რომ ამ სოფელსაც გამოაღვიძებს – ლოგიკური ღამისთევის ადგილია გზაზე. ხახაბოდან ერთი მიმართულებით შეიძლება სოფელ მუცოში წასვლა და მუცოდან მერე შატილისკენ. თუმცა, შატილამდე მი მავალი გზა ახლა მთლიანად გაკეთებულია – ვგულისხმ ობ სა მანქანე გზას და ამიტომ აქ ბილიკი არ გაივლის. ასე ვცდილობთ ხოლმე – საფეხმავლო ბილიკი მაქსიმალურად სცდებოდეს სა ავტომობილო გზას. ქსელზე ერთ-ერთი შესასვლელი სოფელ მუცოდან და შემდეგ უკვე ავდივართ ხიდოტანზე. აქაც მესაზღვრეები არიან. ესეც ღამისთევის ლოგიკური წერტილია, ამიტომ, დღესაც, მოლაშ ქრეები იქ კარვებით რჩებიან. ამ პროექტის განხორციელების მერე კი, ერთ-ერთი კეთილმოწყობილი ქოხი სწორედ ხიდო ტანზე იქნება. იქიდან უკვე მივდივართ ლეგენდარული აწუნთას უღელტეხილის კენ, ძალიან შთამბეჭდავი ადგილია, ულამაზესი ლანდშაფტით. ამჟამად ორი გზაა, რომელიც აკავშირებს ხევსურეთს და თუ შეთს. ამ წუთამდე ყველაზე პოპულარული და მოხმარებადია აწუნთას უღელტეხილი, მაგრამ ჩვენ ბორბალოს უღელტეხი ლიც გავიარეთ – და სამომავლოდ ქსელზე მიერთების ერთერთ ვარიანტად განვიხილეთ. დათვისჯვრიდან შესაძლებელია ბორბალოს უღელტეხილზე ასვლ ა და იქიდან თუშეთში დაშვება – ეს ყველაზე მეტად უკაც რიელი ნაწილია, საოცარი პანორამებით. შემდეგ აწუნთას უღელტეხილიდან ჩავდივართ ქვახიდზე – ესეც საკარვე ადგილია, აქ ვათევდით ღამეს და მალე სწორედ აქ დაიდგმება სამთო ქოხი. ამის შემდეგ მივდივართ სოფელ გირევში და გირევიდან – ეს უკვე დასახლებული, კარგი სოფელია – დართლოში შეგვიძ ლია ჩასვლა. აქაც ისე გავატარეთ ბილიკი, რომ მაქსიმალურად ავარიდეთ საავტომობილო გზას. დართლოდან უკვე სოფელ ომალოში მივდივართ. ესაა დასასრული, აი, ასეთია ჩვენი ახა ლი ქსელის მთავარი ძარღვი. ჩვენ, ცხადია, სხვა ბილიკებიც შევისწავლეთ. ვაკვირდებოდით, სად არის რთული გზაგასაყარი, სად უნდა დამონტაჟდეს საინ 69 VOYAGER 22/2021
ბილიკების კვლევა
ფორმაციო დაფები თუ ბოძები. გვაქვს თუ არა მდინარის კვე თა, საჭიროა თუ არა ხიდის გადება, სად არის წყარო, მინდორი, საკემპინგე ინფრ ასტრ უქტურის განთავსება სად ჯობს. მოკლედ, ყველანაირი ვარიანტი, ერთი პუნქტ იდან მეორე პუნქტამდე ისე გავიარეთ, რომ გზის სამი-ოთხი ვარიანტი მოვსინჯეთ. უამრავი ფოტო-ვიდეო მასალა ჩამოვიტანეთ და ახლა ამ მა სალაზე დაფუძნებით ვსაზღვრავთ სამუშაოე ბს. ჩანიშნული გვაქვს შესაბამისი წერტილები ჯიპიესზე, ინფორმაციას ვიწერ დით ბლოკნოტში და ყოველი დღის ბოლოს ანდა ყოველი ეტა პის დასრულების მერე იქვე, ცინცხალ გონებაზე ვაფასებდით ინფორმაციას. ძალიან მიხარია ისიც, რომ სოფელი ამღას რეა ბილიტაცია დაიწყება მალე და ეს ბილიკიც გაივლის ამღაში. უკ ვე დაიწყეს პატარა სასტუმრო-სახლების გახსნა – მაშინ, როცა გზა გაიჭრა არხოტისკენ. საბოლოო ჯამში, ქსელს ექნება მარტივი, საშუალო სირთუ ლის და რამდენიმე რთული მონაკვეთი. მოგზაურები შეძლე ბენ, რომ იოლად შეარჩიონ მათთვის საინტერესო მარშრ უ ტები. შეძლებენ, წინასწარ დაგეგმონ, ერთდღიან ლაშქრო ბაში წავიდნენ, თუ თერთმეტი დღე დაყონ მოგზაურ ობაში. უგრძესი მარშრ უტი – ჯუთა-ომალოს გზა – სწორედ თერთ მეტდღიან თავგადასავალს მოიცავს და 171 კილომეტრს ფა რავს. ესაა მონაკვეთი ტანიეს ხეობის გავლით. ისე, ქსელზე რამდენიმე მსხვილი შესასვლელი გვექნება – ჯუთა, როშ კა, ბოგოვაჩოს ღელის უღელტეხილიდან, დათვისჯვრის უღელტეხილიდან, მუცოდან და ომალოდან. ესენია ქსელის ერთგვარი კარიბჭეებ ი.
აი, ახლა რუკას ვუყურებ და ძალიან მომწონს – მთელ აღმოსავ ლეთ კავკასიონზე, ჯუთადან მოყოლებული ომალომდე – დიდი გრძელი ხაზი ჩანს. ეს ჩვენი ქსელია და მის წარმოდგენაზეც კი უკვე ზურგჩანთისკენ ვაპარებ თვალს. საველე კვლევები დასრულდა 2020 წლის ბოლოს. ახლა პრო ექტი გეგმარების ეტაპზეა. 2022 წელს დაიწყება მშენებლობის, მონიშვნ ის და პროექტის დასრულების ეტაპი. პროექტს საქარ თველოს დაცულ ტერიტორიებზე ახორციელ ებს მუნიციპალური განვითარების ფონდი, დაფინანსებულია მსოფლიო ბანკის მიერ.
70 VOYAGER 22/2021
მოკვლევის, დაგეგმვის სამუშაოები შეასრულა სათავგადასავლო ტურიზმის განვითარების ასოციაციამ და NATIONAL GEOGRAPHIC-მა. ფოტოზე: მარცხნიდან მარჯვნივ: ზვიად კელენჯერიძე, ტატო მითაიშვილი (საფეხმავლო გიდი) დავით წიკლაური (საფეხმავლო გიდი, სათავგადასავლო ტურიზმის განვითარების ასოციაციის წევრი)
71 VOYAGER 22/2021
კახეთი
72 VOYAGER 22/2021
პასუხი შენს კითხვებზე ტყეშია თამ ა რ ბაბუაძე ტრანსკრიპტზე მუშაობდა ნინო კვირიკაშვილი ტექსტი ეფუძნება კახა სუხიტაშვილთან საუბარს
კახა სუხიტაშვილი „მდგრადი განვითარების რეგიონ უ ლი ცენტრ ის“ ხელმძ ღვანელია. ეს თელავში დაფუძნე ბული ორგანიზაციაა , გარემოს „ტურები – ისტორიები ბუნებაში“ – ეს კი ამ ორგანიზაციის დამხმარე სახის სოციალურ-ს ამეწარმეო საქმიანობაა და გულისხმ ობს კახეთის რეგიონში მდგრადი, თემის განვითარებაზე დაფუძნებული ტურიზმის პოპულარიზაციას – ველურ ბუნებაში, კახეთის ხშირ ტყეებში ლაშქრ ობებსა და თავგადასავლებს, იქ, სადაც სხვადასხვა ეპოქის კულ ტურულ მემკვიდრეობას ვიხილავთ.
73 VOYAGER 22/2021
კახეთი
ამ გასვლების დროს რწმუნდები, რომ კახეთში შემონახული სა ქართველოს ისტორია გაცილებით კომპლექსური, მრავლისმთ ქმელი და შეუსწავლელია, ვიდრე გზაზევე შემხვედრი, თვალ წარმტაც პეიზაჟში ჰარმონიულად ჩაწერილი ალავერდი, გრემი და ნეკრესი, ბატონის სასახლე თუ ოდნავ თვალს მოფარებუ ლი ძველი შუამთა. ამ გასვლების დროს აღმოაჩენ, რომ ცდები, თუკი გეგონა, რომ კახეთში რაც სანახავი იყო, სასკოლო ექსკურსიებ ის დროს, ბავ შვობაშივე მოილიე, ამიტომ, ახლა შეგიძლია დამსახურებულად დაისვენო აუზითა და მარნით აღჭურვილ თანამედროვე კომ ფორტში ჩაფლულ კახურ შატოში. თურმე, როცა ცნობისმოყვარეობით აღიჭურვები, შუა ტყეში სია რულისას ნასოფლარებს, ნაქალაქარებს, ტაძრების ნანგრ ევებს, მარნებსა და საწნახლებს გადააწყდები. მიუვ ალ ადგილებში, დიდრონი ხეების ქვეშ, იქ, სადაც ადამიან ის ნაკვალევი ველურ გარემოს ოდნავაც კი არ ეტყობა; იქ, სადაც არაფერი მიან იშნებს იმაზე, რომ, შესაძლოა, შემდეგ მოსახვევში ან აღმართის ბოლოს გასაოცარი სილამაზის სასახლის ნანგრ ევი შეგხვდეს – სწორე დაც რომ სასახლის ნანგრევია ჩასაფრებული. ხავსმოკიდებული, მცენარეებ ითა და ხეებ ით დაფარული ნაგე ბობების ხილვა უდიდეს ეფექტს ახდენს ტურისტზე. ისტორიების მოსმენის, აქა-იქ მიმოფანტული არტეფაქტების დათვალიერე ბისა და გარემოს, ხედების შესწავლის შემდეგ, ტურის მონაწი ლეები აცნობიერებენ, რომ საქართვ ელოს ისტორიაშ ი მათთ ვის „ახალი ქვეთავი“ ჩაემატა. ძალზედ მნიშვნ ელოვანი ვიწრო და ფართო კონტექსტი ერთდროულად შეიკრა, ისტორია უფრო ხელშესახები, ყოფითი, მკაფიოდ გამოხატული დეტალებით შე ივსო და კონტაქტიც შორეულ წარსულთან – ბრინჯაოს ხანიდან შუასაუკუნეების ჩათვლით – უკვე აშკარაა. კახას და მისი მეგობრების მიერ ორგანიზებული ტურები არა კომერციული საქმიანობაა – მიზანია, ამ ტურებიდან შემოსული თანხით თვითონვე ჩაერთონ კახეთის ამ დაფარული ტურის ტული პოტენციალის პოპულარიზაციაში; ასევე, მონაწილეობ ა მიიღონ ისტორიული ძეგლების მოვლისა და კონსერვაციის დაწყებაში. ფიქრობენ, რომ მნიშვნელოვანია ამ ძეგლებამდე მისასვლელი ეკო-მეგობრული ინფრასტრუქტურის გამართვა. ამ ცნებას – ეკო-მეგობრულს – დიდ მნიშვნ ელობას ანიჭებენ. ბუნებრივი, აუთენტური გარემოს შენარჩუნება და ტურისტული ინფრასტრუქტურის ამ ფასეულობების შესაბამისად მოწყობა, საჭიროდ მიაჩნიათ. იგივე პრინციპით უნდა დამონტაჟდეს სა ინტერპრეტაციო დაფები და მანიშნებლებიც. „თვითონ ძეგლები ზედ ამოსული მცენარეებისგან და ხეების გან, ხავსისგან, ცხადია, უნდა გაიწმინდოს, რადგან საბოლოოდ, ეს მათ ანგრევს, მაგრამ სხვა მხრივ, მაქსიმალურად უნდა ვე რიდოთ, „რკინა-ბეტონის გამოყენებას“, – გვეუბნება კახა სუ ხიტაშვილი და „რკინა-ბეტონში“ ყველანაირ უხეშ ჩარევას გუ ლისხმობს. ჩარევა არ უნდა იყოს აგრესიული, განსაკუთრებით, რესტავრა ციის შემთხვევაში, ხოლო თუ ძეგლი აღარ ექვემდებარება აღ დგენას, საჭიროა მისი კონსერვაცია. მათ არ უნდა დავუკარგოთ ის, რითაც არიან ღირებული – ბუნებრიობა, განვლ ილი ისტო რიის კვალი, – ფიქრობს კახა. დღეს იმ ძეგლების ნაწილი, რომელიც კახა სუხიტაშვილის ტუ რებში შედის, კულტურული მემკვიდრეობ ის ნუსხაშიცაა და სა განგებო სტატუსითაც სარგებლობს, მაგრამ ეს ჯერჯერობით არ ცვლის მათ ბედს. ის ნიშნულებიც კი, რომლებიც გვამცნ ობენ, რომ ეს არის კულტურული მემკვ იდრეობის ძეგლი, ზოგან დამ ტვრეულია. ბევრი ისეთია, რომლის ისტორიაც დასაზუსტებე
ევია. ჩასატარებელია არა მხოლოდ ინფრ ასტ ლია, გამოსაკვლ რუქტურის მოწყობისა და ძეგლების პოპულარიზაციის, არამედ კვლევის, ინფორმაციის მოგროვების სამუშაოე ბ იც. რასაც ამ ტყეებში ვნახავთ, ისტორიის წიგნებში ის მხოლოდ ით წერია. მაგალითად, სახელმძღვანელოდან ბავშვ ებ გაკვრ მა იციან, რომ კისისხევი იყო ისტორიული სოფელი, სადაც ასზე მეტი ეკლესია მდგარა. კარგი, მაგრამ როდის? რატომ? როგორ დაინგრა? – ამ კითხვებზე პასუხი აღარ აქვთ. „გული მწყდება ხოლმე, ბავშვ ები თავიანთი სოფლის შესახებ ვიკიპედიაშ ი რომ ეძებენ ცნობებს. მათი ისტორია იქვე, ტყეებშია – გამოკვლევა და ცნობების შეგროვება სჭირდებათ და თავსატეხსაც ახსნ იან“.
მაღრაანი მეგობარმა მითხრა, რომ მაღრაანში ძველი ეკლესიები იყო შე მორჩენილი, ზოგი – დანგრეული. გადავწყვიტე, ჩემი თვალით მენახა და 2019 წლის დეკემბრის ბოლოს, მე, ჩემი ოჯახი და მეგობრები წინასაახალწლო ლაშქრობაში წავედით. წინ გაგ ვიძღვა ერთი მაღრაანელი ახალგაზრდა კაცი, არკადი გიგაური, რომელმაც გზა იცოდა ტყეში. მეგონა, რომ ერთი-ორ ეკლესი ას ვნახავდი და ამით დამთავრდებოდა მხიარულება. მე კი იქ ვნახე კახური მევენახეობის ისტორია – ძველი საწნახლების ნაშთები, ტყეში ჩარჩენილი ქვევრები, გაველურებული ვაზის ნიმუშები. ის კი გამეგო, რომ იქ, სადაც დღეს არის ტყეები, ადრე იყო და სახლებული წერტილები. იქიდან გამომდინარე, რომ მოსახლე ობა ადრე მთიან ადგილებს ეტანებოდა, ხეობებში ცხოვრობდა, მერე და მერე, როცა მტრების შემოსევები შენელდა – მეცხრა მეტე საუკუნის დასაწყისიდან დაახლოებით, მოსახლეობამ და იწყო ბარში ჩამოსახლება. ზოგი თავისი ნებით, ზოგიც იძულე ბით ჩამოასახლეს. ეს ძველი სამოსახლოები კი დაიფარა ტყით, ზოგიც კიდევ უფრო ადრე გავერანდა – შაჰ-აბასის შემოსევების დროს განადგურდა და გაუკაცრიელდა, ზოგი – მერე, მშვიდო ბიანობაში. ასე დაიკარგა ძველი მეურნეობების, ყოფა-ცხოვრე ბის ნიმუშები და სპეციფიკა, ოღონდ მთლიანად არ დაკარგულა და დიდი ნაწილი მოექცა ტყეებში. დღესაც მაღრაანის ზონა მევენახეობის თვალსაზრისით ერთ- ერთი მნიშვნელოვანია. აქ მოდის ორი საინტერესო ჯიში: ხიხვი და ქისი, განსაკუთრებით მაღრაანის ქისია ცნობილი და, ასევე, მაღრაანის ბაღჩეული კულტურებია განთქმული. ამ სოფელს ჩამოუდის მდინარე მაჭარეული, პატარა მდინარეა, და ბევრი საუკუნის წინ, როგორც ჩანს, შაჰ-აბასის შემოსევე ბამდე, ამ ხეობის დიდი ნაწილი უტყეო და ზვრებით დაფარული ყოფილა. აქ იყო დასახლებები, არ ვიცი რამდენი – ერთი, სამი ხუთი, მაგრამ ფაქტია, ცხოვრობდა ხალხი, ჰქონდათ ვენახები, აყენებდნენ ღვინოს. დღეისთვის რაც საინტერესო და გამოსაკ ვლევია – აქ შემორჩენილი ველური ვაზი. არის ერთი ადგილი, რომელსაც ადგილობრივები ეძახიან ნავენახევს და ეს გავე ლურებული ვაზიც იქაა. ერთმა მოსახლემ წამოიღო, გაახარა, ჯერ პატარაა და ვერ ვხვდებით – რაღაცით ჰგავს რქაწითელ საც, ხიხვსაც და მწვანესაც. გენეტიკური კვლევა უნდა, შეიძლება ჰიბრიდია, შეიძლება რამე ახალი ჯიშია. ამავე მიდამოებში შე მორჩენილია დაახლოებ ით 28 საწნახელი. ზოგი ისეთ მდგომა რეობაშია, რომ ნათლად გიქმნის წარმოდგენას საწარმოო ხაზ ზე – როგორ წურავდნენ აქ ყურძენს. ხეობის ერთ-ერთ ფერდობზე ვხვდებით ძალიან ლამაზ ეკლე სიას, რომელიც მაშინდელი დიდგვაროვნების, ხოკერაშვილე ბის კარის ეკლესია ყოფილა. ამ ეკლესიიდან ას მეტრში არის ხოკერაანთ სასახლე – როგორც მთელი ამ ისტორიის კულმინა ცია, ანდა კვანძის გახსნა, რომელიც აგვირგვინებს ყველაფერს.
74 VOYAGER 22/2021
ყველაზე მაღლა რომ ადიხარ, მთის თავზე, არის, ე. წ. მაღრა ი ფიგურის, თორღვ ა პანკელის ანის ციხე, ეს არის ისტორიულ ციხე და მისი სასახლის ნანგრევები, რომლებიც პანკისის ხეო ბას და მაღრაან ის მიდამოებს, ახმეტის მუნიციპალიტეტის არე ალს გადაჰყურებს და კარგ ხედებს ქმნის.
ოღონდ, პატარა ნაშთები არ გეგონოთ, სასახლის უზარმაზარი ნაწილი დგას გატყიურ ებული, მაგრამ ძალიან დიდი ოთახებით. იქ წარმოვიდგენ ხოლმე: უწინ, როცა ტყე არ იყო, ალბათ, ამ სასახლის მეპატრონე მთელ ამ ხეობას გადაჰყურებდა – მთელ თავის ადგილ-მ ამულებსა და იმ დასახლებებს, რაც ქვევით იყო განლაგებული – ვენახის ზვრებს, სოფლებს, ეკლესიებს, მარნებს – დუღდა სიცოცხლე. თუმცა, მე დღეს ამას მხოლოდ წარმოვიდგენ ხოლმე, რადგან ახლა ყველაფერი ტყითაა და ფარული. მაღრაანის ტურში გავდივართ კიდევ სხვა გორას, რომელიც ამაზე უფრო ძველიცაა და თითქმ ის მთლიანად დაფარულია ძველი საფლავებით. როგორც ჩანს დიდი სასაფლაო ყოფილა, თან მრავალწლიანი, რადგან აკლდამებიცაა შედარებით ძვე ლი პერიოდის და საფლავებიც. ეს იმაზე მეტყველებს, რომ აქ დიდი ხნის განმავლობაში ცხოვრობდნენ ადამიან ები და მერე მათი კვალი უცბად ქრება. ხშირად ველაპარაკები ხოლმე სოფ ლის უხუცესებს და მათაც ასე იციან, რომ ეს დასახლებები შაჰაბასის შემოსევების დროს განადგურდა, მერე ხალხი ქვემოთ ჩასახლდა, მაღრაანში. ხოკერაშვილების რამდენიმე ოჯახი დღესაც იქ ცხოვრობს, იქვეა სოფლები ფიჩხოვანი და არგოხი.
კახეთი მდიდარია ბიომრავალფეროვნებით, განსაკუთრებით მცენარეულ სამყაროში და მაჭარეულის ხეობა საინტერესოა ამ მხრივაც. აქ ვნახავთ ულამაზეს იორდასალამებს – ჩვენ სა სახლის ნანგრევებში ვნახეთ, ხოკერაშვილების დარბაზის შუ აგულში იყო ამოსული. აქ ვნახავთ კავკასიის ენდემს, ძირმწა რას, რომელიც მედიცინაში გამოიყ ენებოდა. ვნახავთ ორქიდე ების რამდენიმე სახეობას და ვნახავთ ბზასაც. ერთი ნანგრევია, ბზიან საყდარს ეძახიან და ამ საყდრ ის შემოგარენიც, თვითონ ნანგრევებიცა და აკლდ ამებიც ბზებითაა დაფარული. რა თქმა უნდა, ყველა ნასოფლარს ვერ აღვადგენთ, რაღაცები ინგრევა და კვალი ქრება, მაგრამ ეს კვალი მაჭარეულის ხეობა ში ნამდვ ილად მკვეთრად ჩანს და მე მისი შენარჩუნება მინდა, ამ კვალს მივყვები. მაღრაან ის ტურზე ვცდილობ, ნაკლები ვი ლაპარაკო. აქ შენ თავად უნდა ნახო. არ გამოგრჩეს, თუნდაც, ძველი მილის ნაშთი, რომ თვითონვე წარმოიდგინო, როგორ მიე დინებოდა ღვინო; რომელი კუნჭული, დღეს რომ ხავსმოდებულია, უწინ რა ფუნქციით იყო დატვირთული. მაღრაანი ახმეტის მუნიციპალიტეტია, თელავიდან 20-25 წუთშია. ახლოა.
75 VOYAGER 22/2021
კახეთი
კისისხევი კისისხევი თელავიდან შვიდ კილომეტრშია და ცნობილია იმით, რომ მეექვსე-მეშვიდე საუკ უნეებ ის ღვთისმშობლის ეკლესია დგას სოფელში. ასევე, ვიცით, რომ კისისხევი და მისი შემო გარენი დასახლებული იყო ბრინჯაოს ხანაშიც, ხოლო შემდეგ ქრისტიან ობის გავრცელების ერთ-ერთ ცენტრს წარმოადგენ და კახეთში და მერვე საუკუნემდე, კახეთ-ჰ ერეთის სამთავროს წარმოქმნამდე, ჩართული იყო საქართველოს სამეურნეო- კულტურულ ცხოვრებაში. ამის დამადასტურებელია სოფელში აღმოჩენილი ადრინდელი შუა საუკუნეებ ის სამარხები.
ში სხვა ეკლესიაც, რომელიც, ვარაუდის მიხედვით, წარმართუ ლი ტაძრის საძირკველზეა აშენებული. ამ ვარაუდს ამყარებს ისიც, რომ არქეოლოგიური გათხრების დროს აქ აღმოჩნდა წარმართული არტეფაქტები. ახლა რასაც გეტყვით, დადასტუ რებული არ არის, მაგრამ ადგილობრივი მაცხოვრებლის ეზოში ინახება წარმართული ხანის ქვის ფალოსის მომცრო ქანდაკე ბა. ასევე, სოფლის მიდამოებშია აღმოჩენილი ობსიდიანის შუ ბის პირები და უამრავი კერამიკა. შუბის პირები მეც ვნახე შარ შანწინ, როცა ტყეში ვიყავით.
კისისხევი ძველ წყაროებში მოხსენიებულია როგორც „ქრის ტეს საფლავის მიწა“; ის ყოფილა დავით გარეჯისა და იერუ სალიმის ყმა-სოფელი, რასაც ადასტურებს იერუსალიმის არ ქიმანდრიტის მიერ გაცემული სიგელი. კისისხევიდან ყველაზე სწრაფი გზა გადადის დავით გარეჯში. როგორც ჩანს, ამ გზის გამოყენებით იგზავნებოდა ამ სოფლიდან გარეჯში ბაღ-ბ ოსტ ნეული. ცნობილია ისიც, რომ თამარ მეფემ თავის მასწავლე ბელს, ცნობილ საერო მოღვაწეს, ანტონ გნოლისთავისძეს, სამი ქალაქი უბოძა – სამთავისი, მარტვილი და კისისხევი.
კისისხევის ისტორიული ძეგლების სახელებიც უნიკალურია და საინტერესო ამბავზე მიუთითებს – გამცნობს, თითქოს, ამ ადგილის წარსული გამოცდილების დეტალებს.
ესეც ინდიკატორია ჩემთვის, რომ მნიშვნ ელოვანი კულტურუ ლი ან რელიგიური ცენტრი იყო – ესაა, რაც კისისხევზე ისწავ ლება, რაც ისტორიის წიგნებიდან ვიცით, ცხადია, ცნობების ნაწილი ისტორიულ წყაროებშია თავმოყრილი და ცალკეულ ნაშრომებში გაანალიზებული, მაგრამ მთავარი არტეფაქტები მიმოფანტული გახლავთ სოფელში და ტყეში. ერთ-ერთი ეკლესია, რომელიც ახლა კისისხევშია, ადრექრის ტიანული, მეხუთე საუკუნის ძეგლია. ის კულტურული მემკვიდ რეობის სიაშია შესული, მაგრამ მოსავლელია. ასევეა კისისხევ
მაგალითად, სოფლის თავში ადგილია – „რიგის საყდრები“. ასე ეძახიან, რადგან რამდენიმე ეკლესია, მართლაც გარკვეუ ლი რიგის, ტრაექტორიის მიხედვითაა განლაგებული. ამ ეკლე სიებს ჰქვია ქრისტეს ჯვრის ტვირთვის ეკლესიებ ი და უკავშირ დება თქმულებას, რომ ისინი ააგეს ქრისტეს მიერ გოლგოთის კენ გავლილი გზის ტრაექტორიის მიხედვით. დღეს 4 ეკლესიაა შემორჩენილი – ერთი არის ღია ადგილზე, სამი – ტყეში. ტყეში, თვითონ ხეობაში, მდინარე ჩამოდის, ისიც – კისისხევი და ამ მდინარის ხეობაში არის უამრავი ნასოფლარი, ეკლესია, მარ ნები – ბევრად უფრო ძველი, ვიდრე მაღრაანში. მაღრაან ისგან განსხვავებით, არ ვიცი, ეს ადგილები როდის გაუკაცრიელ და და დაიფარა ტყით. უფრო საეჭვოა, რომ აქ ეტაპობრივად წყვეტდნენ ცხოვრებას, მერე ისევ ბრუნდებოდნენ, მერე – მი დიოდნენ. ბევრი კულტურული ფენაა კისისხევში, ბევრი არტე ფაქტია და უცბად განადგურების, უცბად გაუკაცრიელების კვა ლი აქ არ ჩანს.
76 VOYAGER 22/2021
ჩვენ კისისხევში ორ ტურს ვაწყობთ ხოლმე. ერთია სოფლი სა და მისი მიდამოებ ის ტური – აქცენტით კულტურაზე. ვმოძ რაობ სოფლის ტერიტორიაზე, მის შემოგარენშიც ვეცნობით კულტურულ ძეგლებს და ბოლოს სიარულს „რიგის საყდრებში“ ვასრულებთ. ამ ტურში შედის ახლომდებარე სოფელი ვანთაც, სადაც, ასევე, ოთხი ისტორიული ძეგლია: შუასაუკუნეების ეკ ლესია, ადრე ქრისტიანული ეკლესია, ცნობილი სასულიერ ო მოღვაწის ილარიონ ქართველის სასახლის ნაშთები და მეცხ რე-მეთერთმეტე საუკუნეებ ის აბანო. ყველა ეს ძეგლი შესუ ლია კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაში. მეორე ტურია ლაშქრობა ხეობაში. ამ დროს გავდივართ კონ დამიანის ეკლესიას – ერთ-ერთი ასურელი მამის მიერ აშენე ბულ უნიკალურ და ულამაზეს ძეგლს – მეექვსე საუკუნის სამი ეკლესიის ბაზილიკას, რომელიც ასევე კულტურული მემკვიდ რეობის ძეგლია. მის თავზეა სწორედ კონდამიან ის გამოქვა ბულები, ოღონდ შიგნით ვერ შევდივართ იმიტომ, რომ დაზი ანებულია. ჯამში ოთხმოცდასამი გამოქვაბულია ამ ხეობ აში. არის ასეთი ადგილიც – ნაკარალი – წმინდა ნინოს ეკლესიაა იქ. არის ღვთისმშობლის ჭალა, თეთრაანის ხეობა, ილმაჯვა რი – სავსეა ეს გარემო ნაქალაქარებით, მარნებით, სხვადასხვა უფრო წვრილმანი არტეფაქტებით.
