Modlitwa według tradycji chrześcijańskiego Wschodu. Przewodnik systematyczny by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Modlitwa według tr adycji chrześcijańskiego Wschodu

Tomâš Špidlík

Modlitwa według tr adycji chrześcijańskiego Wschodu Przewodnik systematyczny

Tłumaczenie Lucyna Rodziewicz

Kraków

Tytuł oryginału: La spiritualité de l’Orient chrétien. La prière ISBN 88-86517-69-6 Copyright © 1988 Edizioni Orientalia Christiana Pontificio Istituto Orientale, Piazza S. Maria Maggiore 7 – 00185 Roma

Copyright wydania polskiego © 2006 by Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” spółka z o.o. ISBN 83-7485-002-7/ISBN 978-83-7485-002-5 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 012/428 32 40, fax 012/428 32 41 www.bratnizew.pl

Korekta: Małgorzata Dudek

Na okładce fragment z „La corona misterica” autorstwa F. Arguello z kościoła Trójcy Przenajświętszej z Piacenza Fot. i projekt okładki Andrzej Oczkoś

Imprimi potest: L.dz. 02/2006, Kraków, dnia 3.01.2006 Kazimierz Malinowski prowincjał

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 012/428 32 40, fax 012/428 32 41 www.bratnizew.pl Druk: „Pracownia AA”, Pl. Na Groblach 5, 31-101 Kraków

Spis treści Wstęp ...............................................................................................15 1. Ogólne spojrzenie na źródła ........................................................21 I.

Ojcowie i autorzy duchowi .................................................. 22 Ojcowie antyczni ................................................................. 22 Ojcowie aleksandryjscy ...................................................... 23 Pisma monastyczne .............................................................24 Złoty wiek patrystyki greckiej ............................................. 26 Bizantyjczycy ..................................................................... 28 Hezychazm atonicki ............................................................ 30 Koptowie .............................................................................31 Syryjczycy .......................................................................... 32 Armeńczycy ........................................................................ 37 Gruzini ............................................................................... 38 Rosjanie ............................................................................. 39

II.

Dokumenty liturgiczne ....................................................... 40 Główne księgi liturgiczne bizantyjskie i armeńskie .............. 40 Księgi Koptów i Etiopczyków ................................................42 Liturgia syryjska ................................................................ 43

III.

Poezja liturgiczna ................................................................45 Hymnografia grecka .............................................................45 Formy hymnografii rytu bizantyjskiego ................................47 Poezja syryjska .................................................................. 49 Hymnografia armeńska i gruzińska .................................... 50 Etiopskie pieśni liturgiczne ...................................................51

2. Dialog Bosko-ludzki ................................................................... 53 Konieczność modlenia się .................................................... 53 Definicje modlitwy .............................................................. 56 Różne formy modlitwy ......................................................... 58 Modlitwa do Ojca ................................................................ 60 Dzieci przez Syna w Duchu Świętym ....................................61

Jedyny Pośrednik ............................................................... 62 W Duchu Świętym .............................................................. 63 Epikleza ............................................................................. 65 Kult człowieczeństwa Chrystusa ......................................... 66 Kontemplacja tajemnic życia Chrystusa .............................. 68 Naśladowanie świętych .......................................................70 Anamneza eklezjalna ...........................................................71 Wstawiennictwo świętych ....................................................72 Kult Matki Bożej ...................................................................73 Aniołowie ............................................................................74 3. Modlitwa błagalna ..................................................................... 77 Kierowanie próśb do Boga ................................................... 77 Dziękczynienie .................................................................... 77 Modlitwa błagalna w Boskiej pedagogice ............................ 79 Wysłuchanie prośby ............................................................ 82 Wola Boga, norma próśb ..................................................... 85 Porządek próśb ................................................................... 87 Proszenie o „wielkie rzeczy” ................................................ 88 Modlitwa o odpuszczenie grzechów ..................................... 89 Modlitwy za innych ..............................................................91 Modlitwy za zmarłych ......................................................... 94 Modlitwy o dobra doczesne ................................................. 95 Wytrwałość w proszeniu ..................................................... 95 Cud .................................................................................... 97 4. Modlitwa ciała ........................................................................... 99 Ciało na modlitwie .............................................................. 99 Ciało .................................................................................100 Tradycyjne gesty ...............................................................102 Znak krzyża ......................................................................103 Klękanie ............................................................................105 Modlitwa ustna ..................................................................106 Pedagogiczny sens modlitwy ustnej ...................................107 Moc słów ...........................................................................107 Sakralny charakter modlitwy ustnej ...................................109 Ustalone formuły czy modlitwa spontaniczna? .................... 111 Glosolalia .......................................................................... 113 Długie czy krótkie modlitwy? .............................................. 114 Wielomówstwo ................................................................... 115 Wspólne odmawianie modlitwy .......................................... 116 Śpiew ................................................................................ 117 Psalmy .............................................................................. 118

5. Modlitwa liturgiczna .................................................................121 I.

Charakter wspólnotowy ....................................................121 Chrześcijańskie zgromadzenie ...........................................121 Jednocząca moc obrzędów .................................................123

II.

Charakter doksologiczny ...................................................124 Wspaniałość chwały Boga ..................................................124 Liturgia jako nauczanie prawdy .........................................125 Kontemplacyjny aspekt liturgii ...........................................126 Mistyczny charakter liturgii ................................................126 Alegoryczne wyjaśnienie liturgii .........................................127 Piękno liturgii .....................................................................128 Tradycyjne nauczanie ........................................................130

III.

Charakter anamnezy i Euchrystii .....................................133 Memoriał wielkich dzieł Boga .............................................133 Święta – uroczysta anamneza ............................................134 Duchowa celebracja świąt ..................................................135 Akt dziękczynienia – Eucharystia ......................................136

IV.

Eschatologizm liturgiczny .................................................138 Oczekiwanie na paruzję .....................................................138 Charakter epikletyczny ......................................................139 Eschatologizm pokutny ......................................................139 Eschatologiczne znaczenie Bożego oficjum ..........................140 Uświęcenie czasu .............................................................. 141 Liturgia godzin – czas natchnień ........................................142

Sakramenty ......................................................................143 Życie chrześcijańskie i sakramentalne ................................143 Kontemplacyjny charakter sakramentów ............................143 Modlitwy eschatologiczne ...................................................144 Charakter eklezjalny ..........................................................145 Przygotowanie do sakramentów .........................................145 Chrzest ..............................................................................146 Bierzmowanie .................................................................... 147 Częsta Komunia .................................................................148 Owoce Eucharystii .............................................................150 Eucharystia a doświadczenie mistyczne ............................152 Spowiedź ...........................................................................153 Namaszczenie chorych .......................................................154 Małżeństwo .......................................................................155 Kapłaństwo jako sakrament ustanowiony dla dobrodziejstwa Kościoła ..........................................156 Duchowość kapłańska .......................................................157

6. Lektura i medytacja ..................................................................159

Księga duchowa ................................................................159 Komunia duchowa .............................................................159 Drugi rejs? .........................................................................160 Biblia ................................................................................162 Rozszerzenie nazwy „Pismo Święte” ..................................163 Florilegia patrystyczne .......................................................164 Homilie Ojców ....................................................................165 Żywoty świętych ................................................................166

II.

