Pisma św. Franciszka z Asyżu by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Pisma Św. Franciszka z Asyżu Teksty łacińskie i starowłoskie w polskim przekładzie

Pisma Ĺ&#x161;w. Franciszka

W dziele wykorzystano wprowadzenia, przypisy, hasãa w indeksach zamieszczonych w: „Scritti” di Francesco d’Assisi © 2002 by EFR — Editrici Francescane Via Orto Botanico, 11 35123 Padova ISBN 88-8135-007-7 Pod redakcjĈ Aristide Cabassi, przy szczególnym udziale Grado Giovanni Merlo Redaktorzy: Aristide Cabassi, Annalisa Parmigiani Teksty przygotowali: Maria Pia Alberzoni, Attilio Bartoli Langeli, Grado Giovanni Merlo, Giovanni Miccoli, Raimondo Michetti, Carlo Paolazzi, Luigi Pellegrini, Antonio Rigon, Roberto Rusconi, Cesare Vaiani

Teksty ãacięskie z „Scritti” Francesco d’Assisi, red. Aristide Cabassi, EFR – Editirici Francescane, Padova 2002 ISBN 88-8135-007-6

Teksty Pism Ĥw. Franciszka, wprowadzenia, wstčpy, komentarze, przypisy i indeksy przetãumaczyã z jčzyka ãacięskiego, starowãoskiego i wãoskiego, przedyskutowaã, zredagowaã i dokonaã adiustacji zespóã w skãadzie: Krzysztof KoĤcielniak OFMConv, Jolanta Kunowska, Wacãaw Michalczyk OFM, Marek Miszczyęski OFMCap, Roland Prejs OFMCap, Lucyna Rodziewicz-Doktór, Tadeusz Sãotwięski OFM, Marek Sykuãa OFMConv, Boİena Tuszewska, Stefan Tuszyęski OFMConv, Andrzej ZajĈc OFMConv.

Pisma św. Franciszka z Asyżu Teksty ãacięskie i starowãoskie w polskim przekãadzie

Kraków

Páyta CD stanowi integralną czĊĞü ksiąĪki pt. „Pisma” Ğw. Franciszka z AsyĪu, nie moĪe byü sprzedawana samodzielnie. Projekt graficzny i wykonanie páyty CD: Eura 7 Wykonanie i montaĪ filmu: Wydawnictwo AZ sp. z o.o., 31-142 Kraków, ul. Krowoderskich Zuchów 24/3 Maágorzata Pabis, àukasz Korzeniowski, Andrzej Zając OFMConv, Jan Szewek OFMConv Projekt graficzny futeraáu: Andrzej OczkoĞ ZdjĊcie: The Apperition at Arles by Giotto © Elio Ciol / CORBIS

Wszelkie prawa zastrzeĪone. KsiąĪka ani Īadna jej czĊĞü nie moĪe byü przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w Ğrodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleĔ naleĪy siĊ zwracaü do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków. Zamówienia na ksiąĪki moĪna skáadaü: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12/428 32 40, fax 12/428 32 41 www.bratnizew.pl

Imprimi potest: fr. Jacek Waligóra OFMCap Przewodniczący Konferencji Prowincjaáów FranciszkaĔskich w Polsce W ĞwiĊto Ğw. Maksymiliana 14 sierpnia 2009 L.dz. 241/09

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spóáka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12/428 32 40, fax 12/428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis treĤci Wprowadzenie od redakcji ................................................................................. 7 Polskie przekãady Pism Ĥw. Franciszka .......................................................... 10 Wstčpy ............................................................................................................. 13 Brat Franciszek i jego pisma ..................................................................... 13 Przekaz pism brata Franciszka. Na tropach tradycji rčkopiĤmiennej................................................. 48 Teologiczna interpretacja Pism ................................................................. 80 Autografy...................................................................................................... 103 „Chartula” z Asyİu .................................................................................. 107 Uwielbienie Boga Najwyİszego ...................................................... 111 Bãogosãawieęstwo dla brata Leona ................................................ 115 List ze Spoleto .......................................................................................... 118 List do brata Leona ......................................................................... 121 Laudy i modlitwy ........................................................................................ 127 Zachčta do uwielbienia Boga ................................................................... 131 Rozwaİania nad modlitwĈ „Ojcze nasz” ................................................. 136 Modlitwy pochwalne dla wszystkich Godzin .......................................... 146 Oﬁcjum o Mčce Paęskiej.......................................................................... 154 Pozdrowienie Bãogosãawionej Maryi Dziewicy........................................ 202 Pozdrowienie cnót .................................................................................... 208 Laudy w jčzyku starowãoskim ................................................................. 217 Modlitwa przed krucyﬁksem ................................................................... 224 PieĤę sãoneczna ........................................................................................ 230 Sãuchajcie, uboİuchne, wezwane przez Pana.......................................... 242 Reguãy Zakonu Braci Mniejszych ........................................................... 251 Wprowadzenie do edycji Reguãy niezatwierdzonej .................................. 258 Reguãa niezatwierdzona .......................................................................... 263 List do ministra........................................................................................ 324 List do duchownych .................................................................................. 332 List do kustoszów ..................................................................................... 340 Fragmenty innej redakcji Reguãy niezatwierdzonej? .............................. 348 Fragmenty kodeksu Wo .................................................................. 353 Fragmenty Hugona z Digne ........................................................... 373 Fragmenty w Mem .......................................................................... 385