ობა ნაკვლევი არ არის, თუმცა, ვიცით, რომ კონ დიდად აქაურ დამიანის ქვაბები თამარ მეფის დროს არსებობდა. ქალაქი ქვაბული იყო, როგორც – ვარძია, ერთმ ანეთთან გარკვეული სისტემით დაკავშირებული, ჰორიზონტალურ მწკრივებად გან ლაგებული, ქვაბულ ოთახებში მოწყობილი ჭებითა და წყლის სათავსოებით.
ართანა ართანული ღვინო მიყვარს ძალიან და ამიტომ ჩემი პირადი განწყობა ეტყობა ამ ტურს – აქ დიდ აქცენტს სწორედ მეღვი ნეობის ისტორიაზე ვაკეთებთ. თუმცა, ისტორიული ძეგლებია მნიშვნელოვანი. ერთ- ერთი უნიკალური სანახაობაა ე. წ. უკა რებო ეკლესია, მეთერთმეტე საუკუნის ძეგლი, რომელსაც არ საიდან არ აქვს კარი, ამ ეკლესიაზეც ბევრი ლეგენდაა და ეს ლეგენდები იქ, იმ ველურ გარემოში, კიდევ უფრო ცხოველი ინ ტერესით ცოცხლდება ხოლმე. საერთოდ, ამ სოფლის ისტორიაც ანტიკური ხანიდან იწყება. ეს ეკლესია კი სოფლის თავში, ჩრდილოეთით, კავკასიონის ტყი ანი მთის კალთაზეა აგებული. გადმოცემის მიხედვით, ის და კავშირებულია ალავერდისა და ნეკრესის ტაძრებთან. გარეთა კედლები დაუმუშავებელი ქვებითაა აგებული. იქ შესვლა მე ორე სართულის სამხრეთი კედლიდანაა შესაძლებელი, დაახ ლოებით ოთხი მეტრის სიმაღლიდან. ამიტომ ადგილობრივებში ის „უკარო ეკლესიის“ სახელითაა ცნობილი. მეორე სართული
77 VOYAGER 22/2021
კახეთი
დარბაზული ტიპის სამლოცველოა, რომელიც, სავარაუდოდ, განდეგილი ბერისთვ ის იყო განკუთვნილი და არა მრევლის მი საღებად. გადახურვაში სწორკუთხა ხვრელია დატანილი, რომ ეს უკავშირდება. ლის მეშვეობითაც პირველი სართული მეორ ეკლესია დღეს აღარაა მოქმედი. ველურ ბუნებაში დგას მარ ტოდმარტო და მასთან შეხვედრა, მოულოდნელობის ეფექტის გამო, კიდევ უფრო დიდ შთაბეჭდილებას ახდენს მნახველზე. ართანაზე ასეთი თქმულება არსებობს: ლეკიანობის პერიოდში მტრის ლაშქარი მიდიოდ ა დიდ საგ რემო გზაზე; როცა ლოპოტაში გასულან, ერთ მეომარს წყალ ში ცხენი შეუგდია, შეუმჩნევია მდინარეში ნაფოტი, რომელიც ამოუღია და სარდლისთვ ის მიუტანია ნიშნად იმისა, რომ ამ ხეობაში ხალხი ცხოვრობდა. ლაშქარი მობრუნებულა, აჰყო ლია ხეობას და სოფლები ნანგრევებად უქცევია, ხალხისთ ვის კი დიდი ხარკი დაუკისრებია. თურმე მაშინ ადგილობ რივი გლეხი მიჰყავდათ ტყვედ, რომელიც ყვიროდა „არ წა მიყვანი თანაო“, საიდანაც წარმოდგება ახლანდელი სახელი „ართანა“. ართანაში პირველ რიგში ხელუხლებელი ბუნება და ბიომრა ვალფეროვნებაა. აქაა მდინარე დიდხევის ხეობა, სადაც რთუ ლი რელიეფის გამო მინიმალური ზეწოლა განიცადა გარემომ და ბიომრავალფეროვნება პირვანდელი სახითაა შემორჩე ნილი. თუმცა, ამ ტყეების გარკვეულ ნაწილში მაინც გვხვდება დასახლებების ნარჩენები. მაგალითად, აქაა დედოფლის ნა სახლარები, სოფლიდან შვიდ კილომეტრშ ი, თუმცა, არაფერი ვიცით თარიღის შესახებ, კვლევა არ ჩატარებულა და ჯერჯერო ბით ვერ ვნახე მასალები. ზოგიერთი შენობა ამ ადგილზე ისეთი უცნაური ფორმისაა და არც კი ვიცი, რა ვიფიქრო, რა ფუნქც ია ჰქონდა ადრე. დიდხევის ხეობაშია ჩანჩქერები, კოლხური ტი პის რელიქტური ტყეები მარადმწვანე ქვეტყით, ეკოტურიზ მისთვის და ველური ბუნების ტურიზმისთვისაც ძალზე მნიშ ვნელოვანი. აქაც ორი ტური გვაქვს: სოფელი ართანა და მისი მიდამოები ე – ეს სალაშქრო, ორდღიანი ტური დიდხევში. და მეორ
ვაშლოვანი ვაშლოვანი დაცული ტერიტორიაა და იქ ყველა დადის, თითქოს, ყველამ იცის ამ მხარის უნიკალურობები, მაგრამ ჩვენი ტურები სხვა აქცენტებს შეიცავს. ჩვენ იქ სიარული მარტის მეორე ნახევრიდან მაის ის პირველ ნახევრამდე გვიყვარს, როცა ხარობს ორქიდეების, იორდასალამები სა და ზამბახების უნიკალური სახეობები და სხვა ძალიან საინტერესო მცენარეები. ბიომრავალფეროვნება ვაშლო ვანში მეტისმეტი სიცხის გამო მერე კვდება, თან გიურზა აქ ტიურდება, რაც ზრდის იქ მოგზაურობის რისკს. საქართველოში 70-მდე სახეობის ორქიდეაა – იგივე ჯად ვარი, ზოგიც გუგულის კაბის სახელითაა ცნობილი. ერთი მათგანი, რომელიც ვაშლოვანში იზრდება, მარტიდან ყვა ვის – ამიტომ ადრე გაზაფხულზე როცა მივდივართ, აუცი ლებლად მოვინახულებთ ხოლმე მასაც. აქაა იორდასალა მები, ტიტები, ზამბახები, ორქიდეები, ხასხასა მდელოები, ნათელი ტყეები, კლდეები, გამოქვაბულების ზღაპრული პერსონაჟები, პალეონტოლოგიური ნაშთები, ცოცხალი რელიქტების სამყარო და ჩვენ სწორედ ასეთ ვაშლოვანს გაჩვენებთ. უნდეთ – ეს კიდევ ცალ შეიძლება, იქ შემოდგომით დავბრ კე თავგადასავალია – ფერებზე დაკვირვება ამ უნიკალურ ადგილზე, რომლის მსგავსიც არაფერია საქართველოში.
78 VOYAGER 22/2021
79 VOYAGER 22/2021
კახეთი
ალაზანი ხმაურიანია, მაგრამ პანკისის ხმას ვერ ფარავს 80 VOYAGER 22/2021
ნ უცა ცქიმ ან აურ ი 2010 წელს, ჩემი ბელგიელი მეგობრებისგან წე რილი მივიღე, მთხოვდნენ, პანკისის ხეობაში სამოგზაუროდ გავყოლოდი. იმ დროს ნამყო ფი ჯერ კიდევ არ ვიყავი და რაც ვიცოდი, ისიც – ტელევიზორიდან, სადაც კარგს არაფერს ჰყვე ბოდნენ პანკისზე. თუმცა, ზოგჯერ რა კარგია, რომ ახალგაზრდობის გამო სირთულეებს არ უშინდები და ტყუილ-მართლის გარკვევას პირ დაპირ იწყებ – თავგადასავალში გადაშვებით. პანკისზეც ასე ვქენი, დავადე თავი და სხვების აზრის გაუთვალისწინებლად წავედი – ამით და ვაღწიე თავი ახლობლების სტერეოტიპებს – ერ თმა ნაცნობმა მძღოლმა ხომ უარიც კი მითხრა წაყვანაზე, არა ცუდი გზის გამო, არამედ იმიტომ, რომ გადმოცემით იცოდა პანკისის კრიმინოგე ნური სიტუაციის ა და საფრთხეების შესახებ. ასე მივადექი ჩემს ორ ბელგიელ მეგობართან ერთად პანკისის ხეობის ყველაზე დიდ სო ფელს, დუისს. 81 VOYAGER 22/2021
კახეთი
თბილისიდან 130 კილომეტრით დაშორებული პანკისის ხე ობა კახეთში, მდინარე ალაზნის ზემო დინების ხეობ აში, ახ მეტის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზ ეა გაშლილი. თბილისი დან გზას დაახლოებით ორი საათ ი სჭირდება. პანკისის ხეობა მდინარე ალაზნის გასწვრივ 18 კმ-ზეა გადაჭიმული და საკმაოდ ვიწროა. დასავლეთით თიანეთის ზეგანი, ხოლო აღმოსავლე თით თუშეთის მაღალი მთები ემიჯნება. ჯოყოლო, ბირკიანი, ომალო, დუმასტური, ზემო ხალაწანი, შუა ხალაწანი, ქვემო ხალაწანი, წინუბანი, ძიბახევი – ქისტებით დასახლებული ეს სოფლები მდინარე ალაზნის ხეობ აში ერ თმანეთის სიახლოვესაა განლაგებული, რამდენადაც ამის სა შუალებას ხეობის სივიწროვე იძლევა. სოფელი ჯოყოლო მისი დამაარსებლის, ჯოყოლა დარქეზანაშვილის სახელს ატარებს და ის ვაჟა-ფშაველას „სტუმარ-მასპინძლის“ მთავარი გმირის, ჯოყოლას პროტოტიპია – გვიამბობს პანკისის ეთნოგრაფიულ ები მუზეუმში ხასო ხანგოშვილი და ექსპონატებს გვათვალიერ ნებს. ჯოყოლა დარქეზანაშვილის ამბავი არნოლდ ზისერმანსაც აქვს მოთხრობილი თავის წიგნში „25 წელი კავკასიაში“. ჭაბუ კი ზისერმანი, იმ დროს, როდესაც ჯოყოლა გაიცნო, თიანეთის მაზრის კანცელარიის უფროსი იყო. 1848 წლის ივლისში იგი სო ფელ მუცოში იმყოფებოდა, როდესაც ჯოყოლამ თავისთან, კავ კასიონს გადაღმა, მაისტში მიიწვია. როგორც არნოლდ ზისერ მანი წერს თავის წიგნში, ჯოყოლას სოფელი იმდენად მიუვალ და ბნელ ხეობაში იყო, რომ ცხენით პოლიციის მოხელეც კი ვერ გაივლიდა. მწირ მიწას მხოლოდ ერთეულ ების გამოკვება შეეძ ლო. ამის გამო მამაკაცები ყაჩაღობით ირჩენდნ ენ თავს. ძირი თადად კი ხევსურებს ესხმ ოდნენ და პირუტყვსა და საკვებთან ერთად ხშირად ტყვეებსაც იტაცებდნენ.
ჯოყოლას მიზნად დაეს ახა ხევსურებთან შერიგება და მაისტი დან პანკისის ხეობ აში გადასახლება. გარდა მცირემიწიან ობი სა, ამას სხვა საფუძველიც ედო. ერთ- ერთი მიზეზი, შამილის მიერ ისლამის გასავრც ელებლად მიღებული მკაცრი ღონისძი ებები იყო. ასეთი ამბები ჩეჩნებს უფრო მშვიდობიან ი გარემოს საძებნელად უბიძგებდა. საბოლოოდ, მხლებლებთან ერთად ალაზნისთავში ამოსული ჯოყოლა თუშეთის მოურავ ივანე ცის ო ბოლო შუღლს. კარიშვილს გაეფიცა ძმად და ასე მოეღ 1855 წელს, პანკისის ხეობ აში, სადაც დღეს სოფელი ჯოყოლოა გაშენებული, ქისტების ორმოცდათოთხმეტი ოჯახი დასახლდა. სოფელს ასე მოიხსენიებდნ ენ: Второе мирное поселение кистов – ქისტების მეორ ე მშვიდობიანი დასახლება. დღევანდელ დუ ისს კი ერქვ ა Первый Мирный аул – პირველი სამშვ იდობო აული. თუმცა თავად ჯოყოლას აღსასრული ისეთივე ბობოქარი იყო, როგორც საერთოდ მისი ცხოვრება. იგი ფშავის უბნის უფროსის დავალებით, თხუთმეტ მილიციელ ის თან ერთად, 1855 წლის 14 ივლისს, საქართველოს საზღვრ დაცვის მიზნით, შამილის ერთ-ერთ რაზმთან საბრძოლველად გაგზავნეს. ეგენი ერთმანეთს ქაჩუს თავს შეხვედრიან. ჯოყო მოწინააღმდ ის ლა მცირე ჯგუფთან ერთად, ხუთასკაციან რაზმს ხუთი საათ ეგობას. ამ შეტაკების დროს განმავლობაში უწევდა წინააღმდ დაიღ უპა ჯოყოლა და მისი შეფიცული მეგობარი ზვიად ლაგა ზიშვილი. არსებობს მოსაზრება, რომ სწორედ ამ დაღუპული ძმადნაფი ცების სახელები უწოდა ვაჟამ „სტუმარ-მასპინძლის“ პერსონა ჟებს.
მეჩეთი სოფელ დუისში
82 VOYAGER 22/2021
ამფიითეატრი
l დაახლოებ ით ათი წლის წინ, სატელეფონო კავშირი ხეობ აში ძალიან ცუდი იყო და დედაჩემი – შვილი რომ ორ უცხოელ ბიჭ თან ერთად, ლამის ტერორისტული რეპუტაციის მქონე ხეობ აში გაუშვა – ჩემი დარეკვიდან დარეკვამდე ცოცხლობდა, ჩვეუ ლებრივ, ჩემს სამოგზაურ ო ხუშტურებს შეჩვეული დედაჩემის თვისაც კი ეს წარმოუდგენელი სითამამე იყო. პანკისის ხეობ აში მაცხოვრებელი ოჯახების უმეტესობა ხომ ქისტები არიან და დე დას სწორედ ამ ხალხის ეშინოდა – საქართველოში ოდითგანვე მცხოვრები ჩეჩნური ფესვების მქონე ეთნიკური უმცირესობის, რომლებიც მედიაშ ი არასწორად გავრცელებული ინფორმაცი ის გამო, რომ ხეობ ას თვით ბინ ლადენი აფარებდა თავს, გარკ ვეული ხნით ადრე მთელმა მსოფლიომ გაიცნო. საერთაშორი სო ტერორისტულ ქსელებთან კავშირი, ქისტი ახალგაზრდ ების გადინება სამხედრო-კრიმინალური ტიპის უცხოურ ორგანი ზაციებში, კულტურული და სოციალური ინტეგრირების პრობ ის კონფლიქტი და მათი ლემა, რამდენიმე პოლიტიკური ხასიათ იფოს მხრიდან, ამ ყველაფრის ხარვეზებიან ი მართვა სახელმწ არასწორი, ზედაპირული გაშუქება სრულიად საკმარისი აღ მოჩნდა, პანკისის სტიგმა გამძაფრებულიყო. ყველაფერი კი საბჭოთა კავშირის რღვევის შემდეგ დაიწყო. პანკისის მოსახლეობ ის დიდი ნაწილი ფერმებსა და ადგილობ რივ მეურნეობებში იყო დასაქმებული, ნაწილი კი რაიონულ ფაბრიკა-ქარხნ ებში. საბჭოთა კავშირის დაშლასთან ერთად კი ყველაფერი გაჩერდა. მოიშალა ინფრასტრუქტურა, ხალხი უმუ შევარი დარჩა. პანკისელებისთვის ერთადერთი ხსნა ჩეჩნეთინგუშეთში მშენებლობებზე გაჩენილი სეზონური სამუშაოებ ი იყო. პანკისელმა ოსებმა კი უკეთესი ცხოვრების საძებნელად ვლადიკავკაზს მიაშურეს. სამუშაოს შოვნის მიზნით ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში მიგრაციამ მასობრივი ხასიათი მიიღო და ქისტებთან ერთად, ბევრი ქარ თველიც აღმოჩნდა კავკასიონს გადაღმა. თუმცა 1994 წლის მიწურულს, რუსეთსა და ჩეჩნეთს შორის დაწყებულმა კონფლ იქტმა სიტუაცია რადიკალურად შეცვალა. 1994 წლის დეკემბერში, რუსეთის ჯარი ომის გამოუცხადებლად შეიჭრა ჩეჩნეთის რესპუბლიკა იჩქერიაშ ი. 30 ათასი ჯარისკა ცი, 230 ტანკი, 450 ჯავშანმზიდი – ასე დაიწყო რუსეთ-ჩეჩნეთის პირველი ომი. ინტენსიურმა დაბომბვებმა დედაქალაქი გროზ ნო მიწასთან გაასწორა. მოსახლეობა უკეთეს შემთხვევაში თავშესაფრის გარეშე დარჩა, ნაწილი კი დაბომბვებს შეეწირა. 1996 წელს, ჩეჩნეთის რესპუბლიკის პირველი პრეზიდენტი რუ სეთის სპეცსამსახურებმა სოფელ გეხი-ჩუსთან მოკლეს. 1997 წლის იანვარში იჩქერიის რესპუბლიკაში მეორე პრეზი დენტად ასლან მასხადოვი აირჩიეს და ქვეყანა ჩაებ ა რუსეთ თან მეორე ომში. სწორედ მასხადოვის მმართველობის პერიოდში გაძლიერ და ქვეყანაში ისლამის რადიკალური მიმდინარეობა ვაჰაბიზ მი, რომელმაც ქაოსთან და კრიმინალთან ერთად, ნელ-ნ ელა, კავკასიონს გადმოღმა, პანკისის ხეობ აში გადმოინაცვლა. რო გორც ხვთისო მამისიმედაშვილი წერს თავის წიგნში „პანკისი: წარსული და თანამედროვეობა“, „იქ, სადაც მკვეთრად იცვლე ბა საზოგადოებრივი ფორმაცია, ხალხი ეძებს სხვა ალტერნატი ვას. ვაინახებში ეს ალტერნატივა ისლამური ფუნდამენტალიზ მი აღმოჩნდ ა“. 1999 წლისთვ ის, ვაჰაბიზმმა თითქმ ის მთელი პანკისის ხეო ბა მოიცვა, განსაკუთრებით პოპულარული კი ახალგაზრდებში გახდა. სწორედ ამ პერიოდში დაწყებულმა ჩეჩნეთის მეორე
ომმა რუსეთთან ხალხის ფიზიკური განადგურების საფრთხე კიდევ ერთხელ დააყენა. ამიტომ, ჩეჩნების ნაწილმა ინგუშეთს მიაშურა, ნაწილმა კი კავკასიონ ი გადმოლახა და თავშესაფარი პანკისში იპოვა. როგორც ახლა იხსენებენ უხუცესები, დევნილთა რაოდ ენობამ დამხვდ ურებს გადააჭ არბა. მოსულმა ჩეჩნებმა თან თავიანთი ჩვევები და ადათ-წ ესები მოიტანეს, რამაც ცხოვრების საერთო რიტმზე გავლენა იქონია. ქისტი უხუცესი და მწერალი, ხასო ხანგოშვილი იხსენებს, რომ იმ ავად სახსენებელ დროს, პანკისის ხეობაში ბევრი იყო მო ჯაჰედებს ამოფარებული უცხოეთის დაზვერვის სამსახურის წარმომადგენელი. პანკისში დანაშაულებრივი ქმედებებიც წა ხალისდა და ნარკოტიკით და იარაღით ვაჭრობასთან ერთად, გამოსასყიდის მიზნით ადამიანთა გატაცებაც. სწორედ ამ პე რიოდ იდან დაიწყო პანკისში მიმდინარე მოვლენების გაშუქე ბა უცხოურ პრესაში. პირველი გახმაურებული საქმე 2000 წლის აგვისტოში, წითელი ჯვრის ორგანიზაციის წევრების გატაცება იყო. იმავე წელს გაიტ აცეს ესპანელი ბიზნესმენები, რომლებიც წელიწადზე მეტხანს იმყოფებოდნენ ტყვეობაში. დიდი რეზო ნანსი მოჰყვ ა 2002 წელს ინგლისელი ბიზნესმენის, პიტერ შოუს გატაცებასაც. საბედნიეროდ, ტყვე უვნებლად გაათ ავისუფლეს რამდენიმე თვეში. ერთი წლით ადრე – 2001 წელს კი, თუშეთის მთებიდან გაიტაცეს ოთხი სასულიერო პირი. სამი მალევე გაა თავისუფლეს გამოსასყიდის გარეშე, მამა ბასილი (მაჩიტაძე) კი დღემდე დაკარგულად ითვლება. სიტუაც ია კონტროლს აღარ ექვემდებარებოდა და ადგილობ რივმა მოსახლეობამ ერთ გამოსავალს მიაგნო: ქისტი უხუცესე ბის ინიციატივით, 150 ადამიანისგან შემდგ არი სახალხო რაზმი ჩამოაყ ალიბეს. თითოეუ ლ გვარს ხუთ-ხ უთი კაცი უნდა გამოეყ ვანა და ხეობაში ემორიგევათ. ამით იმედი ჰქონდათ, რომ სოფ ლებში სიმშვ იდეს დაამყარებდნ ენ. 2001 წლის 27 ნოემბერს, 21:50-ზე კი რუსეთმა პანკისის ხეობის დაბომბვ ა დაიწყო. სოფლები პანიკამ მოიცვა, საბედნიერ ოდ, ხეობ ას დენი არ მიეწ ოდებოდა და ჩაბნელებული მოსახლეობა მსხვერპლ ის გარეშე გადარჩა. ძირითადად დაიბ ომბა ტბათანას ობდნენ აუფეთ მიდამოებ ი. აქ მწყემსები კიდევ დიდხანს პოულ ქებელ ჭურვებს. ერთი წლის თავზე, 2002 წლის ხუთ აგვისტოს, რუსეთმა კვლავ შეუტ ია პანკისს და განაახლა დაბომბვა. გაცხა დებული მიზანი „ხეობის ტერორისტებისგან გაწმენდა“ იყო. ხეობ აში ცხოვრება აუტანელი გახდა. უხუცესთა საბჭო და მშვი დობიანი მოსახლეობ ა უკვე დაჟინებით მოითხოვდა ხეობ აში ქართული ძალოვანი შენაერთების შეყვანას. საბოლოოდ, 2002 წლის 25 აგვისტოს, საქართვ ელოს ხელისუფ ლებამ ოფიციალ ურად დაიწყო სამეთაურო-საშტაბო სწავლებე ბი „კახეთი 2002“ და საჯარისო დანაყოფები ხეობის სიღრმ ეში განლაგდნენ. ამერიკის შეერთებული შტატების სენატორებმა, ჯონ მაკკეინმა და ფრედ ტომპს ონმა კი, ნატოს მაღალჩინოსან წარმომადგენელთან ერთად, განაცხადეს, რომ საქართვ ელო თავის ტერიტორიაზე სპეცოპერაციებს თავად განახორციელებს. „პანკისის კრიზისი“ – ამ ორ სიტყვაში მოიყ არა თავი ბრძო ლის 10-წლიანმა ისტორიამ. 2003 წლიდან კრიზისი დასრულდა და ხეობაში მშვიდობა დაბრუნდა. ეს კი ადგილობრივი თემის დიდი ჩართულობით მოხდა. თუმცა, მშვიდი ცხოვრება ბოლო წლებში რამდენჯერმე კიდევ დაირღვა. ყველაზე გახმაურებუ ლი ტრაგედია 19 წლის თემირლან მაჩალიკაშვილის მკვლე ლობას უკავშირდება.
83 VOYAGER 22/2021
კახეთი
84 VOYAGER 22/2021
ესაა ხასო ხანგოშვილი. რანაირი კაცია, იცი? მთელი ხეობის სახეა, ისეთი ლურჯი თვალები აქვს, ისეთი გოროზი და სამართლიანია, რაღაცნაირად უნებურად პატივისცემას რომ იწვევს. მე მგონია, მარტო მის გასაცნობად უნდა ჩავიდეს ადამიანი პანკისში.
დღეს, ამ ამბების ფონზე, პანკისის სტიგმა კვლავ ძლიერ ია. პან კისელების ხმა აქეთ, საქართველომდე, კვლავაც ცუდად აღ წევს. არ ვიცი, რას დავაბრალო ეს – ალბათ, უბრალოდ, საკმა რისი არ კეთდება ამ რეგიონ ის მიმართ კრიმინალური სტერეო ტიპების მოსასპობად. მაგალითად, ჩემთვის ისიც კი უკითხავთ ხშირად, საჭიროა თუ არა ხეობაში შესაღწევად პასპორტი. რა თქმა უნდა, არაა საჭირო. პანკისი საქართველოს ისეთივე განუყოფე ლი ნაწილია, როგორც მთლიანად კახეთი, საიდანაც ადის გზა ამ ულამაზეს ხეობაში. ვფიქრობ, უფრო მეტმა ადამიანმა უნდა იმოგ ზაუროს პანკისში და ამით პანკისის სტიგმის რღვევას შეუწყოს ხელი. ალაზანი კი დიდი და ხმაურიანია, მაგრამ – არც ისეთი, პანკისიდან წამოსული ხმა რომ გადაფაროს.
საქართველო დაინტერესებულიც კი იყო იმ დროს ლეკთა გა მუდმებული თარეშისგან გაუკაცრიელებულ პანკისის ხეობაში ეს გამორჩეულად მამაცი და მეომარი ხალხი დაესახლებინა. გირჩევთ, სოფელ დუისში, პანკისის ეთნოგრაფიულ მუზეუმში შეხვიდეთ ამ ხალხის კულტურისა და ისტორიის გა საცნობად. იქვე აუცილებლად შეხვდებით ხასო ხანგოშვილს – მუზეუმის დამფუძნებელ პანკისელ უხუცესს, რომლის ლურჯ თვალებსა და საუბრის მანერაში კავკასიის მთისა და უხსოვარი წარსულის შესახებ ძალიან მნიშვნელოვანი ცოდნა ირეკლება. პანკისის ეთნოგრაფიული მუზეუმი ხეობაში მცხოვრები ქისტე ბის, თუშების, ფშავლებისა და ოსების კულტურასა და თვით მყოფადობას წარმოაჩ ენს, მათ ყოფა-ცხოვრებას ასახავს და ისტორიულ მემკვიდრეობას აჩვენებს. აქ მრავალი საინტერესო ექსპონატია, ბევრია ადგილობრივთა პირადი ნივთიც: ხალიჩები და ფარდაგები, საჩეჩელი და ძაფის სართავი, საქსოვი დაზგები. ყველაფერი, ანტიკური ხანიდან შუა საუკუნეებამდე, ყველაფე რი, რაც კი პანკისის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრები სას აღმოუჩენიათ. აქ ასევე ნახავთ ჩეჩნეთიდან ლტოლვილთა მიერ გადმოტანილ ნივთებს, ისტორიულ და ეთნოგრაფიულ მა სალებს. ერთ-ერთი ექსპ ონატი, ჩეჩნეთის პირველი პრეზიდენ ტის, ჯოჰარ დუდაევ ის სასახლის მცირე ზომის ასლია. გამიმართლა და დუისის ყველაზე დიდ მეჩეთში ქისტი ქალე ბის მიერ შესრულებული სუფისტური რიტუალი – ზიქრი ვნახე. ზიქრს, რომელსაც პანკისში „ძიერათს“ ეძახიან, გარდაცვლ ი ლის გასვენების დროსაც ასრულებენ, ქალის გარდაცვალების შემთხვევაში ქალები, ხოლო მამაკაცის გარდაცვალების შემ თხვევაში – მამაკაცები. ზიქრის შესასრულებლად პარასკევო ბით იკრიბებიან და ღმერთს მშვიდობას, ცოდვების მიტევებას, შვილებისა და შვილიშვილების კარგად ყოფნას, საქართვე ლოსთვის მშვიდობას სთხოვენ.
l
ყველაფერი განსხვავებული აქვთ იმისგან, რაც ჩვენთვის ნაცნობი და ჩვეულია – რელიგია, ენა თუ სოციალური წეს-ჩვეულებები, თუმცა, ამავე დროს, ახლობელი და მშობლი ური ხალხია. მეტიც, აქაურების ძირითადი საურთიერთობო ენა ყოველთვის იყო ქართული. ქისტებმა და ოსებმა ქართული ტრადიციის ამებრ, შვილსა და ძე-ზე დაბოლოებ ული გვარებიც მიიღ ეს. პანკისელი ქისტები და ოსები, თავიდანვე ქართვ ელ მთიელ ბავშვებთან ერთად სწავლობდნენ სკოლაში. ქართული სულიერი და მატერიალური კულტურული გავლენა კი მათ ყო ველდღიურ ცხოვრებაში იგრძ ნ ობა. დღემდე ხშირია შერეული ქორწინებები, ამიტომაც ოჯახებში მშობლიური, ქისტურისა და ქართულის შერევით მიღებულ ენაზე მეტყველებენ. ეს პანკი სური დიალ ექტია, რომელიც საგრძნობლად განსხვ ავდება ჩეჩ ნურისგან, მაგრამ ახლოს დგას ქართულთან. მე თუ მკითხავთ, პანკისელების სამეტყველო ენა ძალიან ლამაზი მოსასმენია, რბილი და მელოდიური. თანაც, ლაპარაკისას იმდენ ქართულ სიტყვას იყენებენ, თუკი დაკვირვებით მოუსმენთ, საუბრის ძა ფის დაჭერასაც შეძლებთ. ისინი ხომ აქ, ამ ხეობაში, კახეთის ბარის მთისწინეთში, მე-13 საუკუნიდან სახლობენ. კომპაქ ტურ ჩამოსახლებას კი უკვე მე-18 საუკუნის ბოლოდან იწყე ბენ, რასაც გარკვეულწილად პოლიტიკური სარჩულიც აქვს –
© www.facebook.com/NazysGuestHousePankisi/photos
ქისტები გამორჩეული ტრადიციების მქონე მთის ხალხია. სა ქართვ ელოში მცხოვრები პანკისელი ქისტები ჩეჩნები არიან, რომლებსაც ვაინ ახებს უწოდებენ.
