Franciszek i jego bracia by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Wiesław Block

FRANCISZEK Z ASYŻU I JEGO BRACIA

FRANCISZEK Z ASYÅ»U I JEGO BRACIA

Wiesław Block

FRANCISZEK Z ASYŻU I JEGO BRACIA

Wydanie polskie, poprawione i uzupełnione

tłumaczenie z języka włoskiego Kalina Kreczko

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Copyright wydania polskiego © 2017 by Wydawnictwo Franciszkanów „Bratni Zew” spółka z o.o. ISBN 978-83-7485-295-1 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Redakcja: Katarzyna Gorgoń

Adiustacja polonistyczna: Katarzyna Gorgoń

Fot. na okładce: Drzewo franciszkańskie Tapiseria z warsztatu flamandzkiego, XV w. Muzeum Skarbca, Bazylika św. Franciszka, Asyż Madonna and Child with Franciscan Saints © Reprodukcja: Photo Scala / PhotoPower

Imprimi potest: L.dz. 289/2017, Kraków, dnia 1.07.2017 o. Marian Gołąb OFMConv Prowincjał

WYDAWNICTWO FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Dorastają znienacka przez miłość, i potem tak nagle dorośli trzymając się za ręce wędrują w wielkim tłumie – (serca schwytane jak ptaki, profile wzrastają w półmrok). Wiem, że w ich sercach bije tętno całej ludzkości. Trzymając się za ręce usiedli cicho nad brzegiem. Pień drzewa i ziemia w księżycu: niedoszeptany tli trójkąt. Mgły nie dźwignęły się jeszcze. Serca dzieci wyrastają nad rzekę. Czy zawsze tak będzie – pytam – gdy wstaną stąd i pójdą? Karol Wojtyła

Spis treści Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Część pierwsza Pierwotna wspólnota braci mniejszych Rozdział I Pierwsi bracia Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Imiona pierwszych braci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Żywot błogosławionego Franciszka (Vita beati Francisci) . . . . . . . . . . . b) Relacji trzech towarzyszy i O początkach (De inceptione lub Anonim z Perugii) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Legenda większa o świętym Franciszku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Dzieje błogosławionego Franciszka i jego towarzyszy oraz Kwiatki świętego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Rozwój pierwotnej wspólnoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Przed podróżą do Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Po uzyskaniu papieskiej aprobaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział II Charakterystyczne cechy rodzącego się braterstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Nowy model życia zakonnego: równowaga między apostolatem a kontemplacją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Sposób zamieszkania braci: „pielgrzymi i obcy” (por. 2Reg 6,2) . . . . . . . . . 3. Stopniowy rozwój życia modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Sobór Laterański IV i jego wpływ na rozwój braterstwa . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Hagiograficzny model życia modlitewnego braci: Porcjunkula . . . . . . . . . . . a) Nieustająca modlitwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Fizyczne odseparowanie od świata i ograniczona liczba braci . . . . . . . . . c) Praca ręczna w pustelni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Zachowanie milczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Wewnętrzny pokój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Umartwienia cielesne kierowane duchem Ewangelii . . . . . . . . . . . . . . . .

31 32 33 36 39 41 48 49 49 57 59 62 68 71 77 81 82 83 84 85 85

Rozdział III Studia w zakonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Przepis Reguły zatwierdzonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Pierwsze ośrodki uniwersyteckie zakonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91 93 94

Część druga Towarzysze brata Franciszka Rozdział I „Modelowe nawrócenie” brata Bernarda z Quintavalle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Bernard z Quintavalle – pierwszym naśladowcą Franciszka? . . . . . . . . . . . . a) Relacja Tomasza z Celano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) O początkach (De inceptione lub Anonim z Perugii) . . . . . . . . . . . . . . . . c) List z Greccio i Relacja trzech towarzyszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. „Nawrócenie” pana Bernarda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Żywot błogosławionego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Relacja trzech towarzyszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Żywot większy świętego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Dzieje błogosławionego Franciszka i jego towarzyszy . . . . . . . . . . . . . . . 3. Niektóre fakty z życia Bernarda: domniemane błogosławieństwo udzielone mu przez umierającego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Śmierć brata Bernarda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Bernard z Quintavalle w źródłach hagiograficznych XIV wieku . . . . . . . . . .

103 103 104 105 108 111 111 112 113 114 116 121 124

Rozdział II Brat Leon – żywa pamięć o błogosławionej przeszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Notka biograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Leon, uczeń Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) List do brata Leona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Błogosławieństwo dla brata Leona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Brat Leon, mistrz życia duchowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Rubryki brata Leona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Brewiarz świętego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Żywot świętej Klary z Asyżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Księga zmarłych z Sacro Convento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ci, którzy słyszeli słowa brata Leona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

129 129 134 136 141 143 144 146 150 151 152

Rozdział III Cezary ze Spiry – niepowtarzalna przyjaźń z Franciszkiem . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Pobyt w rodzinnym mieście Spira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Podróż do Ziemi Świętej i pobyt w Asyżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Misja w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Życie w pustelni i śmierć Cezarego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155 155 156 160 165

Rozdział IV Błogosławiony Idzi z Asyżu – duchowa mądrość towarzysza Franciszka . . . . . . 1. Podstawowe źródła przedstawiające życie i myśl brata Idziego . . . . . . . . . . a) Żywot z Perugii (Vita Perusina) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Żywot błogosławionego brata Idziego (Vita beati fratris Aegidii) . . . . . . c) Żywot brata Idziego, męża świętego i kontemplatywnego (Vita fratris Aegidii, viri sanctissimi et contemplativi) . . . . . . . . . . . . . . . d) Wypowiedzi błogosławionego Idziego (Dicta) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Brat Idzi, jeden z pierwszych towarzyszy Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Doświadczenie mistyczne w Cetonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Życie w pustelni – jedyna konsekwencja mistycznego doświadczenia Idziego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Obecność brata Idziego w niektórych źródłach hagiograficznych . . . . . . . . . a) Żywot błogosławionego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) O początkach (De inceptione) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Relacja trzech towarzyszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Komentarz do Ewangelii świętego Łukasza, Bonawentura z Bagnoregio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Żywot większy świętego Franciszka z Asyżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Kronika, Salimbene de Adam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . g) Dzieje błogosławionego Franciszka i Kwiatki świętego Franciszka . . . . h) Chronica XXIV Generalium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział V Tomasz z Celano – jeden z czterech „franciszkańskich ewangelistów” . . . . . . . . 1. Przedstawienie postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Świętość życia brata Tomasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. „Dopiski i komentarze” Tomasza jako wyraz jego duchowości . . . . . . . . . . . a) Franciszek z Asyżu w centrum duchowości brata Tomasza . . . . . . . . . . . b) Modlitwa i nabożeństwo do świętych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Duchowość oparta na wzajemnej braterskiej miłości . . . . . . . . . . . . . . . . d) Polemika Tomasza z braćmi na temat wierności ślubowanemu ideałowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Bracia mniejsi i władza: odpowiedź brata Tomasza . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Tomasz, człowiek swoich czasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169 169 170 171 172 175 176 178 180 182 182 183 184 185 185 186 187 188 191 192 200 203 204 207 208 210 215 216

Rozdział VI Ryceriusz z Mucci – „Doskonały pokój duszy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 1. Życie brata Ryceriusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 2. Nauczanie błogosławionego Ryceriusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Rozdział VII Szymon z Collazzone – „Akta” kanonizacji, której nie było . . . . . . . . . . . . . . . . 227 1. „Akta” z procesu kanonizacyjnego oraz inne źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

2. Życie brata Szymona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 3. Kult, cuda i nowy kościół w Spoleto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 4. Cnoty praktykowane przez brata Szymona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Rozdział VIII Jordan z Giano – „Kronika” o misji w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Brat Jordan z Giano i jego sylwetka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Początki powołania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Wyprawa do Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Jordan, kustosz Turyngii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Ostatnie zadanie i śmierć brata Jordana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Życie braci mniejszych na terenie Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Głoszenie słowa Bożego: podstawowa forma działalności . . . . . . . . . . . b) Wzrost liczebny wspólnoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Życzliwe przyjęcie braci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Relacja ze Świętym Cesarstwem Rzymskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Długi proces duchowego dojrzewania brata Jordana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Młodziutki diakon, umysłem i sercem daleki od Franciszkowego ducha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Brat Jordan w rozterce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Wspomnienia pełne poczucia humoru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Pierwsza Msza Święta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) „Drugie” nawrócenie brata Jordana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Spotkanie z papieżem Grzegorzem IX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział IX Jan z Pian del Carpine – „Historia Mongołów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Najazdy Mongołów na Europę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Czyngis-chan i zjednoczenie Mongołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Najazd mongolski i reakcja Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Innocenty IV i poselstwa do Mongołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Współbrat Franciszka legatem papieskim u Mongołów . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Podróż do Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Spotkanie z Mongołami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Służba na rzecz Kościoła powszechnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. „Historia mongalorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Struktura dzieła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Główne tematy dzieła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Dwie redakcje Historii Mongołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Jan z Pian del Carpine, brat mniejszy i ambasador papieski . . . . . . . . . . . . .

237 237 237 239 240 243 244 244 246 247 250 253 253 254 256 257 258 260 263 263 264 265 266 270 270 272 275 276 277 278 281 282

Rozdział X Antoni Padewski – inicjator szkoły franciszkańskiej i doktor ewangeliczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

1. 2. 3. 4.

Rys biograficzny Świętego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brat Antoni, inicjator nauczania minoryckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dzieła Antoniego: Sermones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ewangeliczne przesłanie Antoniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Nauka skierowana do wszystkich stanów społecznych . . . . . . . . . . . . . . b) Duchowość ewangeliczna i eucharystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Droga do świętości – zaproszenie dla wszystkich chrześcijan . . . . . . . . . d) Stopniowanie duchowej drogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . e) Szczyt życia duchowego: miłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Równowaga pomiędzy życiem aktywnym i kontemplacyjnym . . . . . . . . g) Bóg wcielony w centrum duchowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . h) Współbrzmienie z duchem Franciszka z Asyżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

290 292 295 297 298 298 299 299 300 300 301 301

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Część pierwsza

Pierwotna wspólnota braci mniejszych

Braterstwo minoryckie wpisuje się w średniowieczny nurt odnowy Kościoła związanego z pragnieniem powrotu do chrześcijańskiego życia, odwołującego się do przesłania Dobrej Nowiny19. W tym kontekście prostota, ubóstwo i ewangeliczna pokora jawią się jako najbardziej właściwa droga, by jak najwierniej wstępować w ślady Jezusa Chrystusa. Pierwszym braciom, skupionym wokół osoby Franciszka z Asyżu, udało się powrócić do przesłania Ewangelii, aby za wzorem apostołów i pozostałych uczniów Chrystusa, nie szukać niczego innego, jak tylko królestwa Bożego i jego sprawiedliwości. Ucieleśnienie ewangelicznych wartości, poświadczone i ubogacone głębokim życiem duchowym, sprawiło, iż na przestrzeni zaledwie kilku lat, Franciszkowe braterstwo wzrosło o pokaźną liczbę naśladowców, pragnących podjąć tę nową formę życia zakonnego.

Por. G. Filipiuk, Ewangelia, sposób życia, w: Leksykon duchowości franciszkańskiej, Wydanie drugie, k. 421-430.