Reguãa zatwierdzona ............................................................................... 386 List do Ĥw. Antoniego ............................................................................... 412 List do caãego Zakonu .............................................................................. 415 List do rzĈdców narodów ......................................................................... 428 Poboİne przebywanie w pustelni............................................................. 432 Sposób İycia dla Ĥwičtej Klary oraz Ostatnia wola napisana dla Ĥwičtej Klary .................................... 438 Testament ................................................................................................. 448 Sãowa Ĥwičtego napomnienia................................................................... 464 List do wiernych – (recensio ampla II ).................................................... 492 List do wiernych – (recensio brevis I ) ...................................................... 514 PrzypowieĤci, „logia”, sentencje ............................................................. 525 PrzypowieĤþ o niewieĤcie, którĈ w lesie pewien król uczyniã brzemiennĈ ........................................................................ 530 Przemówienie na kapitule mat ................................................................ 533 Sãudzy nieuİyteczni ................................................................................. 538 Testament ze Sieny .................................................................................. 544 Egzegeza Ez 3,18 ...................................................................................... 548 Posãuszeęstwo doskonaãe ......................................................................... 554 Prawdziwa radoĤþ .................................................................................... 562 „Nigdy nie byãem zãodziejem” .................................................................. 570 Suplement ..................................................................................................... 573 Listy do Hugolina z Ostii o kwestiach dotyczĈcych İycia Zakonu, ale równieİ o przyjaĮni i duchowoĤci............................................. 574 List do ministra prowincjalnego i do braci we Francji ........................... 576 List do mieszkaęców Bolonii o trzčsieniu ziemi w 1222 r...................... 578 List do Klary i do sióstr o poĤcie ............................................................. 580 List do Jakobiny z Settesoli ..................................................................... 584 List do Klary z bãogosãawieęstwem i uwolnieniem ................................ 586 Indeksy analityczne ................................................................................... 589 Indeks cytatów biblijnych Stary Testament............................................ 589 Indeks cytatów biblijnych Nowy Testament ........................................... 592 Indeks cytatów liturgicznych ................................................................... 597 Indeks cytatów autorów KoĤcioãa ............................................................ 598 Indeks tematyczny ................................................................................... 601 Indeks nazw geograﬁcznych .................................................................... 653 Indeks osobowy ........................................................................................ 655 Chronologia ................................................................................................. 657 Wykaz skrótów ............................................................................................ 663

— WPROWADZENIE OD REDAKCJI —

WPROWADZENIE OD REDAKCJI

Pisma Ĥw. Franciszka, jak powszechnie wiadomo, stanowiĈ swego rodzaju unicum w religijnej literaturze ģredniowiecza. Bowiem nieãatwo jest znaleĮþ innego „zaãoİyciela” zakonu, który pozostawiãby podobne dossier odnoĤnie swoich zamiarów i swoich nauk. Jest to bardzo cenny zapis. Przede wszystkim ze wzglčdu na poczĈtki minorytów, których znajomoĤþ bez Pism byãaby niemoİliwa. Równieİ z racji niezwykãej zawartoĤci owych Pism, które powstawaãy w róİnych okolicznoĤciach i sĈ niesamowicie spójne w jednej i logicznej myĤli, bčdĈcej owocem doĤwiadczenia religijnego i ludzkiego o rzadko spotykanej sile. Ten zbiór pozostaje pod stosownĈ opiekĈ braci, którzy zebrali w jeden corpus listy, napomnienia i modlitwy Franciszka (lecz moİe naleİaãoby powiedzieþ „niektórych” braci, bowiem wielu tekstów brakuje, o których jednakİe mamy informacje, nie mówiĈc juİ o tych, o których jedynie posiadamy pojedyncze Ĥwiadectwa, aby moİna byão myĤleþ o wykonanej zawczasu i zorganizowanej inicjatywie kierownictwa Zakonu). Wynika to równieİ z inicjatywy samego Franciszka, który w zakoęczeniach wielu swoich pism zalecaã nieustannie czytanie, rozwaİanie i przechowywanie ich. Jest to jednoznaczny znak jego Ĥwiadomej chčci przekazania napomnieę i zasadniczych pouczeę o İyciu fraternitas. ģwiadczy to równieİ o jego woli zachowania tych myĤli, które zostaãy przez niego uznane za zasadnicze i wyjĈtkowe. Pisma, jak juİ zostaão powiedziane, a jest jednomyĤlnie przyjmowane, sĈ wyjĈtkowe – i chciaãoby sič powiedzieþ, ze wzglčdu na ich treĤþ, która jest wynikiem doĤwiadczenia, które wyraİajĈ, oraz ze wzglčdu na wyjĈtkowoĤþ myĤli, z której wypãywajĈ. Dla licznych aspektów, co jest stwierdzeniem stosunkowo niedawno przyjčtym. Przez dãugi czas – pominĈwszy reguãy – byãy przekazywane i czytane jako najlepsze teksty pouczajĈce: o poboİnoĤci, a w nastčpnej kolejnoĤci, poza Legende, o cnotach ascetycznych i poboİnoĤci osobistej tego, kto je napisaã lub podyktowaã i nic ponad to. Przyczyny owego ograniczenia dziejowego sĈ liczne, przede wszystkim ich droga przez wieki, ich miejsce w reﬂeksji i literaturze religijnej, ale war7