ზიქრი ჯგუფური ლოცვის ფორმით კავკასიაში მხოლოდ პანკის სა და ჩეჩნეთში ტარდება, თუმცა ამ რიტუალს გაქრობა ემუქ რება, რადგან მასში მონაწილე ქალების უმეტესობა ასაკოვანია და ჯანმრთელობა აღარ უწყობთ ხელს, ხოლო პატარები საჯა როდ არ გალობენ. ზიქრის შემსრულებლები ჰაჯის მიმდევრე ბი არიან და რადგან პანკისში ამ მიმდინარეობის სკოლაც არ არის, ახალგაზრდებიც პროცესში ნაკლებად ერთვებიან. ზიქრიზე დასწრება ყველას შეუძლია, თუმცა ქალებს მოეთხო ვებათ თავის შებურვა და გრძელი კაბა, ანდა შარვალი და მა მაკაცებიც მხოლოდ გრძელი შარვლებით დაიშვებიან.
85 VOYAGER 22/2021
© www.facebook.com/NazysGuestHousePankisi/photos
კახეთი
პანკისის ხეობ ის სოფლებიდან დღეს ქისტები ცხოვრობენ ძი ბახევში, ბირკიანში, ჯოყოლოში, ომალოში, შუახალაწანსა და დუისში. ზემო ხალაწანში ქისტებთან ერთად ფშავლებიც სახ ლობენ. ქისტები ცხოვრობენ დუმასტურში, ქვემო ხალაწანსა და წინუბანში. ადრე ეს სოფლები მეტწილად ოსებით იყო და სახლებული. ახლა თან ვიაროთ სოფელ-ს ოფელ და თან მარშრუტებს გა განდობთ – საით და როგორ ჯობს მოგზაურობა. თუ პანკისის ფოტოებს „გუგლის“ საძიებელში ვნახავთ, პირველი, რასაც გაჩვენებთ, ხადორის ჩანჩქერი და ჰესია. დუის იდან 10 კილომეტრში მდებარე ჰიდროელექტროსადგური და წყალ ვარდნილი ტურისტებისთვის ყველაზე პოპულარული ადგილია. სოფლიდან ხეობ ის ბოლომდე გრუნტის გზა მიდის და მაღალი გამავლობის მანქანით თითქმ ის ბოლომდე მივდივართ. თუმცა, იმდენად ლამაზი ხეობაა, რომ ყველა დაგუბებასთან, ხესთან და ქვასთან მოგინდებათ გაჩერება, დაკვირვება და ფოტოს გადა ღება. ამიტომ გირჩევთ, ბოლო სამი კილომეტრი მაინც ფეხით გაია რ ოთ. გზა მარტივი და იმდენად სასიამოვნოა, ვერც კი შე ამჩნევთ. მდინარეში წყალი დაუჯერებლად სუფთა და კამკამაა, ადგილ-ადგილ სილურჯეც დაჰკრავს და ანარეკლიც მკაფიოდ ჩანს ფერად კენჭებზე.
ადგილზე აუცილებლად დაგხვდებათ დარაჯი ნოდარი ძია, რომელმაც ძალიან ბევრი საინტერესო ისტორია იცის. ჰესის ლითონის კონსტ რუქცია პატარა აივანს ქმნის, სადაც ტურის ტებს უყვართ კამერებთან პოზირება. აქედან უკვე კარგად ჩანს ქისტი ქალის თმებივით გადმოღვრილი ხადორის ჩანჩ ქერი. კონსტრუქციაზ ე ასვლისას სიფრთ ხილე და ყურადღება გამოიჩინეთ, ხოლო თუ მცირეწლოვანი ბავშვები გახლავთ, გირჩევთ, თავი შეიკავოთ აივანზე გასვლ ისაგან, რომელიც არც ისე უსაფრთხოა. ფეხმარდი ტურისტებისთვ ის ერთდღიანი მარშრ უტია პანკი სის ციხის ბილიკი, რომელიც სოფელ ზემო ხალაწანში იწყება და ხეობის ერთ- ერთ მთავარ ღირსშესანიშნაობასთან, პანკისის ციხესთან მიდის. მარშრ უტი უმეტესად ტყეში მიმავალ საფეხმავლო ბილიკს მიუყვება, ნელ-ნელა კრეფს სიმაღლეს, ჩოხურისგორის ქედზე ადის და პანკისის ციხის კომპლ ექსისკენ მიემ ართება. ეს ციხე სოფელ მაღრაანის ჩრდილოეთით ოთხ კილომეტრში, ხალაწნისა და მაღრაანის ხევების წყალგამყოფ მაღალ მთაზეა აღმართული. პანკისის ციხე განვითარებულ შუა საუკუნეებში, პანკისის საერისთავოს ცენტრი იყო. ის კახეთის მეფე კვირიკე III დიდმა დააარსა, თუმცა ციხე ბევრად ადრე უნდა იყოს აგებული. რთულ რელიეფზე ნაგები ციხე ორ სხვა
86 VOYAGER 22/2021
სოფელ ჯოყოლოდან მარშრუტი თავდაპირველად გრუნტის სამანქანო გზას მიუყვება და ხეობის დასავლეთით მდებარე – ბალთაგორის კოშკთან მიდის – ეს მარშრუტის პირველი ღირსშესანიშნაობაა. საბრძოლო კოშკი XVI საუკუნეში აუგიათ ჩრდილოეთიდან მომხდური ლეკებისგან თავდასაცავად და სამ სართულიანი ყოფილა. კარგ ამინდში აქედან შესანიშნავად მო ჩანს პანკისის ხეობა და მისი სოფლები. ბალთაგორის კოშკიდან მარშრუტი დაბლა ეშვება და ვრცელი მინდვ რების გავლით ამ ფითეატრთან მიდის, აქ მემორიალ ია, რომელიც საქართველოს ერთიან ობისთვის ბრძოლაში დაღუპულ პანკისელთა ხსოვნას ეძღვნება. ისინი ბოლშევიკების მე-11 არმიის წინააღმდ ეგ ბრძო ლებში მონაწილეობდნენ. მოგვიან ებით ქაქუცა ჩოლოყაშვილის აჯანყებულებს შეუე რთდნ ენ და შეფიცულთა რაზმის ძირითად დასაყრდენს წარმოადგენდნ ენ. ქაქუცა წარმოშობით მატნიდან იყო, ამიტომ ქისტებთან ბავშვობიდან მეგობრობდა. მას პანკის ში დღემდე დიდი სითბოთი და სიყვარულით იხსენებენ. როგორც პანკისელი უხუცესი და ისტორიკოსი, ხასო ხანგოშვილი ამბობს, საყურადღებო ფაქტია, რომ იმ პერიოდში დაბადებულ ვაჟებს, პანკისის ხეობაში ძალზე ხშირად არქმ ევდნ ენ ქაქუცას. ხეობაში გასართობი ბევრი არაფერია. ქალაქელი ბავშვებივით, აქაც ნახავთ გაჯეტებში თავჩარგულ მოზარდებს. თუმცა, კარგ ამინდში, განსაკუთრებით კი გაზაფხულიდან გვიან შემოდგო მამდე, ყველაზე ხმაურ იან ი წერტილი სოფელ ჯოყოლოს მწვა ავთ ნე სტადიონ ია. თუკი ახლოს ჩაივლით, აუცილებლად მოჰკრ თვალს ყიჟინით მორბენალ, მოუქანცავ ბავშვებს. ბურთის დევ ნა ხომ ყველა ბიჭის საყვარელი სპორტია. ბურთის გარდა, ად გილობრივები ცხენებთანაც მეგობრობენ. დღეობ ებზე ხშირად იმართება დოღი და ეს ისეთი სისხლის ამაჩქროლებელი სანა ხაობაა, გულგრილს ვერავის დატოვებს. უუნაგირო ცხენებზე, ნახევრად ფეხზე მდგარი მხედრები ხმამაღალი შეძახილებით და ჭენებით წარმოუდგენელი სისწრაფით დაქრიან.
დასხვა დონეზე მდგარი ნაწილისგან შედგება – ციტადელისა და ქვედა ციხისგან. კომპლ ექსი კი ნატეხი ქვით ნაგები კედლითაა შემოზღუდული. ებათ, რომ გზად რამდენიმე მოსწორებული ადგილი შეგხვდ ლებიც შესვენებისთვის გამოდგება. ბილიკი ციხე-სიმაგრის გა ლავანთან სრულდება, გალავანს მიღმა ციხე-კომპლექსიდან შემორჩენილი რამდენიმე ნაგებობაა, მათ შორის დარბაზული ეკლესია, კოშკი და საყოფაცხოვრებო გამოყენების ნაგებობის ნაშთები. აქედან ალაზნის ველზე გადაშლილი შთამბეჭდავი პა ნორამები გელოდებათ. ეს მარშრუტი განსაკუთრებულ ფიზიკურ მომზადებას არ მოითხოვს, თუმცა ადგილ-ადგილ ციცაბო აღმარ თებია, რაც სვლას ართულებს. თუკი თან მცირეწლო ვანი ბავშვი გახლავთ, გირჩევთ, ამ მარშრუტის გავ ლისგან თავი შეიკავოთ. შედარებით ზარმაცი ტურის ტებისთვის მარტივი მარშრუტი კი პანკისის ხეობის ორ სოფელს, ჯოყოლოს და დუისს აკავშირებს ერთ მანეთთან. აქ ტურისტებს შეუძლიათ ხანმოკლე გასე ირნება მოიწყონ და გზადაგზა დატკბნენ სოფლებზე გადაშლილი ხედებითაც.
როცა ახალ ადგილას ჩავდივარ, ყოველთვ ის ვნახულობ ორ რამეს – ბაზარს და სასაფლაოს. ეს ორი ადგილი ბევრს გვიყ ვება საზოგადოებაზე, მის კულტურასა და ადათებზე. როგორ ცხოვრობს თემი, რა მატერიალური და სულიერი საკვებით საზ რდოობს. გარდაცვლილების ხსოვნა და პატივისცემა ხეობ აში ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. საფლავები სადაა, ვერტი კალურ ქვაზე წარწერები ძირითადად ქართულადაა, თუმცა არაბულ წარწერებსაც შეხვდ ებით. 2020 წელს ჯოყოლოს უძ ველესი სასაფლაო აღადგინეს, რომელიც ქისტების ადრეუ ლი დასახლების პერიოდს მიეკ უთვნება (1800-იანი წლები) და პირველი სასაფლაო იყო ჯოყოლოში. ეს ძველი საფლავები, თანამედროვისგან სრულიად განსხვავებულია. სიპი ქვით ნაგე ბი, ჰორიზონტალური მართკუთხედი საფლავები კულტურული მემკვიდრეობის მნიშვნელოვან ძეგლს წარმოადგენს. ბუნებასთან სიახლოვეს და სიმშვ იდეს თუ ეძებთ, მედიტაციის თვის ალბათ ერთ-ერთი საუკეთესო მარშრუტი ხადორიდან სოფელ ხორაჯომდეა.
ხორაჯო 200 წლის ქისტური ნამოსახლარია, სადაც ამჟამად მხოლოდ მწყემსის 1 ოჯახი ცხოვრობს. ოსმანს თუ დავუჯერებთ, ის თავისი ოჯახის მეხუთე თაობის წარმომადგენელია ამ სო ფელში. წლის უმეტეს დროს აქ ატარებს, ადრე გაზაფხულზე ამოჰყავს საქონელი და პირველ თოვლამდე რჩება. აქ მაინ ცდამაინც ბევრი ტურისტიც არაა, ამიტომ ტყეში სტუმარი გან საკუთრებით უხარიათ. მასპინძელი აუცილებლად მიგიწვევთ სუფრასთან და ტრადიციული ქისტური კერძებით, კალდედითა და ჯიჯიგ გალანიშით გაგიმასპინძლდებათ. სადილზე აუცილებლად სთხოვეთ მასპინძელს, ქისტურ ადათ-წესებზე მოგიყვეთ. ცოცხალი ისტორიები ყველა ზე შთამბეჭდავია და ყოველთვის უკეთ გვამახსოვრდ ება.
87 VOYAGER 22/2021
კახეთი
ხორაჯომდე მოსასვლ ელი მარშრ უტი სოფელ ხადორში იწყება და თავდაპირველად გრუნტის სამანქანო გზას მიუყ ვება, შემდეგ ხიდს გადაკვეთს და მდინარე ხორაჯოსწყლის ხეობ აში შედის. აქედან მარშრუტი ტყით დაბურულ პატარა აღმართს შეუყვება და საბოლოოდ ხორაჯოში სრულდება. აქვეა მინერალური წყარო სპეციფიკური სუნით და გემოთი, რაც მასში მინერალებისა და გოგირდის მაღალ კონცენტრ ა ციას ნიშნავს.
უფრო ყოჩაღებს შეგიძლიათ ტბათანას ბილიკს შეეჭიდოთ, ან პანკისიდან თუშეთში გადასვლ ა სცადოთ. ეს შთამბეჭდავი ხედე ბით გამორჩეული ბილიკია, რომელსაც უკიდეგანო მთების და სა ლი კლდეებ ის ქვეყანაში, თუშეთში გადაჰყავხარ. იქიდან კი აწუნ თას უღელტეხილით ხევსურეთში გადასვლაც შეგიძლიათ. ამ მარ შრუტის გასავლელად 5-7 დღე დაგჭირდებათ. თუკი გადაწყვეტთ ძალები გამოცადოთ, გაითვალისწინეთ, რომ მარშრუტი ტექნიკუ რად რთულია: ჯამში, ფეხით გასავლელი მანძილი 70 კმ-ია.
აქვე, ხადორში იწყება კიდევ ერთი ბილიკი, რომელსაც მთა ლამაზურის საბანაკესთან მივყავართ. მარშრუტი ორ
ტბათანა პანკისელი და თუში მწყემსების საზაფხულო საძოვ რებია. აქ მრავლადაა პატარა, მწყემსური ქოხები, სადაც მწყემ სებთან ერთად,ზ ოგჯერ ტურისტებიც აფარებენ თავს. ტბათანას ო სირთულის კატეგორიაა , თუმცა მთელი გზა ბილიკი საშუალ აღმართია, რომელიც ბოლოს და ბოლოს მთავრდ ება, ოღონდ ზოგჯერ შეიძლება ეჭვი შეგეპაროთ ამაში. მიუხ ედავად იმისა, რომ ტბათანაზე შეიძლება ტბა დამშრ ალი დაგხვ დეთ (ეს ტბა სეზონურია), ჩემთვის ეს ადგილი ყველაზე რომანტიკულ ადგი ლად რჩება, დილაობით მოვარდნ ილი სქელი ნისლებით, დეკის კორომებითა და ქონდარას ჩაის არომატებით.
დღიანია, თუმცა თუ ამდენი დრო არ გაქვთ, მისი შემოკლება და ერთ დღეში ჩატევა მარტივად შეიძლება. ბილიკი ხადორში, საინფორმაციო დაფასთან იწყება, გზად მიმართულების მაჩვე ნებელი ბოძებიც გვხვდება, რაც ორიენტაციას აადვილებს. ბილიკი ფართოფოთლოვან ტყეში გადის. ჩიტების ჭიკჭიკი, ფოთლებში შემოპარული მზის სხივები, მდინარის ხმაური და ნიავზე აშრიალებული ხეები, რამდენიმე საათით სულ სხვა, ზღაპრულ სამყაროში გადაგისვრით და მზისა და ბუნების ენერ გიით დაგმუხტავთ. დაახლოებით 4 კმ-ის გავლის შემდეგ მიადგებით გზაგასაყარს. აქ ნიშნული არ დგას, თუმცა მარკირება გიჩვენებთ მიმართუ ლებას. ჩვენი გზა მარცხნივ გრძელდება. მარშრუტი მდ. კოჩა დალას გადაკვეთს, სადაც პატარა ხიდი დაგხვდებათ. აქედან ბილიკი ისევ უკან, ხადორში ეშვება, მხოლოდ ამჯერად მდინა რის ნაპირს მიუყვება. წრიულ ი მარშრუტის მანძილი 7,2 კმ.-ია და მის დასაფარად 2 სთ. 30 წთ- 3 სთ გჭირდე ბათ. ბილიკი საშუალო სირთულის კატე გორიაში გადის, თუმცა, დინჯი აღმართები სჭარბობს.
ული გირჩევნიათ, თქვენს მასპინძელ თუკი ბარგის გარეშე სიარ თან მოიკ ითხეთ ცხენი, რომელიც ბარგს იტვირთავს და თუ ძა ლიან დაიღლებით, თქვენც კი გატარებთ. მარშრ უტი წრიულ ია და ჯამში 22 კმ შეადგენს. სიმაღლეთა სხვაობ ა თითქმ ის 1300 მეტ რია, უმაღლესი წერტილი ტბათანაა – 2000 მ. ზღვის დონიდან. ტბათანასკენ მიმავალი ბილიკის ნაწილი ბაწარის სახელმ წიფო ნაკრძალზე გადის. მარშრუტის დასაწყისში ჭიშკარი და საინფორმაციო დაფა გაუწყებთ, რომ აქ დაცულია რელიქ ტური ჯიშის – უთხოვრის ხელუხლებელი კორომები, რომლი თაც დიდი სამეცნიერო ღირებულება აქვს და თითქმ ის 2000 წლისაა. ნაკრძალში ტყე კარგადაა შემონახული, რაც იმის შე დეგიცაა, რომ ადგილობრივ მოსახლეობას უთხოვარი წმინდა, ანგელოზის ხედ მიაჩნდ ა.
88 VOYAGER 22/2021
l ყველა ძეგლზ ე საინტერესო, ჩემთვ ის ადამიან ები არიან თა ვიანთი ისტორიებით და ყოფით. ამიტომაც მიყვარს ხოლმე პანკისში საღამოს ჩავლა, როცა მოხუცები თითქმის ყველა ჭიშკართან მდგარ ძელსკამებზე ჩამოსხდებიან, დროისა და მზისგან დაღარულ ხელებს ჯოხებს ჩამოაყრდნობენ და ერთმ ა ნეთში მასლაათს გააბ ამენ. აქ ქუდი ყველას ახურავს. უმეტესად ტრადიციული, მაღალი ქუდები – ფაფახი. ებში ქუდი ხმლის შემდეგ ყველაზე მნიშვნე კავკასიის მთიელ ლოვანი აქსესუარია. ქუდის ჩუქება დიდ პატივად მიიჩნევა, ხოლო უცხოსთვის ქუდის მოხდა, ან ხელით შეხება – შეურაცხ ყოფად. აქ ტრადიციებს მკაცრად იცავენ და ყოველი დეტალი მნიშვნელოვანია. უმცროსი ყოველთვის უფროსის მარცხენა მხარეს უნდა იდგეს, რადგან მარცხენა მხარე დაუცველია და უნდა მიეშველოს. დღისით სიარულისას უმცრ ოსი უფროსს ოდ ნავ უნდა ჩამორჩებოდეს, ღამით კი პირიქით – წინ იაროს, რომ გზა გაუკვალოს. პანკისში ქალის მოტაცება დიდი სირცხვი ლია და მსუყე ჯარიმასაც ითვალისწინებს. ხოლო თუ ქალი თანახმა არაა, ქორწინება არ შედგება. ქალი არჩევანში თავისუფა ლია და მის უფლებებს ქისტური სამართლის კოდექსი იცავს. კოდექსშ ი ცალკეულ პუნქტ ებადაა ჩაშლილი ყველა შესაძლო სიტუაც ია. მაგალითად, თუ ნათესავებმა ქალს მოტაცების პრო ცესში მოუსწრეს, გამტაცებელი ოჯახს უხდის ხუთ ძროხას. თუ გამტაცებელმა ქალი გაიტაცა, სოფელს მოარიდა, ტყეს შეა ფარა, მაგრამ მაინც იპოვეს ნათესავებმა, იგი ვალდებულია ქა ლის ოჯახს გადაუხადოს ათი ძროხა. თუკი გამტაცებელმა ორი დღე-ღამით მოახერხა ქალის გადა მალვა, მაგრამ ნათესავებმა მაინც იპოვეს, იგი ვალდებულია, ქალიშვილის ოჯახს გადაუხადოს თხუთმეტი ძროხა. ამასთანავე, გამტაცებელმა ფიცით უნდა დაადასტუროს ქალის უმანკოება. კატეგორიულად იკრძალება 18 წლამდე ასაკის ქალიშვილის გათხოვება, მიუხედავად მშობლების თანხმობისა. 2011 წლიდან პანკისში უხუცეს ქალთა საბჭო არსებობს. მართა ლია, ქალები გადაწყვეტილებებში ბოლომდე დამოუკიდებლე ბი არ არიან, თუმცა ამ საბჭოს არსებობამ ქალებს დიდი შვება ანა და უფრო გააძლიერ ა. საბჭო ქალებს სხვადასხვ ა სა მოუტ კითხებში იურიდიულ დახმარებას უწევს და უხუცესებთან შუა მავლობს. თამარ მარგოშვილი კი პირველი ქალია პანკისიდან, რომელიც 2014 წელს სოფელ დუისის გამგებლად დაინ იშნა. მიუხ ედავად თემში წინააღმდ ეგობრივი მოსაზრებებისა, დღეს უკვე ყველა შეთანხმ დ ა, რომ მსგავსი პრეცედენტი ძალიან კარგი ბიძგია ებლად. იმამ ომარ ალდამოვის აზრით, ქალების გასაძლიერ უმჯობესია ქალი სახლის საქმეებში უფრო მეტად იყოს ჩარ თული, მაგრამ თუკი სხვა გზა არ არის, სქესს მნიშვნ ელობა არ აქვს, მთავარია, ის საქმე ესმოდეს, რასაც აკეთებს. უხუცეს კაც თა საბჭოს თავმჯ დომარე, სოლცა ქავთარაშვილი კი ღიმილით გვახსენებს შოთა რუსთაველის აფორიზმს: „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია“ და ამბობს, რომ დღეს, თა ნამედროვე ცხოვრების რიტმს უნდა ავუწყოთ ფეხი, თუ გვინდა პროგრესულ ადამიანებად დავრჩეთ.
პოლიტიკურ საქმიან ობაში ლუიზა მუთოშვილიც აქტიურ ადაა ჩაბმული. მან 2014 წლის თვითმმართვ ელობის არჩევნებში იყა ა), არ რა კენჭი და თუმცა წააგო (სულ რაღაც 13 ხმა დააკლდ დანებებულა. 2 წლის განმავლობაში ლუიზ ა რესპუბლიკური პარტიის ახმეტის ორგანიზაციას ხელმძ ღვანელობდა. მსგავსი მაგალითები ბევრ ახალგაზრდა ქალს აძლევს სტიმულს. პანკისელები გულღია მოსაუბრეები არიან. ბევრჯერ გამოვლა პარაკებივარ და მიგრძნია, რომ ეს დიალოგები ორმხრ ივად სა სიამ ოვნო პროცესია. როგორც ჩემი პანკისელი მეგობარი ელზა ევს ცრურწმენებს და ადამიანებს ერ ამბობს, ტურიზმი ამსხვრ თმანეთთან აახლოებს. ელზა სოფელ დუმასტურში ცხოვ რობს და პატარა საოჯახო სასტუმროს უძღვება. სოფლის სახლები ცალკე ისტორიაა . დაუყევით დუისის, ჯო ყოლოს, ბირკიანის ცენტრალურ ქუჩებს და დააკვირდით. ზოგს ლამაზი ჩუქურთმები აქვს, ზოგს ხის ღია აივანი, ზოგი აგურითაა ნაშენი, ანდა ნათალი ქვით. მაგრამ როგორი სადა და უბრალოც არ უნდა იყოს სახლი, ეზო აუცილებლად მოვ ლილი აქვს. გინახავთ წალკოტი? მე პანკისში ვნახე. როგორც თავის გარეგნობას, ლამაზ და სუფთა კაბასა და თავსაფარს, პანკისელი ქალები თავიანთ ეზოებსაც ასე უფრთხილდებიან. ეს ყვავილები მათი სარკეა. ამ ბაღებში ყველაფერია სტუმრის კომფორტისთვის – დიდებისთვის ჩრდილში გაკიდული ჰამა კები და სკამები – ყავის მშვიდად დასალევად; პატარებისთვის კი – საქანელები და სასრიალოები. აქ ყვავილები წელიწადის ნებისმიერ დროს ყვავის, ხასხასა მწვანე კოინდარი კი პირ დაპირ გიხმობს, რომ ძირს დაწვე და ყური მიუგდო მიწის გუ ლისცემას. მას მერე, რაც ჩემს ერთ შვილს მეორეც მიემ ატა, პრიორიტე ტები სხვანაირად დალაგდა. ადრე თუ ზურგჩანთამოკიდებულს შემეძლო შვებულების უდარდელად გატარება, ახლა ადგილებს ისე ვარჩევ, სადაც მცირეწლოვან ბავშვებთან ერთად დავისვე ნებ და რაღაც ახალს ისინიც ისწავლიან. პანკისი ასეთი იდეალ ური ადგილი აღმოჩნ და ზაფხულის ცხელი დღეების და უბრალოდ, არდადეგების გასატარებლად. ზაფხულში, როცა ალაზნის დონე ყველაზე დაბალია და ზედ ბევრი წყალმარჩხი ადგილია, ბავშვებ საც და დიდებსაც ერთნაირად შეუძლიათ მდი ნარეში გაგრილება. თუმცა, ალაზნის სათავე აქვე, მაღალ მთებშია და ამიტომ ყინულივით ცივია. თუკი ანკესს, ან ბადეს წამოიღებთ, შეიძლება თევზიც დაიჭიროთ. პანკისელი ბიჭები კი ხელაობას – „თევზის ხელით დაჭე რას“ გასწავლიან. საღამოობ ით შეგიძლიათ ლიზი ქავთარაშვილს ეწვიოთ დუის ში. 80 წლის ქალბატონს თექაზე მუშაობ ის 50 წელზე მეტი ხნის გამოცდილება აქვს. ის თავის სახლშ ი პატარა სახელოსნოში მასპინძლობს ტურისტებს და თექის მოთელვასა და სხვადას ხვა ფორმის მიცემას ასწავლის. სახელოსნო სავსეა ქუდებით, ფაფახებით, ნაბდებითა და სხვადასხვ ა ხელნაკეთი სუვენირით. მიუხ ედავად იმისა, რომ ინფრ ასტრ უქტურა არც ისე განვითარე ბულია, პანდემიამდე, რეგიონი ტურისტების ნაკლებობას ნამ დვილად არ უჩიოდა. სწორედ ტურიზმის წყალობით, ბევრმ ა ოჯახმა ამოისუნთქ ა და შემოსავალი გაიჩინა. ყველა სოფელში რამდენიმე საოჯ ახო სასტუმროა.