Poszukiwanie duchowego znaczenia ..................................167 Poza „literą” .......................................................................167 „Badacie Pisma” ................................................................168 Typologia i alegoria ............................................................169 Egzegeza moralna ............................................................. 170 Egzegeza mistyczna Syryjczyków i Armeńczyków .............. 171

III.

Medytacja .........................................................................172 Haga – meletân – meditari ..................................................172 Uczenie się na pamięć ........................................................ 174 „Świadectwa” Pisma Świętego ........................................... 175 Rozum dyskursywny w medytacji ...................................... 176 „Zastosowanie władz” .......................................................177 Zastosowanie wyobraźni podczas medytacji ......................179

Kontemplacja ............................................................................183 I.

Kontemplacyjny Wschód ....................................................183 Maria wschodnia – Marta zachodnia? ................................183 Dwie różne mentalności: obiekcja przeciw kontemplacji ......185 Badanie słownictwa ..........................................................187 Theoria ..............................................................................188 Gnôsis ...............................................................................190 Definicja kontemplacji ........................................................ 191

II.

Przedmiot kontemplacji .....................................................192 Poznanie bytów .................................................................192 Kontemplacja nie jest widzeniem „powierzchowności” ........192 Kontemplacja filozoficzna i jej przedmiot .............................193 Przedmiotem kontemplacji duchowej nie jest logos filozoficzne, idea, definicja ............................................194 Wiedza „zwyczajna” i wiedza „duchowa” ...........................195 Wrogość mnichów wobec wiedzy racjonalnej ......................196 Theoteles logos ..................................................................197

Różne „wcielenia” Logosu ...................................................198 Głos wszechświata ........................................................... 200 Wola Boga .........................................................................201 „Mądrość świata” .............................................................. 202 Wizja eschatologiczna ....................................................... 203 III.

Organ kontemplacji .......................................................... 204 Noûs – Boska władza ....................................................... 204 Czy tylko noûs? ................................................................ 206 Noûs intuicyjne ................................................................. 207 Zmysły duchowe ............................................................... 208 Noûs oświecone ................................................................ 209 Człowiek, aby poznać „logoi” musi być „logikos” ................. 211 Od wiary do gnozy ............................................................ 211 Noûs oczyszczone .............................................................. 214

IV.

Praxis prowadzi do theoria ................................................ 217 Formuły ............................................................................. 217 Oczyszczenie musi poprzedzać oświecenie ......................... 218 Cnoty prowadzą do poznania ............................................. 219 Miłość to „brama poznania” ................................................ 219 Życie w Chrystusie prowadzi do oświecenia ...................... 220 Katábasis przemienia się w anábasis ................................221 Od widzialnego do poznania niewidzialnego ......................222 Cały człowiek w relacji z Bogiem .......................................222 Teologia czasu i wieczności ................................................223 Związek ascezy i mistyki ...................................................223

Stopnie kontemplacji .........................................................224 Schemat ewagriuszowy .....................................................224 Kontemplacja naturalna .....................................................225 „Egzegeza moralna” kosmosu ............................................226 Natchnienie, by wychwalać Boga .......................................227 Piękno świata ....................................................................228 Kontemplacja rzeczywistości niewidzialnych ..................... 230 Kontemplacja Opatrzności ..................................................232 Kontemplacja sądu ........................................................... 234 Teologia .............................................................................235 Niebiańska wizja ...............................................................236

8. Mistyka .....................................................................................239 I.

U progu „nie poznania” .....................................................239 Prawda to mistyka .............................................................239 Tajemnica chrześcijańska .................................................. 241

Odrodzenie poznania mistycznego w IV wieku ...................242 Wyobrażenia mistycznego wzniesienia ...............................243 Wejście na Górę Synaj ........................................................244 II.

Teologia negatywna ...........................................................247 Droga apofatyczna .............................................................247 To, co namacalne dla zmysłów, obce jest Bogu ....................248 Odrzucenie obrazów w modlitwie .......................................249 Wyimaginowane wizje .......................................................250 Poza racjonalnymi pojęciami ...............................................252 Uczona ignorancja .............................................................253

III.

Świetliste ciemności ..........................................................253 Wejście w ciemności ...........................................................253 „Eros” staje się poznaniem .................................................256 Kluczowy problem mistyki niechrześcijańskiej ....................257 Eros zaspokojony przez Boską agape .................................257 Epektaza ...........................................................................259 Rola Chrystusa w mistyce ................................................ 260 Męczeństwo i zmartwychwstanie ducha .............................261

IV.

Ekstaza ........................................................................... 263 Zjawiska ekstatyczne ....................................................... 263 Ekstaza – polaryzacja przedmiotowa ................................ 264 Ekstaza – nawiedzenie ......................................................265 Ekstaza proroków ............................................................. 266 Ekstaza – psychologiczne zawieszenie władz .................... 268 Ekstaza duchowa ..............................................................269 Modlitwa duchowa według Izaaka z Niniwy .......................270

Teologia symboliczna ........................................................272 Świat – „dżungla symboli” .................................................272 Mistyka biblijna .................................................................273 Symbolika widzialnego świata ...........................................273 Mistyka wydarzeń .............................................................274 Widzenie Boga poprzez widzenie siebie ..............................275 Symbole wiary ...................................................................277 Transcendentna wartość pragnienia szczęśliwości ..............278 Symbolika miłości cielesnej ................................................279 Symbolika ciała ludzkiego ................................................. 280 Mistyka Kościoła ...............................................................281 Niebezpieczeństwa teologii symbolicznej ............................282 Idolatria cielesna .............................................................. 284 Idolatria pojęć ....................................................................285 To wszystko, co nie jest Bogiem, może stać się bożkiem ..... 286

VI.