— WPROWADZENIE OD REDAKCJI —

to nadmieniþ, İe powody owego stanu nie zostaãy jeszcze dokãadnie wyjaĤnione. PrzeĤledzenie ich dziejów stworzyãoby bynajmniej nie drugorzčdny rozdziaã historii minoryckiej, ale równieİ i duchowoĤci oraz praktyk religijnych chrzeĤcijaęskiego Zachodu. Moİna by rzec, İe byãaby to historia – przynajmniej w czčĤci – „negatywna”, chociaİ przez to nie mniej znaczĈca. Dzisiaj juİ tak nie jest. Pisma sĈ na nowo odzyskiwane przez coraz wičcej wspólnot zakonnych, które odwoãujĈ sič do nauczania Ĥw. Franciszka. Lecz naleİy zauwaİyþ, İe równieİ dziedziny, które uznaje sič za obce, uznajĈ znaczenie niektórych pism Franciszka w okreĤlonych okolicznoĤciach, a wystarczy tutaj wspomnieþ wybory dokonywane przez Karola de Foucaulda. Korzysta z nich równieİ historiograﬁa, nie tylko franciszkaęska, ale równieİ ta laicka i nie majĈca wiele wspólnego z chrzeĤcijaęstwem. W tym podwójnym odzyskaniu znajduje swoje Įródão relacja bogata i İyciodajna, której Ĥwiadectwem jest takİe niniejsze dzieão. įadnego pomieszania Ĥrodowisk i jčzyków, lecz przede wszystkim realizowanie spotkania, które odpowiada dwóm zbieİnym przyczynom: potrzebie – a nawet chciaãoby sič powiedzieþ koniecznoĤci – historyków okreĤlenia i porównanie wãasnej pracy naukowej z rzeczywistymi interlokutorami, oraz rosnĈcemu wymaganiu rodzin franciszkaęskich, aby przemyĤleþ wãasne poczĈtki, wãasny wspaniaãy rozwój, ogólne znaczenie wãasnej historii, opuszczajĈc drogi dajĈce pewnoĤþ bieİĈcych rekonstrukcji historii apologetycznych. Dzieão bčdĈce owocem szerokiej wspóãpracy oraz wysiãku zebrania efektów pracy ostatnich dziesičcioleci bez przyglĈdania sič róİnicom religijnym. Jest to dziaã znaczĈcy mediewistyki wãoskiej, zajmujĈcej sič historiĈ Franciszka i jego braci. Wspólny powrót do Pism Ĥw. Franciszka stanowiã w pewien sposób, nie powiedziaãbym – ukoronowanie – poniewaİ İyczč sobie, aby wzajemna wspóãpraca i wymiana byãa kontynuowana – lecz znaczĈce wydarzenie i prawie jakby obowiĈzkowe obranie wspólnej drogi. Nie jest to nowe wydanie krytyczne, chociaİ w wielu miejscach porównanie z kodeksami pozwolião zasugerowaþ pewne ulepszenia w odniesieniu do wydania Essera, które przyjčte jest jako tekst fundamentalny. Przede wszystkim, jest to nowe wydanie ze wzglčdu na swój wewnčtrzny ukãad. Odpowiada on logice, która pozostawia tradycyjny podziaã na gatunki literackie, i stawia na pierwszym miejscu pisma okreĤlone jako bardziej osobiste (Laudes domini Dei altissimi, 8

— WPROWADZENIE OD REDAKCJI —

w sposób nieunikniony wraz z pozostaãymi franciszkaęskimi autografami, pieĤniami i modlitwami). Wydanie to nastčpnie gromadzi wokóã reguã listy i inne dokumenty, które róİnorako je zwieęczajĈ, aby zakoęczyþ dwoma tekstami o charakterze ogólnym, jak Admonitiones i dwiema redakcjami Epistola ad ﬁdelis. Ten ukãad wewnčtrzny, który przynajmniej w pewnej mierze optuje na rzecz umieszczenia w czčĤci chronologicznej, chce zwróciþ uwagč na kwestie jeszcze otwarte – procesu rozwijania sič oryginalnej myĤli Ĥw. Franciszka w jego İyciu. Nie tylko dla racji zewnčtrznych i przewidywalnych, które równieİ miaãy swoje znaczenie – tzn. w swoim wyraİaniu sič w Zakonie, co byão nieprzewidywalne od poczĈtku – lecz przede wszystkim przez swojĈ dojrzaãoĤþ wewnčtrznĈ, która ciĈgle jest jeszcze do zbadania w swoim wyraİaniu sič i rozprzestrzenianiu sič na coraz szersze horyzonty, ale takİe w zaangaİowaniu sič Ĥw. Franciszka w umocnienie i obronč z determinujĈcĈ konsekwencjĈ wãasnego poczĈtkowego wyboru. Jest to nowe wydanie równieİ ze wzglčdu na wprowadzenia i tãumaczenia, które umieszczone zostaãy paralelnie wobec tekstów ãacięskich i starowãoskich, co nie jest celem drugorzčdnym analiz i poszukiwaę ostatnich dziesičcioleci. Tom zamyka próba odtworzenia historycznej intuicji Waddinga, który wydaã, obok opuscula Ĥw. Franciszka, równieİ „sãowa”, którym tradycja hagiograﬁczna i kronikarska Zakonu przypisywaãa autorstwo ģwičtego. Jest to jeszcze tylko próba, aby ukazaþ drogč, którĈ naleİaãoby przebyþ, aby ukazaþ jak moİliwe byãoby odzyskanie innych autentycznych fragmentów nauczania Franciszka. Nie mogč zakoęczyþ tego krótkiego wprowadzenia do nowej edycji Pism Ĥw. Franciszka bez wypowiedzenia jednego sãowa – o tym kto byã duszĈ i prawdziwym motorem niniejszego studium. Bez O. Aristide Cabassiego, bez jego przyjaĮni, cierpliwego i wytrwaãego nalegania na angaİowanie sič kaİdego w pracč, ten tom nie powstaãby nigdy. Jemu wičc i skromnej redakcji Edizioni Biblioteca Francescana, która go otaczaãa, naleİy sič wdzičcznoĤþ, jak równieİ tym, którzy wspóãpracowali przy powstawaniu dzieãa i tym wszystkim, którzy – mam nadziejč – uzyskajĈ z niego bodziec i korzyĤþ nie tylko do poszukiwaę naukowych. Giovanni Miccoli