Rozdział I

Pierwsi bracia Franciszka Grupa pierwszych braci Franciszka była bardzo zróżnicowana. Jego przykład pociągał zarówno bogatych, jak i ubogich. Byli pośród nich tak świeccy, jak i kapłani, tak osoby wykształcone, potrafiące czytać, jak ci, którzy „nie znając liter”, z prostotą zwracali swój wzrok ku krzyżowi. Pośród towarzyszy Franciszka możemy odnaleźć tych, którzy całe swe życie pracowali własnymi rękami, ale też i takich, co przed wstąpieniem do braterstwa wykonywali jedynie pracę intelektualną20. Wszystkie źródła są zgodne co do absolutnej spontaniczności przyłączania się pierwszych braci. Trudno dostrzec choćby najmniejszą wzmiankę o zaangażowaniu tylko wyznaczonych braci do tzw. pracy powołaniowej, raczej każdy z nich oddziaływał na innych poprzez osobisty przykład. Jak to podkreśla włoski kapucyn Luigi Pellegrini, nawrócenie i wybór radykalnego życia Ewangelią były spontaniczną reakcją niektórych na równie radykalne świadectwo innych21. Dwadzieścia lat później Franciszek, w ostatnich miesiącach życia, doda, iż napływ nowych braci dokonał się z inicjatywy Pana: „Pan sam mi dał braci” (T 14)22. Pojawienie się tylu braci było dla niego, 20

Historiografia pierwszych braci Franciszka nie została jeszcze dogłębnie opracowana, godnymi uwagi są następujące studia: E. Grau, Die ersten Brüder des hl. Franziskus, w: Franziskanische Studien 60 (1958), s. 132-144; A. Fortini, Gli uomini di Assisi compagni del santo, w: Nova vita di s. Francesco, Assisi 1959, s. 273-314; P. Brezzi, Francesco e i laici del suo tempo, w: Francesco d’Assisi e francescanesimo dal 1216 al 1226, Atti del IV Convegno internazionale della SISF (Assisi, 15-17 ottobre 1976), Assisi 1977, s. 163-191; I compagni di Francesco e la prima generazione minoritica, Atti del XIX Convegno internazionale della SISF (Assisi, 17-19 ottobre 1991), a cura di E. Menestò, Spoleto 1992. Por. L. Pellegrini, Storia e geografia del «reclutamento» francescano della prima generazione, w: I compagni di Francesco e la prima generazione minoritica, s. 10-11; por. też M.T. Dolso, «Et sint minores». Modelli di vocazione e reclutamento dei frati Minori nel primo secolo francescano (Fonti e ricerche 14), Milano 2001. Por. L.R. Wójtowicz, „Pan dał mi braci” – doświadczenie braterstwa w „Testamencie” Świętego Franciszka, Szkoła Seraficka 4 (2009) s. 63-70.

który nie planował żadnej „rekrutacji”, ogromną niespodzianką i ewidentnym znakiem działania Bożej Opatrzności. Nie da się dokładnie wyliczyć osób, jakie wchodziły w skład owej pierwotnej wspólnoty. Źródła hagiograficzne nie są co do tego zgodne. Pierwszych hagiografów nie tyle interesowały imiona braci, którzy udali się do papieża Innocentego III, by prosić o zatwierdzenie reguły dla rodzącego się sposobu życia – tym tematem zajmą się dopiero czternastowieczne źródła – co ich liczba i jej ewentualne symboliczne interpretacje. W większości świadectw odpowiadają one liczbie apostołów. Autorzy żywotów podkreślają, iż kiedy Święty z Asyżu pojawił się przed papieżem, miał ze sobą jedenastu lub dwunastu braci. Franciszek w czasie swej rzymskiej audiencji jest zatem ukazywany jako jeden z dwunastu, czyli jako jeden z „nowej grupy apostołów”23, bądź jako trzynasty, czyli jako Jezus na czele dwunastu apostołów24.

1. Imiona pierwszych braci Analiza wczesnych źródeł franciszkańskich pozwala ustalić imiona tylko niektórych spośród pierwszych towarzyszy Franciszka. Jak to ukazuje poniższa tabela, źródła mówią o dwóch rodzajach braci: tych, którzy zostali wymienieni imiennie oraz tych, których obecność została tylko zasygnalizowana, bez podania imienia. Trudno dzisiaj wyjaśnić, dlaczego tak wiele osób zostało przemilczanych. Być może wynikało to ze specyficznej płynności samej grupy: niełatwo było określić dokładnie, kto przyłączył się do niej i stał się na stałe jej częścią, a kto tylko przez krótki czas brał udział w jej życiu. Z drugiej strony trzeba podkreślić, że pomimo niewielkiej ilości informacji, u hagiografów wyczuwa się troskę o to, by przekazać obraz pewnej stabilności wspólnoty wraz z indywidualną charakterystyką każdego poszczególnego brata. 23

Tytuł trzynastego rozdziału Żywotu błogosławionego Franciszka brzmi: „Kiedy miał jedenastu braci, napisał pierwszą regułę, która została zatwierdzona przez Innocentego III”; również Relacja trzech towarzyszy oraz Legenda większa potwierdzają tę liczbę braci: „Błogosławiony Franciszek widząc, że Pan powiększył liczbę i zasługi jego braci, gdy było ich już dwunastu, doskonałych i tak samo myślących, powiedział owym jedenastu, on sam dwunasty, ich wódz i Ojciec” (3T 46); „Także w tych dniach dołączyli się do nich czterej inni zacni ludzie i tak liczba ich wzrosła do dwunastu. […] Jego pragnieniem było, aby to, co napisał, zostało potwierdzone przez Papieża. Zdecydował się więc pójść z tym gronem prostych ludzi do Stolicy Apostolskiej, powierzając się tylko Bożemu kierownictwu” (1B 3,7-8). Potwierdza to De inceptione: „Święty Franciszek, widząc, że łaska Zbawiciela pomnożyła jego braci w liczbę i zasługę, powiedział im: «Bracia, widzę, że Pan chce z nas zrobić wielkie zgromadzenie. Przeto idźmy do matki naszej Kościoła Rzymskiego» […]. A gdy podobało się im to, co powiedział, wziął ze sobą dwunastu braci i poszli do Rzymu” (AP 31).

ŻbFr 24-25, 29, 31

3T 27-35, 41

0 1

AP 10, 14, 16, 17

1B 3, 4, 7

Franciszek Franciszek

Franciszek

Bernard

Franciszek

człowiek z Asyżu

Bernard

Piotr

Bernard

Piotr

Idzi

bezimienny

bezimienny, asyżanin

Idzi

Sabbatino

bezimienny

Idzi

Sabbatino

Jan

Idzi

bezimienny

Morico

Morico Mały

bezimienny

Filip Długi

Jan z Cappelli

bezimienny

bezimienny, dobry człowiek

bezimienny

bezimienny, dobry człowiek

czterech bezimiennych

9-12

a) Żywot błogosławionego Franciszka (Vita beati Francisci)25 W Żywocie błogosławionego Franciszka pierwszy bezimienny naśladowca zostaje opisany jako „pewien człowiek z Asyżu, mający pobożnego i prostego ducha” (ŻbFr 24), o którym, oprócz tego, że „zbożnie naśladował męża Bożego”, Tomasz z Celano nic więcej nie powiedział. Jako drugi zostaje przedstawiony Bernard z Quintavalle, bogaty szlachcic z Asyżu. Jego nawróceniu przypisuje się ogromne znaczenie. Pochodził on z wysokiej asyskiej klasy społecznej, a jego radykalny wybór ubóstwa był mocno podkreślany przez całą hagiograficzną tradycję. Tomasz z Celano, jako jedyny pośród hagiografów Franciszka, nie przypisuje Bernardowi bycia „pierworodnym”. A kilkanaście lat później relacjonując moment błogosławieństwa uczyniony przez umierającego Franciszka, nazywa go „drugim bratem w zakonie” (Mem 48)26. 25

Brat Tomasz z Celano, na życzenie papieża Grzegorza IX i z okazji kanonizacji Franciszka z Asyżu, napisał żywot dedykowany nowemu świętemu (1228-1229). Żywot ten był powszechnie oznaczany skrótem 1Cel, jednak nawiązując do rzeczywistego tytułu utworu, Żywot błogosławionego Franciszka, będę używał skrótu ŻbFr. Kolejne dzieło Tomasza z Celano dedykowane świętemu Franciszkowi, przez długi czas było oznaczane jako 2Cel. Jego prawdziwy tytuł, jak na to wskazują istniejące rękopisy brzmi: Wspomnienie (rozpamiętywanie) w pragnieniu duszy o czynach i cnotach najświętszego naszego ojca Franciszka (Memoriale in desiderio animae de gestis et virtutibus sanctissimi patris nostri Francisci) to tytuł w rękopisie z Asyżu; natomiast tytuł rękopisu w redakcji końcowej – rękopis z Rzymu – został uproszczony i brzmi: Wspomnienie o czynach i cnotach świętego Franciszka (Memoriale gestorum et virtutum sancti Francisci). W niniejszej pracy na oznaczenie tego dzieła będzie wykorzystywany skrót: Mem. Więcej na ten temat w: Thomas de Celano, Memoriale. Editio

Po Bernardzie mowa jest o kolejnym bezimiennym asyżaninie, który został jednak precyzyjnie opisany: „wielce godzien pochwały za swoje postępowanie, jako że to, co święcie rozpoczął, po krótkim czasie jeszcze święciej ukończył” (ŻbFr 25). Dzięki tej opisowej uwadze, ów trzeci przybysz mógłby być zidentyfikowany jako Piotr Cattani, pochodzący z bogatej rodziny szlacheckiej, absolwent studiów prawniczych w Bolonii, który w 1220 roku został zastępcą (tzn. wikariuszem) Franciszka, a zmarł w Porcjunkuli 10 marca 1221 roku27. Niedługo później przyłączył się do nich młodzieniec o imieniu Idzi, człowiek prosty, prawy i bojący się Boga. Liczba pierwszych naśladowców została uzupełniona jeszcze o dwóch: kolejnego bezimiennego oraz o Filipa Długiego, który następnie – jak informuje list Munificentiae Conditoris z 18 sierpnia 1228 roku – zastąpił brata Pacyfika w funkcji wizytatora Ubogich Pań w kościele Świętego Damiana i w pozostałych dwudziestu trzech klasztorach28. Żywot Tomasza z Celano nie wymienia imiennie nikogo więcej spośród grupy pierwszych braci, a jedynie wzmiankuje, że przed wyruszeniem na pierwszą wyprawę misyjną, by głosić i wzywać do pokuty – jak na przykład Franciszek i Idzi w regionie Marchii – wstąpił kolejny dobry człowiek do zakonu, i tak „wzrośli do liczby ośmiu” (ŻbFr 29). W relacji brata Tomasza osiem to liczba symboliczna: wyruszyli po dwóch, w cztery strony świata, czyli w każdym jego kierunku. W czasie misji dołączyło do nich „czterech innych, dobrych i udatnych mężów” (ŻbFr 31). Również ta liczba zyskuje silne znaczenie symboliczne, gdyż w ten sposób fraternitas ma już dwunastu członków. W odniesieniu do wymienionych trzech towarzyszy, Bernarda, Idziego i Filipa, cenna okazuje się obserwacja włoskiego znawcy literatury franciszkańskiej, Raimonda

critico-synoptica duarum redactionum ad fidem codicum manuscriptorum, curaverunt F. Accrocca, A. Horowski, (Subsidia scientifica franciscalia, 12), Roma 2011, s. CXXIX-CXXXIII. Śmierć Piotra Cattaniego poświadczona jest również poprzez napis na tablicy, na zewnętrznej ścianie kaplicy Porcjunkuli: Anno Domini MCCXXI, VI. idus martii, corpus fratris P. Catanii qui hic requiescit, migravit ad Dominum. Animam cuius benedicat Dominus. Amen. „Dlatego również my, dbając o Córki nasze z ojcowską troskliwością, przyjąwszy prośby brata Pacyfika, ogromnie Bogu i Wam oddanego, a któremu ciężar tej posługi wydaje się już nie do uniesienia, zdecydowaliśmy, będąc specjalnie do tego uprawnionymi przez Ojca Świętego, przeznaczyć Wam jako wizytatora bardzo nam drogiego brata Filipa, którego nosimy głęboko w sercu, religijnego i pełnego bojaźni Bożej, polecając Wam za pomocą niniejszego listu i na mocy świętego posłuszeństwa, abyście przyjmując go z należną czcią jako sługę Bożego i jako tego, który dla Was znosił wiele cierpień i przeciwności, czerpały w całości z jego uzdrawiających napomnień i zaleceń, dostosowując się do wszelakich jego wymogów i zezwoleń, jako tego, który ma pełną władzę, wiedząc, że nie odwołamy nigdy nic z tego, co zdecyduje, nakazując czy karząc, czy jakkolwiek inaczej decydując”, Rinaldus de Ienne, La lettera «Munificentiae Conditoris» (18 sierpnia 1228), w: L. Oliger, De origine regularum ordinis s. Clarae, w: AFH 5 (1912), s. 445-446 [tłum. z j. wł.].