Mistyka światłości ............................................................287 Dwa rodzaje mistyki ..........................................................287 Bóg jest Światłością ...........................................................287 Dwa kierunki w mistyce światłości ................................... 288 Ewagriusz: nagość umysłu warunkiem dla ujrzenia czystej światłości ..........................................................289 „Poznanie fundamentalne”: widzieć własną światłość ....... 290 Nagość ducha – tradycyjny termin ......................................292 Konfrontacja dwóch dróg mistycznych ................................293 Światłość w sercu według Symeona Nowego Teologa ......... 294

VII. Mistyka serca .................................................................. 296 Znaczenie podmiotu dla duchowości Wschodu ................... 296 Niejednoznaczność terminu ................................................297 Serce w Biblii .....................................................................298 Serce w chrześcijańskiej antropologii ................................. 299 Wzniesienie ducha do Boga ................................................301 Duch w sercu .....................................................................301 Serce – źródło jedności osoby ............................................ 303 „Stan” człowieka .............................................................. 304 Uwaga skupiona na sercu ................................................. 305 Poznanie serca ................................................................. 306 Uczucia duchowe .............................................................. 307 Pocieszenia duchowe ........................................................ 309 Łzy .................................................................................... 310 VIII. Wyrażenia mistyczne ........................................................312 Język spirytualistów ..........................................................312 Duchowe małżeństwo ........................................................ 313 Duchowe upojenie .............................................................. 315 Czujny sen ........................................................................ 316 Widzieć miejsce Boga ......................................................... 317 Modlitwa płomienna ..........................................................320 Widzenie Boga w Jego „energiach” .....................................321 Mistyka „anarchiczna”, „nadziei” i „miłości” według W. Iwanowa .....................................................322 9. Warunki dobrej modlitwy ..........................................................325 Przygotowanie do modlitwy ...............................................325 I.

Oczyszczone serce .............................................................327 Oczyszczenie .....................................................................327 Oczyszczenie rytualne .......................................................327 Moralne oczyszczenie z grzechu .........................................328

Apatheia ............................................................................328 Zapomnienie o obrazach, amnesikakia ...............................329 Smutek ............................................................................. 330 Oczyszczenie ciała ............................................................ 330 Post ...................................................................................331 Oczyszczenie zmysłów ...................................................... 333 Ucieczka od świata ........................................................... 334 Oczyszczenie noûs .............................................................335 Roztargnienia ....................................................................336 Walka z demonami ............................................................337 Rachunek sumienia ...........................................................339 Cel rachunku sumienia ......................................................341 II.

Cnoty ................................................................................343 Ogólne spojrzenie na cnoty .................................................343 Religijność .........................................................................343 Prosta wiara, nadzieja ...................................................... 344 Bojaźń Boża ..................................................................... 344 Posłuszeństwo ...................................................................345 Pokora .............................................................................. 346 Słodycz, cierpliwość ...........................................................347 Niesienie krzyża ................................................................347 Penthos ............................................................................ 348 Radość ............................................................................. 348 Wdzięczność ..................................................................... 348 Ubóstwo ............................................................................349 Jałmużna ..........................................................................349 Dziewictwo ........................................................................350 Miłość ................................................................................350

III.

Miejsce modlitwy ..............................................................351 Każde miejsce jest właściwe dla modlitwy .........................351 Miejsca uprzywilejowane ...................................................352 Chrystologiczny aspekt chrześcijańskiej świątyni .............. 354 Obraz jednego Kościoła ......................................................355 Symbol uświęconego, zjednoczonego przez Chrystusa wszechświata ...............................................................356 Widzialne głoszenie ...........................................................358 Miejsce łaski ......................................................................358 Kult ikon ............................................................................359 Stworzenie – symbol Przedwiecznego ................................ 360 Kapłańska rola malarza ....................................................361 Wizja duchowa ..................................................................362 Pielgrzymowanie .............................................................. 363

10. Hezychazm ...............................................................................365 I.

Główne cechy nurtu ..........................................................365 Historia hezychazmu .........................................................365 Znaczenie słowa hesychia .................................................367 Spokój samotności .............................................................369 Milczenie ...........................................................................370 Amerimnia – wewnętrzne wyciszenie .................................371 Nepsis – antirresis .............................................................372 Uwaga – prosoche ..............................................................374 Wizja światła taborycznego ...............................................377 Pamięć o Jezusie ................................................................378

II.

Modlitwa Jezusowa ...........................................................379 Historia modlitwy Jezusowej ..............................................379 Moc imienia Jezusa według autorów rosyjskich ..................382 Inwokacja Bożego imienia w Biblii i u pierwszych chrześcijan .................................................................. 383 „Zmiłuj się nade mną” ....................................................... 384 Bóg i grzeszny człowiek .................................................... 386 Stopnie modlitwy Jezusowej ..............................................387 Czy zastępuje ona inne modlitwy? ..................................... 388

III.

Metoda psychofi zyczna ..................................................... 390 Pseudo-Symeon ................................................................ 390 „Zewnętrzne pomoce” ........................................................391 Mroczna cela .....................................................................392 Niski stołek ........................................................................392 Oddychanie .......................................................................393 Lokalizacja uwagi w górnej części serca .............................393 Rosyjski pielgrzym .............................................................395 Zjawiska naturalne pojawiające się w wyniku praktykowania tej metody .............................................397 Kontrowersje dotyczące metody .........................................398 Dwojakie światło .............................................................. 400 Dwojakie ciepło .................................................................401 Obserwacje końcowe ........................................................ 402

Zakończenie .................................................................................. 405 Prośba skierowana do Ojca w życiu trynitarnym ............... 405 Modlitwa ustna ................................................................. 406 Modlitwa liturgiczna ......................................................... 407 Kontemplacja .................................................................... 407 Mistyczna drabina ............................................................ 408

Sposoby modlitwy ............................................................. 408 Polecenie Apostoła: Nieustannie się módlcie ...................... 409 Rozwiązanie kwestii .......................................................... 410 Wyższość kontemplacji? ..................................................... 411 Diathesis agathe ................................................................ 412 Pamięć o Bogu w myśli św. Bazylego .................................. 413 Stan modlitwy ................................................................... 415 Skróty ............................................................................................ 418

Wstęp „Modlitwa to stan umysłu wytworzony za pośrednictwem ekstazy jedynie przez światło Trójcy Świętej”1. Oto jedna z wielu „definicji” modlitwy, jakie odnaleźć możemy w duchowych tekstach chrześcijańskiego Wchodu. Chociaż pomiędzy nimi występują znaczące różnice, zgodne są odnośnie do jednego stwierdzenia: nie da się wyrazić prawdziwej natury modlitwy, a prawdziwym Nauczycielem, który uczy, jak się modlić, jest Duch Święty. Czy zatem należy się dziwić, iż większość owych tekstów literatury duchowej to traktaty o modlitwie? Odnosimy wręcz wrażenie, iż modlitwa jest niemalże wyłącznym tematem, zaś inne kwestie podjęte zostają tylko w odniesieniu do niej. Jaka jest treść owych traktatów? W jakim celu je napisano? Różnorodność form zdradza różnorodność intencji i okoliczności, które skłoniły poszczególnych autorów do chwycenia za pióro, aby stawić czoło tak trudnemu tematowi. Poeci wyznają, iż pisanie to dla nich konieczność, przymus, któremu nie potrafią się oprzeć. Kto przeżył wyjątkowe doświadczenie czuje się zmuszony, by przekazać je innym. Kiedy jakaś wewnętrzna radość ogarnia serce, jak mawiał Grzegorz z Nazjanzu, poeta pośród Ojców, nie wolno „dłużej milczeć”2. Wielkie emocje wyrażone zostają w słowach podobnych do wiatru, który wciska się w szczeliny i wytwarza dźwięk3. Jakżeż można utrzymać w tajemnicy Boskie natchnienia otrzymane na modlitwie, mistyczne widzenia przeżyte 1

Ewagriusz z Pontu, Centurie, Supl. 30; por. I. Hausherr, Pas delà l’oraison pure, in Hésychasme et prière, OCA 176, Roma 1966, s. 11.