— WPROWADZENIE OD REDAKCJI —

POLSKIE PRZEKâADY PISM ģW. FRANCISZKA

WspóãczeĤnie najbardziej rozpowszechnionym w Polsce tãumaczeniem pism Ĥw. Franciszka jest przekãad Kajetana Ambroİkiewicza OFMCap (1914-2002). Opublikowany zostaã w 1976 r. z racji obchodzonego wówczas jubileuszu 750-lecia Ĥmierci Seraﬁckiego Patriarchy. Poniewaİ w 1976 r. ukazaão sič krytyczne wydanie pism Ĥw. Franciszka, przygotowane przez Kajetana Essera OFM (1913-1978), dlatego Tãumacz przejrzaã, uzupeãniã i poprawiã dotychczasowy przekãad. Poprawiona wersja staãa sič podstawĈ nastčpnych wydaę: w 1982 r., w 1990 r. i w 1992 r. To ostatnie wydanie zostaão ubogacone pismami Ĥw. Klary. Wydania z lat 1976, 1982 i 1990 zostaãy wydane przez WarszawskĈ Prowincjč Kapucynów, wydanie z 1992 r. – przez Wydawnictwo Ojców Franciszkanów w Niepokalanowie. W 2002 r. ukazaão sič kolejne wydanie pism Ĥw. Franciszka i Ĥw. Klary w przekãadzie K. Ambroİkiewicza, zawierajĈce obszerne komentarze franciszkaęsko-teologiczne pióra wybitnych znawców franciszkanizmu (Théophile Desbonnets OFM, Thaddée Matura OFM, Marie-France Becker OSCl i inni), a przygotowane przez Wydawnictwo „M” we wspóãpracy z Franciszkaęskim Centrum dla Europy Wschodniej i Azji Póãnocnej, pod redakcjĈ Wacãawa Michalczyka OFM. Przekãad o. Ambroİkiewicza zostaã teİ wykorzystany w nowym wydaniu ĭródeã Franciszkaęskich, opublikowanym przez Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” w Krakowie w 2005 r. Przekãad o. Ambroİkiewicza nie jest przekãadem jedynym, choþ miaã chyba najwičcej szczčĤcia do wydawania drukiem. Pomięmy przekãady staropolskie, gdyİ İaden z nich nie odpowiada juİ dziĤ wymogom czytelników, czy to z uwagi na archaiczny jčzyk, czy teİ z powodu zamieszczenia pism, co do których w póĮniejszych latach nauka zdecydowanie odrzuciãa autorstwo Franciszka. ZresztĈ, İaden z tych przekãadów nie zawiera korpusu pism Franciszka, ani w ówczesnym, ani w dzisiejszym rozumieniu. NajczčĤciej tãumaczona byãa Reguãa (koniecznoĤþ przyswojenia jej przez kolejne pokolenia zakonników), nastčpnie Modlitwy i Napomnienia. Pierwszym caãoĤciowym przekãadem byã przekãad znanego redaktora i wydawcy 10

— POLSKIE PRZEKàADY PISM ĝW. FRANCISZKA —

krakowskiego, Wãadysãawa Miãkowskiego, zamieszczony na ãamach tercjarskiego pisma „Echo Trzeciego Zakonu” (1886/87-1888). Lepsze tãumaczenie, zarówno jčzykowo, jak i pod wzglčdem kompletnoĤci, przygotowaã i wydaã w Krakowie w 1912 r. Florentyn Szczepanik OFM (1871-1916), zakonnik, którego wkãad w przybliİenie Polakom dokonaę naukowych na niwie franciszkaęskiej ciĈgle pozostaje bliİej nieznany. Szczepanik posãugiwaã sič najlepszymi wydaniami krytycznymi, przygotowanymi przez Kolegium Ĥw. Bonawentury w Quaracchi. Te same wydania byãy teİ podstawĈ innego tãumaczenia, które zaczĈã przygotowywaþ, lecz chyba go nie ukoęczyã, Euzebiusz Stateczny OFM (1864-1921), który w latach 1900-1902 pracowaã we wspomnianym kolegium, ale z powodu choroby (zaawansowana nerwica) opublikowaã zaledwie niewielkĈ czčĤþ tãumaczenia na ãamach „PrzeglĈdu KoĤcielnego” (1907, s. 175-187). Nie wiadomo, czy reszta tãumaczenia nie powstaãa, czy tylko nie zostaãa wydrukowana. Fragmenty pism Ĥw. Franciszka znajdujemy w monumentalnym dziele bã. Honorata KoĮmięskiego ģwičty Franciszek i jego naĤladowcy, a szósty, niewydany tom tej pracy miaã zawieraþ caãoĤþ pism Ĥw. Franciszka. Nie wiadomo, kto dokonaã przekãadu. Byþ moİe tãumaczem byã bã. Honorat, ale zwaİyþ trzeba na metodč pracy pisarskiej tego zakonnika: zajčty kierownictwem sumieę w konfesjonale i rozlegãĈ korespondencjĈ oraz kierowaniem dzieãem zgromadzeę zakonnych İycia ukrytego, na pracč pisarskĈ w Ĥcisãym znaczeniu niewiele miaã czasu. Pomagaãy mu siostry zakonne z zaãoİonych przez niego zgromadzeę zakonnych, te zwãaszcza, które miaãy przygotowanie do pracy pisarskiej i redakcyjnej oraz znaãy biegle jčzyki obce. Moİe wičc przekãad jest dzieãem którejĤ z nich lub owocem pracy zespoãowej. Po II wojnie Ĥwiatowej przekãadu caãoĤci pism Ĥw. Franciszka podjĈã sič Apoloniusz įynel OFMConv (1914-1987). Jego tãumaczenie pozostaão w maszynopisie, choþ poszczególne pisma Ĥw. Franciszka ukazaãy sič na ãamach miesičcznika „Znak”. Inny przekãad, którego tãumaczem byã Andrzej Guryn OFMConv, nie wyszedã poza opublikowanie studyjne pojedynczych utworów. Podobnie rzecz ma sič z zapoczĈtkowanym przez znanego poetč Romana Brandstaettera przekãadem, z którego teİ ogãoszone drukiem zostaãy tylko wybrane utwory. Inicjatyw tãumaczenia pism Ĥw. Franciszka na jčzyk polski – jak widzimy – nie brakowaão. Inna rzecz, İe okolicznoĤci zewnčtrzne (rozbiory, dwie wojny Ĥwiatowe, czasy zniewolenia komu11