Michettiego. Stwierdza on, że charakterystyka tych trzech postaci zdaje się posiadać precyzyjny i bardzo jasny cel programowy. Bernard został przedstawiony w kontekście swego nawrócenia, które dojrzewało w osobistej przyjaźni z Franciszkiem i przypieczętowane zostało w momencie wypełnienia rady ewangelicznej, by sprzedać swoje dobra. Bernard rozdał dobra ubogim, zgodnie z przepisem reguły i nie uczynił tego dla wzbogacenia własnej rodziny, w ten sposób stał się wzorem nawrócenia brata mniejszego. Na drugim miejscu wymieniony został brat Idzi, jednak w tym wypadku nie znajdziemy żadnej wzmianki o jego nawróceniu. Teraz hagiograf kładzie nacisk na jego świętość i prostotę, oraz – co może zaskakiwać biorąc pod uwagę lata spisywania Żywotu – na długie życie. Tomasz wyszczególnia dokładnie cztery aspekty duchowej postawy Idziego: doskonałe posłuszeństwo, pracę rąk własnych, samotne życie i świętą kontemplację. Autor nie podaje natomiast żadnej wzmianki o doświadczeniu życia wędrownego, jakie przecież przez długi czas brat Idzi intensywnie prowadził, zanim, zaraz po śmierci Franciszka, nie osiadł w pustelni w Cetonie (1226 rok). Kiedy Tomasz z Celano tworzył Żywot błogosławionego Franciszka, Idzi był już całkowicie oddany świętej kontemplacji i życiu pustelniczemu. Zapewne z tego powodu autor, wspominając osobę brata Idziego, przedstawił go w kontekście jego eremickiego życia. Ostatnią postacią wspomnianą przez Tomasza z Celano jest brat Filip. Tym razem uwaga hagiografa została zwrócona na sposób przepowiadania siódmego członka grupy: Pan dotknął jego ust kamykiem czystości, iżby mówił o Nim przyjemnie i słodko Go wysławiał, a także by rozumiał i wyjaśniał Pismo Święte, chociaż się nie uczył, naśladując w tym Apostołów, którzy choć prości i nieuczeni, mieli zostać książętami wśród Żydów (ŻbFr 25).

Głoszenie słowa Bożego przez brata Filipa charakteryzuje się „świętą niewiedzą”, umocnioną przez Boże natchnienie, na kształt prostego przepowiadania apostołów. W optyce abruzyjskiego hagiografa, Filip staje się doskonałym obrazem brata mniejszego – kaznodziei, znawcy Pisma Świętego, który potrafi ze słodyczą przekazać słuchaczom słowa ducha i życia. Portret namalowany przez Tomasza z Celano nie ogranicza się do prostego opisu trzech spośród braci Franciszka, ale jest przedstawieniem duchowości rodzącej się wspólnoty minoryckiej. Nawrócenie do życia w ubóstwie i bez żadnej własności, doskonałe posłuszeństwo, praca własnymi rękami, proste głoszenie słowa Bożego inspirowane mocą Bożą oraz kontemplacja: oto podstawowe wartości jakimi charakteryzowali się pierwsi bracia Franciszka. Wartości, na których fundamencie miała się opierać cała

struktura minoryckiej duchowości. Tomasz z Celano – podsumowuje Michetti – poprzez tych trzech wyszczególnionych towarzyszy, wskazał na trzy cechy rodzącego się charyzmatu, jakie miały wyrażać specyfikę minoryckiej tożsamości29.

b) Relacji trzech towarzyszy30 i O początkach (De inceptione lub Anonim z Perugii)31 Równoległa lektura Żywotu błogosławionego Franciszka Tomasza z Celano, Relacji trzech towarzyszy32 i O początkach prowadzi do odkrycia kolejnych spośród postaci pierwszych braci. 29

Por. R. Michetti, Francesco d’Assisi e il paradosso della «minoritas». La «Vita beati Francisci» di Tommaso da Celano (Nuovi studi storici 66), Roma 2004, s. 144-147. Relacja trzech towarzyszy to kompilacja, powstała w nawiązaniu do rozporządzeń kapituły generalnej z Genui z 1244 roku. Krescenty z Jesi, nowy generał zakonu, skierował do wszystkich braci prośbę, by spisali i przysłali do zarządu Zakonu wspomnienia i świadectwa o świętym Franciszku. Zebrany materiał posłużył bratu Tomaszowi z Celano do pracy przy Memoriale i Traktacie o cudach, jak również stał się podstawą do powstania innych dzieł. Relację trzech towarzyszy tworzono w dwóch fazach: pierwszych szesnaście rozdziałów powstało po ukazaniu się Anonimu z Perugi (1240-1241) i przed redakcją Memoriale (1247-1249), a ostatnie dwa rozdziały (3T 68-73), opisujące śmierć i kanonizację Franciszka, zostały dopisane po kapitule generalnej w Paryżu (1266), czyli już po powstaniu i zatwierdzeniu Legendy większej świętego Bonawentury. Prawie wszystkie manuskrypty Relacji są poprzedzone tzw. Listem z Greccio (11 sierpnia 1246), w związku z czym, przez długi czas uważano, że list ten jest wstępem do następującego po nim dokumentu, a autorami kompilacji mogą być trzej podpisani towarzysze Franciszka: Leon, Rufin i Anioł. W świetle współczesnych badań trudno jednak podtrzymać taką tezę, bowiem List z Greccio wzmiankuje o towarzyszącym mu zbiorze „wspomnień”, tymczasem Relacja odbiega stylistycznie od listu i nie jest zbiorem wspomnień, ale dobrze przemyślanym i stanowiącym całość dokumentem o cechach średniowiecznej legendy. Dzieło to, długo znane było pod tytułem Anonymus Perusinus. Nazwę tę wprowadził bollandysta, Costanzo Suyskens w 1768 r., a następnie użył jej L. Di Fonzo w wydaniu krytycznym z 1972 i z takim też tytułem znalazło się ono we włoskojęzycznym zbiorze Fonti francescane z 1977. Powodem wyboru takiej nazwy było miejsce przechowywania manuskryptu użytego do wydania krytycznego – biblioteka klasztorna San Francesco al Prato w Perugii. Dzisiaj natomiast naukowcy preferują incipit łacińskiego tytułu De inceptione vel fundamento ordinis et actibus illorum fratrum minorum qui fuerunt primi in religione et socii beati Francisci, por. M. Bartoli, A. Marini, Da Assisi al mondo. Storie e riflessioni del primo secolo francescano (Quaderni di francescanesimo 3), Trapani 2010, s. 7. W niniejszej pracy to dzieło będzie nazywane zamiennie: Anonim z Perugi, De inceptione lub O początkach. Wielką trudność sprawia ustalenie konkretnego autora kompilacji. Był to z pewnością członek Zakonu, a z tekstu wynika, że swą pracę wykonał bądź w Asyżu, bądź w jego okolicach. Należy doprecyzować, że bardziej niż o jednym autorze, należałoby mówić o redaktorze dobrze posługującym się łaciną, który miał do dyspozycji różne źródła. Skomponował je w jedno, dobrze zorganizowane dzieło, w sposób rygorystyczny przestrzegając porządku chronologicznego. W procesie redakcyjnym zauważa się przeważającą metodę szczególnej kompilacji. Spowodowała ona, iż w jakiś sposób zachowane zostały ślady innych źródeł, z których autor czerpał potrzebne mu dane. Mimo zależności od wcześniejszych materiałów, dostrzec można znakomitą biegłość autora, który potrafił je przetransponować w taki sposób, iż Relacja jawi się jako dzieło oryginalne

„Człowiek z Asyżu, mający pobożnego i prostego ducha” (por. ŻbFr 24) obecny w Żywocie, nie pojawia się już ani w Relacji, ani w De inceptione. Od teraz jego miejsce, z tytułem „pierwszego naśladowcy” Franciszka, zajmie bogaty pan Bernard. Drugi towarzysz to mieszkaniec Asyżu przedstawiony pod imieniem Piotr, „który również chciał zostać bratem” (3T 28). On, według wersji przekazanej w Relacji, dołączył się do Franciszka i Bernarda, gdy ci wczesnym rankiem, po długiej nocy spędzonej na modlitwie i na świętych rozmowach, udali się do kościoła Świętego Mikołaja w Asyżu, by tam szukać woli Bożej. Z kolei De inceptione przedstawia brata Bernarda wraz z drugim bratem, Piotrem, którzy „tchnieni działaniem łaski Boskiej” (AP 10), razem przyszli do Franciszka, po czym udali się „do pewnego kościoła” w mieście. De inceptione dodaje jeszcze jedną cechę charakterystyczną dla brata Piotra: „był ubogi w dobra doczesne, ale już bogaty w dobra duchowe” (AP 11). Oba źródła w dalszej części mówią o kolejnym bracie, który przyłączył się do nich „po ośmiu dniach” od wyboru życia w ubóstwie dokonanym przez Piotra i Bernarda. Chodzi o jeszcze jednego asyżanina, o imieniu Idzi (AP 14; por. 3T 32), z którym Franciszek wyruszył na pierwszą podróż misyjną do Marchii i Ankony. Kilka dni po powrocie Franciszka i Idziego z owej misji, Sabbatino33, Morico34 i Jan z Campello35 – wszyscy trzej mieszkańcy Asyżu – poprosili o przyjęcie ich do grupy (por. 3T 35; AP 17).

i jednolite stylistycznie. Więcej na ten temat: F. Accrocca, Un Santo di carta. Le fonti biografiche di san Francesco d’Assisi, (Biblioteca di Frate Francesco 13), Milano 2013, s. 133-171. Sabbatino (bądź Sabatino), urodził się w Asyżu. Zgodnie z tradycją był płomiennym kaznodzieją. Po zakończeniu kapituły w 1219 roku, wraz z Franciszkiem i innymi towarzyszami wyruszył na Wschód. Po śmierci Franciszka zamieszkał w Rzymie, w klasztorze Santa Maria in Aracoeli. Zmarł prawdopodobnie w 1251 roku. Morico pochodził ze szlacheckiej rodziny, posiadającej liczne posiadłości. Jego ojciec w 1212 roku był jednym z konsulów miasta Asyż. Według Legendy większej, Morico należał do zakonu krzyżowców. Pewnego razu, będąc bardzo chorym, doznał uzdrowienia za wstawiennictwem Franciszka, po czym poprosił o przyjęcie do wspólnoty: „Gdy tylko chory zażył to lekarstwo, przygotowane dzięki mocy Ducha Świętego, wstał zdrowy, otrzymując od Boga taką siłę ducha i ciała, że wkrótce wstąpił do zakonu Bożego męża. Ubierał się tylko w jedną tunikę, pod którą nosił na ciele pancerz żelazny. Spożywał surowe pożywienie – warzywa, jarzyny i owoce. Przez długi czas nie spróbował chleba czy wina, a jednak zachowywał siłę i zdrowie” (1B 4,8). Do tego opisu, w manuskrypcie pochodzącym z XV wieku, brat Jakub Oddi dodaje: „Wielkoduszny był w modlitwie, w pobożności i w kontemplacji. I tak wiódł swe życie aż do śmieci cielesnej. Wreszcie przeszedł z tego życia do Pana, w wielkiej świętości”, por. G. Oddi, La Franceschina, testo volgare umbro del secolo XV, scritto dal P. Giacomo Oddi, edito per la prima volta nella sua integrità dal P. Nicola Cavanna, Kopia litograficzna, Assisi 1981, II, s. 275. Inne, już późniejsze źródła, utrzymują jakoby Morico zmarł 30 marca 1236 roku w Orvieto lub w Asyżu. Prawdopodobnie informacja, jaką odnajdujemy w Kronice Jordana z Giano o pewnym bracie Janie z Campello dotyczy właśnie tej osoby: „Podobnie też brat Jan z Campello zebrał licznych trędowatych, mężczyzn i kobiety, opuścił Zakon i chciał stać się założycielem nowego zakonu.