Grzegorz z Nazjanzu, Oratio. 6, 1, PG35, 721a; wyd. polskie, Mowy wybrane, Warszawa 1967, s. 134-135.

Id. Carm. I, I, 13, v.; por. Mowy i poematy, Poznań 1965. 15

w wyjątkowych chwilach, zwłaszcza kiedy beneficjant posiada dar słowa i talent literacki? Czyż milczenie w takich okolicznościach nie byłoby niewdzięcznością wobec Boga? Kiedy pewien wielki mistyk bizantyjski, Symeon Nowy Teolog, opowiada o swoich świetlistych doświadczeniach, czyni to w formie „dziękczynienia dla Boga” za łaski, których został uznany godzien4. Grzegorzowi z Nareku nie bez przyczyny nadano przydomek „Pindar armeński”. Jego Księga śpiewów żałobliwych5 słynie ze względu na doskonałą formę poematów, zaś osobiste doświadczenie przekazane zostaje z zadziwiającą świeżością. Chodzi wyłącznie o przeżycia doświadczone podczas modlitwy. Ale nie każdy posiada dar mowy, albo też nie każdy chce się nim posługiwać ze względu na pokorę. Na wszystkich płaszczyznach kultury spotkać możemy wielkich mistrzów, którzy nic nie napisali. Niemniej jednak ich doktryna przeżyła, gdyż ich uczniowie zatroszczyli się o zebranie nauk i przekazanie ich potomnym. Wiele żywotów świętych zredagowano właśnie w tym celu: aby odkryć wyjątkowe dary Boże otrzymane podczas modlitwy przez ludzi Bożych. Któż mógłby przypuścić, iż podczas samotnych nocy w pustelni święty Antoni staczał wewnętrzne walki, gdyby święty Atanazy nie spisał ich dla korzyści modlących się?6 I nawet jeśli Symeon Nowy Teolog zataił jakieś szczegóły swojej mistycznej wędrówki, jego uczeń Niketas Stetatos przekazał je w biografii swojego mistrza7. Ów motyw duchowej pedagogiki z czasem zaczął coraz bardziej nabierać dominującego wymiaru w traktatach dotyczących modlitwy. Zadaniem ojców duchowych stało się bowiem wprowadzenie ich „dzieci” w życie Ducha Świętego, w którym modlitwa odgrywa pierwszorzędną rolę. Podobnie jak w przypadku ćwiczenia się w cnotach, modlitwy należy nauczyć, trzeba ją wyjaśnić i skontrolować. „Ona pobudza początkujących na sposób mistrza”, mówi Eliasz z Ekdikos8. W środowisku mnichów egipskich wszystkie zachęty 4

Symeon Nowy Teolog, Catéchèses XXXIV-VI, SC 113 (1965), s. 304 i nast.

SC 78 (1961); wyd. polskie, Grzegorz z Nareku, Księga śpiewów żałobliwych, Warszawa1990.

PG 26, 838-976; wyd. polskie, Atanazy Aleksandryjski, Żywot św. Antoniego, Warszawa 1987.

Tekst grecki i tłumaczenie francuskie pod red. I. Hausherr w: Orientalia christiana XII, Roma 1928.

Petit Philocalie [pod red.] J. Gouillard, Paris 1953, s. 164, nr 105.

do życia duchowego były zazwyczaj krótkie, posiadały formę „apoftegmatów”, ale owa prostota nierzadko skrywała doświadczenie długiego życia. Ewagriusz był tak bardzo oczarowany ową prostotą, że w słynnym dziełku O modlitwie 9 postarał się ją naśladować. Jest ono traktatem w pełnym tego słowa znaczeniu, zdradzającym ściśle określone ukierunkowanie, pomimo zachowania formy krótkich sentencji zebranych pozornie bez żadnego określonego porządku. Bliski Ewagriuszowi był Kasjan. Jego idee na temat najwyższych uniesień mistycznych wykazują tę samą tendencję, chociaż pisząc Rozmowy postawił przed sobą bardziej zróżnicowane cele. Nie chciał rozpowszechniać tylko jednej tendencji, lecz zebrać wiernie całe nauczanie Ojców. W związku z tym rozdział wyraźnie traktujący o modlitwie 10 zawiera cechy ogólnego podręcznika, nawet jeśli dosyć zwięzłego. Styl ten został rozwinięty i udoskonalony w późniejszym czasie, kiedy antologie i zbiory maksym starców zaczęły dominować w literaturze duchowej. Kompilatorzy zapewniali swoich czytelników, że zachowują wierność w przekazie nauczania Ojców, niczego nie odejmując i nie dodając. Często jest to faktycznie ich jedyna zasługa, jaką nie wolno bynajmniej pogardzać. Nie zapominajmy, że tego rodzaju lektura duchowa przetrwała aż do czasów powstania Filokalii, zbioru nauczania o modlitwie par excellence11. Niemniej jednak, pomimo wielkiego bogactwa tekstów klasycznych, Filokalia reprezentuje sobą dosyć szczególną tendencję, gdyż jest wyborem dokumentów charakterystycznych dla nurtu hezychazmu. Wiek później podobny cel postawił sobie Ignacy Brianczaninow. Jako że nie ograniczył się już tylko do mechanicznego przepisania tekstów, lecz dodatkowo wyjaśnił naukę Ojców swoimi własnymi słowami, które również przeszły do tradycji, jego traktaty o modlitwie12 posiadają charakter logicznej syntezy, zorganizowanej według osobistej i świadomej refleksji. 9

PG 79, 1165-1200; wyd. polskie w: Ewagriusz z Pontu, Pisma ascetyczne, Kraków 1998, t. 1.