— POLSKIE PRZEKàADY PISM ĝW. FRANCISZKA —

nistycznego) nie sprzyjaãy opublikowaniu tych przekãadów drukiem, wzglčdnie – jeĤli tãumaczenie zostaão wydrukowane – zakorzenieniu sič jego w powszechnej ĤwiadomoĤci. Ten stan rzeczy dopiero w naszych czasach zmienia sič na lepsze. Roland Prejs OFMCap

Jako tekst zasadniczy do niniejszego wydania Pism Ĥw. Franciszka wykorzystano: K. ESSER, Die Opuscula des hl. Fraziskus von Assisi, Rzym 1989 oraz kodeks asyski 338, pozostawiajĈc jednak redaktorom poszczególnych tekstów swobodč korygowania, poprawiania, zmieniania, wyboru lezioni alternatywnych zgodnie z najnowszymi osiĈgničciami poszukiwaę naukowych. Aby uniknĈþ wewnčtrznych podobieęstw do tekstów Starego i Nowego Testamentu, i aby zachowaþ jak najwierniej pierwotnĈ pisownič dzieã w Pismach Ĥw. Franciszka (które sĈ jego autorstwa lub sĈ mu przypisywane) nie zastosowano wewnčtrznej numeracji wersetów. Natomiast, aby uãatwiþ poszukiwanie tekstów, które sĈ w powszechnym uİyciu, wprowadzono maãe symbole typograﬁczne w kolorze szarym i odpowiadajĈcĈ im numeracjč na prawym marginesie strony tekstu polskiego, a w przypadku tekstu ãacięskiego na lewym marginesie. W czčĤci prawej oryginalnych tekstów na marginesie zamieszczono wskazówki cytatów biblijnych i innego rodzaju. AntykwĈ sĈ pisane cytaty bezpoĤrednie, a kursywĈ poĤrednie. Fragmenty Pisma ģwičtego i innych Įródeã w tekstach poszczególnych dzieã sĈ podkreĤlone typograﬁcznie. Przyjčto równieİ, İe nie bčdĈ uİywane dyftongi, aby uszanowaþ w najwičkszym stopniu zapisy kodeksów. Numeracja psalmów jest wg Wulgaty, ze wzglčdów jak wyİej. Tãumaczenia tekstów braãy pod uwagč przede wszystkim jak najwičkszĈ wiernoĤþ tekstom oryginalnym, osiĈgajĈc czasami literalny przekãad niektórych fragmentów, który nie zawsze jest stosowny do stylu eleganckiej narracji jčzyka polskiego. 12

WSTĉPY

WSTČPY Brat Franciszek i jego pisma

W chwili, kiedy mãody Franciszek, syn Piotra Bernardone, postanowiã rozpoczĈþ İycie pokutnika, z pewnoĤciĈ nie przewidywaã, iİ wokóã niego skupiĈ sič inni towarzysze, i İe ta nikãa fraternitas asyska przerodzi sič w najbardziej rozpowszechnione i wpãywowe w ostatnich wiekach ģredniowiecza zgromadzenie zakonne. W odróİnieniu od losów innych reformatorów religijnych jego epoki, poczynajĈc od Hiszpana Dominika z Caleruega, zaãoİyciela Zakonu Braci Kaznodziejów, to wãaĤnie Franciszek, z powodu relacji z innymi fratres oraz z caãym zakonem minoryckim a takİe oddĮwičku ze strony KoĤcioãa Rzymskiego, pozostawiã namacalne Ĥlady w caãej serii dokumentów przez siebie „napisanych”, bčdĈcych cennĈ dokumentacjĈ dziejów brata Franciszka z Asyİu. Chodzião w kaİdym razie o pisma, które w wičkszoĤci, jeĤli nie wrčcz wszystkie, pochodziãy z okresu po powrocie brata Franciszka ze Wschodu, z lata roku 1220, a zwãaszcza po ostatecznym zatwierdzeniu reguãy minoryckiej pod koniec 1223 roku, które w wičkszoĤci odwoãywaãy sič wãaĤnie do relacji mičdzy bratem Franciszkiem a „İyciem” braci mniejszych. W tym Ĥwietle, które dotyczyão zatem przyszãych czasów religio, zostaãy przez niego odczytane i przeanalizowane wczeĤniejsze czasy jego wãasnego doĤwiadczenia zakonnego, mičdzy innymi w celu zdeﬁniowania cech „exemplum”, jakie pragnĈã przekazaþ innym fratres. Z kolei korespondencja adresowana do poszczególnych odbiorców, która rzuca nieco wičcej Ĥwiatãa na osobistĈ postawč Franciszka i na faktycznĈ konﬁguracjč jego religijnych decyzji, oraz znaczna iloĤþ modlitw wypãywajĈcych z İaru jego poboİnoĤci, wpisujĈ sič w decydujĈce lata, w których ewangeliczny wybór Brata z Asyİu poddany 13