89 VOYAGER 22/2021
კახეთი
l იცით, რატომ არ აქვს ქისტურ ხინკალს „კუჭები“?! იმიტომ, რომ ასეთი ფორმის ხინკლ ები ტაფაზე ორივე მხრიდან თანაბრად იბრაწება. რამდენიმე წლის წინ, როცა დართლოს დღეობ აზე მოვხვ დი მეგობრებთან ერთად, თუში ქალების მარაქაში გავე რიეთ და ერთ დღეში თითქმის ორი ათასი ხინკალი მოვახვიეთ. ხინკლის მთები პირველად სწორედ მაშინ ვნახე. მეორედ კი ორი წლის წინ, როცა მეგობრები პანკისში წავიყვანე და მათ თვის სიურპრიზი მინდოდა მომემზადებინა, ჩვენს მასპინძელს, ელზა მუთოშვილს დავურეკე და ვთხოვე, ორ-ორ ხინკალს თუ მოგვახვევინებ-მ ეთქი. სახლში მისულებმა აღმოვაჩინეთ, რომ ელზას, ჩვენი ხუთკაციანი ჯგუფისთვის ასი ხინკლის მასალა მო ემზადებინა.
გალნიშის მოსამზადებლად აუცილებელია საქონლის მკერდის ნაწილი, ან ნეკნებიც. წინასწარ დამუშავებულ ხორცს ლეილა გათლილ, მთლიან კარტოფილებთან ერთად ხარშავს. უმა ტებს ხახვს, ასევე მთლიანს და დაფნის ფოთოლს. სანამ ხორ ებრივი ხინკლ ის ცი იხარშება, ცომის მომზადების დროა. ჩვეულ ცომს ცივი წყლით ზელს, ჭრის პატარა ნაჭრებად და მერე ხე ლისგულზე, თითების სწრაფი მოძრაობ ით აძლევს წაგრძ ელე ბულ ფორმას.
ქისტურ სამზარეულოში გურმანებიც და ვეგეტარიანელებიც მათ რეცეპტორებზე მორგებულ კერძებს აღმოაჩენენ. თვი თონ ქისტები თავიანთ სამზარეულოს ქართულის განუყოფელ ნაწილად მიიჩნევენ. მე მაგალითად, არჩევანის წინაშე ვდგა ვარ რახანია: ჩემი იმერელი დედამთილის ხაჭაპური სჯობს, თუ ელზასი?
ჭეფალგიშ – უთხელესი ხაჭაპურია ყველის, ხაჭოს და ამოზე ლილი კარტოფილის გულსართით, რომელსაც ტაფაზე აცხობენ ორივე მხრიდან და მერე ერბოს, ან კარაქს გადაუსვამენ.
© www.facebook.com/NazysGuestHousePankisi/photos
როდესაც ხორცი მოიხარშება, ამ არომატულ და ნოყიერ ბული ონშივე ხარშავს ცომსაც. სოუს ად კი ნიორწყალში ჩაჭყლეტილი მოხარშული კარტოფილი ახლავს ამ კერძს.
ყველაზე გავრც ელებული კერძი, რომლითა პანკისში გაგიმას პინძლდებიან, არის ჯიჯიგ გალნიშ. „ჯიჯიგ“ ჩეჩნურად ხორ ცია, „გალნიშ“ – ცომი. ესაა ცომის გრძელი ნაჭრები, რომელიც ხორცის ბულიონში იხარშება. ქისტური ტრადიციით, სტუმარი ღვთისაა და მისი დაცვა და დაპურება მასპინძელს უპირველეს მოვალეობად მიაჩნია. ამიტომ სტუმრისთვის მისართმევ კერ ძებს დიდი რუდუნებით ამზადებენ. ვფიქრობ, ქისტური სამზარეულოს ელემენტების ჩართვ ით ად ვილად შეიძლება ჩვენი ყოველდღიური მენიუს გამრავალფე როვნება. როგორც ჩვენი მასპინძელი ლეილა გვიყვება, ჯიჯიგ
ჩურგიშ ჭააბილგიშ – ხორბლის ფქვილის კვერი, რომლის
გულსართადაც საქონლის ხორცია გამოყენებული. ტრადიციუ ლად ამ კერძს ამზადებენ პატარძლისთვის, რომელმაც მეორე დღეს წყაროზე უნდა წაიღოს და კოკა ისე აავსოს ცალი ხელით, რომ მეორე ხელში დაჭერილი კვერი არ დაუვარდეს. სისქალ-ნეხჩ – მჭადის ფქვილით მოზელილი კვერები, რო მელსაც ყველთან ერთად მიირთმევენ, ასევე, ძალიან გემრიელია.
ვეგეტარიანელებს ჭინჭრის კვერი, იგივე ნითი გალ მოეწონე ბათ. ეს სეზონური კერძია და მზადდება ადრე გაზაფხულიდან, სანამ ჭინჭარი ჯერ კიდევ ნორჩია. მწვანილებთან ერთად დაკე პილი ჭინჭრის გულსართით ხინკალსაც აკეთებენ. ჩვენმა მას პინძელმა კი ცოტა სხვა ვარიაცია შემოგვთავაზა: მჭადის ფქვი
90 VOYAGER 22/2021
ლი ცხელ წყალში მოზილა, რათა ცომისთვ ის მეტი წებოვნება მიეცა და დასამუშავებლად მარტივი ყოფილიყო. ხელის სწრა ფი მოძრაობით პატარა გუნდები ხინკლ ის ცომებივით გააბრ ის გულსართი ჩაუდო და თავი ტყელა, შიგ ერთი კოვზი ჭინჭრ ლამაზად მოუკრა. ასე მოხარშული კვერები ნამდვ ილად განსხ ვავებულად გემრიელი და რაც მთავარია, ჯანსაღია. ქისტები ალკოჰოლს ერიდებიან. მათი ტრადიციული სასმელი ქისტური უალკოჰოლო ლუდია, რომელიც ასკილისგან
© www.facebook.com/NazysGuestHousePankisi/photos
და ტყის სხვა კენკროვანებისგან მზადდება. ამ არომატულ და მატონიზირებელ სასმელს ქისტები დღესასწაულებზე ხარშა ვენ. თუმცა, წელს უკვე შესაძლებელი გახდა ტურისტებმაც გა
უსინჯონ გემო ამ განსაკუთრებულ სასმელს. პანკისის ხეობის მკვიდრმა, შენგელი ტოროსაშვილმა სოფელ ომალოში გახსნ ა ლუდის საწარმო და პატარა მაღაზია, სადაც ქისტური ლუდის დალევა შეგვიძლია. ელზა მუთოშვილი მიყვება იმასაც, რომ რადგანაც პანკისის ხეობ აში მდიდარი ფლორა და ბევრი სამ კურნალო ყვავილია, ადგილობრივების გავრც ელებული საქმი ანობაა მეფუტკრ ეობ აც. 2015 წლიდან თაფლს ამზადებს ელზას საოჯახო კოოპერატივი „ურთანაულიც“. ჰყავთ ფუტკრ ის 140 ოჯახი, საქმეში ოჯახის 5 წევრია ჩაბმული და 2 ტონამდე თაფლს აწარმოებენ, ძირითადად აკაციის, წაბლის და ცაცხვის სახეო ბებს. ...ისევე, როგორც სხვა კავკასიელებს, ქისტებსაც უყვართ სიმღერა და ცეკვა და ზაფხულში ხშირად აწყობენ ხოლმე ვაი ნახურ კულტურის საღამოებს. ინსტრ უმენტები ნაცნობია – დო ლი, გარმონი, ბალალაიკა. რიტმის დაჭერაც მარტივია და შე იძლება თავს ვეღარ სძლიოთ და საცეკვაოდ წრეში გადახტეთ. ერთადერთი, რაც შეიძლება გეუცნაურ ოთ, ენაა, მაგრამ მომ ღერლებს იმდენად მეტყველი სახეები აქვთ სიმღერისას, მათი ცქერითაც მიხვდებით შინაარს.
P. S. პანკისის ხეობაში რამდენიმე გზით შეგიძლიათ მოხვდეთ. თბილისიდან გომბორის უღელტეხილით ახმეტაში, შემდეგ ჩრდილო-აღმოსავლეთით მატნისკენ გადაუხვევთ და აქედან დუისამდე სულ 10 კმ რჩება. მეორე გზა კი თბილისიდან თიანეთის გავლითაა. აქედან სერ პანტინი ახმეტისკენ მიემართება.თუკი ჩრდილოეთიდან მოდი ხართ და პანკისის ხეობაში სტუმრობა გაქვთ გადაწყვეტილი, მაშინ ჟინვალის წყალსაცავთან სოფელი ჩინთის ხიდი უნდა გადაიაროთ და მარჯვენა მხარეს შემავალ ასფალტიან საავტო მობილო გზას შეუყვეთ. ეს გზა თიანეთში მიგიყვანთ, საიდანაც ახმეტის გავლით პანკისში მოხვდებით. წასასვლ ელად რომელი გზაც არ უნდა აირჩიოთ, წლის ნებისმიერ დროს, გზაც და ხეობაც ულამაზესია. აქ მოგ ზაურობისთვის რეკომენდებული პერიოდი კი მაინც ად რე გაზაფხულიდან გვიან შემოდგომამდეა. ზამთრის აქტივობები ჯერჯერობით განვითარებული არაა.
91 VOYAGER 22/2021
კახეთი
დიანას კაფე სოფელ ბირკიანში პანკისის ხეობაში, სოფელ ჯოყოლოს რომ გასცდებით და ბირ კიანში შეხვალთ, სოფლის თავში, პირდაპირ გზის პირას, პა ტარა კაფე დაგხვ დ ებათ. ეს ერთადერთი ადგილია, სადაც, არა მარტო ბირკიანში, არამედ ძიბახევშიც, შესასვენებლად გამოდ გება და სადაც არაჩვეულებრივ კერძებს დაგახვედრებენ. სამი წლის წინ ადგილობრივმა დიანა იმედაშვილმა, რომელ საც კულინარია ძალიან უყვარდა და კარგადაც გამოსდიოდა მზადება, კაფე საკუთარი სახლის ეზოში გახსნა და ტრადიციუ ლი, ქისტური კერძები სტუმრებს გაასინჯა. რას არ მოგართმევენ აქ, მაგრამ, მოდი, მე მაინც ჩინებული ქის ტური ხინკლით დავიწყებ. „ჩვენ მწვანილს არ ვამატებთ, მხო ლოდ მარილს, ხახვსა და წითელ წიწაკას ვურევთ. „კუჭებსაც“ ,თითქმის, არ ვუკეთებთ, ამიტომ აქაურ ი ხინკალი თავისი პა წუკა კუჭებიანად იჭმევა. ფარშისთვის უმეტესად ძროხისა და ცხვრის ახალ ხორცს ვაზავებთ, ასე უფრო გემრიელ ი გამოდის, მაგრამ მხოლოდ ძროხის ხორცისაც გვაქვს, თუ სტუმარს ასე მოუნდება“, – მიყვება დიან ა. თუხთუხა ხინკლის გემოს ჯერ ისევ ვგრძნობ, როცა მასპინძელი კიდევ ერთ ტრადიციულ კერძზ ე, ამჯერად ქისტურ ხაჭაპურზე მეპატიჟება. ქისტური ხაჭაპური ნატურალური ხაჭოსგან მზადდება, რომელ საც გამოცხობამდე ერთი დღით ადრე მარილს გემოვნებით აყ რიან, ტილოს აფარებენ და ოთახის ტემპერატურაზე ინახავენ. აქაურები ამ პროცესს „ხაჭოს მომწიფებას“ ეძახიან. ქისტური ხაჭაპურისთვის ცომი აუცილებლად მაწვნ ით იზილება, ტაფა ზე ცხვება და ცხელ-ცხელს ზემოდან ერბო ესხმება. ჰო, მსუყეა, მაგრამ ძალიან- გემრიელი. ხინკალი და ხაჭაპური, ასე თუ ისე, მაინც, ნაცნობი კერძებია. ამიტომ თუ დიანას ესტუმრებით, მე, მაინც, ქისტური ჯიჯიგ-გა ლანიშ გასინჯვას გირჩევთ, რომელიც ძროხის ხორცისა და ცო ურად მისგან მზადდება. საერთოდ, ამისთვის ხორცს სპეციალ მზეზე აშრობენ ხოლმე, თუმცა, ზოგჯერ პირდაპირ ახალსაც ხარშავენ და მერე ამ წვენში ცომისგან მომზადებულ, მოგრძო ფორმის პატარა ნაჭრებს ყრიან, რომლებსაც მე ცომუკებს ვე ძახი. საბოლოოდ კი მოხარშულ ხორცს ა და ცომუკებს დაჭყ ლეტილ ნიორთან ერთად მოგართმევენ და ჭიქით ამ ხორცის ნახარშსაც მოაყოლებენ, რომელიც კერძის განუყოფელი ნაწი ლია.
ხალვა 10 კვერცხისგან მომზა დებულ გოგლიმოგლს დაუმ ატეთ სოდა ძმრით (1 ჩაის კოვზი სოდა და 1 სუფრის კოვზი ძმარი), 1 სუფრის კოვზი შაქარი და ფქვილი, რამდენსაც შეიზ ელს. გაითვალისწინეთ, რომ ცომი მაგარი, ხინკლ ისთვის რომ ზელთ, ისეთი უნდა იყოს. დაყავით ცომი რამდენიმე ნაწი ლად, გააბრტ ყელეთ და პატარა ფორმის ნაჭრებად აქციეთ.
ისე გამოვიდა, რომ სულ ძირითად კერძებზე მოგიყევით, თუმ ცა, რა თქმა უნდა, დიანას კაფეში ტკბილეულ იც დაგხვდებათ, რომელთა შორის განსაკუთრებულ ადგილს ტრადიციული დე სერტი – ჩეჩნური ჰალვა იკავებს. სანამ დიან ას ნახელავს გასინჯავთ, მისი რეცეპტით ჰალვა თა ვადაც შეგიძლიათ მოამზადოთ. მით უმეტეს, რომ რთული ნამ დვილად არ არის. დიანას კაფე დილის 10:00 საათიდან საღამოს 21:00 საათამდე მუშაობს, 25 ადამიანზეა გათვლილი და აქ სტუმრობის გარდა, მცირე ღონისძიებების მოწყობა საც შეძლებთ. ნინო ნატროშვილი
პარალელურად , ქურაზე შემოდგით 1 ლიტრი ზეთი და კარ გად რომ გაცხელდება, ცომის ნაჭრები ჩაყარეთ და ხარშეთ, სანამ ოქროსფერს არ მიიღებს. მერე კი ამოიღ ეთ და ისეთ ბარაქიან ჭურჭელში მოათ ავსეთ, სიროფის მორევა რომ არ გაგიჭირდეთ. დიახ, ასეა, სიროფიც თავად უნდა მოამზადოთ: 1 კილოგ რამ შაქარს დაასხით 1.5 ჭიქა წყალი და 25-30 წუთის გან მავლობაში ნელ ცეცხლზ ე ხარშეთ. ბოლოს კი 1 ჩაის კოვზ ლიმონმჟავაც დაუმ ატეთ. მზად რომ იქნება, სიროფი ცომის ფორმებს გადაავლეთ, კარგად ამოურიეთ და წყალში დას ველებული ხელებით მასას სასურველი, თუნდაც ბისკვიტის ფორმა მიეცით. სულ ეს არის: ჩეჩნური ჰალვა მზადაა.
92 VOYAGER 22/2021
ნაზის საოჯახო სასტუმრო – პანკისი თბილისიდან პანკისის ხეობ ისკენ ვენახებისა და ხეხილის ბა ღებში ჩაფლული სოფლების უწყვეტ გზა სოფელ ჯოყოლოში მივყავართ. ჩვენი მასპინძელი ნაზი დაქიშვილია. გოგო, რო მელმაც თბილისიდან სოფლად დაბრუნდა და პირველმა ხე ობაში ბაბუის 1948 წელს აშენებული სახლი საოჯ ახო სასტუმ როდ აქცია. თავიდან ნაზი და მისი ოჯახი ფიქრობდა, რომ მათ წამოწყებას პერსპექტივა არ ექნებოდა, ვინაიდ ან ხეობას ცუდი რეპუტაცია ჰქონდა, თუმცა ნელ-ნელა ეს ყინულიც გალღვა და 2013 წელს ნაზისთან პირველი სტუმრებიც გამოჩნდ ნენ. ჩეჩნური ტრადიციის შესაბამისად სტუმარი როდესაც მოდის, იხ დის ფეხსაცმელს და ჩუსტებს იცვამს. სახლში შესასვლელ და ეზო ში სასიარულო ჩუსტებს სხვადასხვა, განსაზღვრული, ფერი აქვთ. ახლა დროა ნაზის სახლი დაათვალიეროთ – ტრადიციული ნივ თები, ხალიჩა, სურათები, რომლებზეც ჩეჩნური ტრადიციება ასახული. ცხადია, ამ ნივთების მნიშვნელობებისა და ფოტოებზე აღბეჭდილი ამბების გაზიარებას მასპინძელი არ დაგზარდებათ. ნაზისთან თხუთმეტი სტუმრის ერთდროულად მისაღებად საკ მარისი ფართია. ნომრები თანამედროვედაა მოწყობილი და შესაბამისადაა აღჭურვილი. აქვეა 40 ადამიანზე გათვლ ილი საკონფერენციო ოთახი, სადაც შეიძლება შეხვედრების, ტრე ნინგების, სემინარების გამართვ ა და ამით პანკისის ტურიზმის განვითარების ხელშეწყობა. სასტუმრო მთელი წლის განმავლობაში მუშაობს და ტურისტებს სხვა სერვისებსაც სთავაზობს: · საცხენოსნო ტურები ადგილობრივ მთებში, თუშეთში და ხევ სურეთში; · კულტურული ტურები; · საფეხმავლო ტურები; · სამთო-ველო ტურები; · გასტრონომიულ ი ტურები; · სამთო ინვენტარის გაქირავების სერვისი; · სამთო ველოსიპედების გაქირავების სერვისი; · კულინარიის მასტერკლასი; · თექის მასტერკლ ასი; · თიხის მასტერკლასი; · ფოლკლ ორული ანსამბლის „აზნაშ ლაამ ან“ ტრადიციული ქართული და ჩეჩნური სიმღერების კონცერტი და მასტერკ ლასები.
გირჩევთ, საცხენოსნო ტურში წასვლას და ნაზის საო ჯახო სასტუმროდან 16 კილომეტრში მდებარე მახვა ლის ჩანჩქერის მონახულებას. ფერადი ტყის დერეფ ნები და ფერდობზე თეთრად შეფენილი ცხვრები – გე გონებათ, საოცარ ნატურმორტს უყურებთ ცოცხლად.
nazysguesthouse.com
93 VOYAGER 22/2021
ნათია მსხილაძე
სვანეთი
94 VOYAGER 22/2021
სვანეთი მომავალში 95 VOYAGER 22/2021
მესტია და მცირე კავკასიონი, მთა ლაჰილი
სვანეთი
უშბის მყინვარის მიმდებარე ტერიტორია, მარადთოვლიანი მთა ბჟედუხი და უშბა დალის სამფლობელო
ტექსტი: ია თაბაგარი ფოტო: ვახო ნავერიანი სვანეთში პირველი ტურისტები მე-19 საუკუნეში გამოჩნდნენ და სვანებმაც დაუვიწყარი მასპინძლობისთვის არაფერი დაიშურეს – ამის დასტურად მოგზაურთა დღიურები და ისტორიული ჩანაწე რები გამოდგება. შემდეგ სოციალიზმის ეპოქაში დაიწყო სვანეთის პოპულარიზაცია ყოფილ საბჭოთა სივრცეში. ევროპელი ტურის ტები ძალიან ცდილობდნენ სვანეთში შეღწევას, მაგრამ მათთვის უშიშროების სამსახურებს სხვა მარშრუტები ჰქონდათ შერჩეუ ლი. საბჭოთა პერიოდში სვანეთში ტურბაზები ფუნქციონირებდა, რაც სავსებით ბუნებრივად შეერწყა მაშინდელ ყოფას. რუს ტუ რისტებთან და მთამსვლელებთან ურთიერთობა კარგი გასართო ბი და გამოცდილება აღმოჩნდა ადგილობრივი მოსახლეობისთ ვის. ზაფხულის დადგომასთან ერთად, შორტებიან-ზურგჩანთიანი ტურისტების მრავალრიცხოვანი ჯგუფები მოეფინებოდნენ ხოლმე უღელტეხილებს და მთებს. ეს ეპოქაც უცებ დასრულდა და 90-იანი წლებიდან მოყოლებული სვანეთის სოფლებიდან და მწვერვა ლებიდან სლავური გარეგნობის მოლაშქრეებიც გაქრნენ. დადგა ურთულესი პერიოდი, პოლიტიკური კრიზისი, ეკონომი კური კრიზისი, ომების შემდგომი კრიზისი და მოთმინების ეპო ქა, რადგან არ იგრძნობოდა არანაირი „ძვრა“. ბევრი უბედურება მოხდა, მოსახლეობის ნაწილი ბარში გადასახლდა, ზოგი საზღ ვარგარეთ წავიდა, ამასობაში დაყაჩაღების შემთხვევებმაც იმა ტა, ზემო სვანეთის უსაფრთხო რეპუტაცია წარსულს ჩაბარდა და ტურიზმიც მივიწყებას მიეცა. ამ დროს მე და ჩემი მეგობრები ძალებს ვიკრებდით ტურიზმის საქმეში და BBC, CNN თუ იაპონელ ჟურნალისტებთან ერთად თვალი სვანეთისკენ გაგვირბოდა. კომფორტულად ღამის გათე ვა მხოლოდ მესტიაში, ისიც თითო-ოროლა საოჯახო სასტუმრო ში შეიძლებოდა. ქუჩებში ჯერ კიდევ ისმოდა სროლის ხმა და განუკითხაობა გამეფებულიყო. სვანი მეგობრების და პარტნიო რების დახმარებით მაინც ვახერხებდით ბრიტანეთის მუზეუმის მკვლევრები, სხვადასხვა ქვეყნის ელჩები და უცხოელი ჟურნა
ლისტები უსაფრთხოდ გვეტარებინა ოღროჩოღრო გზებზე, ხან ქვათაცვენაში და ხან მზიან – დღეებში. თუმცა, ვერტმფრენში ფეხზე დგომით მგზავრობაც გვახსოვს და, როგორც უკვე ვთქვი, დაყაჩაღების ფაქტებიც, სახელს რომ უტეხდა მთელ რეგიონს, რასაც საშინლად განიცდიდა ადგილობრივი მოსახლეობა. ამ ფონზე, ზოგიერთი ყაჩაღის „გალანტური“ საქციელიც სახალისო გასახსენებელია. მერე კი, 2000-იანების დასაწყისში, თითქოს, ხუფი აეხადა დიდ საიდუმლო სკივრს და შიგნით ყველამ ჩაიხედა. ამ “ჩახედვამ” კი სვანეთის დახურულ, კარგად შემონახულ საზოგადოებაში შეუქ ცევად ცვლილებებს უბიძგა. დღეს, მოკლედ, ასე შეგვიძლია შე ფასება: მიუხედავად იმისა, რომ შემოყვანის ტურიზმს უამრავი სარგებელი მოაქვს ზემო სვანეთისთვის დასაქმებისა და ეკონო მიკური აღმავლობის კუთხით, დაუგეგმავობის გამო, მას მაინც ბევრი უარყოფითი მხარე აქვს. პანდემიამდე სამოცი ათასამდე ტურისტი სტუმრობდა სვანეთს წელიწადში. თუმცა, ხელისუფლების, ინვესტორებისა და ადგი ლობრივი მოსახლეობის მხრიდან მაინც მუდმივად ისმოდა და ისმის „მეტი ტურისტი გვინდა“. არადა, მასობრივი ტურიზმის ახა ლი ტალღები საფრთხეს უქმნის ველურ ბუნებაში ხელუხლებე ლი ტერიტორიების შენარჩუნებას – სწორედ იმას, რაც პირველ
96 VOYAGER 22/2021
რიგში იზიდავს სხვას. ეს უდიდესი ნაკადია პატარა მხარისთვის, რომლის ინფრასტრუქტურაც მოუწყობელია. მაშინ, როცა არ არის ზედამხედველობა, ანუ დაცული ტერიტორია, გამოდის, რომ ქაოსური მშენებლობა უსწრებს წინ სივრცულ დაგეგმარებას და ტურისტული ინფრასტრუქტურის მოწყობას. ამ ქაოსში ისიც კი არამიზანშეწონილია, რომ დაუსახლებელ ადგილებში ხიდების და გზების მშენებლობა დაიწყოს. აღარაფერს ვამბობ სხვა გა რემოებებზე, რასაც ასევე ზედამხედველობის დეფიციტი იწვევს – ვერავინ გააკონტროლებს ვერც კოცონის დანთებით გამოწვე ული ხანძრის საშიშროებას და ვერც – დაბინძურებას. საფრთხეები დიდი ჰესების სამშენებლო პროექტებიდანაც მო დის. ელექტროენერგია სვანეთისთვის აუცილებელია ისევე, როგორც გზები და სხვა თანამედროვე ინფრასტრუქტურა. თუმ ცა განვითარებული ქვეყნების გამოცდილებას თუ გავიზიარებთ, თითოეული რეგიონისთვის უნდა ჩამოყალიბდეს მკაფიო სტრა ტეგია, რომელშიც ასახული იქნება ეკონომიკური განვითარები სათვის აუცილებელი მიმართულებები და გათვალისწინებულიც იქნება უარყოფითი შედეგების პრევენცია. სწორედ მაღალგანვი თარებული ქვეყნები ირჩევენ ან დიდ ინდუსტრიულ პროექტებს ან „მწვანე ტურიზმს“. ასეთი არჩევანის წინაშე ევროპის ქვეყნები დადგნენ ხანგრძლივი ინფრასტრუქტურული განაშენიანებისაგან გამოწვეული უარყოფითი შედეგების მიღების შემდეგ. ჩვენს რე ალობაში კი, ყველა ხელისუფლების დროს, ადგილობრივი მო სახლეობის, განათლებული საზოგადოების და სპეციალისტების თვის პროექტების გაცნობის გარეშე გადაწყდა ბედი, რაც ზემო სვანეთის ბუნებას და ისტორიულ დასახლებებს უნდა ჰქონოდა. დღეს სვანეთი კიდევ ერთი დილემის წინაშეა: როგორ უნდა აწარმოონ ადგილობრივებმა ბიზნესი ისე, რომ სვანეთს ძველი იერ-სახე არ დაუკარგონ?! ცნობილია, რომ ტურიზმმა შეუწყო ხელი ამ მხარეში ეკონომიკურ აღმავლობას და ბევრი ოჯახიც დააბრუნა მიტოვებულ სახლში. დღეს უკვე მესტიის თითქმის ყველა ოჯახის ძირითადი შემოსავლის წყარო საოჯახო ტიპის სასტუმროა. მეპატრონეები ცდილობენ, სტუმრებს თანამედრო
ვე, კომფორტული გარემო დაახვედრონ და ამით მათი, როგორც მასპინძლების, გამოცდილებაც იხვეწება. მცირე სასტუმროების ბიზნესი რეგიონის განვითარებისთვის აუცილებელია, ამაზე არ ვდავობთ, მთავარია, შერჩეული იყოს მშენებლობის გარკვეული სტილი, რომელიც სვანეთის კულტურულ იერ-სახეს ჰარმონიუ ლად შეეთვისება. სვანეთში ტურისტებს ბუნება, ტრადიციული არქიტექტურა, კულტურული მემკვიდრეობა, საჭმელი და ეთნოგ რაფიული ავთენტურობა იზიდავთ. ამ ელემენტების დაკარგვა საზიანო ტურიზმისთვისვეა. ადრე თუ გვიან აუცილებლად გაიზრდება მოთხოვნა მდგრად ტურიზმზეც, მისი ხელშემწყობი სამეურნეო დარგების ჩამოყა ლიბება ამიტომ აუცილებელია. სვანეთს დიდი პოტენციალი გა აჩნია, შეინარჩუნოს ტრადიციული მეურნეობაც, თუმცა, ჯერჯე რობით, ესეც ღიად დატოვებული საკითხია. ადგილობრივ მო სახლეობას საქონელი თითქმის აღარ ჰყავს. მესტიის გარშემო პრობლემაა ახალი ხორცის, სოფლის რძის, მაწვნის და სხვა ნა ტურალური პროდუქტის შეძენა ტურისტული ნაკადების დასაკ მაყოფილებლად. ზამთრის ტურიზმი ცალკე რთული საკითხია ზემო სვანეთისთვის. საბაგიროების ასაშენებლად მრავალმი ლიონიანი ინვესტიციების განხორციელების შემდეგ, მესტიის და თეთნულდის ზამთრის კურორტებმა ვერც სრულფასოვანი კუ რორტის სტატუსი მიიღეს და ვერც ცნობადობა საერთაშორისო ტურისტულ ბაზარზე. ამის მიზეზი მარკეტინგული აქტივობების სიმცირე, არასწორად შერჩეული სამიზნე ბაზრები და კურორტე ბის დაბალი ხარისხია. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მესტიაში ზამთრის თვეების გრძელი საღამოები ტურისტებისთვის უინტერესოა. აქ უფრო მეტი სას ტუმროა, ვიდრე მაღალხარისხიანი კვების ობიექტი. ასევე, არ არის სპორტული ან ჯანსაღი გასართობი ადგილები, სათხილა მურო აღჭურვილობის გასაქირავებელი დახვეწილი პუნქტები, თანამედროვე სამედიცინო მომსახურება. თვეების განმავლობა ში თოვლისაგან ცუდად იწმინდება გზები, ხშირად ფუჭდება საბა გიროები და ა.შ. როდესაც ვსაუბრობთ ზემო სვანეთის ზამთრის
97 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
უშგულის თემი, სოფელი ჟაბიანი და საქართველოს უმაღლესი მწვერვალი შხარა (5201 მ)
კურორტებზე, უნდა შევძლოთ, დამსვენებლებს და ვიზიტორებს მივაწოდოთ მაღალი ხარისხი, რისი მოლოდინიც აქვთ. რომ არ სებობდეს არტ-სტუდიები, იპოდრომი, მუდმივმოქმედი თეატრი, სვანეთი უფრო გამოცოცხლდებოდა. მთავარია, ადგილობრივი მოსახლეობა არ დარჩეს ამ ფესტივალებს და პერფორმანსებს მიღმა, თორემ ის რაღაც სევდა, რაც აქ სულ იგრძნობა, ვერაფ რით დაიძლევა, ისე როგორც სვანეთში არსებული ნეპოტიზმი. თითქოს, რა შუაშია ნეპოტიზმი, მაგრამ ის ყველგან არის და ეს ყველაფერი გარემოზეც აისახა. თავს იჩენს ბიომრავალფეროვ ნების დაკარგვა, ლანდშაფტის ესთეტიკის შემცირება, სოფლის მეურნეობის წარმოების შეცვლა, მდინარეების სანაპიროების ეროზია და კალაპოტის ცვლილება. ამიტომ სვანეთში გარემოსა და კლიმატის ცვლილება უნდა განიხილებოდეს, როგორც ეროვ ნული და საერთაშორისო უსაფრთხოების რისკი, რომელიც სტა ბილურად გააქტიურდება, განსაკუთრებით მყინვარების დნობის და დათბობის სცენარის დაშვებისას. ტურისტები, განსაკუთრე ბით საერთაშორისო ტურისტები, ეწინააღმდეგებიან გარემოს არასტაბილურობას, რომელიც საბოლოო ჯამში იწვევს სოცია ლურ არეულობას. სვანეთს სასწრაფოდ ესაჭიროება პოლიტიკა, რომელიც მიზნად ისახავს ადგილობრივ საზოგადოებაში კულტურული და ეკო-ც ნობიერების ამაღლებას, ეკო-სისტემებში უხეში ჩარევის თავი დან აცილებას, კულტურული და ეთნოგრაფიული მემკვიდრეო ბის შენარჩუნებას, სტაბილური ეკონომიკური გარემოს შექმნას. საინტერესო ტენდენცია გამოიხატა მცირე და საშუალო ინვეს ტიციების კუთხით: სვანეთის მოსახლეობამ ან წარმომავლობით სვანებმა, თავად განახორციელეს ინვესტიციები მასპინძლობის, განსაკუთრებით სასტუმროების სფეროში. მთავარია ეს ტენ დენცია შენარჩუნდეს და ის დადებითი შედეგები, რომლებიც ახალგაზრდობის უკან დაბრუნებით და სამუშაო ადგილების ჩა მოყალიბებით დასრულდა, შენარჩუნდეს მომდევნო წლებშიც. როგორც კი გაჩნდა მოთხოვნა და სამუშაო ადგილები ზამთრის კურორტებზე, ასევე, ზაფხულის სეზონის განმავლობაში ტურის
ტების „გამყოლობაზე“, მაშინვე გამოჩნდნენ დაინტერესებული ახალგაზრდები. ამ დაინტერესებას მოჰყვა სათავგადასავლო ტურიზმის სკოლის და ადგილობრივი კოლეჯის პროგრამები, კვალიფიკაციის ამაღლების კურსები, სტაბილური სამსახური და ადამიანური რესურსების მრავალფეროვნება. 2018-2019-2020 წლებში 120-მდე ადამიანს მიენიჭა გიდის სერტიფიკატი სათავგა დასავლო სკოლის კურსის გავლის შემდეგ. ზაფხულის სეზონზე საფეხმავლო გიდებად და ზამთრის სეზონზე მაშველებად გოგო ნები რომ მუშაობენ და ესეც გენდერული დაბალანსების ბუნებ რივ დინებაზე მიუთითებს. სვანეთის რეალობაში ქალები ინტენ სიურად არიან დასაქმებულები. ისინი თავად ირჩევენ სფეროს და იწყებენ ბიზნესს, რომელიც მცირე შემოსავალია, თუნდაც, ერთ დიდ ეკონომიკურ რგოლში. აქტიური ტურიზმის დროს ასობით ორხიდიანი მიკრო-ავტობუ სებით (მიცუბიში-დელიკა) ემსახურებოდნენ ადგილობრივები ტურისტებს. როგორც კი ტურისტული ნაკადები შეწყდა, უამრავი ადამიანი შემოსავლის გარეშე დარჩა. ასეთ რეალობაში, გამო სავალი სწორად მიმართული აგროტურიზმია, რომელიც, სხვა თუ არაფერი, საკუთარი მეურნეობის ხარჯზე ქმნის საკვებ პრო დუქტს ეკონომიკის დაღმავლობის ყველაზე რთულ ეტაპზე. რა სჭირდება სვანეთს იმისთვის, რომ აგროტურიზმი მიმზიდვე ლი გახდეს?! • სასოფლო მიწებთან ახლოს ტურისტული ინფრასტრუქტუ რის ჩამოყალიბება. ამით გადანაწილდება ტურისტული ნაკა დები და ტურიზმი სოფლადაც ჩამოყალიბდება; • ტურისტული სეზონის გახანგრძლივება, რადგან სვანეთში შესაძლებელია აგრო-ტურიზმის შეთავაზება 4 სეზონის გან მავლობაში მოხდეს; • სოფლებში ახალი სამუშაო ადგილების შექმნის ერთიანი ხედვის ჩამოყალიბება; • ბუნებრივი გარემოს მიმზიდველობის შენარჩუნება.