Jan Kasjan, Collationes, IX, SC 54 (1958), s. 38-73; tłum. polskie: Rozmów dwadzieścia cztery, Poznań 1928-1929, s. 283-349.

Por. s. 367.

Por. s. 39. 17

Człowiek, istota rozumna, spontanicznie zastanawia się nad tym, czego się uczy i co odkrywa. W swojej refleksji podsumowuje dane, aby móc spojrzeć na całość. Stawia sobie pytania i formułuje odpowiedzi. Jest to metoda, jaką Ojcowie greccy wypracowali w toku prowadzonych studiów. Dzięki temu dzieło Orygenesa O modlitwie13 posiada wszystkie cechy traktatu teologii spekulatywnej i zachowuje aktualność aż po dzień dzisiejszy. Z drugiej strony na Wschodzie dzięki mnichom nad teologią „scholastyczną” przeważyła metoda „pozytywna”. Autorzy duchowi nigdy nie zaprzestali zwracać uwagi na istniejące poważne niebezpieczeństwo, iż koncepcje rozumu, będące produktem dialektyki arystotelesowskiej, mogą zastąpić wizję duchową, daną jedynie ludziom czystego serca. Prezentowana książka, pomyślana jako drugi tom naszego Przewodnika systematycznego 14, gdyż zgłębia jego dwa ostatnie rozdziały, wpisuje się w nurt tradycji „teologii pozytywnej” Wschodu, dostosowując jednak do reguł podyktowanych przez aktualną metodologię pracy. „System” organizacji materiału narzucony został przez podział rozdziałów zgodnie z zagadnieniami czy przytaczanymi dokumentami. Zdaję sobie oczywiście sprawę z braków takiego układu, który powoduje przesłonięcie wizji pluralizmu różnych nurtów oraz sprawia wrażenie minimalizacji progresywnego rytmu indywidualnego życia. Jest to trudny do uniknięcia słaby punkt, dotyczący wszystkich „przewodników” stawiających sobie za cel przedstawienie na ograniczonej ilości stronic całościowego spojrzenia na podejmowane zagadnienia. Konkretne życie preferuje fragmentaryczny apoftegmat, co potwierdził już Marek Eremita: „Wiele jest sposobów modlitwy, jeden różny od drugiego: ale żaden z nich nie może być szkodliwy, chyba że miast o modlitwę, chodzi o działanie diabelskie”15. Oraz:

Orygenes, De oratione, PG 11, 415-561; GCS 2, s. 295-403; O modlitwie [w:] Odpowiedź na Słowo. Najstarsi mistrzowie chrześcijańskiej modlitwy, Kraków 1993, s. 99 i nast.

Wyd. oryginalne w jęz. francuskim OCA 206, Roma 1978; wyd. polskie, Duchowość chrześcijańskiego Wschodu, Kraków 2006.

La legge spirituale 22, cyt. za wersją włoską z La filocalia, [pod red.] M.B. Artioli i M.F. Lovato, I, Torino 1982, s. 173. por. tłum. polskie, Filokalia. Teksty o modlitwie serca, Kraków 2002.

„Nasz postęp musi być postrzegalny w życiu, a zgodnie ze stanem naszego życia musimy ofiarowywać modlitwy Bogu”16. Temu, kto w niniejszym przewodniku poszukiwać będzie mniej ogólnego pouczenia, pozostaje nam tylko udzielić następującej rady: niech znajdzie właściwy dla siebie apoftegmat, niech wybierze go zgodnie z głosem własnego serca. Tradycja chrześcijańskiego Wschodu oferuje ich całe bogactwo, jeden piękniejszy od drugiego.

Ibidem, s. 153. 19

1. OGÓLNE SPOJRZENIE NA ŹRÓDŁA Treść pierwszego rozdziału z konieczności jest raczej skromna. Któż bowiem byłby w stanie na kilku stronicach przedstawić kompletny obraz pism o modlitwie, tak licznych na Wschodzie? Ponadto trudno sklasyfikować autorów, ze względu na wielką różnorodność kierunków. Spośród rożnych sposobów modlenia się każdy wybierał najbardziej mu odpowiadający: modlitwę liturgiczną, osobistą, ustną, w myślach, etc. Nikt jednak nie pozostawał niezmienny w swoim wyborze. Owe różne sposoby modlenia się wyrażają nieustanny postęp w dialogu z Bogiem, w którym istnieją pewne określone stopnie, od ustnej recytacji po wizje mistyczne. Jednak sam postęp jest w mniejszym stopniu połączony z poszczególnymi „szkołami” czy okolicznościami związanymi z czasem i miejscem, niż z duchowym rozwojem poszczególnych osób i często zmienia się także w obrębie jednego i tego samego autora. Jako że sprawy tak właśnie się mają, zadowolimy się zwykłą prezentacją analizowanych w niniejszej książce autorów, która to prezentacja stanowić będzie swego rodzaju wprowadzenie 1. Dołączymy do niej opis ksiąg, form, terminów modlitwy liturgicznej, charakterystycznych dla różnych rytów, ale niewchodzących jeszcze w zakres słownika naszej kultury.

Także odniesienia do poszczególnych autorów i prac dotyczyć będą łatwo dostępnych repertoriów i słowników, gdyż nie zajmiemy się tutaj zgłębianiem poszczególnych twórców czy poszczególnych dzieł. We wskazanym materiale można będzie odnaleźć dokładniejsze wskazówki służące pomocą w dalszym studium. 21

I. OJCOWIE I AUTORZY DUCHOWI Ojcowie antyczni Pierwsze dokumenty z czasów apostolskich zawierają ważne instrukcje dotyczące modlitwy eucharystycznej i wyznania grzechów. To właśnie w tamtym okresie zaczęły wyraźnie kształtować się charakterystyczne cechy modlitwy chrześcijańskiej 2. Zakończenie Pierwszego Listu Klemensa Rzymskiego poprzedza wspaniała modlitwa 3. W Listach Ignacego Antiocheńskiego († ok. 110-117) dostrzec można mistykę sakramentalną, eklezjalną, chrystocentryczną4. Pasterz Hermasa to z kolei mały traktat o rozpoznaniu duchów, najstarszy, jaki znamy: dusza ludzka pojmowana jest w jej relacji z Bogiem jako teatr dla walki, jaką w człowieku toczą zły duch i duch pochodzący od Boga5. Modlitwy włączone w opowieści Apokryfów przyciągają wielką uwagę badaczy, gdyż odnaleźć w nich można pierwsze oznaki poetyckiej kreatywności chrześcijańskiej 6. Akta męczenników przytaczają liczne drobne przykłady modlitwy osobistej7. Informacje odnośnie do poszczególnych kultów i ludowej pobożności odnaleźć można u apologetów. Justyn († prawdopodobnie w 165 roku) opisuje mszę niedzielną, kult aniołów, „racjonalny” charakter (λογικη θυσια) chrześcijańskiej ofiary8. Dla Teofila z Antiochii człowiek pozostaje zasadniczo w dialogu z Bogiem, gdyż od chwili swojego stworzenia słyszy Słowo Ojca9. Ireneusz z Lio2

A. Hamman, La prière, II. Les trois premiers siècles, Tournai 1963.

65, 1-2, SC 167 (1971), s. 204; Wielka modlitwa z Listu do Kościoła w Koryncie [w:] Pierwsi świadkowie, Kraków 1998, s. 78-80. Por. F. Cavallera, „Clément de Rome (saint)”, DS II,1 (1953), 962-963.