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

zostaã cičİkiej próbie, zaĤ jego chrystocentryczna religijnoĤþ sič nasiliãa.

Pismo i oracje 1. W sierpniu i wrzeĤniu roku 1224, czyli po kapitule z 2 czerwca oraz przed kapituãĈ z 29 wrzeĤnia, brat Franciszek przebywaã na szczycie góry Alwernii, w niezbyt duİej odlegãoĤci od Arezzo, w Toskanii, gdzie udaã sič, aby zanurzyþ sič w samotnoĤci pustelni. W dniu, który tradycja zakonu zawarta w Legenda maior spisanej mičdzy 1260 a 1263 rokiem przez generalnego ministra, Bonawenturč z Bagnoreggio, ãĈczy z liturgicznym Ĥwičtem Podwyİszenia Krzyİa, czyli 14 wrzeĤnia, otrzymaã widzenie Seraﬁna, który zwróciã sič do niego; kiedy na jego ciele odciĤničte zostaãy znaki Mčki Chrystusa, stygmaty, wziĈã maãy kawaãek pergaminu, czyli chartula i na stronie zwyczajowo stosowanej do pisania skreĤliã sãowa modlitwy inspirujĈc sič biblijnĈ KsičgĈ Psalmów z godnĈ uwagi wiernoĤciĈ tekstowi oryginalnemu: „gratia agens de beneﬁcio sibi collato”, gdyİ Boİe miãosierdzie przyszão z pomocĈ udrčce jego duszy. Uwagom naniesionym na chartula przez brata Leona z Asyİu prawdopodobnie w chwili, w której ostatecznie przekazaã jĈ do publicznego rozpowszechnienia powierzajĈc mniszkom z asyskiego klasztoru San Damiano wkrótce po Ĥmierci Klary z Asyİu w 1253 roku i dotyczĈcym poszczególnych czčĤci modlitwy zawdzičczamy relacjč uprzywilejowanego Ĥwiadka tych wydarzeę (podczas gdy inna relacja tych faktów, która do niego odsyãaãa, zostaãa juİ rozpowszechniona poprzez rozdziaã drugi franciszkaęskiego İyciorysu spisanego przez Tomasza z Celano, 2Cel 49). PoboİnoĤþ brata Leona oraz przechowanie przez niego licznych franciszkaęskich wspomnieę dostarczajĈ cennego Ĥwiadectwa odnoĤnie do praktyki pisania – przy niniejszej okazji w celach ascetycznych – przez Franciszka z Asyİu, a w tym konkretnym przypadku na temat 14

genezy caãej serii pism, czyli modlitw oraz innych tekstów paraliturgicznych. ZestawiajĈc to pismo z innymi utworami uãoİonymi przez brata Franciszka w jčzyku Ĥwičtych ksiĈg Biblii, w tradycji rčkopiĤmiennej, która przekazaãa ich dalsze kopie, tekstowi, którego autograf zostaã zachowany ze wzglčdu na kult, jakim otaczano tč relikwič asyskiego ģwičtego, nadano tytuã Laudes Dei altissimi. DobrĈ znajomoĤþ sãownictwa ãaciny biblijno-liturgicznej bratu Franciszkowi zapewniã obowiĈzek odmawiania brewiarza, do którego on, „secundum alios clericos” (T 18) zobowiĈzany byã sič dostosowaþ zgodnie z dyspozycjami Reguãy (2Reg 3,1), jak odnotowaã brat Leon na egzemplarzu brewiarza, takİe przekazanego asyskim mniszkom w tych samych latach: „Beatus Franciscus acquisivit hoc breviarium sociis suis fratri Angelo et fratri Leoni, eo quod tempore sanitatis sue voluit dicere semper officium, sicut in regula continetur. Et tempore infirmitatis sue, cum non poterat dicere, volebat audire. Et hoc continuavit dum vixit”. Orationes brata Franciszka byãy znacznie do siebie zbliİone, jako teksty skãadajĈce sič z serii splecionych fragmentów zaczerpničtych z liturgii i tekstów biblijnych, a ponadto cytowanych z pamičci wraz z wynikajĈcym z tego dostosowaniem i rozbudowaniem, które przyczyniãy sič do ich niestabilnej formy w przekazach rčkopiĤmiennych. Poza tym, stosunkowo póĮne Ĥwiadectwo utrzymywaão, iİ przynajmniej jedna z nich, Exhortatio ad laudem Dei posiada egzemplarz autograficzny. W kaİdym razie, w wičkszoĤci przypadków nie moİna wysunĈþ przekonujĈcej hipotezy odnoĤnie do daty uãoİenia przez brata Franciszka, chociaİ caãy szereg poszlak prowadzi do przypuszczenia, İe zbiór laud i modlitw powinien pochodziþ z ostatniego okresu jego İycia, jeĤli nie wrčcz z ostatnich lat, kiedy to wãaĤnie czčste odmawianie brewiarza, a przede wszystkim postanowienie o odsuničciu sič na margines Zakonu podjčte jesieniĈ 1220 roku i nasilone po zatwierdzeniu ostatecznej Reguãy pod koniec 1223 roku, stanowiãy kontekst ich powstania. 15