Oba teksty precyzują ponadto, iż pierwsi bracia Franciszka mogli przyjmować innych kandydatów. Relacja podaje nawet liczbę pierwszych braci, którzy posiadali taki przywilej: „A ponieważ każdy z owych sześciu braci otrzymał od Franciszka prawo przyjmowania do zakonu, bo mała była liczba braci, to niektórych z nich przyjęli do swej wspólnoty i wszyscy w oznaczonym terminie wrócili wraz z nimi do Matki Bożej z Porcjunkuli” (3T 41)36. Od tej chwili do pierwszych towarzyszy będą dołączać następni, jednak nie będzie się już podawać ich imion. Tymczasem oba teksty – w odróżnieniu od Vita beati Francisci – opisują nawrócenie pewnego diecezjalnego kapłana z miasta – Sylwestra. Owładnięty duchem zachłanności, zażądał on od Franciszka dodatkowych pieniędzy za kamienie przeznaczone na odbudowę kościoła Świętego Damiana. Noc później, przyśnił mu się ogromny krzyż wychodzący z ust Franciszka i pod wpływem już innego niż poprzednio ducha, całkowicie przeciwnego chciwości, rozpoczął czynić pokutę. Sylwester poprosił o przyjęcie do wspólnoty dopiero po ich powrocie z Rzymu (por. 3T 30-31; AP 13)37. De inceptione, w odróżnieniu od wcześniejszych źródeł, podkreśla, iż Franciszek zdecydował udać się do papieża Innocentego III nie kiedy grupa liczyła jedenastu braci, ale gdy ich liczba wynosiła dwanaście. Chęć upodobnienia Franciszka do Chrystusa prawdopodobnie zaowocowała tą małą, lecz znaczącą ingerencją uczynioną przez autora38.

Ułożył regułę i dla aprobaty przedstawił ją wraz ze swymi towarzyszami Stolicy Apostolskiej” (Jordan 13, w: Studia Franciszkańskie 21, s. 189). Ten brat, po interwencji Franciszka, przez papieża Honoriusza III „został ze wstydem wypędzony z kurii” (Jordan 14, w: Studia Franciszkańskie 21, s. 190), razem ze swymi naśladowcami. Według źródeł pochodzących z XIV i XV wieku, zbuntowany brat próbował mimo to zrealizować swój ideał – sam w końcu zachorował na trąd i się powiesił: „Brat Jan z Cappelli stał się trędowaty, tej choroby nie znosił cierpliwie. A z powodu braku pokory i wielkiej pychy, nie chcąc przyjąć rad i napomnień świętego Franciszka, popadł w ogromną desperację, tak że ze sprawiedliwego wyroku Bożego, sam się powiesił, jak drugi Judasz. I tak nędznie oddał swą nieszczęsną duszę sługom piekielnym ciemności”, por. G. Oddi, La Franceschina, II, s. 377. O ile pierwsza informacja jest wielce prawdopodobna, to druga, choć potwierdzana przez inne źródła (por. Actus 1,3; DbF 1; oraz Actus 37,10-11; DbF 37), wydaje się bardzo wątpliwa, jako że w piętnastowiecznym opisie życia grupy braci zgromadzonych wokół Franciszka, musiał się znaleźć jeden podobny do zdrajcy Judasza. Ta rola, jak pokazują wyżej cytowane teksty, „zarezerwowana” była dla brata Jana. Podobna informacja znajduje się w De inceptione: „Niektórzy prosili ich, żeby raczyli przyjąć ich do swej wspólnoty, i przyjęli ich wielu, ponieważ w tym czasie ze względu na małą liczbę braci każdy miał od świętego Franciszka władzę przyjmowania kandydatów, jakich chciał” (AP 24). Zgodnie z klasyfikacją wprowadzoną przez Luigiego Pellegriniego, Sylwester przynależy do pierwszych braci, lecz drugiego pokolenia, to znaczy do tych, których fraternitas przyjęła po powrocie ze spotkania z Innocentym III, por. L. Pellegrini, Storia e geografia del «reclutamento», s. 7-10. Por. L. Pellegrini, Storia e geografia del «reclutamento», s. 10, przypis 17.

c) Legenda większa o świętym Franciszku Całkiem inny opis względem uprzednio przedstawionych źródeł wyłania się z Legendy większej autorstwa generała zakonu, brata Bonawentury z Bagnoregio, powstałego pół wieku po narodzeniu się wspólnoty minoryckiej (1260-1263). Rozdział trzeci tego dzieła: „Założenie Zakonu i potwierdzenie Reguły”, poświęca przynajmniej cztery akapity opisowi przyłączenia się pierwszych braci Franciszka. Pierwszym współbratem Franciszka był „czcigodny mąż Bernard” (1B 3,3), z którym, jak o tym czytamy również w Relacji trzech towarzyszy, Franciszek poszedł do kościoła Świętego Mikołaja, by w księdze Ewangelii odczytać wolę Pana. Cultor Trinitatis39, po trzykrotnym otwarciu świętej księgi, odnalazł formę życia dla siebie samego i dla swych przyszłych braci. Opis przybycia pozostałych braci dokonany w następnym akapicie, w narracji Bonawentury, ogranicza się do ogólnego zasygnalizowania o przyłączeniu się innych pięciu mężczyzn. Na ich temat zostaje powiedziane tylko tyle, że zostali powołani „przez tego samego Ducha”: Nieco później przyszło pięciu powołanych przez tego samego Ducha i w ten sposób liczba synów Franciszka wzrosła do sześciu. Wśród nich trzecie miejsce zajął święty ojciec Idzi, człowiek niewątpliwie pełen Boga i zasługujący na szczególną pamięć. Ten bowiem, sławny z praktykowania wspaniałych cnót, stał się później, jak to przepowiedział o nim sługa Boży, zdobywcą szczytów wzniosłej kontemplacji, chociaż był niewykształcony i prosty (1B 3,4).

Przybycie pięciu nowych stało się dla autora pretekstem, by pod formą wzruszającej laudacji, przejść do szerszego przedstawienia jednego z nich, brata Idziego. Prawdopodobnie Bonawentura nadal pozostawał pod wrażeniem odwiedzin w pustelni w Monteripido, w pobliżu Perugii, jaką mu złożył kilka lat przed jego 39

Franciszek konsultował Ewangelię zgodnie z pobożną praktyką ludową, znaną jako sortes apostolorum, w stosunku do której kościelni hierarchowie wykazywali nieufność, z powodu pewnych nadużyć, do jakich dochodziło. Bonawentura uzasadnia trzykrotne otwarcie Ewangelii, nazywając Franciszka cultor Trinitatis, jak uczynił to już wcześniej autor 3T: „A ponieważ szczerze czcił Trójcę Świętą, chciał oprzeć się na potrójnym świadectwie. Otworzył więc księgę po raz drugi i trzeci” (3T 29), por. F. Uribe, Il Francesco di Bonaventura, Santa Maria degli Angeli 2003, s. 117; W. Block, Wszystkim chrześcijanom. Duchowość Franciszka z Asyżu w świetle jego pism, tom. I: Łaska początków, Kraków 2013, s. 74-75.

śmiercią. Rzeczywiście, w Prologu do dzieła relacjonuje on, że wybrał się w miejsca Franciszkowe, gdzie spotkał jego towarzyszy ciągle jeszcze pozostających przy życiu. Musimy zwrócić uwagę na precyzację uczynioną przez ministra generalnego: owo „trzecie miejsce” – pośród pięciu przybyłych po Bernardzie – przypadło Idziemu (tekst wszakże pomija imiona tych, którzy zajęli miejsce pierwsze i drugie). Piąty akapit trzeciego rozdziału, na wzór innych źródeł, opisuje nawrócenie kapłana Sylwestra, także w wersji Bonawentury wstępującego do wspólnoty po jej powrocie z Rzymu. Następnie autor wyjaśnia: „w tym czasie, kiedy do zakonu wstąpił inny dobry człowiek, błogosławione potomstwo męża Bożego liczyło siedem osób” (1B 3,7). Jako że wraz z Franciszkiem było ich już ośmiu, mogli zostać rozesłani po raz pierwszy w podróż misyjną kierując się na cztery strony świata. Kiedy misja dobiegała końca, Bonawentura wspomniał o tęsknocie Franciszka i jego wielkim pragnieniu zobaczenia się ze współbraćmi. Dzięki interwencji łaskawości Bożej, bez uprzedniego umawiania się, wszyscy razem spotkali się i mogli wysławiać Pana za to, co przeżyli. W owym czasie liczba „potomstwa” Franciszka ponownie wzrosła, dzięki przybyciu czterech „zacnych ludzi”, których imion się nie podaje (por. 1B 3,7). Nawet jeśli Bonawentura przywiązuje wielką wagę do tematu przybycia nowych braci, to z imienia przyzywa on tylko dwóch: Bernarda i Idziego, a pozostałych nazywa „zacnymi ludźmi”. Dzieje się tak dlatego, iż ten rozdział Legendy większej wzoruje się na Memoriale brata Tomasza z Celano – również tam autor wymienił jedynie imię Bernarda, a pozostałym braciom poświęcił zaledwie dwa pośpieszne zdania: W krótkim czasie bardzo wielu zawróciło od dręczących trosk świata i pod wodzą Franciszka skierowało się do najwyższego dobra w prawdziwej ojczyźnie. Za długo byłoby iść za nimi wszystkimi i śledzić, w jaki sposób osiągnęli nagrodę Boskiego wezwania (Mem 15).