P.Th. Camelot, „Ignace d’Antioche”, DS VII,2 (1971), 1250-66.

J. Paramelle – P. Adnès, „Hermas (Le Pasteus d’)”, DS VII,1 (1968), 316-334. Por. także S. Giet, Hermas et les pasteurs, Paris 1963.

G. Bardy, „Apocryphes à tendance encratique (Actes des Apôtres)”, DS I (1936), 752-765.

Por. J. Quasten, Patrologia, I, tł. wł. Casale Monf. 1980, s. 157 i nast.

Św. Justyn, Apol. 67, PG 6, 429; tłum. pol. Apologia, Poznań 1926, s. 78-79.

Ad Aut. 2, 22, SC 20 (1948), s. 154; tłum. pol. Św. Teofi l, Do Autolyka, [w:] Apologeci greccy II wieku, Poznań 1935, s. 73.

nu († po 193 roku) stając przed swoimi przeciwnikami, czyli fałszywymi gnostykami, naucza „prawdziwej gnozy”, która jest darem Ducha Świętego i która realizuje się na modlitwie10. Świadkiem par excellence „apostolskiej tradycji” dotyczącej modlitwy eucharystycznej jest Hipolit Rzymski († ok. 235 roku). Kult Chrystusa ożywia całą jego teologię. Adoracja to podstawowy obowiązek całego odnowionego stworzenia11.

Ojcowie aleksandryjscy W pismach Ojców aleksandryjskich modlitwa zajmuje centralne miejsce w życiu duchowym; a w egipskich środowiskach monastycznych naucza się praktycznie, jak osiągnąć jego doskonałość. Klemens Aleksandryjski († przed 215 rokiem) wprowadził do chrześcijańskiego słownika słowo theoria i utożsamił kontemplację z doskonałością chrześcijańską12. Aspekt ten został później rozwinięty przez Orygenesa († ok. 254 roku), który może być również uznany za jednego z pierwszych autorów mistycznych 13. Jego traktat O modlitwie14 jest pierwszym tego rodzaju i podejmuje bezpośrednio problemy spekulatywne i praktyczne odnoszące się do faktu, iż chrześcijanin zwraca się do Boga i rozmawia z Nim15. Później Metody z Olimpu (III-IV w.), pozostający pod wpływem Orygenesa, nauczał w Uczcie metody modlitwy mającej pomóc dziewicom zdyscyplinować wyobraźnię16. Orygenes przetarł szlak do mistyki Pisma Świętego, której tradycja przekazywana była w Aleksandrii. Dydym Ślepy († ok. 398 roku) uznał za swoje osobiste powołanie doprowadzenie chrześcijan do duchowej lektury Pisma Świętego, aby w ten sposób poddać się 10

L. Doutreleau – L. Regnault, [w:] DS VII,2 (1971), 1923-69; A. Orbe, „Ireneo”, DP II, 1791-98 (bibliografia).

M. Richard, „Hippolyte de Rome” DS VII,1 (1968), 531-571.

W. Völker, Der wahre gnostiker nach Clemens Alexandrinus, Berlin 1952.

H. Crouzel, „Origène”, DS XI (1982), 933-961.

Orygenes, De oratione, PG 11, 415-561; GCS 2, s. 295-403; O modlitwie, op. cit., s. 99 i nast.

W. Gessel, Die Theologie des Gebetes ach „de oratione” von Origenes, Paderborn 1975.

H.A. Musurillo, „Méthode d’Olimpe”, DS X (1977), 1109-17. 23

nauce Ducha Prawdy17. Tę samą tendencję odnaleźć można w 17 księgach traktatu O adoracji i kulcie w duchu i prawdzie18 Cyryla Aleksandryjskiego († 444 r.), przykład alegoryczno-typologicznego odczytania Biblii19.

Pisma monastyczne Wszystko, co czytamy w Żywocie świętego Antoniego pióra świętego Atanazego († 373 r.) odnośnie do walki z demonami i rozpoznania myśli, napisane zostało dla celów życia modlitewnego, jakie mnisi egipscy starali się prowadzić20. Listy Ammonasa, wiernego ucznia świętego Antoniego, są istotne dla historii mistycyzmu chrześcijańskiego; wzniesienie duszy na modlitwie przyrównane zostało do wniebowzięcia Izajasza 21. Dokumenty pachomiańskie, pióra świętego Pachomiusza († 346 r.) oraz jego następców, starają się pogodzić gorliwą modlitwę osobistą z surowym porządkiem życia wspólnotowego22. Orygenesowskie tezy Ewagriusza z Pontu († 399) nie przeszkodziły mu być wielkim świadkiem duchowości egipskiej pustyni. Pozostał jednym z głównych mistrzów kontemplacji. Jego nauczanie zawarte w traktacie O modlitwie, skondensowane w formie aforyzmów i zachowane pod pseudonimem Nil, było kopiowane i medytowane przez mnichów wschodnich wszystkich epok 23. Jego uczeń, Palladiusz († pomiędzy 420-430 r.) poprzez Opowiadania dla Lausosa (Historia Lausiaca) przyczynił się do spopularyzowa-

G. Bardy, „Didym d’Alexandrie”, DS III (1957), 868-871.

PG 68, 133-1125.

H. de Manoir, „Cyrille d’Alexandrie (saint)”, DS II,2 (1953), coll. 2672-83.

B. Steidle, Antonius Magnus Eremita, 356 i nast., Roma 1956.

Tekst grecki w: PO 11 91916), s. 432-454; syryjski w PO 10 (1915), s. 567-586; łaciński w PG 40, 1019-1066.