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

Nie chodzião o zwykãe przejawy poboİnoĤci religijnej brata Franciszka, co widaþ przy uwaİnej lekturze. Centralnym motywem – który ãĈczy sič z tematem powtarzajĈcym sič w listach skierowanych przede wszystkim do fratres – byã kult Eucharystii, o czym zaĤwiadcza w szczególny sposób krótkie Oratio super Pater noster w komentarzu do wersu: „Panem nostrum quotidianum: dilectum Filium tuum, Dominum nostrum Ihesum Christum, da nobis hodie: in memoriam et intelligentiam et reverentiam amoris, quem ad nos habuit et eorum, que pro nobis dixit, fecit et sustulit” (On 6). Trudno nie zauwaİyþ niezaprzeczalnej powagi tych tekstów, ãĈcznie z jasnĈ wolĈ brata Franciszka, by podczas odmawiania doãĈczyþ je do innych modlitw liturgicznych. WyãaniajĈ sič z nich biblijne podstawy jego zakonnego doĤwiadczenia i dokonanych przez niego wyborów w sposób bynajmniej nie bezosobowy, jak w Salutatio virtutum, rozumiana ĤciĤlej w serii manuskryptów jako „commendatio virtutum”, w którym cnota posãuszeęstwa zostaje wychwalona, gdyİ w niej wyraz odnajduje ta minoritas, która stanowi powoãanie fratres: „Sancta Obedientia confundit omnes corporales et carnales voluntates et habet mortiﬁcatum corpus suum ad obedientiam Spiritus et ad obedientiam fratris sui et est subditus et suppositus omnibus hominibus, qui sunt in mundo” (Pcn 14-16). W tym Ĥwietle naleİy pojmowaþ liczne polecenia dotyczĈce posãuszeęstwa, które odwoãujĈ sič do trzeciego Admonitio w listach, reguãach i w Testamentum, w którym wičĮ mičdzy wzorem zachowania, a z postawĈ silnie instytucjonalnĈ oraz korzeniami wyboru sĈ ĤciĤle ze sobĈ powiĈzane. Nie naleİy w zwiĈzku z powyİszym dziwiþ sič, İe w tradycji rčkopiĤmiennej Reguãy niezatwierdzonej pod koniec tekstu znajduje sič dãuga „oratio et gratiarum actio” (1Reg 23), oraz İe pod koniec listu skierowanego do braci zebranych na kapitule dostrzec moİna innĈ oratio, w której zasadnicze w modlitwie wezwanie odnosi sič do „sequi [...] vestigia dilecti Filii tui” (LZ 51). 16

2. Informacje podane przez samego brata Leona na odwrotnej stronie chartuli, abstrahujĈc od wyjĈtkowych okolicznoĤci, w jakich tekst ten zostaã spisany, ĤwiadczĈ o przyzwyczajeniu brata Franciszka do aktu pisania podczas redagowania wãasnych pism, oraz sugerujĈ, iİ niektóre z nich zostaãy osobiĤcie przez niego spisane. Na drugiej stronie kawaãka pergaminu brat Franciszek spisaã bãogosãawieęstwo dla brata Leona, którego tekst jest pochodzenia biblijno-liturgicznego, i podpisaã go eschatologicznym znakiem Tau. ZresztĈ formuãa bãogosãawieęstwa pojawia sič – poza wartoĤciĈ apotropaicznĈ asyskiej chartula – takİe na poczĈtku Epistola ad quendam ministrum. W legendach powtarza sič wzmianka o „littere benedictionis”, jakie brat Franciszek sãaã do róİnych adresatów, w kaİdym razie w pismach z ostatnich lat takie wyraİenia jak „ fratres mei benedicti” powtarzajĈ sič wielokrotnie; Testamentum równieİ koęczy sič wzruszajĈcym bãogosãawieęstwem: „Et ego frater Franciscus parvulus vester servus quantucumque possum conﬁ rmo vobis intus et foris istam sanctissimam benedictionem” (T 41). W traktacie o cudach, spisanych przez jego pierwszego hagiografa, brata Tomasza z Celano w poãowie XIII wieku, przypomina sič zwyczaj brata Franciszka, by nastčpujĈco podpisywaþ wãasne listy: „Familiare sibi signum Thau, pre ceteris signis, quo solo et missivas chartulas consignabat” (3Cel 3). Chodzi o zwyczaj faktycznie potwierdzony przez kopič egzemplarza jednej z wersji Epistola ad clericos, wykonanej w klasztorze benedyktyęskim w Subiaco jeĤli nie jeszcze za jego İycia, to wkrótce po Ĥmierci, aby wskazaþ na gãčbokĈ ĤwiadomoĤþ zasadniczo instytucjonalnego charakteru jego wãasnych pism. 3. Zachowaã sič jeszcze tylko jeden autograf brata Franciszka: tekst spisany na wĈskim pasku pergaminu, przeznaczony dla brata Leona i powstaãy przypuszczalnie po koęcu 1223 roku. Kartka ta, cenne Ĥwiadectwo jego bezpoĤredniej epistolarnej relacji z innymi fratres, przechowana przez brata Leona, zawieraãa podpis Tau 17