Zarówno Bonawenturę jak i Tomasza z Celano nie interesowało podawanie imion innych braci. W odróżnieniu jednak od Memoriale, w jego relacji pojawił się jeszcze brat Idzi, którego spotkał w Perugii. Świeżość i duże wrażenie będące wynikiem spotkania są powodem tego szczególnego dodatku, dla nas wspaniałego wspomnienia, jakiego próżno szukać w jakimkolwiek innym źródle.

d) Dzieje błogosławionego Franciszka i jego towarzyszy oraz Kwiatki świętego Franciszka W późniejszych źródłach, takich jak Dzieje błogosławionego Franciszka i jego towarzyszy (Actus beati Francisci et sociorum eius) oraz Kwiatki świętego Franciszka, odnajdujemy bardzo odmienne przedstawienie sylwetek pierwszych braci Świętego z Asyżu. Wedle opinii większości naukowców, autorem Dziejów błogosławionego Franciszka i jego towarzyszy może być Hugolin Boniscambi z Montegiorgio (zm. w 1350 roku), brat z prowincji Marchii, sympatyk ruchu spirytualnych. Nie istnieją natomiast dokładne informacje co do daty powstania tej biografii. Prawdopodobnie Actus zostały ukończone między 1327 a 1337 rokiem, w bardzo trudnym okresie życia wspólnoty minoryckiej, kiedy piętrzyły się napięcia pomiędzy braćmi przynależącymi do tzw. wspólnoty a braćmi z ruchu spirytualnych, oraz między tymi ostatnimi a Stolicą Apostolską40. Dzieje błogosławionego Franciszka i jego towarzyszy przetłumaczone z łaciny na prosty język ludowy, przeszły do historii pod tytułem Kwiatków świętego Franciszka41. W porównaniu ze źródłami hagiograficznymi z wcześniejszego stulecia, ruch spirytualnych miał bardzo odmienne rozumienie co do minoryckich początków. Dominującym tematem w Dziejach jest podobieństwo Franciszka do Chrystusa, gdzie pierwsi bracia zostają przedstawieni na wzór uczniów Jezusa42. Autor Dziejów w pierwszym rozdziale, będącym wprowadzeniem do całego utworu, zaznajamia czytelnika z niektórymi postaciami pierwszych braci Franciszka, skupiając się nie tyle na dokładnym zrelacjonowaniu faktów, co na porównaniu rodzącej się rodziny minoryckiej ze wspólnotą apostołów zgromadzonych wokół Jezusa. W porównaniu z wcześniejszą literaturą hagiograficzną, nie ma tu już miejsca na osobistą decyzję o życiu według wzoru danego przez młodego Franciszka, którego się wybiera na własnego przewodnika. Teraz to Święty, podobnie jak Chrystus, dokonuje wyboru dwunastu towarzyszy-apostołów, którzy mają się stać 40

41 42

Por. F. Uribe, Wprowadzenie do źródeł franciszkańskich (w. XIII-XIV), tł. E. Kumka, Kraków 2009, s. 340-344. Polskie tłumaczenie tego tekstu: Kwiatki świętego Franciszka, przekł. L. Staff, Kielce 2013. Alfonso Marini stwierdza: „Actus, w których obecne są wszystkie trzy pola semantyczne: podążania za, naśladowania i upodobnienia do, wyznaczają tryumf podobieństwa (conformitas) Franciszka do Chrystusa, w większości przypadków jednak rozumianego zewnętrznie, począwszy od dwunastu braci zgromadzonych wokół założyciela”, por. A. Marini, „Dalla seguela alla conformitas. Una ricerca su fonti francescane”, w: Franciscana 7 (2005), s. 85.

fundamentem nowego zakonu. Ich znak rozpoznawczy to najwyższe ubóstwo i brak jakiejkolwiek własności. Poniższa tabela przytacza wspomniany tekst w jego brzmieniu łacińskim oraz w tłumaczeniu Dziejów i Kwiatków43: Actus 1,1-2

DbF 1

Primo ergo sciendum est quod beatus pater noster Franciscus in omnibus suis actibus fuit Cristo conformis.

Trzeba najpierw wiedzieć, że błogosławiony ojciec nasz Franciszek we wszystkich swoich czynach podobny był do Chrystusa. Nam sicut Cristus benedictus Jak błogosławiony Chryin principio sue predicationis stus na początku swojego assumpsit sibi duodecim głoszenia Ewangelii wybrał apostolos omnia relinquentes, sobie dwunastu Apostołów, ita beatus Franciscus habuit którzy wszystko pozostawili, duodecim electos socios pau- tak błogosławiony Francipertatem altissimam eligentes. szek miał również dwunastu wybranych towarzyszy, którzy obrali największe ubóstwo.

Kwiatki 1 Na wstępie zważyć należy, że sławetny święty Franciszek we wszystkich czynach żywota swego podobien był Chrystusowi błogosławionemu. Jak Chrystus, kazać zaczynając, dwunastu wybrał apostołów, by wzgardziwszy wszelką rzeczą świecką, naśladowali Go w ubóstwie i w innych cnotach, tak i święty Franciszek, zakładając Zakon, z początku dwunastu wybrał towarzyszy, którzy najwyższe posiedli ubóstwo.

Zarówno Dzieje, jak i Kwiatki, nie wymieniają imion dwunastu mężczyzn, którzy razem z Franciszkiem udali się do Rzymu. Nazywają jedynie sześciu braci, z których jeden został przedstawiony jako zdrajca. Actus 1,3

DbF 1

Et sicut unus de duodecim I jak jeden z dwunastu Apostoapostolis laqueo se suspendit, łów powiesił się na powrozie, ita unus de duodecim sociis tak jeden ze wspomnianych predictis, frater Iohannes de dwunastu towarzyszy, brat Capella nomine, laqueo se Jan z Capella, powiesił się na suspendit. powrozie.

Kwiatki 1 I jak jeden z dwunastu apostołów Chrystusowych, odtrącon od Boga, obwiesił się w końcu, tak jeden z dwunastu towarzyszy świętego Franciszka, któremu na imię było brat Jan z Kapelli, odpadł i obwiesił się w końcu.

Cytaty łacińskie za: „Compilatio Assisiensis” dagli scritti di fr. Leone e compagni su s. Francesco d’Assisi, dal ms. 1046 di Perugia. Seconda edizione integrale riveduta e corretta, con versione italiana a fronte e varianti, a cura di M. Bigaroni i G. Boccali, Assisi 1992.

Ukazanie pierwotnej wspólnoty minoryckiej jako odzwierciedlenia tej apostolskiej, wymagało od autora zastosowania specjalnej metody pracy. Posługując się stylem typowym dla średniowiecznej hagiografii, przedstawia on każdego brata Franciszka nie w odwołaniu do danych historycznych, ale w świetle jakiejś postaci biblijnej. Dla współczesnej historiografii taki zabieg byłby niedopuszczalny. Oto do kogo zostali przyrównani pierwsi bracia Świętego z Asyżu. Actus 1,4-9

DbF 1

Et sicut illi sancti apostoli I jak owi święci Apostołowie fuerunt toti mundo admirabiles byli podziwiani przez cały et pleni Spiritu sancto, ita illi świat oraz pełni Ducha Świętesanctissimi socii sancti Frango, tak owi najświętsi towarzycisci fuerunt homines tante sze świętego Franciszka byli sanctitatis, quod a tempore ludźmi tak wielkiej świętości, apostolorum mundus non jakiej od czasów Apostołów aż habuit tales. dotąd świat nie widział. Nam quidam eorum fuit raptus Albowiem jeden z nich, brat usque ad tertium celum, ut Idzi, był porwany aż do trzefrater Egidius; ciego nieba (por. 2Kor 12,2); quidam tactus fuit labiis ab angelo calculo ignito sicut Isaias, videlicet frater Philippus Longus; quidam loquebatur cum Deo, ut amicus amico, videlicet frater Silvester purissimus;

innemu, mianowicie bratu Filipowi Długiemu, anioł dotknął ust węglem ognistym (por. Iz 6,6-7), jak Izajaszowi; inny, czyli brat Sylwester, człowiek największej czystości, z Bogiem rozmawiał jak przyjaciel z przyjacielem (por. Wj 33,11); quidam volabat ad divine inny jak orzeł wzlatywał ku sapientie lumina ut aquila, światłom Boskiej mądrości scilicet frater Bernardus humil- (por. Hab 1,8), to znaczy limus, qui scripturas profundis- najpokorniejszy brat Bernard, simas declarabat; który tłumaczył najgłębsze tajemnice Pisma Świętego;

quidam fuit sanctificatus a Domino et canonizatus in celo, dum adhuc viveret in hoc mundo, quasi sanctificatus in utero, sciicet frater Rufinus,

jeszcze inny był uświęcony przez Boga i kanonizowany w niebie, gdy jeszcze żył na tym świecie, niejako uświęcony w łonie matki, mianowicie

Kwiatki 1 I jak owi apostołowie święci zgoła cudowni byli świętością, pokorą i pełnią Ducha Świętego, tak i ci prześwięci towarzysze świętego Franciszka byli ludźmi takiej świętości, że od czasu apostołów aż dotąd świat nie widział ludzi tak cudownych i świętych. Jednego z nich bowiem porwał zachwyt aż w trzecie niebo, jak świętego Pawła, a był to brat Idzi. Innego, to jest brata Filipa Długiego, dotknął anioł węglem ognistym na wardze, jak proroka Izajasza. Inny, to jest brat Sylwester, mówił z Bogiem, jak mówi przyjaciel z przyjacielem, podobnie jak Mojżesz czynił. Inny wzlatał bystrością umysłu aż w światło mądrości Boskiej, podobnie orłu, Janowi Ewangeliście, a był to brat Bernard przepokorny, który bardzo głęboko wykładał Pismo Święte. Inny, uświęcon od Boga, kanonizowany był w niebie, kiedy żył jeszcze na świecie, a był to brat Rufin, szlachetnie urodzony, z Asyżu.

nobilis de Assisio, vir Cristo fidelissimus.

najwierniejszy Chrystusowi brat Rufin, szlachcic z Asyżu.

Et sic omnes speciali prerogativa fulserunt, sicut infra apparebit.

I tak wszyscy oni wyróżniali się szczególnymi przywilejami, jak to okaże się w tym co niżej napisano.

Tak oto wszyscy odznaczeni byli szczególną cechą świętości, jak okazuje to, co nastąpi.

Każdy z wyżej wymienionych braci został opisany w taki sposób, by naświetlona została jego specyficzna duchowa cecha. Taka charakterystyka miała jasno wyznaczony cel formacyjno-teologiczny: pierwsza wspólnota braci zgromadzonych wokół Franciszka, była jak najbardziej wiernym odbiciem wspólnoty „apostołów Jezusa”, gdzie typowe elementy świętości każdego z nich zostały opisane poprzez odwołanie się do biblijnych postaci. Interesującym jest fakt, że Actus i jego polskie tłumaczenie Dziejów, oprócz figury brata Filipa Długiego, przedstawionego jako Izajasz (sicut Isaias), nie przyporządkowują konkretnych imion biblijnych żadnemu z pozostałych czterech braci. Tymczasem Kwiatki, opierając się na opisie zawartym w łacińskim oryginale, wzbogacają tekst przez dodanie imion bohaterów biblijnych w odniesieniu do braci. Ostatecznie otrzymujemy dokładne i jasne porównanie fraternitas ze wspólnotą apostolską: • brat Idzi – święty Paweł, porwany został aż do trzeciego nieba (por. 2Kor 12,2-4); • brat Filip Długi – Izajasz, jego usta zostały dotknięte węglem, a wina i grzech wymazane (por. Iz 6,6-7); • brat Sylwester – Mojżesz, rozmawiał z Bogiem tak, jak rozmawia przyjaciel z przyjacielem (por. Wj 33,11); • brat Bernard – Jan Ewangelista, w głęboki sposób wykładał Pismo Święte. Na końcu listy pojawia się brat Rufin, pozostając jednakże bez swego „biblijnego przyporządkowania”, być może dlatego, że „był uświęcony przez Boga i kanonizowany w niebie, gdy jeszcze żył na tym świecie” (DbF 1). Bratu Janowi z Cappello zostało przypisane najgorsze porównanie, został ukazany jako zdrajca. Żaden z tekstów nie wspomina imienia Judasza Iskarioty, ograniczając się do ogólnego stwierdzenia, że tak jak jeden z dwunastu zdradził Jezusa, tak i ten człowiek postąpił względem Franciszka.

towarzysz Franciszka Iohannes de Capella

postać biblijna sicut unus de duodecim apostolis

Egidius Philippus Longus

Opis laqueo se suspendit fuit raptus usque ad tertium celum

Isaias

tactus fuit labiis ab angelo calculo ignito

Silvester purissimus

loquebatur cum Deo, ut amicus amico

Bernardus humillimus

volabat ad divine sapientie lumina ut aquila, scripturas profundissimas declarabat

Rufinus, nobilis de Assisio, vir Cristo fidelissimus

fuit sanctificatus a Domino et canonizatus in celo, dum adhuc viveret in hoc mundo, quasi sanctificatus in utero