H. Bacht, „Pachôme (saint)” DS XII,1 (1984), 7-16. Por. także Pachomiana Latina, Kraków 1996.

PG 79, 1165-1200; w jęz. francuskim wraz z komentarzem I. Hausherr w: RAM 1934, kolejne ed. w 1959 i 1960; odrębne wyd.: Leçons d’un contemplatif, Paris 1960. Wiele z jego dzieł przełożono już na język polski: por. Ewagriusz z Pontu, Pisma ascetyczne, Kraków 1998.

nia tego monastycznego ideału życia modlitewnego 24. Świadectwo Kasjana († ok. 435 r.) jest jeszcze bardziej szczegółowe. Jego oryginalność polega na wyłożeniu w sposób bardziej systematyczny od poprzedników niższych form modlitwy, zanim przystąpił do opisywania rozwoju życia modlitewnego aż do najwyższych stopni kontemplacji typu ewagriuszowego („modlitwa płomienna”). Edycje jego dzieł zazwyczaj opatrzone są w indeks fragmentów dotyczących poszczególnych zagadnień 25. Nauczanie duchowe Apoftegmatów, pomimo swojej fragmentaryczności, cechuje wielka głębia. Rozdział XII systematycznej antologii, zatytułowany „O tym, że należy modlić się nieustannie i czujnie”, gromadzi interesujące nas sentencje26. Tytuł ten wskazuje na ideał, jaki można by nazwać „starożytnym hezychazmem”27. Do tej egipskiej tradycji należałoby dodać tradycje mnichów palestyńskich i z Góry Synaj. W opisanym w Duchowej łące Jana Moschosa († 619 r.) świecie ascetów wizje, ekstazy, cuda są rzeczami na porządku dziennym, gdyż podczas modlitwy nawiązuje się ścisła relacja pomiędzy mieszkańcami nieba a świętymi na ziemi28. W Drabinie do raju Jan Klimak († ok. 649 r.) opisuje przejście od praxis do kontemplacji, a w czterech ostatnich „stopniach” – ostatnią fazę procesu połączenia z Bogiem. Modlitwie poświęcony został stopień 28, jeden z najpiękniejszych w całym dziele: pod formą aforyzmów przedstawia powszechne wówczas nauczanie, a jednocześnie daje się ponieść entuzjazmowi, który obdarza ten rozdział wyjątkowym poetyckim liryzmem29.

B. Flusin, „Pallade d’Hélénopolis”, DS XII,1 (1984), 113-126; por. Palladiusz, Opowiadania dla Lausosa, Kraków-Tyniec, 1996.

Por. Index [w:] SC 64, s. 241 (oraison), s. 243 (prière); SC 109, s. 524 (oratio); M. Olphe-Galliard, „Cassien (Jean)”, DS II,1 (1953), 214-276.

PL 73, 941-943. Wyd. polskie: Druga Księga Starców, Kraków 1995, s. 137 i nast.

F. Cavallera [w:] DS I (1936), 765-770.

E. Mioni [w:] DS VIII (1974), 632-640.

G. Couilleau [w:] DS VIII, 369-389. 25

Złoty wiek patrystyki greckiej Święty Bazyli († 379 r.), jako prawodawca życia cenobitycznego, w swoich Regułach musiał podjąć przede wszystkim kwestię wspólnego śpiewania psalmów30. Ale ponieważ był on człowiekiem głęboko kontemplacyjnym, Homilie na sześć dni stworzenia (Hexaemeron)31 stanowią wybitny przewodnik, jak osiągnąć „kontemplację naturalną”. Kazanie O męczennicy Julicie zawiera cenne spostrzeżenia o modlitwie w ogóle32. Dla Grzegorza z Nazjanzu († 390 r.) relacja pomiędzy theoria a praxis była kluczowym problemem całego życia; osobiste refleksje zostały przejęte przez tradycję ze względu na znaczący wpływ jego postaci33. Z kolei traktat Żywot Mojżesza pióra Grzegorza z Nyssy był decydujący dla opracowania terminologii mistyki ciemności i wywarł – nierzadko za pośrednictwem PseudoDionizego – wpływ na wielkich mistyków Wschodu i Zachodu34. Ciężko znaleźć u Ojców kogoś, kto z większym naciskiem przygotowywałby wiernych do uczestnictwa w misteriach liturgii chrześcijańskiej, do godnego przyjmowania Ciała i Krwi Chrystusa, jak to uczynił Cyryl Jerozolimski († ok. 386/7) w Katechezach mistagogicznych35. Jeśli zaś chodzi o Jana Chryzostoma († 407 r.), aby stwierdzić, jakie bogactwo nauczania o modlitwie zawierają jego homilie wystarczy rzucić okiem na Indeks w edycji Mignego36. Jego podstawową troską było uczenie chrześcijańskiego ludu, jak należy się modlić i wyjaśnianie znaczenia kultu w Kościele. Odnaleźć możemy także liczne fragmenty o trzeźwości ducha, czujności serca, cnotach, które cechują hezychastów37. Rozdział 4 Homilii o Annie stanowi mały traktat o modlitwie38.

Wyd. polskie w: Bazyli Wielki, Pisma ascetyczne, Kraków 1994.

Bazyli Wielki, Hexaemeron, SC 26bis (1968).

PG 31, 237-262;

J. Rousse [w:] DS VI (1967), coll. 932-971; Grégoire de Nazianze; J. Gribomont, [w:] DP I, 1707-12.

M. Canévet [w:] DS VI, 971-1011.

SC 126 (1966); por. G. Bardy [w:] DS II,2 (1953), 2683-87.

PG 64, 329-330 (oratio); 364-366 (preces).

A. Wenger, [w:] DS VIII 91974), 331-335.

PG 54, 660-668.

Biblijne komentarze Diodora z Tarsu († przed 394 r.) oraz Teodora z Mopsuestii († 428 r.) to przykłady innego rodzaju odczytania Pisma Świętego w stosunku do lektury Aleksandryjczyków39. Homilie duchowe pióra Pseudo-Makarego (IV-V wiek) wywarły na kontemplację chrześcijańskiego Wschodu wpływ porównywalny z wpływem Ewagriusza, którego intelektualizm zrównoważyła głęboko odczuwana mistyka o treści emocjonalnej40. Pośród dziełek czy antologii i zbiorów kazań odnaleźć można traktaty O modlitwie41, O wzniesieniu ducha42, O straży serca43. Dla Hezychiusza z Jerozolimy (V wiek) kontemplacja polega przede wszystkim na duchowej znajomości Pisma Świętego i zakłada rozpoznanie duchowe, konieczne w przypadku każdego chrześcijanina44. Maksym Wyznawca († 662 r.) włączył modlitwę w proces prowadzący do przebóstwienia człowieka i świata. W tym kontekście należy odczytać także Księgę miłości 45: agape, królowa cnót, to brama, która daje przystęp do przebóstwiającej gnozy46. Pisma Jana Damasceńskiego († ok. 750) obejmują cały obszar teologii. Niemniej jednak główna idea głosi, iż jedynym celem chrześcijanina jest dojście już teraz do Boga. Dochodzi on do Niego podczas modlitwy, gdyż jest ona wstępowaniem do Boga. W dyspucie ikonoklastycznej Jan był jednym z głównych obrońców ortodoksji tworząc Mowę obronną przeciw tym, którzy odrzucają święte obrazy47. Nie uznaje on tej kwestii za marginalną, lecz jako konsekwencję kosmologicznej wizji chrystocentrycznej opracowanej przez Maksyma Wyznawcę.