98 VOYAGER 22/2021
მრავალფეროვანი ტურისტული შეთავაზებების შექმნა (მაგალითად: სპეციალური პროგრამები ბავშვებისთვის, საიდან მიი ღება რძე, როგორ გამოიყურებიან შინაური ცხოველები, როგორ ამზადებენ მარხილებს, როგორ ჩამოაქვთ მთიდან თივა და რო გორ აწყობენ სათივეში, როგორ ჭრიან შეშას, როგორ ნალავენ ცხენებს და სხვა). მშობლები აკვირდებიან ყველის ამოყვანის და პურის ცხობის პროცესს. მათ ასწავლიან ადგილობრივი კერძე ბისა და სვანური მარილის მომზადებას. შეუძლიათ მონაწილეო ბა მიიღონ მატყლის მოთელვაში და სვანური ქუდის გაკეთებაში, ცხენით ან ველოსიპედით გაისეირნონ, ითამაშონ მაგიდის ჩოგ ბურთი, შეაგროვონ სეზონური ტყის პროდუქტი: სოკო, ჟოლო, მაყვალი, ასკილი, ფხალი და სხვა. სვანეთში ყველა პირობა არსებობს იმისათვის, რომ აგროტუ რიზმი განვითარდეს და მოსახლეობის ცხოვრების დონე ამაღ ლდეს. ასეთ დროს ყველაზე მნიშვნელოვანი ადამიანური რესურსია, თანაც ადგილობრივი კულტურის, ყოფის და სოციალური ურთი ერთობების მცოდნე. სწორედ ამ კონტექსტშია საინტერესო სვა ნეთში ბექა დადეშქელიანის გამოჩენა. ის იმ ახალგაზრდა თაო ბის წარმომადგენელია, რომელიც თავისი თემის გაძლიერებას ცდილობს. მან ჩამოაყალიბა ახალი კონცეფცია: „ჭკვიანი სოფე ლი საქართველო“ და მუშაობას იწყებს ბეჩოს ხეობიდან. მისი პროექტის ერთ-ერთი ნაწილი ემსახურება ბეჩოს თემში მცხოვ რებ მოსახლეობაში სვანური ენისა და არამატერიალური კულ ტურული მემკვიდრეობის მივიწყების ტენდენციის შეჩერებას. ბე ქას იდეა ასეთია: QR ბანერების გამოყენებით, ბეჩოს თემში არსე ბულ ტურისტულ მარშრუტებზე ნებისმიერ გამვლელს, როგორც ჩანჩქერი სოფელ ხაიშთან ცენტრალურ საავტომობილ გზასთან
უთვირის პიკი, უღელტეხილი
ტურისტს, ასევე ადგილობრივს, საკუთარი სმარტფონის დახ მარებით შეეძლება, მიიღოს ინფორმაცია მრავალთაგან ერთერთ სვანურ თქმულებაზე, მოუსმინოს ფოლკლორს, გაეცნოს რომელიმე ერთ სვანურ სიტყვას. ინტერაქტიური ბანერი სამენო ვანი იქნება – ინფორმაცია სვანურ, ქართულ და ინგლისურ ენებ ზე გავრცელდება. თუ კონკრეტულ ტერიტორიაზე, სახელდობრ, მდინარე წრდნილ დთან ჩაივლით, შეგხვდებათ ინტერაქტიური ბანერი, რომლის QR კოდის დასკანერების შემდეგაც გაეცნობით ლეგენდას მდი ნარე წრდნილდის შესახებ. ასეთი ნოვატორული იდეებით გამოირჩევიან სვანი ახალგაზ რდები და ალბათ ისინი ყველაზე კარგად ხვდებიან, რომ მათი მხარის მომავალს სწორედ ძველისა და ახლის თანაარსებობა განსაზღვრავს. განვითარებისთვის სწორი მიზნების დასახვა და უპირობო შეს რულება, ერთადერთი გამოსავალია ეკონომიკური განვითარე ბისთვის, ასევე სვანეთის ავთენტურობის, ეთნოკულტურისა და ბუნების შესანარჩუნებლად. ალბათ, ყველა ის გამოწვევა, რაც უკვე გან ვიხილეთ, თავისთავად დარეგულირდებოდა, ზემო და ქვემო სვანეთს განსაკუთრებული სტატუსი რომ ჰქონდეს – აქ რომ იყოს დაცუ ლი ტერიტორიები ადგილობრივ ალპურ ბუნე ბასა და თვითმყოფადობას ნაკლები ზიანი მიადგებოდა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ: დაცული ტერიტორიები ბევრად განმუხტავდა სიტუაციას და სწორ მიმართულებას მისცემ და ტურისტულ ნაკადებს, დაიცავდა გარემოს უსარგებლო ინფრასტრუქტურული პროექტე ბისგან.
99 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
ძველი ყოფის სურათები მაზერის კოშკი და გზა უშბისკენ კოშკი რომლის შესახებაც მოგითხრობთ, ზემო სვანეთში, ბე ჩოს თემში, მდინარე დოლრაჭალის (ენგურის მარჯვენა შენა კადი) ხეობაში მდებარეობს. ამჟამად მხოლოდ მისი ნანგრევებია შემორჩენილი, მაგრამ 1924 წლამდე ამ კოშკს უამრავი ქართველი მკვლევრის თუ წარჩინებულის, ასევე მრავალი უცხოელი მოგზაურ ის, გეოგ რაფ-გეოლოგისა თუ მთამსვლელის ისტორია უკავშირდება. პირველად ეს კოშკი ბავშვობაში ვნახე – ზაფხულის არდადე გების დროს მშობლებმა რომ წაგვიყვანეს სტუმრად ბიძებთან. კოშკის ისტორია ძალიან შორეულ წარსულში მაბრუნებდა, რადგან სევდიან ისტორიებს ჰყვებოდნენ უფროსები და მეჩვე ნებოდა, რომ თავდახრილები გასცქეროდნენ ხოლმე ჩამოქცე ულ ნაგებობას – თითქოს, თვალს ვერ უსწორებდნენ მას. მერე ი, თურმე, ეს არ იყო შორეული წარსულის ამბავი. მე მივხვდ ტიც, ასი წელიც კი არ იყო გასული იმ მოვლენებიდან, რამაც კოშკი „არავის სახლად“ აქცია. ასი წლის წინ კი მის გარშემო სიცოცხლე ჩქეფდა და თავისი სიმაღლითა და სართულებით გამორჩეული ეს ერთ-ერთი შედევრი ბეჩოს ხეობის მშვენებაც ათ. გახლდ
ნელ-ნელა, შემდეგ ჩასვლებზე დავრწ მ უნდი იმაში, რომ ეს ად გილი თავს უყრიდა მთელი მხარის ყოფას, ისტორიას და დი ნამიკას. თითქოს გაჩერების ბოლო პუნქტი და კომფორტი იყო როგორც უშბისკენ მიმავალი მთამსვლელებისთვის, ასევე ბე ჩოს უღელტეხილსა და ჩრდილო-კავკასიის უცნობ ბილიკებზე მოგზაურთათვის. მაზერის კოშკის აგების თარიღი უცნობია, თუმცა, გადმოცემის თანახმად, შუა საუკუნეებში უნდა აეგოთ ძლიერებისა და ძალა უფლების გამოსახატად, ასევე თავდაცვის მიზნით. ეს ყოფილა 20-25 მეტრი სიმაღლის ნაგებობა და 5 სართულისაგან შედგე ბოდა. სართულები ერთმანეთს უკავშირდებოდა შიდა ხის კიბე ებით. გადახურული იყო ორფერდა სახურავით და რამდენიმე ვიწრო ფანჯარა ჰქონია გამოჭრილი. ნაშენი იყო მშრალი წყო ბით – რიყის ქვითა და ლოდებით, გარედან კი ბათქაშით იყო შელესილი, რაც იმდენად გამძლე აღმოჩნდა, რომ დღევანდ ლამდეც კი შემოინახა ნაგებობა. კოშკი საცხოვრებელ ნაწილს უკავშირდებოდა, მაგრამ ჰქონდა საგუშაგო-სათვალთვალო ფუნქციაც. საშიშროების შემთხვევაში კოშკზე ცეცხლს ანთებდ ნენ. ალის დანახვისას მთელი ბეჩოს ხეობა საომარ მზადყოფ ნაში მოდიოდა. შეზღუდული ხილვადობისას კოშკიდან სიგნა ლი თოფის სროლით გადაიც ემოდა. გადმოცემის თანახმად, კოშკის თავზე ანთებული ცეცხლის კვამლს ეცერსა და ლატალ შიც ხედავდნენ. ი ვიცით ისიც, რომ ეს სილამაზითა და სიმაღლით გამორჩეულ კოშკი ოდითგანვე ეკუთვნოდა დადეშქელიანთა საგვარეუ ლოს. ესაა გვარი, რომელიც ისტორიულ წყაროებში მე-15 საუ კუნეში ჩნდება და მათ სამფლობელოდ ბალს ქვემო სვანეთია მონიშნული. ბევრ დადეშქელიანს მე-19 -ეს ბოლოსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისში ევროპული განათლება ჰქონია მიღებუ ლი. ადგილობრივი მცხოვრებლების ნაამბობიდან ვგრძნობდი, რომ დადებითად აფასებდნ ენ მათ და მოწიწებით იხსენიებდ ნენ ყველა დადეშქელიანს, რომელსაც იცნობდნენ და ახსოვ დათ. მეუბნებოდნენ, რომ დადეშქელიანები საშუალებას აძ ეკით, აჩვენებდნენ ლევდნენ ხალხს, ესარგებლათ ბიბლიოთ ი მოგზაურების გადაღებულ ფოტოებს, რუკებს და სა უცხოელ ჭიროების შემთხვევაში მატერიალ ურ დახმარებასაც უწევდნენ. დიდ მიწებს დამუშავება სჭირდებოდა, ურიცხვი საქონლის ჯოგს კი – მოვლა. მოსახლეობის ის ნაწილი, რომელიც დადეშქელი ანების ოჯახის მეურნეობას უვლიდა, მოსავლის გარკვეულ ნა წილს თავისთვ ის იტოვებდა. თანაარსებობის ამ ფორმამ საუკუ ნეებს გაუძლო და 1924 წელს შეწყდა – ანტი-საბჭოთა აჯანყების ჩახშობის მერე.
100 VOYAGER 22/2021
ასე გამოიყურება მაზერი ბრიტანელი მოგზაურის, ჯონ ტელფერის წიგნში შესულ ილუსტრაციაზე. წიგნი ყირიმსა და ტრანსკავკასიაში მოგზაურობას ეძღვნება (ლონდონი, 1876 წ.). ილუსტრაციაზე ჩანს სტატიის ავტორის, ია თაბაგარის ბებიის, მადი დადეშქელიანის სახლი.
ასეა, 1924 წელს დადეშქელიანებს ისე, როგორც მთელს საქარ თველოს, საბჭოთა რისხვა დაატყდათ თავს. ეს ის დრო იყო, როცა მთავრებს და თავადებს მთელი საქართვ ელოს მასშტა ბით ართმევდნენ ქონებას, უნგრ ევდნენ სასახლეებს და კოშ კებს. მხოლოდ იმიტომ, რომ დაეს უსტებინათ და დაეკნინები ნათ. მაზერის კოშკიც, როგორც დადეშქელიანების ძლიერი ირა მაშინდელ დაუნ ოჯახის ნავსაყუდელი, საბოლოოდ შეეწ დობელ რეჟიმს. მაზერის კოშკის აფეთქებას რამდენიმე დღის განმავლობაში ცდილობდნენ სვანეთში სპეციალ ურად გაგზავ ი ნილი რაზმები. მათ გადაწვეს ძველი ფოტოარქივი, იშვიათ წიგნები, მოგზაურთა ჩანაწერები, თან წაიღეს ან გაან ადგურეს ი ნი საომარი იარაღის და სანადირო აღჭურვილობის იშვიათ მუშები, დადეშქელიანთა ოჯახისათვის საჩუქრად მირთმეული ნივთები და ნახატები. ავეჯისა და სხვა საყოფაცხოვრებო ნივ ოდ მესტიის მუზე თების მხოლოდ მცირე ნაწილი, საბედნიერ უმში აღმოჩნდა. მაზერში რომ ჩავედი ნინო კვიციანი, ჩემი ბიძების დედინაცვა ულიც საგრძ ნობლად უჭირდა. ლი, უკვე ხანდაზმული იყო, სიარ სამაგიერ ოდ ისეთი ამბები იცოდა, მისი მოთხრობილი ისტორი ები ჩემი მეხსიერებიდან ახლაც არ წაშლილა. ერთმ ა ნათესავ მა მითხრა, ძალიან ცნობისმოყვარე და გულადი ქალი იყოო. ამიტომაც გამბედაობ ა ჰყოფნიდა, დაუფარავად ესაუბრა და ფარულ ამბებზეც. საღამოობ ით შეშის ღუმელთან ვისხედით, თან ყველი ამოჰყავდა და თან ტკბილი ხმით იხსენებდა და იხ სენებდა. ბექირბ დადეშქელიანის დედაზე მიამბობდა – ეგეთი ქალი მთელს სვანეთში არ მოიძებნებოდაო. ახალი სიცოცხლე და სული შემოიტანა. ხეობ ის ქალებთან ერთად ლამაზ ტანსაც მელს კერავდა, ხელოსნებს ხის ფიცრებისგან ბილიკებს აკეთე ბინებდა და მერე ეს ახალგაზრდა ქალები კაბების ფრიალითა და ლამაზი სამკაულ ებით, ნაირნაირი ჩაფრასტებითა და მხრე ბამდე ჩამოწეული საყურეებ ით ზედ გადი-გამოდიოდნენო. რასაკვირველია „პოდიუმი“ წარმოვიდგინე. ვერ ვხვდებოდი, ნეტავ სად ჰქონდა ნანახი, ან ქსოვილები საიდან ჩამოჰქონდა, ანდა როგორ გადააქცია გასართობად ქალებისთვის ეს ყოვე ლივე; ისევე, როგორც ცხენებით გასეირნება შიხრის ველზე ისევ – ხეობის ქალებისთვის. ეს მართლ ა მოხდა. კი ბატონო, სვანეთში ტრადიციებ ი და წეს-ჩ ვეულ ებები ისეთივე მკაცრია, როგორც თავად ბუნება და ცხოვრების წესი, მაგრამ დადეშქე
ლიან ების ოჯახის ქალებისთვ ის ამას ხელი მაინც არ შეუშლია, შიხრის ველზე ქალების მონაწილეობით გაემართათ დოღი და შეჯიბრშ ი თვითონვე ჩაბმულიყვნ ენ. მესტიის მუზეუმში რომ ინახება ქალის უნაგირი, იმ უნაგირის სა ხელურს ვერცხლის კუს თავი ამშვენებდა თურმე. ამას დედაჩე მი მიყვებოდა – მისი ბებიის უნაგირი იყო. უნაგირების ნაწილი ა, ზოგი ელენე დადეშქელიანს მარტვ ილის მუზეუმში აღმოჩნდ მზითვში გაატანესო, ამბობდნ ენ. მე, როგორც ცხენოსნობაში კარგად გარკვ ეულ ადამიანს, ძალიან მიკვირს ამგვარ უნაგი რებზე წონასწორობას როგორ ინარჩუნებდნენ, ან კისერს რო გორ არ იტეხდნ ენ. თუმცა მოდა და კეკლუცობა მაშინაც აქტუა ლური იყო, დადეშქელიანების ქალების მაგალითზე ვიცი უკვე. მუზეუმში თავსაბურავებიც გამოფენილია, ზოგი ყაბარდოდან, ბექირბის დედულეთიდან, ასევე ქამარ-ხანჯალი, თოფები, სამ ები, აღმოსავლური სკივრები და, რაც დადეშქელიან ების კაულ ოჯახებისთვ ის ყველაზე ძვირფასი იყო – წიგნები, რუკები და ფოტოებ ი. სწორედ ნინო ბებო ჰყვებოდა, როგორ გამოყარეს ბოლშევი კებმა 1924 წელს წიგნები და ფოტოები ბექირბის სახლიდან, ცეცხლი წაუკ იდეს და მოკეთეებს თუ სამეზობლოს ახლოს მი კარების უფლება არ მისცეს. ხალხი ძალიან განიცდიდა, რომ ვერ გადაარჩინეს ვერც ბიბლიოთეკა და ვერც საგანძური, ფო ტოარქივი და ძველი რუკები, რომლებიც თემის ყველა წევრს ეკუთვნ ოდა. ამბობდნენ, ბევრჯ ერ გაისროლეს ხალხის დასაში ნებლადო. რაც არ დაწვეს, თან წაიღეს და ვინ იცის, რომელი ნივთი სად მოხვდა. ამ სევდიან ი ისტორიების გარდა დადეშქელიან ების კოშკი და კარ-მ იდამო მრავალი ლხინის, სტუმრიანობისა და საინტერესო ისტორიული ფაქტების მომსწ რ ეცაა. 1990-იან წლებში, ეთნოგრაფიულ ექსპედიციაშ ი ყოფნისას არა ერთხელ ავსულვარ კოშკზ ე. რას ვეძებდი და ემოციებს, ვცდი ლობდი იმ ადამიანების წარმოდგენას, რომლებიც ოდესღაც საოც არი სიფაქიზით აშენებდნ ენ ამ კოშკს. მათი შთამომავლე ბი კი რამდენიმე საუკ უნის შემდეგ, ალბათ იმავეს ფიქრობდნენ, რასაც – მე.