Actus

towarzysz Franciszka

postać biblijna

Opis

Jan z Cappelli

jak jeden z dwunastu będąc apostatą, na koniec powiesił apostołów Chrystusa się sam za gardło

Idzi

święty Paweł

porwany aż do trzeciego nieba

Filip Długi

prorok Izajasz

anioł dotknął [mu] ust węglem ognistym

Sylwester

Mojżesz

z Bogiem rozmawiał jak przyjaciel z przyjacielem

Bernard najpokorniejszy

Jan Ewangelista

wzlatywał dzięki wybitnemu intelektowi, aż ku światłu Boskiej Mądrości jak orzeł, […] dogłębnie wykładał Pismo Święte

Kwiatki

Rufin, szlachcic z Asyżu

uświęcony przez Boga i kanonizowany w niebie, gdy jeszcze żył na tym świecie

Nawet jeśli tekst Kwiatków nie został podany w języku oryginalnym, to jednak dobrze widoczna jest kolejna różnica pomiędzy Actus i jego tłumaczeniem. Kwiatki nie oddają wiernie wszystkich trzech ostatnich przymiotników występujących w stopniu najwyższym, odnoszących się do cnót trzech ostatnich braci z listy (jedynie bratu Bernardowi nadają przymiot wyrażony w stopniu najwyższym:

pokorny-najpokorniejszy), natomiast Actus podkreślają doskonałą czystość, pokorę i wierność Chrystusowi Sylwestra, Bernarda i Rufina: • brat Sylwester: purissimus; • brat Bernard: humillissimus; • brat Rufin: vir Cristo fidelissimus. Przeprowadzona powyżej analiza wielu spośród dzieł wczesnej literatury hagiograficznej, pozwala na sformułowanie następujących wniosków, dotyczących pierwszych braci zgromadzonych wokół osoby Franciszka z Asyżu. • Imiona pierwszych braci Nie można dokładnie powiedzieć kto wchodził w skład pierwszej grupy towarzyszy Franciszka i kto udał się z nim do Rzymu. Trzynastowieczne źródła hagiograficzne wymieniają jedynie niektórych spośród nich: Bernarda, Piotra, Idziego, Sabbatino, Morico i Jana z Cappelli. Z pewnością wielu z późniejszych braci poznało tych pierwszych osobiście i w sposób bezpośredni. Ten fakt może tłumaczyć, dlaczego nie byli oni zainteresowani utrwaleniem ich imion na karcie pergaminu. • Liczba pierwszych braci W hagiograficznych narracjach nie znajdujemy zgodności także co do liczby braci, jaka udała się do Rzymu, by prosić o zatwierdzenie ich sposobu życia. Wspomina się o dwunastu towarzyszach, w niektórych przypadkach Franciszek jest wliczany w tę liczbę, w innych nie, będąc uznawanym za trzynastego, bądź może lepiej – za pierwszego (na wzór Chrystusa) z grupą „dwunastu uczniów”. • Spontaniczność przyłączania się pierwszych braci Źródła ukazują absolutną spontaniczność przyłączania się pierwszych braci. Można to zrozumieć i po części wytłumaczyć, wziąwszy pod uwagę ich pochodzenie. Większość z nich pochodziła z Asyżu: „Niektórzy pytali: «Skąd jesteście?». Inni chcieli wiedzieć do jakiego zakonu należą. Ponieważ byłoby zbyt męczące odpowiadanie na te wszystkie pytania, wyznawali z prostotą, że są pokutnikami przychodzącymi z Asyżu” (3T 37; por. AP 19). Informacja ta pozwala zakładać, że znali oni młodego Franciszka lub nawet byli jego kolegami i towarzyszami zabaw z młodzieńczych lat. Tworzyli razem

grupę przyjaciół, przynależeli do tej samej – posługując się wyrażeniem A. Vaucheza – fraternitas iuvenes. Z czasem owa fraternitas iuvenes stała się fraternitas ewangeliczną, a od tej młodzieńczej wspólnoty różniła się celem, jaki jej przyświecał. Można by powiedzieć, iż w 1208 roku, kiedy u boku nawracającego się Franciszka pojawili się pierwsi naśladowcy, nie narodziła się żadna nowa fraternitas, ponieważ ona już istniała. Dzięki Bożej interwencji i odpowiedzi danej przez młodego Franciszka, zmieniły się tylko jej priorytety44. • Radykalna zmiana jaką przynosi XIV wiek Bieg czasu i konkretne wydarzenia w łonie Zakonu Braci Mniejszych, zmieniły sposób przedstawiania pierwotnej wspólnoty minorytów. Wiek XIV wskazuje na Franciszka jako na drugiego Chrystusa, wybierającego dwunastu apostołów. Historyczna narracja ustąpiła miejsca literaturze przedstawiającej Franciszka-stygmatyka, we wszystkim podobnego do swego Pana i Mistrza, Jezusa Chrystusa, a jego pierwszych towarzyszy na wzór dwunastu apostołów45. Trzeba dodać, iż następne wieki utrwaliły i przyjęły jako prawdziwą 44

André Vauchez zauważa, iż to samo dotyczy Klary – siostry w klasztorze San Damiano były w dużej mierze jej krewnymi i przyjaciółkami. Należały do grupy kobiet, pochodzących z tego samego miasta. Niektóre z nich miały za sobą wspólne doświadczenie ucieczki do Perugii podczas walk w Asyżu. Od 1211 roku powoli, odbudowuje się ta grupa, jej celem staje się teraz ubogie życie na wzór Ewangelii w klasztorze Świętego Damiana, por. A. Vauchez, Francesco d’Assisi. Tra storia e memoria, (Einaudi), Assisi 2010, s. 67. Anonimo Reatino jest typowym przykładem późnego źródła, pochodzącego z drugiej połowy XIV wieku. Znajdujemy w nim kompletną listę pierwszych braci Franciszka: „Pierwszym kamieniem tej budowli był czcigodny Bernard z Quintavalle, który będąc powołanym przez Boga, zasłużył na bycie pierworodnym bratem błogosławionego ojca. Jest on owym pierwszym synem, który, wszedłszy do kościoła wraz z odnowicielem Franciszkiem, otwarłszy po trzykroć księgę, zasłużył na Pańskie pouczenie poprzez trzy rady ewangeliczne. Drugim był najczystszy brat Sylwester, który będąc diecezjalnym kapłanem, przez trzy noce pod rząd widział złoty krzyż wychodzący z ust Franciszka. […] Z tego powodu, po jakimś czasie, zdobyty przez Pana, zrezygnował ze swych dóbr i rozdał je ubogim. Doszedł do takiego stopnia doskonałości, że rozmawiał z Bogiem jak przyjaciel z przyjacielem, niemalże jak drugi Mojżesz. Trzecim był Piotr Cattani, który rezygnując całkowicie ze świata, rozdał swe dobra nie krewnym, a ubogim. Czwartym był brat Idzi, człowiek przepełniony Bogiem, wiodący życie godne podziwu, godny wiecznej pamięci; uważano bowiem, że pośród ludzi prowadził życie raczej anielskie, niźli ludzkie. Piątym był Sabatino. Szóstym – brat Jan z Cappelli, pierwszy brat, który wniósł ze sobą do Zakonu rozluźnienie; z tego powodu, z wyroku Bożego i dla przykładu dla tych, którzy przyjść mieli później, dotknięty został trądem. Przeżarty chciwością, wyszedł z Zakonu i poszedł się powiesić, jak Judasz. Siódmym był brat Morico, który cierpiąc na poważną chorobę i będąc bliskim śmierci, posłał kogoś z błaganiem do lekarza dusz, Franciszka, aby ten wstawił się zań do Pana. […] Musimy uznać, że pozostawiwszy tę ziemię, uleciał on od razu do nieba. Ósmym – Filip Długi. Dziewiątym – brat Konstanty. Dziesiątym – brat Barbaro.

wersję wydarzeń i interpretację zaproponowaną przez Kwiatki, tekst najbardziej rozpowszechniony i stosunkowo łatwy do konsultacji. • Wspólnota pokutna staje się zakonem Dla pokutnej wspólnoty braci, zgromadzonej wokół osoby Franciszka z Asyżu, ogromne znaczenie miało spotkanie z papieżem Innocentym III oraz innymi prałatami kurii (1209 lub 1210 rok). Był to rzeczywiście pierwszy krok w kierunku pewnej stabilizacji i umocnienia ich pozycji w łonie Kościoła. Wraz z ustnym zatwierdzeniem ich sposobu życia, kilkunastu braci otrzymało prawo istnienia w Kościele katolickim, nawiązując szczególną łączność z jego głową, papieżem. Przy tej okazji grupa pokutników z Asyżu przyjęła definitywnie swą nazwę: Fratres Minores, kładąc kres wcześniejszym terminologicznym nieścisłościom i dwuznacznościom związanym z ich identyfikacją46. Z niewielkiej grupki pokutników, stali się teraz ordo, tzn. zakonem, jakiemu dano prawo głoszenia pokuty dla zachęty do nawrócenia wobec chrześcijańskiego ludu.

2. Rozwój pierwotnej wspólnoty Po powrocie z Rzymu grupa pierwszych braci zaczęła się rozwijać, jej wewnętrzna siła i żywotność pociągała młodych mężczyzn, także spoza środowiska związanego z miastem Asyż. Jednym z pierwszych, który w tym czasie się dołączył, był kapłan Sylwester. Już wcześniej był on skłonny dołączyć się do braterstwa, jednak brak jakichkolwiek uregulowań prawnych ze strony Kościoła, powstrzymywał go przed tym krokiem. Sylwester, będąc duchownym – fakt bardzo ważny – odmawiał oficjum brewiarzowe, zatem posiadał i wniósł do wspólnoty księgi liturgiczne47. Po nim przybyli inni bracia, z tak zwanego „drugiego pokolenia”48, byli pomiędzy nimi:

47 48

Jedenastym – brat Bernard z Violante. Dwunastym – brat Anioł Tancredi z Rieti, który wzgardziwszy próżnościami tego świata, podążył śladami Franciszka” (Anonimo Reatino, I, s. 7-23) – [przekład z j. wł. – przyp. tłum]. Wydanie krytyczne tekstu: Anonimo Reatino, Actus Beati Francisci in Valle Reatina, a cura di A. Cadderi e G. Boccali, Santa Maria degli Angeli 1999. Por. G.G. Merlo, Nel nome di s. Francesco. Storia dei frati Minori e del frencescanesimo sino agli inizi del XVI secolo, Padova 2006, s. 29-30. Por. P. Messa, Le fonti patristiche negli Scritti di Francesco d’Assisi, Assisi 2006, s. 179. Słusznie zauważa Luigi Pellegrini, że wyrażenie „pierwsi towarzysze Franciszka” dotyczy dwóch różnych kręgów: pierwszych towarzyszy, którzy zgromadzili się wokół niego tworząc grupę po-

Jan Prosty, Rufin, Leonard, Leon, Jałowiec, Jakub, Teobald, Augustyn, Masseo, Eliasz, Illuminat, Pacyfik i Szymon z Collazzone. W ciągu kilku lat liczba nowo przybyłych ciągle wzrastała, coraz częściej więc żywoty będą mówić o „pewnym bracie”, nie podając jego imienia.

a) Przed podróżą do Rzymu Żywot błogosławionego Franciszka, chronologicznie pierwszy tekst opisujący życie, nawrócenie oraz świętość brata Franciszka, jak również historie jego braci, wskazuje na stopniowe powiększanie się grupy, nie przez przypadek dzieląc ją na trzy etapy: pierwszych siedmiu braci (w tym Franciszka) umieszcza przed proroctwem na temat przyszłości zakonu, określając tym samym znaczący rdzeń, który symbolicznie, ze względu na biblijną wartość tej liczby, wskazuje na jej błogosławione początki (por. ŻbFr 24-25). Ósmy bohater przybywa zaraz przed rozpoczęciem pierwszej wyprawy misyjnej (por. ŻbFr 29), bądź – co na poziomie narracyjnym wydaje się bardziej prawdopodobne – głoszenie Ewangelii poza Asyżem mogło się rozpocząć dopiero, kiedy było ich ośmiu, tak ażeby wypełniając ewangeliczny nakaz, mogli iść po dwóch w cztery strony świata. Wreszcie, ostatnia czwórka (por. ŻbFr 31) przyłączyła się przed podróżą do Rzymu, tak by dokładnie dwunastu braci (łącznie z Franciszkiem) mogło udać się do papieża49. Paralelnie, choć z niewielkimi różnicami, inne źródła hagiograficzne dzielą na podobne etapy rozwój pierwszej wspólnoty.

b) Po uzyskaniu papieskiej aprobaty Papieska aprobata i błogosławieństwo udzielone grupie pokutników z Asyżu przez papieża Innocentego III, nie tylko przyczyniło się do zmiany ich nazwy, dając konkretne prawa i obowiązki w łonie wspólnoty Kościoła, ale bez wątpienia pomogło we wzroście liczebnym braterstwa. Życie ewangeliczne we wspólnocie braci mniejszych zaczynały prowadzić osoby przynależące do różnych stanów społecznych. Dla potwierdzenia tego faktu warto zacytować trafny opis dany przez

kutników (socii) oraz braci przybyłych później (fratres), już po otrzymaniu aprobaty ze strony papieża Innocentego III, por. L. Pellegrini, Storia e geografia del «reclutamento», s. 7-8. Por. R. Michetti, Francesco d’Assisi e il paradosso della «minoritas», s. 143-144.