M. Simonetti, „Diodoro di Tarso”, DP I, 967-968; Id., „Teodoro di Popsuestia”, DP II, 3382-86.

V. Desprez – M. Canévet, [w:] DS X (1977), 20-43.

PG 34, 853-866.

Ibidem, 889-908.

Ibidem, 821-852.

J. Kirchmeyer [w:] DS VII,1 (1968), 399-408.

Ed. krytyczne A. Xeresa-Gastaldo, Capitoli sulla carità, Roma 1963; SC 9 (1943); tłum. pol. Maksym Wyznawca, Księga miłości, Poznań b.d.; I.H. Dalmais, „Maxime le Confesseur”, DS X (1977), 836-847.

B. Studer [w:] DS VIII (1974), 452-466.

PG 94, 1231-1420. Tłum. polskie: Jan Damasceński, Mowa obronna przeciw tym, którzy odrzucają święte obrazy, Vox Patrum, 1999, 36-37, s. 497-516. 27

W coraz większym stopniu zdawano sobie sprawę, iż owa wizja musi być przeżywana w liturgii. Wyjaśnienie świętej liturgii48 Germana I († 733 r.), patriarchy Konstantynopola, nie jest pracą tak wszechstronną, jak Mystagogia Maksyma Wyznawcy 49 czy inne późniejsze dzieła (Teodor z Andida, XI wiek; Mikołaj Kabasilasa, XIV wiek), ale przedstawia wiernym to, co najistotniejsze w symbolice liturgicznej50.

Bizantyjczycy Podczas okresu bizantyjskiego Grecy wykazali się kreatywnością w tworzeniu formuł modlitewnych, pomimo iż mnisi gorliwie angażowali się w udoskonalanie metod modlitewnych przejętych z pism Ojców. Niemniej jednak już na samym początku pojawiły się dwie opozycyjne tendencje: z jednej strony stanęli ci, którzy byli w mniejszym bądź większym stopniu związani z „reformą studycką” i uznawali przede wszystkim modlitwę wspólnotową, liturgiczną; z drugiej zaś ci, którzy kładli nacisk na modlitwę w samotności, ideał hezychastów. Teodor Studyta († 826 r.) stał się mistykiem cierpiąc dla Chrystusa. Chociaż sam nie miał czasu, aby tworzyć traktaty o modlitwie, powstały w jego klasztorze Typikon stał się klasyczną regułą dla modlitwy liturgicznej51. Teodor pragnął „powrotu do Ojców”. Aby ułatwić ich lekturę, postanowiono zebrać tradycyjne nauczania w jedną księgę. I tak zrodziły się florilegia: Pytania i odpowiedzi Atanazego Synaity (IX wiek) 52, Synagoge Pawła Evergetinosa (XI wiek) 53, Pandekta Nikona z Czarnej Góry (XI wiek)54. Znajdujące się w nich spostrze48

PG 98, 383-354. W jęz. angielskim: On the Divine Liturgy, [pod red.] P. Meyendorff, Crestwood, N.Y., 1984.

PG 91, 657-718.

J. Darrouzès, „Germain I de Constantinople (Saint)”, DS VI (1967), 309-311.

PG 99, 1704-1720.

PG 89, 312-824.

Ed. Venezia 1783; Konstantinoúpolis 1861; Athênai 1900, 1901 i 1957 i nast.; por. A. Solignac, „Paul Évérgetinos”, DS XII,1 (1984), 562-564.

Por. C. de Clerq, Les textes juridiques dans les Pandectes de Nicon de la Montagne Noire, S. Congreg. per la Chiesa orientale, Codificazione canonica

żenia o modlitwie przynależą najwyraźniej do tradycyjnego nauczania. Meterikon mnicha Izajasza (XII-XIII wiek) rozmyślnie skłania się w stronę hezychazmu atonickiego55. Tematu modlitwy nie unikali też erudyci bizantyjscy ze środowiska intelektualnego. Focjusz († 898 r.?) rozwijał w większym niż jego poprzednicy stopniu doktrynę o kulcie obrazów; jego wielka cześć dla Maryi opiera się na osobistym doświadczeniu 56. Michał Psellos († ok. 1079 r.) cechujący się spekulatywnym charakterem, stworzył Komentarz do Pieśni nad Pieśniami w postaci patrystycznej litanii 57. Zamiłowanie Bizantyjczyków do wspaniałych uroczystości liturgicznych rozbudziło dawną tradycję mistagogiczną, kontemplacyjne uczestnictwo w obrzędach kościelnych. Komentarz Boskiej liturgii Mikołaja Kabasilasa († ok. 1380) to jedno z głównych dzieł duchowości uniwersalnej58. Odnośnie do historii hezychazmu bizantyjskiego należy wziąć pod uwagę jeszcze pewien fakt: w X wieku dwóch mnichów z klasztoru Świętego Saby, Abramios i Patricios, przetłumaczyło na język grecki dzieła Izaaka Syryjczyka i tą właśnie drogą kontemplacyjna mistyka Ewagriusza przedostała się do Bizancjum59. W osobie Symeona Nowego Teologa († 1022 r.) „świetliste doświadczenie Boga” zaczęło być przeżywane także wewnątrz murów klasztorów studyckich w Konstantynopolu. Ten wielki mistyk, wraz z nierozłącznym Niketasem Stetatosem, dopiero w późniejszym czasie został w środowisku mnichów atonickich otoczony należytą czcią60.

orientale, Fonti II,30, Venezia 1942; por. M. Richard, „Florilèges grecs”, DS V (1962), 475-512. 55

D. Stiernon, „Isaïe moine byzantin”, DS VII,2 (1971), 2080-82.

P. Stéphanou, „Photius”, DS XII (1984), 1397-1408.

H.G. Beck, Kirche ud theologische Literatur im byzantinischen Reich, München 1959, s. 538-541.

S. Salaville, „Cabasilas (Nicolas)”, DS II,1 (1953), 1-9.

J. Lemaitre [w:] DS II,2 (1953), 1792 i nast.; por. A. Solignac, „Nicétas Stéthatos”, DS XI (1982), 224-230.

B. Krivochéine, Syméon le Nouveau Théologien, 922-1022, Vie – Spiritualité – Doctrine, Chevetogne 1980; A. Solignac, „Nicétas Stéthatos”, DS XI (1982), 224-230. 29