101 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
ადგილობრივი უხუცესი მთხრობლები გვიამბობდნენ, რომ მე18 საუკუნის დასასრულიდან მოყოლებული, ვისაც კი ბეჩოსა და ეცერში ან საერთოდ, ზემო სვანეთში აუვლია და ჩაუვლია, მათი უმრავლესობა დადეშქელიან ებს სტუმრობდა და ისინიც სვანე ბისათვის დამახასიათებელ ღირსეულ სტუმარმასპინძლობას ებს, არ აკლებდნენ შორეული ქვეყნებიდან ჩამოსულ მოგზაურ მკვლევრებსა თუ მთამსვლელებსო (ეს ამბავი ეფუძნება ნინო ალმასგირის ასულ კვიციანის, უკა ქვიანის ძე ვეზდენის, ბინაგ ილთა და სხვა ვერ გელას ძე დადეშქელიანის – აწ გარდაცვლ ადგილობრივ მცხოვრებთა ნაამბობს). მოგზაურთა ძირითად მიზანს უღელტეხილების და სტრატეგიუ ელების დაზვერვა, მწვერვალების დალაშქვ რა, ლი გადასასვლ მყინვარების აღწერა, ფოტოფირებზე ლანდშაფტის აღბეჭდვა, ხალხის ყოფა-ცხოვრების შესწავლა წარმოადგენდა. თავი და თავი კი, რასაკვირველია, ცნობისმოყვარეობ ა იყო – სვანეთის ბუნებით, კოშკური არქიტექტურით, უძველესი კულტურით და მთის წეს-ჩ ვ ეულ ებებით მოხიბლულნი მომდევნო წლებში ისევ უბრუნდებოდნენ ამ იდუმალებით მოცულ, ლეგენდებით სავსე კუთხეს. მაზერის კოშკის ერთ- ერთი უკანასკნელი ბინადარი – ბექირბ ევინებდა თურმე მრა დადეშქელიან ი მოზრდილ ხარს აკვლ ვალრიცხოვანი სტუმრებისათვის კერძების მოსამზადებლად და ასობით პურს, ხაჭაპურსა და კუბდარს აცხობინებდა. მის კარ-მიდამოში 9 კერა იყო გამართული, სადაც დადეშქელია ნების დიდი ოჯახის წევრები, მეზობლები და ნათესავები ფუს ი ჯიშე ფუსებდნ ენ. სპეციალურ „სკივრებში“ ხორბლის იშვიათ ეს გულიან პურებს ბი ინახებოდა, რომელთაგანაც უგემრიელ აცხობდნ ენ სტუმრიან ობის და დღესასწაულების შესაბამისად. მართალია, ზემო სვანეთში ვაზი არ ხარობს და შესაბამისად ღვინოს ვერ აყენებდნ ენ, მაგრამ ბარიდან მიჰქონდათ, სხვა სა ნოვაგესთან ერთად, და საპატიო სტუმრებს ღვინითა და არყით უმასპინძლდებოდნენ. მყინვარები ხომ უხვადაა ამ მხარეში და შესაბამისად ანკარა მდინარეებში დაჭერილი კალმახი სუფრის მშვენება ხშირად იყო. საპატიო სტუმრებს სანადიროდაც პატიჟებდნენ, გამყოლობას მათ, მასპინძლებთან ერთად, ხეობის გამოცდილი და სახელ განთქმული მონადირეებ ი უწევდნენ. წვეულებების დროს მას პინძლები მრავალხმიან სიმღერებს ასრულებდნენ სტუმართა პატივსაცემად, ხოლო გამგზავრებისას სტუმრებს თექისაგან დამზადებულ ქუდებს სჩუქნიდნენ სამახსოვროდ. გამოთქმ ას „ღმერთი გფარავდეთ“ – „ჯვარი გფარავდეთ“ სვანეთში ახლაც პირდაპირი მნიშვნ ელობა აქვს, რადგან სვანურ ქუდზე გრეხი ლი ძაფი ისეა გადაჭიმული, რომ ზედა ნაწილზე ჯვრის გამოსა ხულებას ქმნის. არაერთი მოგზაურ ი ეწვია სვანეთს, რომ კავკასიონ ის ქედის ულამაზესი მწვერვალი – უშბა (4,700 მ) ეხილა საკუთარი თვა ლით ან ფოტო ფირზე აღებეჭდა უშბის მიუდგომელი კლდეები და მყინვარები. მართალია დადეშქელიანების არქივი 1924 წელს განადგურდა, მაგრამ უიშვიათესი ფოტომასალა ინახება იტალიელი ფოტოგ რაფის – ვიტორიო სელას, ამერიკელი გეოგრაფის – უილიამ ოსგუდ ფილდის და სხვათა არქივებში. მათი ღვაწლი შეუფასე ოინდელი ლანდშაფტების, არქიტექტურის, საგან ბელია იმდრ ძურის, ადამიანთა ყოფა-ცხოვრების შემონახვის საქმეში. ად მაზერის სტუმარი იყო, უშბის დამლაშქრავი, ამავდროულ რადგან სოფლის ახლოს მდებარე მყინვარებიდან იწყებოდა დამღლელი და ხიფათით აღსავსე გზა უშბისაკენ. უშბის მყინვა რები სწრაფად დნება, არადა ის სასმელი წყლის წყაროა. ჯერ კიდევ 20-30 წლის წინ მყინვარებიდან წამოსული ცივი ნიავ ი
სოფლამდე აღწევდა. უხუცესები მყინვარის და ჰაერ ის სუნით განსაზღვრავდნენ ამინდს. მთამსვლელების გულშემატკივრები მოწიწებით გავხედავდით ხოლმე უშბის მრისხანე კლდეებს და ჟრუანტელი გვივლიდა ემოციებ ისგან. 1888 წელს უშბის ჩრდილოეთ მწვერვალი ჯონ გარფორდ კო კინმა და ულრიხ ალმერმა დალაშქრ ეს. 1903 წელს კი სამხრ ეთ მწვერვალი რიკმერ-რიკმერსის ჯგუფმა დალაშქრა: ბრიტა ნელი ფლორენს ქროუფორდ გროუვ ი, ჰაროლდ ენდრიუ რა იბორნი, ფრედერიკ გარდნ ერი, ჰორას ვოლკერი, ავსტ რიელი და შვეიც არიელი მთამსვლელების მონაწილეობით. სვანთაგან უშბაზე პირველად, 1903 წელს, გაბედული მონადირე, მურათბი კიბოლანი ასულა ინგლისელ მთამსვლელებთან ერ თად. მას არავინ დაუჯ ერა, რადგან უშბის მწვერვალს სვანები მიუღწევლად მიიჩნევდნ ენ. შეუპ ოვარი მონადირე მეორ ედაც ის ნიშნად მწვერვალზე ცეცხლი ავიდა, თურმე, უშბაზე და ასვლ აანთო. ამ უცნაურ ამბავს დღესაც მოგითხრობენ სოფლის უხუ ცესები. მურათბი კიბოლონი გამოგონილი პერსონაჟი სულაც არ არის. საქართველოს მწვერვალებზე (მყინვარწვერი, უშბა, თეთნულდი, შხარა და სხვ.) პირველამსვლელებად მიჩნეულ ნი არიან ინგლისის, გერმანიის, შვეიცარიის, საფრანგეთისა და სხვა ქვეყნების ალპინისტები. უცხოელ მთამსვლელებს გამყო ლებად და მეგზურებად, როგორც წესი, ახლდნენ ქართვ ელები, რომლებმაც კარგად იცოდნენ მთის პირობები და მთაში მოძ რაობის ტექნიკა. ისტორიამ შემოგვინახა ზოგიერთი მათგანის სახელი: მიტო არღვლიანი, მურათბი კიბოლანი, კოტე ფიცხე ლაური, ლალა ხუციშვილი. ელები განსაკუთრებული პატივისცემით სარგებლობ მთამსვლ დნენ ადგილობრივ მოსახლეობაში. ამიტომაც ბექირბ დადეშ ქელიანის განკარგულებით, უშბის ერთ-ერთი წარმატებული დალაშქვ რის შემდეგ, მაზერისკენ მიმავალ მთამსვლელებს, სოფლის გზა ცეცხლოვანი მაშხალებით გაუნ ათეს და ასე დახვ დნენ. უხუცესებმა კი სვანური წესით დალოცეს და დიდი ნადი მიც გაუმართეს. l ბეჩოს ხეობ ასა და სოფელ მაზერს ქართვ ელი საზოგადო მოღ ორისა ვაწეებიც სტუმრობდნ ენ სხვადასხვა მიზნებით: ფოლკლ და ეთნოლოგიის შესასწავლად, ექსპედიციების მსვლელობი სას ან უბრალოდ უცხოელ მოგზაურებთან შესახვედრად. სხვადასხვა დროს, სტუმართა შორის იყვნ ენ ბესარიონ ნიჟა რაძე (XIX საუკ უნის საზოგადო მოღვაწე, სვანეთის ისტორიის, ფოლკლორისა და ეთნოგრაფიის მკვლევარი), ეგნატე გაბლი ანი (1881-1937 წწ, სვანეთში საგანმანათლებლო სკოლებისა და მუზეუმის დამაარსებელი, ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ ი წიგნე ბის ავტორი და სვანეთის საავტომობილო გზის მშენებლობის ინიციატორი); გიორგი ნიკოლაძე (1888-1931 წწ. საქართვ ელოს გეოგრაფიული საზოგადოების ტურიზმისა და ალპინიზმის გან ყოფილების დამფუძნებელი), რომლის ინტერესიც ამ მხარეში მთამსვ ლელობის განვითარება იყო. მაზერის კოშკს, ერთ-ერთი ექპედიციის დროს, ასევე, სტუმ რობდნენ ექვთიმე თაყაიშვილი (1863-1953 წწ. ისტორიკოსი, არქეოლოგი, საზოგადო მოღვაწე); პოლიევქტ ოს კარბელაშ ვილი (1855-1936 წწ. ისტორიკოსი, ჰიმნოგრაფი, სასულიერო პირი, მგალობელი), ზაქარია ფალიაშვილი, ალექსანდრე ხახა ნაშვილი, ვასილ კარბელაშვილი და სხვები. მათი მიზანი იყო, აღერიცხათ კულტურული მემკვიდრეობა, ჩაეწერათ ხალხური სიმღერები, საგალობლები; აღეწერათ ხელნაწერები, ხატები, რიტუალ ები და წეს-ჩ ვეულებები. მათი ნაშრომები საქართვე
102 VOYAGER 22/2021
ლოს ბიბლიოთეკებსა და არქივებში ინახება. მასალა იმდენად მრავლისმომცველია, ათეულობით მკვლევარი სჭირდება ყვე ლა ჩანაწერის შესწავლას. ი მოვლენები ვითარდე თავად ბეჩოს ხეობა, სადაც ისტორიულ ბოდა, მრავალი კუთხითაა საინტერესო დღესაც. ბეჩო ისტორი ული თემია, რომელიც თერთმეტ სოფელს აერთიან ებს: მაზერი, გული, ჭოხულდი, უშხვანარი, დოლი, ჭკიდანარი, ბაგვდანარი, ნაშდქოლი, ტვებიში, ქართოვანი, ებუდი. ბეჩოს ხეობაში ეკ ლესიებ ი მხოლოდ ჭოხულდსა და გულში შემორჩა. ჭოხულდის მაცხოვრის ეკლესია XI ს-ია აგებული, XIII ს-ში კი მოუხ ატავთ. აქ ინახება XIII ს-ის წმ. მთავარანგელოზის ხატი. ბეჩოს თემი შედიოდა სადადეშქელიან ო სვანეთის შემადგენლო ბაში. ბეჩოდან ჩრდილო კავკასიაში უღელტეხილი (3375 მ) გადა დიოდა. ამ გზას დიდი მნიშვნ ელობა ჰქონდა სვანეთის ჩრდილო კავკასიასთან დასაკავშირებლად. ამ კავშირმა განაპირობა სვა ნების და ჩრდილოკავკასიელ ების მოყვრობა და დანათესავება. არაერთი რომანტიკული სიყვარულის ისტორია და პოლიტიკური სარჩულით დაქორწინების ამბავი შემორჩა დღევანდელობას. ყაბარდო-ბალყარელები და ჩერქეზები განსაკუთრებული მოწი წებით ახსენებენ მეზობელ სვანებს. კონსტანტინე დადიანის და ელენე (დაუმხან) დადეშქელიანის ვაჟმა – მუშნი დადიანმა აღ წერა თავის მოგონებებში ადგილობრივების უსაზღვრო პატივის ცემა და მასპინძლობა, როდესაც რუსეთის პირველი რევოლუცი ის შედეგებისგან თავის დასაღწევად, 1906 წელს მოუწია ბეჩოს უღელტეხილით ბალყარეთში გადასვლ ა.
წაულში მონაწილე ახალგაზრდობა, საცხოვრებლის ადგილ მდებარეობის მიხედვით, გუნდებად იყოფოდა. ყველა გუნდი ცდილობდა კოშკის თავისი უბნის მხარეს წაქცევას, რაც კარგი მოსავლისა და ბარაქიანობის მიმანიშნებელი იყო. ასევე, ჯვრის ხელში ჩაგდებასაც დიდი უპირატესობა ენიჭებოდა. შეჯიბრი მხიარულ განწყობას უქმნიდა მონაწილეებსაც და მაყურებ ლებსაც, რაც დიდ ჟივილ-ხივილს იწვევდა მთებით გარშემორ ტყმულ ხეობაში. ის დროს რკინის ჯოხების ერთმ ა ჰორიეშმაოს დღესასწაულ ნეთზე კაკუნით და თოფის სროლით ეშმაკებსა და ალ-ქაჯებს აფრთხობდნენ. მთელი წლის განმავლობაში უამრავი დღეობა ტარდებოდა, რომელთა რიცხვი ამჟამად შემცირდა, მაგრამ დღესაც სვანე ბი მოწიწებით ასრულებენ რიტუალებს, სადაც საქონლისა და ადამიანთა მფარველი, ნაყოფიერების მიმნიჭებელი ღვთაებე ბი, სულების თაყვანისცემისა და ცეცხლის დღეობები ფიგური რებენ; მღერიან მრავალხმიან სიმღერებს, რომელთა უძველე სი ტექსტები მათ შორეულ წინაპრებზე, მონადირეებზე, ოქროს მწარმოებელ და მიწათმოქმედ ხალხზე მოგვითხრობენ, ასრუ ლებენ ცეკვებს, რომლებიც მხოლოდ ამ კუთხისათვის არის და მახასიათებელი და თაობიდან თაობას გადასცემენ მისტიკურ ლეგენდებსა და ზღაპრებს.
l
სვანეთის ახალგაზრდა თაობას რომ ვხვდები, სულ მინდა ვუთხრა, რა ბედნიერები ხართ, ვინც აქ დაიბადეთ და მით უმე ტეს, რა ბედნიერები ხართ, თუ ამ თქვენი საოცარი კუთხის გან საკუთრებულობა იგრძენით-მეთქი.
მოსახლეობის გასართობი, ძირითადად, დღეობ ები იყო. ცივ და ყინვიან ზამთარში თოვლის კოშკს აგებდნ ენ, რომლის ცენტრ ში ხის ძელს, ხოლო კენწეროში ჯვარს ამაგრებდნ ენ. დღესას
ოღონდ, ვინ და როგორ უნდა შეინახოს საუკუნეების განმავ ლობაში დაგროვილი ცოდნა, ან მეხსიერებაში დალექილი ლოცვებისა და სხვა რიტუალების ტექსტები? ალბათ სვანური ენაა ის ძარღვი, რომელიც სულ იარსებებს, სანამ დედამიწა ბრუნავს, რადგან ის მისტიკური ლოცვები, სიმღერები და თქმულებე ბი მხოლოდ და მხოლოდ სვანურად გამოითქმის.
ისტორიული სოფელი ხალდე, რომელიც სრულად განადგურებულია (გვ.115)
103 VOYAGER 22/2021
თვალსაზრისი
რატომ დგანან 800 წლის კოშკები? მთელ რიგ გეოგრაფიულ და ისტორიულ გარემოებებზე მოგვი წევს დაფიქრება იმ ფაქტის ასახსნელად, რომ სულ მცირე რვა საუკუნოვანი არსებობის შემდეგ, სვანეთში კოშკები კვლავაც ურყევად დგანან. სტრუქტურული სიმყარე თავის როლს ასრუ ლებს, მაგრამ სხვა ბევრი ფაქტორიცაა გასათვალისწინებლად.
პირველ რიგში, ალბათ, იზოლაციის გამო მოხდა; იზოლაციის, რომელსაც ეს კუთხე ბოლო დრომდე ინარჩუნებდა. ზემო სვა ნეთი – დიდი კავკასიონის გასწვრივ მდებარე ეს „უკიდურესი წერტილი“ ხომ ქვეყნის მთავარი საკომუნიკაციო გზებიდან ოდითგანვე დაშორებული გახლდათ.
რთულ, თავდასხმებისა და საფრთხით სავსე დროში, ხალხს კოშკები უბრალოდ, სჭირდებოდა და უფრთ ხილდებოდა – ეს მათ თავდასაცავად შექმნ ილი სტრუქტურა იყო, მაგრამ მეტ- ნაკლებად მშვიდობიან დროშიც ფორმა რომ არ დაუკ არგავთ,
სწორედ მიუვ ალობის გამოც არ ეხებოდა ამ მხარეს მრავალი სამხედრო აგრესია და დამპყრობლური ომი, რომელთაც სა ქართველოს ბარი და აღმოსავლეთ მთიანეთი საუკ უნეებ ის განმავლობაში ინტენსიურად განიცდიდა.
104 VOYAGER 22/2021
ენგურისა და ცხენისწყლის ხეობებში, უზარმაზარი მწვერვალე ბის – უშბის, შხარას და თეთნულდის ძირშია განლაგებული უძ ველესი ხალხური ხუროთმოძღვრების ყველაზე მნიშვნელოვა ნი კოშკები. მათი უშუალო გარემო კი შემდეგი სოფლებია: ეცე რი, ლატალი, ბეჩო-მაზერი, მესტია, ლენჯერი, მულახ-მუჟალი, ადიში, კალა, იფარი და უშგული. შეგვიძლია ასეთი ექსპერიმენტი ჩავატაროთ – ზოგიერთი მათ განი შევადაროთ იმ ფოტოებზე არსებულ კოშკების გამოსახუ ლებებს, რომლებიც მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს ვიტორიო სელამ გადაიღო სვანეთში მოგზაურობისას. გარკვეულ შემთხ ვევებში გამოჩნდება, რომ ყველაფერი თითქმის უცვლელია – და ამ დროს კოშკების სიმყარე, ადგილობრივთა მზრუნველობა და თავდადება – ყველაფერი ერთად გაგვახსენდება. თუმცა, დავინახავთ იმასაც, რომ ზოგან ლანდშაფტი დღეს სულ სხვანა ირი ჩანს. მაგალითად, აბსოლუტურად აღარ ჰგავს თავის თავს დაბა მესტია, რომელიც საბჭოთა პერიოდიდან მოყოლებული რეგიონული ცენტრი გახდა და მთავარი მოედანი იქნება, მუ ნიციპალური შენობები, ახლად აგებული სასტუმროები თუ თა ნამედროვედ დაპროექტებული კერძო სახლები, სულ სხვაგვა რად გამოიყურება. ეს ცვლილება საბჭოთა წლებში დაიწყო და ახლა, მესტიისკენ ინვესტიციების მიზიდვის ფონზე, კიდევ უფრო თვალნათელია – მშენებლობები არ წყდება, გემოვნება კი ყველა მეპატრო ნეს სხვადასხვაგვარი აქვს. ხალხი იქ ცხოვრებას ახლებურად იწყობს, თანამედროვე მიგნებებით იუმჯობესებს ყოფის ხა რისხს და აუცილებელია, დავფიქრდეთ იმაზე, როგორ არ შეუ შალოს ცხოვრების გაიოლებისკენ, მოდერნიზებისკენ და კომ ფორტისკენ სწრაფვამ იმას, რაც 800 და მეტის წლის განმავლო ბაში იქმნებოდა და ჩვენამდე მოაღწია. მხოლოდ მესტიას არ უცვლია სახე.
ვიტორიო სელა. 1890 ფოტოზე ჩანს იუნესკოს კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაში შეტანილი უშგულის თემის სოფელი ჩაჟაში. მარცხნივ, გორაკზე თამარის ზამთრის რეზიდენციის კომპლექსია. დღეს ამ კოშკებიდან ერთიღაა შემორჩენილი და გვერდით მხოლოდ პატარა ნანგრევი.
© საქართველოს ეროვნული არქივი
ხეობის გასწვრივ განლაგებული სხვა სოფლების უძველესი სისტემაც გარკვეულწილად გადასხვაფერდა. მიზეზი კვლავაც ურბანული ჩარევაა, რამაც, იმავდროულად, განაპირობა თი თოეული დასახლების სივრცითი ინდივიდუალურობაც. ქართული საზოგადოების და სვანეთის უცხოელ გულშემატ კივართა დისკუსიებში ხშირად ისმის შეშფოთება კულტურულ მემკვიდრეობაზე, რომელიც კლიმატური თუ ადამიანური ზე მოქმედების გამო ხშირად საფრთხის წინაშე დგება. კოშკე ბის შენარჩუნება თითქოს ყველასთვის პრიორიტეტია, თუმცა რეალურად სიტუაცია სავალალოა. წლების განმავლობა ში იქმნებოდა კონსერვაციის და სივრცული დაგეგმარების პროექტები. წლები გავიდა, ბევრმ ა სპეციალისტმა შეიმუშავა რესტავრაციისა და კონსერვაციის მეთოდები, თუმცა აღდ გენის პროცესი ძალიან ნელი ტემპით მიმდინარეობს. თუ არ მოიძებნა სათანადო ბალანსი, თუ არ დამუშავდა სტრატეგია, რომელიც ურბანულ განაშენიანებას სწორად მიმართავს და ისტორიულ-არქიტექტურული მემკვიდრეობის კონსერვაციას უზრუნველყოფს, მაშინ ძალიან რთული ბედი ელის კოშკურ არქიტექტურას.
ეს „იზოლაცია“ ადგილობრივთა ხასიათსაც განსაზღვრავდა, მათ გლობალურ მსოფლხედვასა თუ ყოფით, ცხოვრებისეულ არჩევანთან ერთად. სვანები თავდადებულ ხალხად ჩამოყა ლიბდნ ენ – საკუთარი კუთხისადმი მაღალ კულტურულ ცნობი ერებას საუკუნეების განმავლობაში იჩენდნ ენ და სიძველეებსაც იცავდნ ენ უკვე მერე, მშვიდობიან დროშიც, როცა თანამედრო ვე ცხოვრება ფეხს მათ მხარეშიც იკიდებდა.
კიდევ ერთი ასპექტი, რომელიც მესტიის გარეთ, სოფლებშია შესამჩნევი, ადგილობრივების აყრა და გადასახლებაა. უკიდუ რესად დაზიანებული კოშკებისა და მაჩუბების ბედს უარესო ბისკენ ხშირად სწორედ მათი მფლობელების წასვლა წყვეტს. ზოგიერთ ადგილზე ვხვდებით წლების განმავლობაში მოუვ ლელ სახლებს, ხშირად მთელ უბნებსა და სოფლებს, ჩამოქცე ულ კოშკებს და ამ დროს მათი დათვალიერება საფრთ ხესაც კი წარმოადგენს ტურისტებისთვის.
ალბათ, ამიტომაც დარჩა დღესაც ხალხურ მეხსიერებაში შეფასე ბა, რომ სვანეთი კავკასიის კულტურული მემკვ იდრეობ ის საცავია.
უხუცესებთან საუბარში, სხვადასხვა წყაროში ხშირად მსმენია, რომ იყო დრო, სვანეთში ათასამდე კოშკი იდგა. ამჟამად, ასამ
105 VOYAGER 22/2021
მიმოსვლა ძველ სვანეთში. ცხენი ტვიბერის ნაპრალს ახტება. ვიტორიო სელა. 1896
106 VOYAGER 22/2021
© საქართველოს ეროვნული არქივი
თვალსაზრისი
ხე უშგულს ელის, რადგან უშგულის განსაკუთრებული საფრთ თემი უდიდესი მნიშვნელობის კერაა, სადაც ძველი არქიტექ ტურა და უნიკალური ლანდშაფტი ერთმანეთს გასაოცარი ჰარ არებელი სილამაზის ხეობაში, მის მონიით ერწყმის. ამ შეუდ თითქმის ყოველ სოფელში – მურყმელში, ჩაჟაშში, ჩვიბიანსა და ჟიბიანში – ბევრი კოშკია აღსადგენი. დასაფიქრებელია უშგულის ისტორიულ შენობებში კომფორტუ ის შექმნის პირობები და მათი გავლენაც. როდესაც ლი არეალ კოშკები და მაჩუბები შენდებოდა, მაშინ არ იგულისხმ ებოდა წყლის მილების, საკანალიზაციო სისტემის, სამანქანო გზების ანჯრების გამოყენება. ამჟამად და მეტალო-პლასტმასის კარ-ფ კომფორტული გარემოს გარეშე უშგულის დასახლებებში ხალ ხი ვერ შეძლებს არსებობას, ვერც ტურიზმის ბიზნესში ჩართვას ი მეურნეობ ის აღდგ ენას (ვგულისხმობ და ვერც ტრადიციულ ინტენსიურ მესაქონლეობასა და მემინდვ რეობას). ამიტომ უნ და ჩამოყალიბდეს ისეთი პირობები, რომ უშგულში ყოფითი კომფორტის შექმნა (სახლის დათბუნება იქნება, თუ გზის მო წესრიგება) კულტურულ მემკვიდრეობასთან ჰარმონიული თა ნაარსებობით შეიძლებოდეს, სოციალურ-ეკონომიკური პრობ ლემების გამწვ ავება ხალხს ხელს არ უნდა უშლიდეს იმ თავ დადების კვლავაც გამოვლენაში, რამაც სვანეთი კულტურული მემკვიდრეობის საცავად აქცია. ი გადაწყ მაღალი კულტურული ცნობიერება და ყოველდღიურ ვეტილებების მიღებისას ამ შეხედულებებით ხელმძღვანელობა ის აუცილებელი პირობაა, ურომლისოდაც, რასაც საგანძურს ვეძახით, დავკარგავთ. ამ ყველაფრის საფუძველი კი უნდა იყოს სწორად ჩამოყალიბებული კანონი კულტურული მემკ ვიდრეობის შესახებ. კანონი თუ აღსრულდება გამონაკლისე ბის და გადავადებების გარეშე, თან ადამიანების თანამედროვე საჭიროებ ების გათვალისწინებითაც, ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობ აც დაცული იქნება, თავად ადგილობრივი მოსახ ლეობაცა და ვიზიტორიც. რატომ რჩება დღეს მოსახლეობა მაღალმთიან, ისტორიულ სოფლებში ზოგჯერ „წარსულის მცველებადაც“ კი? სახელმწ ი ფოს მიერ დაწესებული შეღავათებისა თუ დახმარების არსე ბობის მიუხედავად, გადამწყვეტი მაინც სხვაა – ტრადიციებთან ბმა, გარემოს მშობლიურად აღქმა, რაც მათი იდენტობის ნაწი ლი ხდება და იმედი, რაც მათ მომავლის ხედვას განსაზღვრ ავს. ამ დამოკიდებულებას, რომლის მოძებნაც პოტენციურ ად ყვე ლა ისტორიულ მაღალმთიან დასახლებაში შეიძლება უშგულის ჩათვლით, სახელმწიფოს მხრიდან მართვა სჭირდება – ეკონო მიკური, სოციალური, ეკოლოგიური და კულტურული საკითხე ბის გათვალისწინება და გადაწყვეტილებების თანმიმდევრული დაცვა. უბრალოდ არ მიხსენებია – არც ის გამონაკლისები ტყუილ არის მართებული, რომ უძველეს ნაგებობებს, როგორიც ლა მარიას ეკლესიის სატრაპეზო იყო, „ბლოკითა“ და სხვა სამშე ნებლო მასალით დამხმარე ოთახები ჩაუშენონ. სამწუხაროა, რომ თავად მოსახლეობ ა ამგვ არ ფაქტებს მშვიდად უყურებს და ხშირად „ადგილის განვითარების“ და ახალი პერსპექტი ვის მოტივითაც ამართლებს. როგორ შეიძლება კონსერვაცი ა-რესტავრაციის შემდეგ კოშკებისა და მაჩუბების არსებობის გახანგრძ ლივება? ან რა დროით? ან ვის მიერ? ანდა, საერ თოდ – ვისთვის?
P. S. სვანური კოშკები იუნესკო-ს მსოფლიო მემკვიდრეობ ის ძეგლებს წარმოადგენს. გარდა ამისა, 2011 წელს ქვის არქიტექ ტურის საერთაშორისო კონკურსზ ე (International Award Architecture in Stone) დაჯილდოვდა პრემიით „ხალხური არქიტექ ტურა“. ეს ამბავი თავისით არ მომხდარა. სვანეთის გულშემატ კივარი და ჩემი ახლო მეგობარი, იტალიელი სილვიო კალვი, 10 წელი იკვლ ევდა სვანური კოშკების არქიტექტურას. 2020 წლის ზაფხულშიც აპირებდა ჩამოსვლ ას, მაგრამ პანდემიის გამო გა დადო ვიზიტი. სილვიო კალვი არქიტექტორია, იტალიაშ ი ცნო ბილია, როგორც სვანეთის ქომაგი. მან არაერთი გამოფენა და ლექცია-სემინარი მოაწყო სვანეთის პოპულარიზაციის მიზნით. თავისი სტუდენტები, ჟურნალისტები და მთამსვ ლელებიც ჩა მოიყვანა სვანეთში. რომ ვაკვირდები, ისეთი შთაბეჭდილება მრჩება ხოლმე, რომ ის თავის სახლშია, ეამაყება ყველა კუთხე- კუნჭული და უშბა, რომელიც 20 წლის წინ დალაშქრა. ოღონდ მისი აღფრ თოვანება ზოგჯერ სიბრაზით იცვლება, როცა უკიდუ რესად მძიმე მდგომარეობაში ხედავს კოშკებს და მაჩუბებს. სილვიომ ახალი კონცეფცია შეიმუშავა სახელწოდებით „იშვილე კოშკი“, რაც მის რესტავრაცია-კონსერვაციას და მასზე ზრუნვას გულისხმობს. ძალიან დიდი იმედი მაქვს, ეს ღირსეული ადამიან ი თავისი ცოდნით და მონდომებით ერთ კოშკს მაინც გადაარჩენს და მოგვცემს მაგალითს. ასევე მისი დამსახურებაა ვიტორიო სე ლას წიგნის ხელახალი გამოცემა. ის სელას შთამომავლების მე გობარი და ოჯახის ფოტოარქივის კურატორია.
მოგზაური, რომელმაც სვანეთი აღბეჭდა ვიტორიო სელა იტალიე ლი ფოტოგრაფი, მთამსვ ლელი და მკვლევარია. მან უნიკალური ფოტო-არქივი დატოვა სვანეთის კოშკების, ბუნების, სოფლების და ად გილობრივ მკვიდრთა შე სახებ. ვიტორიო სელა 1859 წელს იტალიაშ ი – ბიელაში, მატყლის ქარხნ ის მეწარმე ების ოჯახში დაიბადა. ვიტო რიო სელა იტალიის ალპური კლუბის ერთ- ერთი დამ ფუძნებელი იყო. მან სამ ჯერ იმოგზაურა კავკასიასა და სვანეთში 1889, 1890, 1896 წლებში. გადმოცემების თანახმად, ვიტორიო სელას ნანახმა სვანეთში ყველანაირ მოლოდინს გადააჭარბა. ის მიიჩნევდა, რომ მისი ჩანაწერები და ფოტოები არასრულყოფილი იქნე ბოდა ისევე, როგორც სამთო ექსპედიციები, თუ მრავალფე როვან ფოტოკოლექციას არ შექმნიდა. მას სურდა, სრულად შეესწავლა ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოს მთიანი რე გიონები: ზემო და ქვემო სვანეთი, რაჭა და ლეჩხუმი. დოკუმენტაცია, რომელიც კავკასიის ექსპედიციიდან ჩაიტანა იტალიაშ ი, ასამდე ფოტოსურათის ფირფიტა იყო. მოგზაურ ო ბის დროს სელამ ყურადღება მიაქცია ეთნოგრაფიულ ასპექ ტებს, ფოტოებზე აღბეჭდა სვანეთის კულტურის ელემენტები, ლანდშაფტი, დასახლებული პუნქტ ები, ადგილობრივი მოსახ ლეობის რიტუალები და წეს-ჩვეულებები. ვიტორიო სელას ფოტოგრაფიული ფირფიტები, სამოგზაურო დღიურ ები და წიგნები დაცულია სელას ფონდშ ი, ქალაქ ბიე ლაში. მისი ფოტოარქივის ნიმუშები მესტიის მუზეუმსაც ამშვე ნებს, ერთ-ერთ ქუჩას კი მისი სახელი ჰქვია.