Tomasza z Celano, w którym Franciszek, „artysta i mistrz ewangelicznego życia”, przedstawiony został jako założyciel „trzech wojsk”. Ten krótki tekst wskazuje na sposób rozumienia przez Tomasza z Celano – i prawdopodobnie wraz z nim przez licznych braci – owych idealnych początków. Z jednej strony jest to powrót do tych prawie „epickich” podań, widzianych jednak z perspektywy i ze świadomością tego, co było już „potem”. Wzmianka o pewnej regule, dobrze znanej nie tylko braciom, ale nawet świeckim mężczyznom i kobietom, dobitnie świadczy o tym, z jakiej perspektywy Celano opisuje początki braterstwa: Wielu z ludu, szlachcice i plebejusze, duchowni i świeccy, dotknięci tchnieniem Bożym, zaczęli garnąć się do świętego Franciszka, pragnąc na stałe walczyć pod jego wodzą i kierownictwem. Święty Boży, jak rzeka pełna łaski niebieskiej zraszał ich wszystkich deszczem charyzmatów, a rolę ich serca zdobił kwiatami cnót. Oto wyborny mistrz! Na jego wezwanie odnawia się Kościół Chrystusowy obydwojga płci i zwycięsko kroczą trzy wojska dążących do zbawienia, według jego wzoru, reguły i nauki. Wszystkim podał normę życia i wskazał drogę zbawienia odpowiednią dla każdego stanu (ŻbFr 31).

Mimo iż powyższy fragment dotyczy wydarzeń mających miejsce zaraz po nawróceniu brata Franciszka (1209-1213), Celano jednak mówi już o „świętym Franciszku”, nauczycielu i mistrzu ewangelicznego życia dla wszystkich, którzy pragnęli pod jego kierownictwem służyć Bogu. W jego interpretacji pierwotna grupa asyskich pokutników staje się nie tylko zakonem, ale daje też początek nowej rodzinie pragnącej podążać śladami Jezusa Chrystusa, ubogiego i pokornego, w skład której wchodzą osoby żyjące w zakonie i w małżeństwie. Pierwsze wspólnoty braci mniejszych powstawały w środkowej Italii – na terenie dzisiejszej Umbrii, Marchii, Toskanii i Lacjum. Na przestrzeni kilku lat zakres ich oddziaływania znacznie się poszerzył. Bracia, wędrując najczęściej po dwóch, przemierzali cały Półwysep Apeniński, docierając na jego południowe i północne krańce. Zgodnie z poleceniem Franciszka, niczym „pielgrzymi i obcy” (por. 2Reg 6,2), nie posiadając stałego miejsca, zachęcali napotkanych ludzi do ewangelicznej pokuty. Często dołączali do innych pielgrzymów, udając się do grobów apostołów w Rzymie, czy też do sanktuariów: Świętego Michała na Gargano i Świętego Mikołaja w Bari, lub do położonego w dalekiej Galicji sanktuarium Świętego Jakuba w Composteli, a nawet podejmowali wysiłek dotarcia do Grobu Świętego w Jerozolimie. Około 1215 roku byli już obecni na terenie całego półwyspu, a w dwa lata później także w różnych krajach Europy. Gromadzili się każdego roku w Asyżu przy koście-

le Matki Bożej Anielskiej, zwanym Porcjunkulą, na kapitule generalnej. W większości przypadków owo nieustanne przemieszczanie się braci znacznie ułatwiało poznanie zakonu i miało znaczący wpływ na jego liczebny rozrost. Przyglądając się miejscom pochodzenia nowych kandydatów, okazuje się, iż większość z nich wywodziła się z ośrodków miejskich, usytuowanych przy głównych komunikacyjnych szlakach, prowadzących z Asyżu ku różnym częściom Italii i Europy50. W perspektywie rozwoju Zakonu oraz dla ułatwienia prowadzenia misji na terenie całej Europy, na kapitule generalnej przeprowadzonej w maju 1217 roku, podjęto decyzję o jego podziale i ustanowieniu pierwszych jedenastu prowincji: sześć w Italii – Toskania, Lombardia, Marchia Ankońska, Kampania, Apulia i Kalabria; dwie we Francji; i po jednej w Niemczech, Hiszpanii i Ziemi Świętej (Syria). Franciszek po zakończeniu kapituły wybrał się w drogę do Francji, ale już we Florencji, kardynał Hugo – później nazwany zdrobniale „Hugolin”, i tego zdrobnienia używamy do dziś – wówczas legat papieski w Toskanii i Lombardii, przekonał go, aby pozostał w Italii. Wraz ze wzrostem liczebnym wspólnoty, zaczęły pojawiać się pierwsze trudności i problemy dotyczące organizacji braterstwa. Doszło do tego, iż Franciszek był zmuszony wrócić wcześniej niż zamierzał z Ziemi Świętej. Zaraz po powrocie, na wiosnę 1220 roku, udał się do Viterbo, gdzie w tym czasie przebywał papież Honoriusz III i poprosił o wyznaczenie dla Zakonu kardynała prorektora. Zadaniem protektora miało być upominanie braci i utrzymywanie ich w karności, a jednocześnie dbanie o jedność i bezpośrednie podporządkowanie Stolicy Apostolskiej. Tomasz z Celano nawiązując w Żywocie błogosławionego Franciszka do tego wydarzenia, dostrzega w nim ewidentne działanie łaski Bożej, jednak nie wspomina o zaistniałych trudnościach: Stało się to wtedy, kiedy już wspólnota braci i zakon, za sprawą łaski Boskiej, zaczął się znacznie rozszerzać i jak cedr w raju Boga aż do nieba świętych wzniósł wierzchołek zasług, i jak wyborna winnica rozciągnął święte latorośle na całą szerokość ziemi. Święty Franciszek przybył do pana papieża Honoriusza, który wówczas stał na czele Kościoła i prosił go pokornie, żeby pana Hugolina, biskupa Ostii, ustanowił ojcem i panem jego braci (ŻbFr 100).

Pierwszym, który odnotowuje szybki rozwój braterstwa minoryckiego, podkreślając także jego znaczenie dla reformy Kościoła nie jest jednak brat Tomasz 50

Por. R. Manselli, Franciszkanie we Włoszech w XIII wieku, w: Zakony Franciszkańskie w Polsce, t. 1, red. J. Kłoczowski, Kraków 1982, s. 129-136.

z Celano, ale biskup Jakub z Vitry51. Przebywając w 1216 roku prawdopodobnie w porcie w Genui, przed wypłynięciem do Ziemi Świętej, by w Akce objąć przydzieloną mu siedzibę biskupią, Jakub napisał list adresowany do swoich przyjaciół w Niemczech. Wspominał i opisywał pobyt w kurii rzymskiej w Perugii oraz napomknął o spotkaniu z pierwszym pokoleniem braci mniejszych. Do tego spotkania doszło w dość niezwykłych okolicznościach. Oto zmarł właśnie papież Innocenty III52, zatem Jakub miał możliwość uczestniczyć w wyborze jego następcy, Honoriusza III. O zamieszaniu i ogólnej konfuzji panujących w tamtych dniach w kurii rzymskiej przekazał złą opinię: była nazbyt pochłonięta sprawami przyziemnymi i świeckimi, bardziej niż dobra duchowe ceniła przywileje i honory. Pocieszeniem było spotkanie z braćmi mniejszymi. Nowość pełnego entuzjazmu doświadczenia minoryckiego życia ocenił na wskroś pozytywnie: Odnalazłem wszakże w tych stronach jedną jedyną pociechę: wiele osób, obu płci, bogatych i świeckich, porzuciwszy wszystko dla Chrystusa, uciekło od świata. Nazywali się Braćmi Mniejszymi i Siostrami Mniejszymi, a pan papież i kardynałowie wielce ich poważają. Są to ludzie, których rzeczy przemijające wcale nie zajmują, lecz z gorącym pragnieniem i wielką pilnością, każdego dnia trudzą się, by wyrwać z zasadzek próżności tego świata dusze idące na zatracenie i poprowadzić je ze sobą. A dzięki Bożej łasce wydali już duży owoc i wielu na tym zyskało, tak, że kto słucha, niech powtarza: chodź, a zobaczysz na własne oczy (1 Vitry 8: FF 2205; tłum z wł.).

To sprawozdanie ma ogromne znaczenie dla poznania początków minoryckiej rodziny, jest ono bowiem pierwszym świadectwem na jej temat. Biskup Jakub nie wspomina o bracie Franciszku, ale o wspólnotach: męskiej i żeńskiej, które cieszą się wielkim poważaniem ze strony kościelnych dostojników. Ich rozwój musiał być imponujący, skoro również i na ten fakt zwrócił uwagę autor listu. Kilkanaście 51

Jakub z Vitry (Jacques de Vitry, zm. 1240 r.), studiował na uniwersytecie w Paryżu, gdzie pasjonował się duchowością flamandzkiej mistyczki, Marii d’Oignies, która dała początek ruchowi beginek na terenie Niderlandów. W latach 1208-1228 uczestniczył w organizowaniu i prowadzeniu krucjaty przeciw herezji katarów i waldensów. Z powodzeniem zachęcał tłumy do wsparcia piątej krucjaty (1217-1221). Po przybyciu do Perugii w 1216 roku papież Honoriusz III wyświęcił go na biskupa Akki. Z Perugii udał się natychmiast do swej biskupiej siedziby w Ziemi Świętej i towarzyszył krzyżowcom podczas oblężenia, zdobycia i utraty Damietty, aż do ich całkowitego wycofania się z Egiptu. W 1228 roku mianowano go kardynałem-biskupem Frascati (Tusculum). Papież Innocenty III zmarł 16 lipca 1216 roku, aż do 1892 roku był pochowany w katedrze w Perugii. Następnie jego szczątki przewiezione zostały do Rzymu i złożone w bazylice Świętego Jana na Lateranie, por. R. Fischer-Wollpert, Leksykon papieży, Kraków 1996, s. 92-94; J. Kelly, Encyklopedia papieży, Warszawa 1997, s. 259-263.

wersów dalej Jakub raz jeszcze wraca do tematu braci mniejszych i opisuje historię pewnego papieskiego penitencjarza, który po opuszczeniu kurii przyłączył się do minorytów, musiał jednak wrócić, bo wezwał go sam papież, aby ponownie objął swój urząd: Ostatnio nawet brat Mikołaj, penitencjarz papieża, człowiek świątobliwy i pobożny, opuściwszy Kurię, u nich znalazł schronienie; ale jako że był bardzo potrzebny papieżowi, został przezeń na powrót przywołany. Naprawdę wierzę, że Pan przed końcem świata chce uratować wiele dusz za sprawą tych ludzi prostych i ubogich, by zawstydzić prałatów, którzy jak te nieme psy, niezdolni są, by ujadać (1 Vitry 11: FF 2208; tłum. z wł.).

W innym liście wysłanym z Damietty w 1220 roku, Jakub z Vitry, już jako biskup pracujący w Ziemi Świętej, użala się wobec swoich przyjaciół z Lotaryngii, iż nie udaje mu się utrzymać obok siebie swych współpracowników, ponieważ ci, zamiast pracować na rzecz lokalnego kościoła, wolą przejść do Zakonu Braci Mniejszych: Pan Ranieri, przeor kościoła Świętego Michała w Akce wstąpił do Zakonu Braci Mniejszych. Wspólnota ich potężnie powiększa się na całym świecie. […] Przeszli do niej również Anglik Colin, nasz kleryk oraz dwaj inni nasi współpracownicy, to jest mistrz Michał i kapłan Mateusz, któremu powierzyłem pieczę nad kościołem Świętego Krzyża. Z trudem udaje mi się zatrzymać Kantora (Jana z Cambrai), Henryka (seneszala) i kilku innych (2 Vitry 1.3: FF 2211.2213; tłum z wł.).

Literatura franciszkańska przekazuje wiele innych świadectw wskazujących na szybki rozwój Zakonu Braci Mniejszych. Trudno jednak jest określić dokładną liczbę braci w pierwszych latach istnienia wspólnoty. Istnieją adnotacje dotyczące dwu bardzo ważnych wydarzeń, to znaczy kapituł generalnych z 1221 i 1223 roku. Podają one liczbę ich uczestników. Jordan z Giano w swojej Kronice wspomina kapitułę z 1221 roku: [...] w roku Pańskim 1221, 23 maja, podczas indykcji XIV, w świętym dniu Zielonych Świąt św. Franciszek odprawił Kapitułę generalną u Matki Bożej z Porcjunkuli. Na Kapitułę, zgodnie ze zwyczajem, jaki wtedy obowiązywał w Zakonie, zeszli się zarówno profesi, jak i nowicjusze, a liczbę przybyłych braci oceniono na około trzy tysiące (Jordan 16).

Jordan, choć był uważnym kronikarzem, w swej relacji popełnił pomyłkę co do daty odbywanej kapituły, bowiem uroczystość Zesłania Ducha Świętego w 1221

roku wypadała na 30 maja, w czasie IX indykcji53. Na kapitule tej był obecny także kardynał diakon Raniero Capocci z innymi biskupami i duchownymi. Franciszek, będąc w owych dniach chorym, poprosił brata Eliasza o przygotowanie misji w Niemczech, która miała się odbyć pod przewodnictwem Cezarego ze Spiry, wyznaczonego na jej przewodnika i prowincjała. Trzy tysiące braci przybyłych na kapitułę rozlokowało się „pod osłonami z listowia na rozległym i ogrodzonym polu, i jedli i spali wygodnie rozmieszczeni w doskonałym porządku w dwudziestu trzech jadłodajniach” (Jordan 16). Podczas tzw. kapituły „rogozianej” lub „plecionych mat” liczba braci niemalże się podwoiła. Wielu z badaczy uważa jednak, iż jest ona zawyżona i przesadzona: Gdy błogosławiony Franciszek był na kapitule generalnej u Matki Bożej w Porcjunkuli, zwanej kapitułą rogozianą, ponieważ były tam tylko mieszkania z mat, a było pięć tysięcy braci (2Zw 68).

Na poziomie narracji, liczby trzech i pięciu tysięcy posiadają także symboliczne znaczenie. Nawiązują do opisu z Dziejów Apostolskich, gdzie jako owoc głoszenia Ewangelii w dzień Zesłania Ducha Świętego, po przemowie Piotra wielu zostało ochrzczonych i „przyłączyło się owego dnia około trzech tysięcy dusz” (Dz 2,41). Fakt wykorzystania tych liczb mógł służyć nie tyle przekazaniu prawdy historycznej co do ilości braci, ale miał ukazać, iż za sprawą braci mniejszych ma miejsce nowa Pięćdziesiątnica wraz z jej cudami, z których największym były właśnie niezliczone zastępy nowych braci wstępujących do fraternitatis. Kapituła „rogoziana”, w której mogło uczestniczyć „pięć tysięcy” braci, zapisała się jako jedna z najważniejszych i najbardziej znanych w historii pierwotnej wspólnoty, a datuje się ją na 1222 lub 1223 rok54. Było na niej obecnych wielu braci wykształconych, a także kardynał 53

Indykcja była nazwą dla zamkniętego okresu piętnastu lat; nie ma nic wspólnego z ruchem ciał niebieskich. Jest częścią daty zamieszczanej na dokumentach w późnej starożytności, w średniowieczu, a czasami nawet w wiekach nowożytnych. Pierwszy cykl indykcji rozpoczyna się od roku 313 przed Chr. (pierwsza indykcja). Późniejsze lata są określane kolejnymi piętnastoma numerami, aż do piętnastej indykcji, po której znowu rozpoczyna się indykcja pierwsza i następny cykl. Indykcja miała różne style, w zależności od daty rozpoczęcia roku: indykcja grecka, rzymska i bedańska. W średniowieczu indykcja uzależniona była od czasu i miejsca jej obliczania. Oto główne style indykcji: styl obrzezania, wenecki, Wcielenia, wielkanocny, bizantyjski, Bożego Narodzenia. Więcej na ten temat: H. Wąsowicz, Chronologia średniowiecza, (Wydawnictwo KUL), Lublin 2015. Lorenzo Di Fonzo twierdzi, że kapituła ta odbyła się 11 czerwca 1223, por. L. Di Fonzo, Il famoso capitolo delle stuoie O. Min. nel 1223, w: MF 98 (1998), s. 367-390; natomiast G. Miccoli, Dall’intuizione all’istituzione: un passaggio non tutto scontato, w: Francesco d’Assisi e l’ordine dei Minori, Milano 1999, s. 108-109, jak również M.P. Alberzoni, Unus novellus pazzus in mun-

Hugo (por. Mem 63). Mieli oni poprosić Franciszka o zgodę na zaadoptowanie dla wspólnoty zasad obowiązujących w regułach monastycznych, na co Franciszek wyraził stanowczy sprzeciw55. Dzieje, a za nimi Kwiatki, informują o braciach obecnych na owej kapitule – jak byli podzieleni według prowincji i posadzeni na równinie wokół Świętej Maryi Anielskiej „gromadkami […] tu czterdziestu, tam stu, ówdzie osiemdziesięciu” (Kwiatki 18; por. DbF 20,3). Gdyby przyjąć za zgodną z prawdą informację co do tak dużej ilości braci i dodać do tego braci chorych oraz tych, którzy z różnych powodów nie mogli przybyć na kapitułę, można przyjąć, że owa liczba mogłaby być znacznie większa. Jeżeli uwzględni się wskazówki zapisane w różnych biografiach – które oczywiście mają w sobie apologetyczne intencje i podają wartości o symbolicznym znaczeniu – można stworzyć następujący schemat co do wzrostu liczebnego zakonu56:

55 56

Rok

Liczba braci

1209

1210

1211

1212

1213

150

1214

200

1215

400

1216

700

1217

1000

1218

1500

1219

2000

1220

2500

1221

3000

1222

4000

1223

5000

do. Individualità e affermazione del carisma, w: Das Eigene und das Ganze. Zum Individuellen im mittelalterlichen Religiosentum, Münster 2002, s. 285, wskazują na 1222 rok. Na temat przebiegu tej kapituły, por. wyżej cytowany artykuł: L. Di Fonzo. Di Fonzo proponuje następującą rachubę: 1000-2000 braci między 1215 a 1219 rokiem, około 3000 w 1221 roku i około 5000 w 1223 roku, por. L. Di Fonzo, Il famoso capitolo delle stuoie, s. 374.

Powyższe dane są bardzo konkretnym potwierdzeniem szybkiego wzrostu liczebnego braci. Liczba nowo wstępujących do wspólnoty, w czasie pierwszych piętnastu lat istnienia, podwajała się każdego roku, co jest znakiem żywotności rodzącego się charyzmatu. Franciszek i jego bracia we właściwy sposób umieli odpowiedzieć na pragnienia i duchowe potrzeby tamtych czasów. Co mogło fascynować osoby proszące o przyjęcie do wspólnoty braci mniejszych? Zanim pokusimy się odpowiedzieć na to pytanie, wskazując na konkretne postaci pierwszych towarzyszy Franciszka, na sposób ich życia i modlitwy, trzeba tytułem wprowadzenia ukazać ogólne tło epoki i środowisko ich życia.

Ewangeliczne przesłanie Franciszka z Asyżu głęboko i trwale naznaczyło tych, którzy poznali go osobiście. Niniejsze studium przybliża duchową drogę rozwoju pierwotnej wspólnoty, jaka utworzyła się wokół osoby Franciszka. Postacie pojawiające się u początków narodzin franciszkańskiego charyzmatu charakteryzują się silną motywacją – osadzoną na intensywnym życiu wiary – wstępowania w ślady Jezusa Chrystusa. I choć w jej łonie pojawiają się osoby o różnych charakterach, to pragnienie życia na wzór „doskonałości Ewangelii Świętej” i osobisty przykład Świętego z Asyżu, uczyniło z nich jeden organizm: braterstwo, które przeszło do historii pod nazwą braci mniejszych. Pierwsza część studium przedstawia podstawowe cechy duchowego życia rodzącej się wspólnoty minorytów, sytuując ją w kontekście historyczno-kulturowym. Część druga ukazuje braci, których powołanie i duchowy rozwój zostało naznaczone poprzez osobiste spotkanie z Franciszkiem z Asyżu. Są to: Bernard z Quintavalle, brat Leon, Cezary ze Spiry, Idzi z Asyżu, Tomasz z Celano, Ryceriusz z Mucci, Szymon z Collazzone, Jordan z Giano, Jan z Pian del Carpine oraz Antoni Padewski. Wybór tych właśnie postaci podyktowany był przede wszystkim istnieniem tekstów ich autorstwa, bądź innych źródeł pozwalających na wyodrębnienie właściwych rysów ich duchowości. Dr hab. Wiesław Block OFMCap, wykładowca we Franciszkańskim Instytucie Duchowości przy Papieskim Uniwersytecie „Antonianum” w Rzymie. Autor wielu publikacji w języku polskim i włoskim o tematyce związanej z rozwojem duchowości św. Franciszka z Asyżu i ruchu minoryckiego w XIII i XIV wieku. Do najbardziej poczytnych prac należą: „Połowie mej duszy”. Komentarz do listów św. Klary z Asyżu, Kraków 2006; Ikona św. Klary z Asyżu. Symbolika i duchowość, wraz z R. Rapacz, Kraków 2011; Vivere il vangelo con Francesco d’Assisi. Temi e figure della fraternità minoritica, Bologna 2013; Wszystkim chrześcijanom. Duchowość Franciszka z Asyżu w świetle jego pism, tom I: Łaska początków, Kraków 2013, tom II: Pierwotna intuicja, Kraków 2015 i tom III: Idąc jego śladami, Kraków 2017

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów Patronat medialny

www.poslaniecantoniego.pl

ISBN 978-83-7485-295-1