107 VOYAGER 22/2021
© საქართველოს ეროვნული არქივი
დე კოშკი, რომელიც ერთი საუკუნის წინ აღბეჭდეს მკვლევ ევის რებმა, ჯერ კიდევ დგას. თუმცა, ბევრ მათგანს მაინც დანგრ საფრთხე ემუქრება სახელმწიფოს მიერ აღდგენითი სამუშაო ების და ძალისხმ ევის მიუხედავად, რაც საკმაოდ ნელი ტემპით გამოირჩევა.
სვანეთი
უშგულის ლამარია — IX-X საუკუნეების ღვთისმშობლის სახელობის ეკლესია. გარს აკრავს გალავანი და გამორჩეულია კედლის მხატვრობის სამი ფენით (მეათედან მეთორმეტე საუკუნეების ჩათვლით).
იანის (იონა წინას წარმეტყველის სა ხელობის) საყდარი, რომელიც თარიღ დება მე-12-14 საუ კუნეებით. მდება რეობს მესტიიდან ცხრა კმ-ში. აქაური კედლის მხატვრო ბის ერთ ნაწილში ასახულია იონა წი ნასწარმეტყველის ხსნა ვეშაპისგან.
108 VOYAGER 22/2021
ფარის სვიფის წმინდა გიორგის საყდარი, აღმოსავლეთის ფასა დი ძველი აღთქმის სცენით. გამოსახულია აბრაამისა და სარას სტუმართმოყვარეობა, მე-10-11 სს.
სოფელი ადიში, მაცხოვრის ეკლესი ის ფრესკა, წმინდანის გამოსახულე ბა. დასავლეთის ფასადზე გამოსახუ ლია ამ ეკლესიის ქტიტორი, ჩეგიანი.
ჰადიშის წმინდა გიორგის ეკლესია, ჩრდილოეთის ფასადის მხატვრობა.
ლაგურკა, სოფელი კალა, წმინდა ივ ლიტესა და კვირიკეს ეკლესია სამ რეკლოთი (მე-11-12 სს). მოხატულია მეფის მხატვარ თევდორეს მიერ.
ლაგურკა, ფრაგმენტი ფრესკის მხატ ვრობიდან - წინასწარმეტყველი
109 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
კულინარია
თვითშენახვისა და თვითგამოკვების კულტურა სვანეთი რომ განსაკუთრებულად საინტერესო „გასტრონო მიული სამყაროა“, თითქოს ყველამ ვიცით. მაგრამ მე ჩემი პატარა სამყარო აღმოვაჩინე წლების წინ. 1993 წელს, ძალიან ახალგაზრდ ა, სვანეთის ექსპედიციისთვ ის ვემზადებოდი. მასა ლის შესაგროვებლად კითხვარებს ვიყენებდით. კვლევის თე მატიკიდან გამომდინარე, კითხვარის შემუშავება ერთ- ერთი რთული და მნიშვნელოვანი საქმე იყო. წინასწარ იგეგმებოდა ის, რის მიხედვითაც კვლევის შედეგები მეთოდოლოგიურ ად უნდა ჩამოგვეყალიბებინა. მამაჩემის მეგობრები საოც არი ადა მიანები, პროფესიით ეთნოლოგები, ისტორიკოსები და ფოლ კლორისტები იყვნენ: ირაკლი სურგულაძე, დევი ბერძენიშ ვილი, ვახუშტი კოტეტიშვილი და ნუნუ მინდაძე ცდილობდნ ენ ჩემს სწორ გზაზე დაყენებას ანუ ეთნოგრაფიული ექსპედიცი ისთვის მომზადებას. ძალიან საინტერესო მიმართულება მიმი თითეს, რომელიც საერთოდ არ იყო იმ დროს პოპულარული. ამას „კვების ხალხური სისტემის“ შესწავლა ერქვა. ჰოდა დავ დიოდით მე და ჩემი სვანი მეგობრები აღმა-დაღმა, ვეძებდით საინტერესო მთხრობლებს, გზადაგზა გემრიელად ვილუკმებო დით (აბა, რომელი სვანური ოჯახი გაგვიშვებდა ისე) და ჩანა წერებით ვავსებდით რვეულებს. შემოდგომაზე ისტორიისა და ეთნოლოგიის ინსტ იტუტში დამუშავებულ ინფორმაციას გამოც დილი მეცნიერ ები ეცნობოდნენ. თემიდან გადაცდომა და ამბის ზედმეტი რომანტიზება საშინლად იგმობოდა. ზემო და ქვემო სვანეთის შესწავლა ეთნოლოგიური კუთხით თითქმის 150 წლის წინ დაიწყო. ილია ჭავჭავაძის თხოვნით წე რა-კითხვის მცოდნე საზოგადოება იწერდა ყველა დღეობის, რიტუალ ის შესრულების, მოსავლიანობის საკითხებს, დემოგ რაფიულ თუ სხვა ამბებს. თოვლი რომ დადნებოდა და გზები
გაიხსნ ებოდა, ჩამოჰქონდათ ეს მდიდარი ინფორმაცია ბარში და ილიაც გაზეთ „ივერიაში“ ბეჭდავდა. ასე ეცნობოდა დაინტე რესებული ქართული საზოგადოებ ა სვანეთის წეს-ჩ ვეულ ებებს და ეკონომიკურ სფეროს. ო საბჭოზე მეც გამეკვირვებინა გა ძალიან მინდოდა სამეცნიერ მოცდილი ეთნოლოგები. თავისუფალი სვანის ფსევდონიმით ცნობილი ბესარიონ ნიჟარაძის ჩანაწერებიც თავიდან ბოლომ დე წავიკითხე. თუმცა, ეთნოგრაფებს იმდენად დეტალურად ლი დღეობა, რიტუალ ი თუ წეს- ჰქონდათ შესწავლილი თითოეუ ჩვეულ ება, რომ რა უნდა ჩამომეტანა ახალი, მათი ყურადღება რომ მიმეპყრო. და მაინც... დალოცვის ისეთი ტექსტი ჩავიწერე, სადაც ბარაქაც იკითხება, ბუნების მადლიც და ადამიანთა მოდ გმისთვის სასურველი იმქვეყნიური სამყაროს შეცნობის გზაც... ქართულ თარგმ ანში ასე ჟღერს: „ზეთით წვიმდეს, ბამბით თოვდეს, თაფლის წყარო მოდიო დეს, ქრისტეს სუფრა ჰქონდეს გაშლილი და შენც იქ გქონდეს სასუფეველი“... ამ დალოცვის მთქმელმა ზუსტად ის გამოხატა, რასაც კეთილ დღეობისთვ ის და სულისთვ ის ისურვებდა, რის მიღწევასაც თა ობების მიერ შექმნილი სამეურნეო კულტურა და თავდაუზ ოგა ვი შრომა სჭირდებოდა. სვანური კერძებიდან კუბდარი, ჭიშდვარი, თაშმჯაბი მგონი ყველას გაუსინჯავს და ბევრსაც სულ ეს ჰგონია სვანური სამზა რეულ ო. არადა სვანური გასტრ ოკულტურა რამდენიმე ეპოქის თხრობაა: მემინდვრეობ ის განვითარების საწყისი ეტაპიდან მდგრად სამეურნეო კულტურამდე და მესაქონლეობ ის წარმო ების ყველანაირ ი ფორმით, უნარჩენო გამოყენებამდე. სვანეთის ეთნოკულტურის ჩამოყალიბება უძველესი დროიდან დაიწყო. ძალიან რთული უნდა ყოფილიყო მკაცრი კლიმატის, ძნელად სავალი და ზოგჯერ თვეობით მიუვალი ადგილების ათ ვისება, ძლიერ ი სამიწათმოქმედო მეურნეობ ის და მესაქონლე ობის დარგის განვითარება. სვანური სამზარეულ ოც სწორედ ამ ორი დარგის შერწყმამ განაპირობა, რომელთა გარეშეც სვანთა მცირე ეთნიკური ჯგუფი მიუვალ მთებში განვითარებას და გა დარჩენას ვერ შეძლებდა. სვანეთში საკვების მოპოვება ბუნე ბასთან სრულყოფილი თანაარსებობის და უსაზღვრ ო შრომის მაგალითია. საჭმლ ის მოსამზადებლად და გათბობისთვის ცეცხლს უხსო ვარი დროიდ ან იყენებდნ ენ სვანეთში. ტრადიციულ ად ყველა ოჯახს თავისი კერა ჰქონდა, რომელსაც ბევრი რიტუალი და წე სი უკავშირდებოდა. ღია ცეცხლი საცხოვრებელში – მაჩუბში ენთო და მის გარშემო მზადდებოდა საჭმელი, იქვე ნაწილ დებოდა სამუშაო ოჯახის წევრებს შორის და განიხილებოდა ყველა თემა. შემდეგ ეტაპზე გაჩნდა „სვანური ღუმელი“ რომელიც ერთერთ ყველაზე ენერგო-ეფექტურ ღუმელად მიიჩნევა საქართ ველოში. შეშით გახურებულ სვანურ ღუმელში ცხვება ყოველ დღიური და სარიტუალო პური, კუბდარი, ჭიშდვარი, ხაჭაპუ რი, ლუკვნე და სხვა გულიანი პურები. ნებისმიერ სვანს თუ ჰკითხავთ, პირველს რას შესთავაზებს სტუმარს, ის გიპასუხებთ, რომ ეს კერძი ხაჭაპურია. ხაჭაპური კი რძის პროდუქტისა და მემინდვ რ ეობ ის უმთავრესი კულტურის – ხორბლის გარეშე ვერ
110 VOYAGER 22/2021
სამეურნეო კულტურის და ეთნო-გასტრონომიის ისტორიაშ ი. დღევანდელ დღეს მხოლოდ მცირედი ელემენტები შემორჩა იმ დიდი სამეურნეო კულტურიდან, მაგრამ დრო იცვლება და კვების ტექნოლოგიებ ი იკავებს ადგილს თანამედროვე ყოფაში. თუმცა კულტურა გარკვეულ წილად რჩება. სვანები უძველესი დროიდან ამრავალფეროვნებდნენ და ამდიდრებდნ ენ თავის სამზარეულოს. თითქმის არაფერს ტოვებდნ ენ გამოუყენებელს, საქონლის ძვლებსაც კი იყენებდნ ენ საპნის დასამზადებლად, ცხიმს ტყა ვის დასამუშავებლად და ტყავს ტანსაცმლის შესაკერად... და ეს პროცესი უზარმაზარ შრომას მოითხოვდა... ასეთი თვით შენახვისა და თვითგამოკვების კულტურა აძლიერებდა და დამოუკიდებლობას ანიჭებდა თემს. მარილიც კი ბარაქაზე მიუთ ითებდა, რადგან მის გარეშე საკ ვებ პროდუქტს ვერ შეინ ახავდნენ, ხოლო მის მოსაპოვებლად რთული გზა უნდა გაევლოთ. მარილი სვანებისთვ ის შრომის შედეგი და ბუნების საჩუქარი იყო, ის სამეურნეო კულტურის მდიდარ ნიადაგზე აღმოცენდა; „სვანური მარილი“ — ტრადი ციულ ი, სანელებლებით შეზავებული მარილი. ამზადებენ სვანე თის თითქმის ყველა ოჯახში. სვანეთის ისტორიის ა და ეთნოგ რაფიის მუზეუმში დაცულია XVI საუკუნის დროინდელი თასი, რომელსაც სვანური მარილის დასამზადებლად იყენებდნენ.
გამოცხვება. სწორედ მრავალფეროვანი მარცვ ლოვნები და ხორბალი იყო სვანურ-ქ ართული მოვლენა, ზოგადად როგორც ევროპული იდენტობის, ყოფისა და მატერიალური კულტურის უმნიშვნ ელოვანესი შემადგენელი ნაწილი, რაც დიდწილად ავს ევროპული კულტურისთვ ის ჩვენს მიკუთვნ ებას. განსაზღვრ როგორც ჩანს, სვანებმა მკაფიო კვალი დატოვეს მსოფლიო
სვანური კერძების ჩამონათვალი გრძელია, მხოლოდ ერთ-ერთ ზე გავამახვილებ ყურადღებას, რომელიც ყველა თაობის, კვების ყველა თავისებურების და მიდრეკილების ადამიან ისთვისაა სა ინტერესო. ესაა ლუკვნე ანუ ფეტვის ჭიშდ ვარი: უნდა მოიზ ილოს სახაჭაპურე ცომი, გაბრტ ყელდეს და ყველში დაემატოს ფეტვის ფქვილი. ცხვება ტაფაზე და იჭმევა ცხელი. ცხადია მაღალხარის ხიანი ყველის და ფეტვის შოვნა რთულია ჩვენს დროში, და არა მხოლოდ ესაა რთული. უხსოვარი დროიდან ფეტვის მარცვ ლები გადაჰქონდათ მსოფლიოს ამ ერთ-ერთი უძველესი მთის გზით და სწორედ იშვიათ ი პროდუქტით ეცნობოდა მსოფლიო უძვე ლესი მიწათმოქმედი ხალხის კულტურას და ისტორიას.
მარგიანების საცხოვრებელი სახლი. დღეს მესტიის მუზეუმის ფილიალია ეთნოგრაფიული გამოფენით. ხის ძველი სანაყი, რომელშიც მარცვლეულს, მაგალითად, ფეტვსა და კანაფს ნაყავდნენ.
111 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
მეორე სვანეთი – არანაკლებ მომნუსხველი ნინ ო კვირ იკ აშვ ილ ი მარშრუტების აღწერა და ფოტოები:
გიორგი ლიპარტელიანი
მაშინ, როცა ზემო სვანეთში მკაცრი ზამთარი და დიდთოვლობაა, ქვემო სვანეთში ზომიერ ად ცივა. იქ ზამთარიც უფრო გვიან დგება. ესაა ერთ- -ერთი ყველაზე სწრაფად თვალშისაცემი განსხვავება ამ ორად გაყო ფილ, ერთი ხალხით დასახლებულ მხარეში. თუმცა, თუ მოვინდომებთ, სხვა ათას მიზეზსაც ვიპოვით, საქართვ ელოში მოგზაურობისას იმის გა სარკვევად, თუ რატომ უნდა მოვინახულოთ ლენტეხის მიდამოები, თუ ვამბობთ, რომ სვანეთში წასვლა გვინდა. თავიდანვე შევთანხმდეთ, აქ ვერ ვნახავთ იმდენ კოშკს, რამდენიც ზე მო სვანეთშია შემორჩენილი, მაგრამ „სვანობის“ ეს ყველაზე საცნობი ნიშანი ხომ ისედაც ზედაპირზე დევს. ახლა სხვა აღმოჩენების დროა, მაგალითად იმის, რომ დავრწმუნდეთ – ამ ხალხს, ზემოთ ცხოვრობენ თუ ქვემოთ, არ აქვს მნიშვნელობა, მაინც ეტყობათ თავიანთი გამორ ჩეული ხასიათი და წარსულთან გასაოცრად ცოცხლად შენარჩუნებული კავშირი, რომელსაც აწმყოშიც გოროზად დაატარებენ. ქვემო სვანეთში ვნახავთ, რა შეცვალა ყოფასა და ტრადიციებში ლანდშაფტმა და ბოლო ასწლეულის სოციალურმა და ეკონომიკურმა ძვრებმა, რაც, ვთქვათ, მესტიის თემში სხვანაირად მოხდა. დავიწყოთ ლანდშაფტით, რასაც თან სდევს ზემო და ქვემო სვანეთის ერთი განმასხვავებელი ნიშანი: ქვემო სვანეთს ადრე სადადიანოს ეძახ დნენ, რადგან ეს მიწები სამეგრელოს სამთავროს ეკუთვნოდა, რომლის თავადებიც დადიანები იყვნენ.
112 VOYAGER 22/2021
113 VOYAGER 22/2021
რცხმელური
სვანეთი
დღესაც, თუ ლენტეხიდან მესტიაშ ი წასვლ ა გადაწყვიტე, ჯერ წყალტუბო-ხონის, შემდეგ წალენჯიხა-ჯვრის გავლა მოგი წევს და ისე უნდა დაადგე მესტიისკენ მიმავალ გზას. Google Map-ზე ჩანს, რომ ამ საავტომობილო მარშრ უტს 5 საათნა ხევარი სჭირდება მაშინ, როცა ზემო სვანეთის დასახლებებს ქვემო სვანეთისგან ერთი ქედი და ლატფარის უღელტეხილი აშორებს. არის მეორე შანსიც – ლენტეხიდან გეზი სწორედ ლატფარის გავლით, პირდაპირ კალის თემისკენ აიღო და იქი დან დაეშვა დაბა მესტიაში. თუმცა, ეს გრუნტიანი გზაა და მისი მდგომარეობა წინასწარ უნდა გადაამოწმოთ – ყველანაირი მანქანით ვერ ახვალთ. ჩემი მეგზური – სოფო ჩანქსელიანი, წარმოშობით ლენტეხი დან არის, ახლა მესტიაშ ი ცხოვრობს, სამ შვილს ზრდის და სა ოჯახო სასტუმროს მეუღლის ოჯახთან ერთად სწორედ იქ უძღ ვება. ამ „ზემო-ქვემო“ სვანეთის ამბავს ის ასე მიხსნის: „მთელი ცხოვრება მეც კი, ლენტეხში დაბადებულს, მეგონა, რომ ზემო სვანეთი იქნებოდა ჩვენგან ძალიან განსხვ ავებუ ი ტრადიციებ ის მქონე ხალხი. მერე და მე ლი, სულ სხვანაირ რე გავაცნობიერე, რომ დაყოფა ხელოვნურია და უგზოობის მიზეზით მოხდა. გზა, რომელიც ლენტეხი-უშგული-მესტიას აკავშირებდა, ადრე შემოდგომიდან გვიან გაზაფხულამდე სულ იკეტებოდა. რჩებოდა ერთადერთი – გრძელი და შე მოვლითი გზა – ჯერ ქუთაისისკენ უნდა დაშვებულიყავი და ზემოთ მთებში წყალტუბო-ზუგდიდის გავლით ასულიყავი. ამას დაემატა ისიც, რომ სოფლები, რომლებიც ლენტეხიდან უშგულამდე გვხვდება, ნელ-ნელა თითქმის დაიცალა. ზვავი რომ ჩამოწვა 1987-ში, იმ პერიოდში ხომ ეკომიგრანტებად იქცნენ სვანები. აი, მაშინ კიდევ უფრო დაშორდა ერთმა ნეთს ზემო და ქვემო სვანეთი“. ზემო სვანეთია მდინარე ენგურის ხეობ ა – ენგურის სათავიდან სამეგრელოს საზღვრამდე – ის, რასაც მეს ტიისკენ სამანქანო გზაზე ენგურ-ჰესის მერე გავდი ვართ. ზემო სვანეთი, თავის მხრივ, კიდევ იყოფოდა ბა ლის ქედით ბალს ზემო და ბალს ქვემო თემებად. ბალს ქვემო დასახლებები დადეშქელიანების სამფლობე ლო იყო, ბალს ზემო კი – თავისუფალი, უბატონო მიწა.
ქვემო სვანეთი, თავის მხრივ, ცხენისწყლის ხეობ ის სათავი დან მურის ხიდამდე არეალს მოიცავს. აქ ქუთაის იდან უკვე მა ლე მოხვდებით (ისევ Google Map-ის მიხედვით -1.45 წუთში) – წყალტუბოსა და ცაგერის გავლით ახვალთ. ზემო სვანეთის ადმინისტრაციულ ი ცენტრ ია მესტია, ქვემო სვა ნეთისა – ლენტეხი. რაც უფრო ზემოთ მდებარეობს ლენტეხის სოფლები, მით უფრო მეტად გახსენებენ ზემო სვანეთის დასახ ლებებს. ასეთებია გულიდა, კახურა, ფაყი, საერთოდ, ლაშხეთის თემის სოფლები, სადაც უფრო გაშლილი ადგილებია, ქვემოთა დასახლებები კი უფრო ვიწრო, ღრმა ხეობებშია შეყუჟული. დღეს ქვემო სვანეთი აშკარად გამორჩენილია ტურისტული გზიდან. ეს იმიტომ, რომ ტურისტული სექტორის თავდაპირ ველი გამოცოცხლების ეტაპზევე თითქმ ის სრული ინვესტიცია ჩაიდო მესტიის ტურისტულ ცენტრად ქცევაში ისე, რომ ამ პრო ცესს მთლიანად მოსწყდა ქვემო სვანეთი, სადაც არც კავკასიის უმაღლესი მწვერვალებია და არც ბრენდად ქცეულ ი უშგული – ტურისტების უმალ მისაზიდად. ამიტომ ამ მხარეში კიდევ უფრო ინტენსიურ ად იცლება სოფლები. ზოგი მთლიან ად გამოკეტილი სახლებითაა სავსე. ასეთია ბავარი, სადაც 2014 წლის მონაცე მებით 11 ადამიანი იყო დარჩენილი, წელს კი, ერთი მოსახლე ჰყავს. არადა, ეს ის სოფელია, საიდ ანაც გზა ადის მთა აწოლი ლისკენ, რომელიც საინტერესო ადგილია მეკლდეურებისთვ ის. იქ მინი-შეჯიბრებებსაც აწყობენ ზოგჯერ, თავისი რელიეფ ის და
საცოცად კომფორტული ზედაპირის გამო იზიდავს ტურისტებს. ადგილობრივები ამბობენ, რომ ბავარში 1990-იან წლებში წყალდიდობის დროს ელექტრ ოენერგიის ბოძები წაიღ ო მდი ნარემ და მას მერე, მთელი 30 წელია, დენი არ ჰქონიათ, მხო ლოდ ბოლო ორი წელია, ელექტრ ოენ ერგიის მიწოდება აღდგა, მაგრამ ხალხი აღარ დაბრუნებულა. ალბათ, იმიტომაც, რომ ბა ვარისკენ მიმავალთათვის მგზავრობა კვლავაც რთულია – არ არსებობს გამართული სამანქანო გზა. ასევე, ერთი მოსახლე ღა ცხოვრობს სოფელ მახაში. მივარდნილი დასახლებებიდან ახალგაზრდ ები შანსებისა და პერსპ ექტივის საძიებლად სხვა გან მიდიან. თუმცა, არიან გამონაკლისები და გამონაკლისები იმ მხრივაც, რომ თავიანთი მხარის შესახებ ცნობებს აგროვებენ და იქ ახალი საქმის წამოწყების პოტენციალს ეძებენ. ასეთია ჩვენი მეორე მეგზური ლენტეხში, გიორგი ლიპარტე ლიანი. „გეოგრაფიულად რომ აიღო, 70-80 პროცენტი ლენტეხი მთა და ტყეა. სხვა ლენტეხს არაფერი აქვს, არც მიწა, არც სახნავ-სათესი. ესაა ჩვენი რესურსი. მაგრამ არ ვიყენებთ, ტურიზმის კუთხით, ლენტეხი ჯერ არც შესწავლილა, არც ინ ვესტიციები განხორციელებულა. ცაგერს რომ გამოცდები, პირველივე სოფელი არის ცხმელური, მანდ აკეთებენ კარგ ღვინოს. სხვაგან, უფრო ზემო სოფლებში, სადაც არც ად ი ცენტრ ია და არც არაფერი, მოსახლეობ ა მინისტრაციულ ა არ ვიცი“, – მიამბობს გიორგი რით ირჩენს თავს, მართლ და თავის ქალაქსაც ასე წარმიდგენს: „ლენტეხში გვაქვს მხოლოდ ერთი ბანკი. რესტორანი და კაფეები არ გვაქვს. ნახავ პატარა კვების ობიექტებს, სა დაც შეუკვეთავ კუბდარს, მაგრამ მრავალფეროვანი მენი შ ი საბჭოთა პერიოდში იყო უს მქონე ადგილი არაა. ცენტრ სასტუმრო „სვანეთი“, რამდენიმე ხნის წინ, გარემონტდა, გვერდით კოშკიც მიუშ ენეს და იქვე გაკეთდა რესტორანი. ერთი პერიოდი კი იმუშავა, მაგრამ მერე გაჩერდა. არც ტუ რისტული ცენტრი არაა“. „ახალგაზრდებს რომ არ უნდათ აქ გაჩერება, ამის მიზე ზი უმუშევრობა და განათლების მიღების სირთულეებ ია. ინტერნეტი ყველა სოფელს არ აქვს. არც წრეებ ია ბავშვე ბისთვის, შემეცნებისა და ცოდნის მისაღებად. არ არსებობს მედპუნქტები. შეიძლება 2-3 სოფელს ერთი სკოლა ჰქონ დეს. კი, განათლების სამინისტრ ო ბავშვ ებს ტრანსპ ორტით უზრუნველყოფს, მაგრამ მშობლისთვის მაინც დისკომფორ ტია, ერთი სოფლიდან მეორეში რომ უნდა გაუშვას შვილი. არ არის ბაგა-ბაღები“, – ამბობს სოფოც ჩანქს ელიან იც. პანდემიის დროს ოდნავ გააქტიურებული ტურიზმიც შენელ და. გიორგი ლიპარტელიანს, რომელსაც საოჯ ახო სასტუმროც აქვს ლენტეხში, ბოლო ორი წელია, სტუმარი არ მიუღია. თუმცა, ახალ-ახალ მარშრ უტებს მაინც სინჯავს და ადგენს. გიდად 2014 წლიდან მუშაობს. პირველი ტურის მერე სამსახუ რიდან სულ წამოვიდა და მას მერე საკუთარ მარშრუტებს ხა ზავს, პარალელურად ლენტეხის ისტორიას და ეთნოგრაფიას იკვლევს. ერთხელ, გიდობის დასაწყისშივე, გრიგოლ რობაქი ძის „კავკასიური ნოველები“ წაიკითხა და ერთ-ერთ ნოველაში ქვემო სვანეთიდან ზემო სვანეთში მიმავალი მარშრუტის შესა ხებ შეიტყო. „ნაწარმოები სიუჟეტურად არაა დატვირთული, უფრო ჩანახატის ფორმა აქვს და აღწერს სვანების ერთ ჩვე ულებრივ სამოგზაურო დღეს, როდესაც ისინი ქვემო სვანეთის სოფელ ჟახუნდერიდან დღესასწაულ ის აღნიშ ვნის შემდეგ ფეხით, ლატფარის უღელტხილით გადადიან
114 VOYAGER 22/2021
ზემო სვანეთში. უღელტეხილზე ჯერ ისევ თოვლი დევს და ღამით მგზავრობენ. გარიჟრაჟზე მზის ამოსვლას სწორედ უღელტეხილზე ხვდებიან და განუმეორებელი სილამა ზით აღტყინებულები, იწყებენ სიმღერას – უძველეს მზის საგალობელს ,,ლილეს” დასცხებენ დაუფიქრებლად“, – ამბობს გიორგი. გიორგიმ გადაწყვიტა, იმავე წელს ენახა ეს გზა. დაიწყო ინფორ მაციის შეგროვება და ამ ძიებისას შეიტყო, რომ სვანეთისთვ ის ძალიან ტრაგიკულ პერიოდში სწორედ ამ უღელტეხილზე გაუვ ლია სოფელ ხალდესკენ მიმავალ, ზარბაზნებით აღჭურვილ რუ სეთის ჯარს. ეს მაშინ მომხდარა, როცა 1875-76 წლებში სვანეთი ცარიზმის პოლიტიკის წინააღმდეგ აჯანყდა. მაშინ, 1876 წლის 27 აგვისტოს, სვანების მძაფრი წინააღმდ ეგობის მიუხედავად, რუ სებმა რამდენიმედღიან ი იერიში ხალდეს აღებით დაასრულეს, გაან ადგურეს ეს სოფელი და იქ ადამიანების ხელახლა დასახ ლება აკრძ ალეს, დააპატიმრეს აჯანყების მონაწილეებ იც. გიორგი ამ ისტორიების მოგროვებამ კიდევ უფრო აანთო წას ვლის სურვილით. „მეგობრები მყავს ჩოლურის თემიდან და მათაც ვუთხარი ამ გზის შესახებ, სოფელ ბავარში ვნახეთ ერთი ადგილობ რივი, რომელსაც ჰყავს მაღალი გამავლობის მანქანა და რადგან პირველად მივდიოდით, გადავწყვიტეთ მანქანით ა. თუშეთის გზაზე ხომ ამბობენ, რომ ექსტრ ემალუ წასვლ
რია, ეს კიდევ ორჯერ ექსტრემალური გახლავთ. საერთოდ, როცა ქვემო სვანეთიდან გადადიხარ ზემო სვანეთში, ასეა: მიდიხარ და გარშემო სულ მუქი მწვანე მთები გაკრავს, მეტს ვერაფერს ხედავ. ჩვენ კიდევ, ჯერ ხომ ვიარეთ ამ ძალიან დაკიდებულ აღმართებზე და შემდეგ გადავედით ალპურ ზონაში. აი, იქ უღელტეხილზე, მომენტალურად გაიხსნა მთელი სვანეთის კავკასიონი. ნელ-ნელა კი არა, წამიერად მოხდა: ერთი გახედვა და ყველაფერი ერთ ბაშად დაგვენახა – მყინვარები, ხეობები, მწვერვალე ბი – უშბიდან მოყოლებული აილამათი დამთავრებული – ხელის გულზე დაგვხვდა. ამ დროს შეიძლება მართლა სუნთქვა შეგეკრას“. უკვე მეექვს ე წელია, გიორგი სეზონზე სამჯერ მაინც დადის და დაჰყავს ტურისტული ჯგუფები ამ მარშრ უტზე. ამბობს, რომ ეს გზა ყოველ წელს უფრო და უფრო პოპულარული ხდება. ლენტეხიდან ტურის დაგეგმვ ა სხვა არაერთი მიმართულები თაც შეიძლება. როგორც ადგილობრივები ამბობენ, აქედან გადასასვლელებია როგორც ზემო სვანეთში, ასევე რაჭაში, სა მეგრელოში და ლეჩხუმში. თუ რომელიმე ამ ტურის დაგეგმვ ა გნებავთ, ლენტეხში უნდა გაჩერდეთ და მოგზაურობა აქედან „გადაანაწილოთ“. გიორგი ლიპარტელიან ი თავის ერთ- ერთ გამორჩეულად საყ უტს ასე აღგვ იწერს. ვარელ მარშრ
უშბა გორვაშიდან
115 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
მარშრუტზე მოხვედრა ორნაირი გზით შეიძლება. ფეხით სიარ ულის მოყვარულებისათვის იდეალურია ორდღი ანი ტური, რომელიც სოფელ მამიდან დაწყება და უშგულში სრულდება. ამ სოფლიდან დაახლოებით 4-5 საათიანი ლაშქ რობის შემდეგ აღმოჩნდებით უღელტეხილზე, ტბასთან, სადაც ერთი პატარა ქოხია. იქვე დგას ახლად აშენებული პატარა ეკ ლესიაც. ამ მონაკვეთზე წყალი იშვიათად შეგხვდებათ და მა რაგის გაკეთება ამიტომ აუცილებელია. ზედ უღელტეხილზე წყალი არ წარმოადგენს პრობლემას და იქვე, პატარა ხევში შე გიძლიათ ისიამოვნოთ პირდაპირ მიწიდან გამომავალი მთის წყაროთი. ზემოთ ხსენებულ ტბასთან მდგარ ქოხში შეგიძლიათ გარკვეული საფასურის გადახდის შემდეგ ღამეც გაათენოთ ან საკუთარი კარვით დაბანაკდეთ იქვე, ტბასთან (ესეც გარკვეუ ლი საფასურის გადახდისას). მარშრუტი გრძელდება მეორე დღეს, ტარფარიდან გორვაშის უღელტეხილით, რომელიც 4-5 საათის ლაშქრობის შემდეგ მი გიყვანთ სოფელ უშგულში. აქაც სასურველია წყლის მარაგის გაკეთება, ვინაიდან პირველი წყარო მხოლოდ უშგულის მხა რეს ფერდზე ჩასვლისას 3-4 საათის შემდეგ შეგხვდებათ. მარშურტის საერთო სიგრძე დაახლოვებით 24 კმ-ია. სიმაღლე პირველ დღეს უღელტეხილამდე დაახლოე ბით 1740 მ, მეორე დღეს 100 მეტრი ასვლა და 1020-ზე ჩასვლა. მანძილი პირველ დღეს: 13 კმ, მეორე დღეს 11 კმ.
სირთულე: ეს გზა მხოლოდ გამოცდილი მოლაშქრეე ბისთვისაა. მარკირება არის, მაგრამ ალაგ-ალაგ დაკარგულია (გირჩევთ ადგილობრივი გიდის აყვანას). მოგზაურობისთვის საუკეთესო დრო: ივლისის 15-დან სექტემბრის ბოლომდეა.
გზად გავივლით ულამაზეს, შერეული ტყის მასივებს, დავტკბე ბით ხედებით ცხენისწყლის ხეობაზე, ლეჩხუმის, ეგრისის და სვანეთის ქედებზე. ზედ ლატფარის უღელტეხილიდან აბსო ლუტურად თავისუფალი ხედი გადაიშლება მთავარი კავკასიო ნის მწვერვალებსა და მყინვარებზე, ენგურის ხეობაზე. თვალს მოგვწყვეტს მთის პატარა ტბების ხილვა. მათი ცქერა განსაკუთ რებით ლამაზია აისისა და დაისის დროს. საერთოდ, აისი და დაისი ამ მიუვალ მთებში განსაკუთრებით ჯადოსნური დროა. ივლისში ლამაზია აყვავებული დეკას მინდვრები.
116 VOYAGER 22/2021
მეორე ალტერნატივა განკუთვნილია მათთვის, ვისაც ფეხით სიარული არ მოსწონს. მათ ვურჩევდით, სოფელ ჭველფიდან უღელტეხილზე ასვლ ას სამანქანო გზით. ვინაიდან ეს ტექნი კურად საკმაოდ რთული გასავლელია, აუცილებლად უნდა გა ითვალისწინოთ, რომ ეს მოგზაურ ობა უნდა განხორციელდეს მაღალი გამავლობის 4x4-ზე მანქანით, რომელიც ტექნიკურად სრულად გამართული იქნება. ჯობია, ისევ ადგილობრივი მძღო ლების დახმარებით გაიაროთ ეს გზა. დაახლოებით ერთს აათი ანი მგზავრობის შემდეგ, გზა უღელტეხილამდე აგიყვანთ.
„ზამთარში ვესტუმრე მწყემსების საზაფხულო სადგომს, რომელიც ლენტეხის ცენტრიდან სამიოდე კილომეტრშია. მიუხედავად იმისა, რომ ზაფხულში არაერთხელ მინახავს ეს მშვენიერ ი ადგილი, მაინც ვერ წარმომედგინა, თუ რამ დენად ეფექტური შეიძლებოდა ყოფილიყო ზამთარშიც. ობის შემდეგ მივხვდ ი, რომ სწორედ ამ ერთდღიანი ლაშქრ ლენტეხში ტურიზმის კიდევ ერთ სახეობას – ზამთრ ის ლაშ ქრობასაც აქვს დიდი მომავალი, ასეთი ადგილებით სავსეა ჩვენი მხარე და დასახლება”, – ამბობს გიორგი.
აქ შეგიძლიათ დატკბეთ ხედებით და შემდეგ გააგრძელოთ გზა ენგურის ხეობ აში, მესტიის მუნიციპალიტეტში – კალას თემში, ან ისევ იმავე გზით დაბრუნდეთ უკან. აქვე უნდა ითქვ ას, რომ ერთ დღეში შესაძლებელია უღელტეხილამდე მანქანით ასვლა და იმავე დღეს ზემოთ აღნიშნული გორვაშის ქედის გავლით, უშგულში ფეხით ჩასვლაც. ამ შემთხვევაში მარშრ უტი იქნება შერეულ ი ტიპის და ერთდ ღიანი.
სოფოსთვის ლენტეხი სკალდის მთავარანგელოზის ეკ ლესიიდან იწყება, ანდა სკალდის „თარინგზელიდან“ – რო
ვისაც უნდა, ნამდვილად შეიგრძნოს კავკასიონის და სვანეთის მთების სიდიადე და სილამაზე, სწორედ ეს მარშრუტი უნდა გა იაროს. გიორგის კიდევ ერთი ძალიან საინტერესო ტური აქვს. პანდემი ის დროს, როცა გადაადგილება შეზღუდული იყო, იძულებული გახდა, საკუთარ საცხოვრებელთან ახლოს ემოგზაურა და კარ გი ადგილები იქ აღმოეჩინა.
გორც სვანები ეძახიან მას. ეს ტაძარი მე-10-11 საუკ უნეებშია აგებული, ზღვის დონიდან 2210 მეტრზ ე მდებარეობს და მისი მთავარი სიწმინდე მთავარანგელოზების – მიქაელ ის და გაბ რიელ ის მოოქრული ხატია. თუმცა, რესტავრაციის შემდეგ, თა ვად ეკლესიის პირვანდელი სახე თითქმ ის წაშლილია. მაინც, სოფოს თქმით, აქ ხალხი მთელი საქართველოდან ჩამოდის. ოდ ეკლესიაში კი მხოლოდ მამაკაცები დაიშვებიან. უშუალ ქალები ამ დროს სკალდის ძირში გაშენებულ სოფელ ფაყში, ღვთისმშ ობლის მიძინების ეკლესიაში შედიან და ელოდებიან მამაკაცებს. აქ შენარჩუნებულია მსხვერპლ შეწირვის ძველი, წარმართული ტრადიცია – შესაწირ ცხოველებს ფაყის ღვთის მშობლის მიძინების სახელობის ეკლესიის ეზოში უშვებენ, ზე მოთ კი, სკალდის ეკლესიასთან საკლავს კლავენ.
უშბა გორვაშიდან
117 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
ჩუკულის ეკლესიის ფრესკები
„სკალდის მთასთან, სადაც ეკლესიას დგას, არის მთა „აწოლილი“ და საოცარი ხედი იქმნ ება შორიდან, როცა ორივეს ერთად უყურებ. რაღაცით იმას ჰგავს, გერგეტის სამებას, რომ მყინვარის ფონზე იღებენ ხოლმე. სინამდ ისგან „აწოლილი“ საკმაოდ ვილეში სკალდის მონასტრ შორს არის, მაგრამ ეკლესიაში როცა ხარ, პირდაპირ თავზე დაგყურებს, თოვლი ივნისის ბოლომდე რჩება და ძალიან ეფექტურია სანახავად“, – მიყვება გიორგი ლიპარტელიანიც სკალდის შესახებ. „ჩემთვის უნიკალურია ჩუკულის მთავარანგელოზის ეკ ლესია. ჯოჯოხეთის, გამოცხადების, შობის ფრესკა“, – ამბობს სოფო. ჩუკულის ეკლესიის მხატვრობას გვიან შუა საუკუნეებს მიაწერენ. საკურთხეველზე წმინდა ბასილი და წმინდა ნიკო ლოზია გამოსახული. განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს ავები. მზის ფრესკა, რომელსაც მოსდევს მთვარე და ვარსკვ ლ ია აქ წარ ნადირობის სცენა კი ხაზს უსვამს, რამდენად ძლიერ მართული ყოფის გავლენა. კედლის მხატვრობა განსაკუთრებულია ტვიბის ტაძარშიც. ტვი ბის მთავარანგელოზს ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორი ის კულტურის ძეგლის სტატუსი აქვს. ტაძრის საკურთხეველში ვედრების სცენაა გამოსახული. გარდა ამისა, აქ ვხვდებით ხა რების, ნათლისღების და შობის სცენების ფრაგმენტებსაც. ეს ფრაგმენტული მხატვრობა რესტავრირებას საჭიროებს, ბევრ გან ფერია ჩამოშლილი ან ბათქაშია ჩამოცვენილი. როგორც სოფო ამბობს, აქაური მხატვრობა სულ უფრო უახლოვდება ზემო სვანეთის ფრესკების ესთეტიკას. სოფო გვირჩევს, რომ ქვემო სვანეთში აუცილებლად სანახავი ტაძრების სიაშ ი შევიყვანოთ – მამის მაცხოვრის ეკლესია და თეკალის ღვთაებ ის ტაძარი, რომელიც მე-10-11 საუკ უნეებ ით თარიღდება. აუცილებლად სანახავია, ასევე, ჟახუნდერის წმინ და გიორგის ეკლესიაც. „სამწუხაროდ, მაჩუბს ქვემო სვანეთში ვეღარ ნახავთ. რო გორც ჩანს, ცივილიზაციამ გაანადგურა უძველესი სვანური ყოფის ეს ნიმუში, – ამბობს სოფო და გულისხმ ობს საბჭოთა დროს, როცა მაჩუბებს ნელ-ნელა მიაწერეს ჩამორჩენი ლი, დრომოჭმული ეპოქის ნიშნები და დაანგრ იეს, ხალხ მა თანამედროვე სახლები აიშენა. ძველი სარიტუალ ო და საცხოვრებელი ნაგებობები, კი, სადაც ადამიან ების გვერ დით, პირუტყვი, სპეციალურად გამოყოფილ ბაგებში ცხოვ რობდა, ეთნოგრაფიულ ნიმუშებადაც კი აღარ შემოინახეს. ასე, შემთხვევით გადარჩენილი სულ რამდენიმეა ქვემო სვანეთის ზედა თემებში. ერთ-ერთ მათგანს 2017 წელს
კულტურული მემკვ იდრეობის უძრავი ძეგლის სტატუსი მი ენიჭა. ესაა ონიანის კოშკი და მაჩუბი, რომელიც გვიან შუა საუკუნეებს მიეკუთვნ ება. მაჩუბი ორსართულიან ია. პირ ველ სართულზე ბოსელი და საკუჭნაოა . ბოსელი გადახუ რულია ხის დედაბოძზე დამყარებული მორებით, დირები თა და კოჭების ოთხკუთხა წყობით, რომლებზეც დალაგე ბულია ფიცრები. ფიცრების ქვეშ მოწყობილია კერა. მეორე სართული საცხოვრებელია. კოშკი ოთხკუთხაა. პირველ სართულზე მარანია. მეოთხე სართული საბრძ ოლო სხვე ნია (წყარო: საქართველოს კულტურული მემკვ იდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო). ია ქვემო სვანეთში კოშკებიც. გამონაკლისს რამდენიმე იშვიათ ნიმუში წარმოადგენს. მათ შორის არის ჩოლურის თემში, სო ფელ მამის კოშკი. ის მდინარე ცხენისწყალის მარჯვ ენა მხარეს მდებარეობს და მას ბაბლუან ების კოშკს აც უწოდებენ. „დღეს რომაა ორსულიანი, სამსულიანი ოჯახები, ადრე ასე არ იყო, მაშინ 3-4 ძმა, ზოგჯერ მეტიც, თავიანთი ოჯახებით ცხოვრობდა ერთად, კოშკიც საერთო ჰქონდათ. ამიტომ ეს იყო საგვარეულ ო კოშკები. და ამიტომაც ეძახიან დღემდე გვარით, ვთქვათ – ბაბლუანების კოშკს. ჩოლურის თემში, სოფელ თეკალში, მაგალითად, გარდაფხაძეებ ის კოშკია, თავადები იყვნენ“, – მიამბობს გიორგი. კოშკს შეხვდ ებით სოფელ მელეშიც, რომელიც ლენტეხიდან 40 კილომეტრში მდებარეობს. ამ კოშკს ონიან ების კოშკს ეძახიან. „როცა ბუნების ძეგლებზე ვსაუბრობთ, პირველი „აწოლილი“ მთა მახსენდება, – მიყვება სოფო და გიორგის ნათქვ ამს მახსენებს აწოლილზე. ასეცაა – ეს მთა მოლაშქრ ეთა საყ ვარელი ადგილია და მისი მწვერვალიდან თვალწარმტ აცი
118 VOYAGER 22/2021
ხედები იშლება. არანაკლებ შთამბეჭდავია ქვემო სვანეთის ჩანჩქერები – მაგალითად, იმინდარისა და რცხმელურის, რომელთაც შეუდ არებელი ტერასული განლაგება აქვს. თუ ქვემო სვანეთში, რომელიმე საფეხმავლო მარშრ უტს გა ებით მთებს შორის მიმობნეულ ივლით, აუცილებლად შეხვდ ტბებსაც. ერთ-ერთი ასეთი ლატფარის ტბებია, რომელსაც უშგულისკენ მიმავალ გზაზე წააწყდებით. ზოგადად, სოფოსა და გიორგის ნაამბობის გამო ვრწმუნდები, რომ ქვემო სვანეთი ლაშქრობის მოყვარულთათვის ნამდვილი, ბევრისთვის აღმო უჩენელი სამოთხეა. და სამოთხეა მათთვისაც, ვისაც სურს, სვა ნური კულინარია კუბდარს მიღმა გაიცნოს და ზემო და ქვემო კულტურული თუ კულინარიული რიტუალებიც შეადაროს ერთ მანეთს. სოფოს თქმით, ქუნარეშს ანუ სულების დღესასწაულს ლენტე ხის თემში სხვანაირად აღნიშნავენ, ზემო თემებში კი – სხვა ნაირად. «ქუნარეში» ძველით ახალ წელს, 14 იანვარს შემო დის და შემდეგ ხუთშაბათამდე გრძელდება. ამ კვირეულს „ლიფანაალსაც“ ეძახიან ზემო სვანეთში. სოფო ჩანქსელიანს ბებიისგან ახსოვს, რომ ამ დროს, ძალიან პა ტარა პურები, კვერები კეთდება. „როგორც ბებია ამბობდა, დიდ პურებს სულები ვერ ერევიანო“, – მიამბობს სოფო და დასძენს: „კალანდა ის დღესასწაულია, რომელსაც განსაკუთრებით აღვნიშნავთ ქვემო სვანეთში და ასეც ვეძახით მას, როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში იციან. გვაქვს რიტუალი, რო მელსაც ხელის გახსნას ვეძახით – ტკბილეულით ვუხსნით ერთმანეთს ხელს. მეკვლე ირჩევს, ვინ გაუხსნის ოჯახიდან ხელს. კარს იქიდან იძახის მის სახელს და ჩვენ აქედან მივა დებთ ხელს. ჯამში ვდებთ ყველანაირ ნობათს, რაც სახლშია – კვერცხია, ხორცია, ასევე ლემზირებია. ლემზირებს ვეძახით
პატარა, სამკუთხა პურებს, უფლის სადიდებელ პურსაც ეძა ხიან მას. თავზე ხურდებს ადებენ კიდევ. ამ ნობათით სავსე ჯამს სვანურად ვეძახით „ლაფაქს“. ხოდა ამ ლაფაქით უხს ნიან ადამიან ები ერთმანეთს ხელს. ამ ტრადიციას დღესაც, ახალი თაობ აც იცავს. ბევრი ვიცი, სადაც არ უნდა იყვნენ, თბილისში თუ სადმე სხვაგან, კალანდაზე და ამ რიტუალზე დასასწრებად აუცილებლად ამოდიან. კალანდაზე დაკლუ ლი საკლავით კეთდება ზისხორა, ეს სვანური ძეხვია, რო მელსაც ახალგამოდენილ, თბილ სისხლ ში აკეთებენ თავი სივე ნაწლავებით. დედაჩემი ძალიან გემრიელად აკეთებს. თუმცა, ზესხორა ზემო სვანეთშიც იციან, ჩვენთან კი ლორს ამზადებენ კიდევ ძალიან კარგად“, – ამბობს სოფო. მის ნაამბობში კაკლის ტოტებიც ფიგურირებს. ოჯახში მოსულ მა მეკვლემ კაკლის ტოტები უნდა მოიტანოს თან. მეტიც, როცა სულების კვირეულში საკურთხი კეთდება, 2-2 ნაფოტი ყოველი სამზადისის დროს უნდა დაწვან ღუმელში. „ეს იმიტომ, რომ კაკალი ანგელოზების სადგომ ხედ ითვლ ება ჩვენში, ამიტომ საკურთხის მომზადების დროს, კაკლის ტოტების შემოტანით, თითქოს, სახლშ ი ანგელოზსაც ეპატიჟებიან. ეს შენი ოჯახის ან გელოზია – საკურთხის სუფრას, თითქოს, ისიც ესწრ ება. ზემო სვანეთში ეს ყველაფერი არ იციან. გვაქვს ეს ცვლილება“. ბებოსთან სოფოს კიდევ ერთი მოგონება აკავშირებს, ესაა ტკბი ი, რომელიც მერე არსად გაუსინჯავს, მხოლოდ თავის ლეულ ოჯახში. „დედის ბებია ჩვენთვ ის, ბავშვ ებისთვ ის, მსხლის ჩირს დაფქვ ავდა როდინში და მისგან ბურთებს გააკეთებდა. შემ ებდა და ასე გვაჭმევდა ბავშვ ებს. დეგ ვაშლის ჩირს დაად ლენტეხში რომ ჩავდივარ, დღემდე კეთდება ეს ტკბილეუ ლი ჩვენს ოჯახში“, – ამბობს სოფო.
ლატფარის ტბა
119 VOYAGER 22/2021
სვანეთი
მისი თქმით, ქვემო სვანეთში განსაკუთრებული კერძი ყველია ნი ლობიან ია. მოხარშულ ლობიოშ ი ურევენ ჭყინტ ყველს. შემ დეგ ჩვეულ ებრივად აცხობენ თონეში და სასწაული გემოს მქო ნე გულსართიანი გამოდის. ასევე პოპულარულია ის სვანური კერძები, რაც ბოლო დროს ყველამ გავიცანით – თაშმიჯაბი თუ კუბდარი, თუმცა მას ქვემო სვანეთში, თურმე, კვიბდიანსაც უწოდებენ. ქვემო სვანეთში ძალიან პოპულარულია გვიმრაც, რომელიც ტყეში მოდის. გვიმრას ამწნილებენ კიდეც და ფხა ლეულად ანდა მოთუშულ მდგომარეობაში მიირთმევენ, რაც, თურმე, ძალიან გემრიელია. „ასევე პოპულარულია ჩვენთან ღანძილი. რაც შეეხება ტყის ნობათს – კენკრას და სოკოს, მას ქვემო სვანეთში თითქმის ოში, გემრიელი და ჯან ყველა ოჯახი იყენებს სამზარეულ საღი სასუსნავების შესაგროვებლად ზემო სვანეთის სოფ ლებშიც ტყეში ხშირად დადიან“, – ამბობს სოფო. სოფო და გიორგი ის ადამიან ები არიან, ვინც თავიანთი მხა რის კულტურას იცნობენ და უკვე მოსმენილს არ სჯერდებიან – ახალს იკვლ ევენ, უხუცესებს უსმენენ. ვფიქრობ, ახლა მთავარი მათი აქტიურ ობაა. გიორგის გული სწყდება იმაზე, რომ მათ მხარეში პოტენციალს მხოლოდ ჰესების მხრივ ხედავენ. „სულ 2-3-იოდე წლის წინ მდინარე ხელედურაზე უნდა აშე ო შედეგი და შე ნებულიყო ჰესი, მაგრამ პროტესტმა გამოიღ ჩერდა“. ამიტომ ახლა მნიშვნელოვანია იმ ტრადიციებ ის აღრიცხვა და პოპულარიზაცია, იმ მეხსიერებისა თუ მატერიალ ური კულტუ რული ძეგლების ფიქსაცია, რაც შემორჩენილია. „ყველაზე დიდი ტრაგედია, რაც ლენტეხის კულტურას და მართნია, ასეულობით ხატის დაკარგვ აა ეკლესიებიდან. ეს ძარცვა უპატიებ ელი ამბავია. ეკლესიაში რომ შეხვიდე, ნახავთ მხოლოდ დარჩენილ ფიცრებს, რაზეც ჭედურო ბის კვალი ატყვია. ეს ჭედური ფენა ახლა ამოღებულია და დატოვებულია მხოლოდ ფიცრები. არადა, მაშინ, როცა აქ ექვთ იმე თაყაიშვილმა იმოგზაურა მე-20 საუკუნის 20-იან წლებში, თამარ მეფის ქოლგაც კი აღწერილი აქვს ერთ ეკლესიაში, ოღონდ ახლა კაცმა არ იცის, სად არის. ასევე, ჩუკულის ეკლესიაში, კარედიანი ხატი რომ არის, თითქმ ის ერთი მეტრი სიმაღლის, ეგეც გაძარცვულია. არადა, თავის დროზე იქნებოდა უნიკალური რამ. იგივე სურათია ტვიბის ეკლესიაშიც“, – ამბობს გიორგი და იმასაც მიყვება, როგო რაა დანგრ ეული ლენტეხის შესასვლელში ლარაშის ციხე, რომელიც საკმაოდ დიდი და მნიშვნ ელოვანი ყოფილა, მისგან დღეს ფაქტობრივად ფუნდამენტიღა დარჩა. სანა ხევროდ დანგრეულ ა სოფელ მახაში უნიკალური, უზარმა ზარი, დუროიან ი სახლები, რომელთაც ასევე საინტერესო აგებულება აქვთ – ორივე სართულზე ბუხრებით.
სოფლო-სამეურნეო იდეების ხელშეწყობაც. დაბალპრო ცენტიანი კრედიტები იქნება, თუ საგრანტო პროგრამები. ცოტა ხნის წინ, ჩემი დეიდაშვილი ჩამოვიდა, ესპანეთში ცხოვრობდა და ახლა უნდა, რომ სოფელ ხელედში პატარა ეს. ამგვარ ინიციატ ივებს ფერმა გააკეთოს, იქვე დაფუძნდ თუ შეუწყობენ ხელს მუნიციპალიტეტები, ეშველება ქვემო სვანეთის სოფლებს“, – ამბობს სოფო და ჯერჯერობით თა ვის მესტიაში გახსნილ გესტჰაუზის განვითარებაზე ზრუნავს – მშობლიური მხარიდან შორს.
ლენტეხიდან უშგულამდე უშგულამდე ლენტეხიდანაც მიისვლება. მთელი გზა ცხე ნისწყლის (სვანები ამ მდინარეს ლაშხურს უწოდებენ) ხეობას მიუყვება და სწორედ იქ, სადაც ხეობა სრულდება ან მთავარი კავკასიო სოფელ ცანასა და ყორულდაშდთ ნის მწვერვალ აილამას მყინვარების ძირში, იწყება ლას დილის და შემდეგ ზაგაროს სამანქანო უღელტეხილი. სწორედ აქ, ამ ხეობიდან სოფელ ცანამდე არმისული, მდე ბარეობს ულამაზესი ზესხოს ხეობა – დაახლოებით 3 კმ-ში მთავარი გზიდან. იქ საბჭოთა პერიოდში ფუნქციონ ირებ და ცნობილი ალპინისტური ბანაკი „ზესხო“. ამავე ხეობ აში მდებარეობს სოფელი იმავე დასახელებით. ხეობამდე გზა მიდის მხოლოდ მაღალი გამავლო ბის მანქანებისთვის.
ლენტეხიდან უშგულამდე გზა 78 კმ.-ია და სავსეა ულამა ზესი სანახაობებით – ფერდობებზე შეფენილი სოფლები, კავკასიონის მყინვარები, სვანეთის ქედი მთები და შხარის მასივი ზაგაროს უღელტეხილიდან. თუ მოგზაურს დრო აქვს, შეუძლია მოინახულოს თავისი ორიგინალური ფრესკებით განთქმული არაერთი ტაძარი, მაგალითად, ზემოთ ნახსენები ტვიბი, ჩუკულისა და ოქონ დაბიშის ეკლესიები. გზად სოფელ სასასში ასევე შეიძლება ცნობილი კურორტის, მუაშის მონახულება, ის განთქ მულია მინერალური წყლებით და განსაკუთრებული მიკროკლი მატით – (გზიდან 3 კმ-შია). ეს მარშრ უტი საფეხმავლოდ ნაკლებად გამოიყენება. დღეისათვის მას ძირითადად ჯიპ და ველოტურებისათვის იყენებენ. ახლა მიმდინარეობს ამ გზის რეაბილიტაცია და გეგმაშია უშგულამდე ბეტონის საფარის მოწყობა.
„ჩვენთან გამოსავალი არის მხოლოდ ინვესტიციები ტუ რიზმის განვითარებაში და ამ ეგიდით ინფრასტრუქტურის გამართვ ა, შესაბამისი კულტურული პროცესების დაწყება. ლენტეხში ეკონომიკის წინ წამოსაწევად, სხვა ყველაფერი გამორიცხულია. აქ ვერც რაიმ ე დიდ ქარხანას ააშენებ და ვერც საწარმოს – ვერანაირ ეკონომიკურ აქტივობას ვერ განახორციელებ ამის გარდა“, – ამბობს გიორგი. „მაგალითად, ჯომარდობაა შესაძლებელი ცხენისწყალზე და ძალიან არიან ხოლმე ტურისტები დაინტერესებული. ტურისტულად თუ დაიტვირთება აქაურობა, ძალიან ბევრი ახალგაზრდა დაუბრუნდება სვანეთს და აუცილებელია სა 120 VOYAGER 22/2021
121 VOYAGER 22/2021
solo.ge