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

poĤwiadczony w innych listach. Poza sentymentalnym tonem cechujĈcym tekst franciszkaęskiego autografu, radč udzielonĈ bratu Leonowi cechuje treĤciwoĤþ i wpisuje sič ona w obszar gãównych trosk brata Franciszka o autentycznoĤþ İycia minoryckiego, jako İe przed bãogosãawieęstwem koęcowym i wezwaniem do posãuszeęstwa pojawia sič wskazówka: „sequi vestigia et paupertatem suam” (LL 3). Brat Leon, w odróİnieniu do innych adresatów, zazdroĤnie strzegã kartki. Kolejne listy o stosunkowo zróİnicowanym charakterze zostaãy przekazane jedynie przez tradycjč rčkopiĤmiennĈ w zbiorach tekstów franciszkaęskich i wewnĈtrz kompilacji hagiograﬁcznych, gdzie znajdujĈ sič wzmianki o listach – o jakich wspominajĈ ze swej strony kroniki – caãkowicie zaginionych. Do adresatów, którzy nie uznali za konieczne przechowanie owych listów – niektóre z pewnoĤciĈ „wãasnorčcznych” i prawdopodobnie zawierajĈcych podpis znakiem Tau – zalicza sič: kardynaã Hugolin z Ostii, tytuãowany w nagãówku jako „episcopus” (1Cel 100), tytuã uİywany wobec brata Antoniego z Padwy (LA 1); fratres z prowincji francuskiej, do których skierowaã autograf z okazji kapituãy w 1221 roku (Eccl VI, 39), podczas gdy poleciã napisaþ do wszystkich szkóã w Bolonii (Eccl VI, 39), a przed ĤmierciĈ, do Jakobiny z Settesoli (3Cel 37-38). Chociaİ czčsto ich dokãadna datacja nie jest ãatwa, listy brata Franciszka, albo analogiczne pisma, przedstawiajĈ obraz o wyraĮnych zarysach: wystarczy pomyĤleþ o wskazówkach dotyczĈcych postu, zawartych w jednym z „pism”, jakie Klara z Asyİu w okolicach 1238 roku wãĈczyãa do trzeciego listu do Agnieszki Praskiej (3L 36). Brat Franciszek zatem, w ostatnich latach İycia pisaã wãasnorčcznie, jak to czyniã w odlegãych mãodzieęczych latach, wówczas w celach zwiĈzanych z potrzebami profesji kupca, wykazujĈc charakterystycznĈ technikč i pismo, jakimi posãugiwaã sič takİe póĮniej, kiedy jego pozycja wewnĈtrz Zakonu Braci Mniejszych skãoniãa go do posãugiwania sič pismem gãównie w celach zakonnych i instytucjonalnych. 18

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

OdnoĤnie do Pism brata Franciszka dotyczĈcych bardziej bezpoĤrednio rozwoju fraternitas i minoryckiej religio i w pewnym stopniu ĤwiadczĈcych o niej i odzwierciedlajĈcych jĈ, bez wĈtpienia istotne jest takİe umieszczenie ich w okresie obejmujĈcym lata kluczowe, od powrotu ze Wschodu w 1220 roku do zatwierdzenia Reguãy w 1223 roku, od doĤwiadczenia na Alwernii w 1224 do Testamentu spisanego przed ĤmierciĈ w 1226 roku. Ponadto nie powinny umknĈþ uwadze ciĈgãoĤþ tematyki i konsekwencja postaw, które z nich sič wyãaniajĈ czasami na sposób eksplicytny, ukazujĈc brata Franciszka nie jako wcielenie postaci monastycznego legislatora, lecz jego wysiãek bycia „exemplum” dla innych braci i dostarczenia im – nierzadko w sposób bardzo energiczny – wskazówek koniecznych do zachowania wiernoĤci ewangelicznej i toİsamoĤci minoryckiej. 1. PoczĈwszy od pierwszej podróİy do Rzymu wraz z tuzinem innych fratres, majĈcej miejsce okoão 1209-1210 roku, Franciszek i inni odwoãali sič do „forma sancti evangelii” – jak zdefiniowaã jĈ Franciszek w Testamencie (T 14) – zatwierdzonej przez papieİa Innocentego III i nie pozostawionej bez İadnego udokumentowania ze strony kancelarii papieskiej: „Et ego paucis verbis et simpliciter feci scribi et dominus papa confirmavit michi” (T 15). OdnoĤnie do okolicznoĤci i owoców podróİy do Rzymu z odlegãoĤci okoão trzech dziesičcioleci informacje przekazujĈ De inceptione vel fundamento Ordinis brata Jana z Perugii, a idĈc jego Ĥladem Legenda trium sociorum: opowieĤþ ta, znajdujĈca sič w tej kronice hagiograficznej o minoryckich poczĈtkach, mówiĈca o epizodzie, w którym Franciszek oraz inni bracia czytajĈ Pismo ģwičte odwoãujĈc sič do sortes evangelice (AP 11; 3T 29,1), porównana z opowiadaniem zawartym w Vita beati Francisci Tomasza z Celano (1Cel 9,22) o apostolskim powoãaniu Franciszka, podczas gdy uczestniczyã we Mszy w Porcjunkuli, pozwala na dobycie – przynajmniej 19

WSTĉPY

įycie fratres

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

w istocie, jeĤli nie w literalnych sãowach – treĤci owej „formy” w wymowie pierwszego rozdziaãu tekstu reguãy, która zostaãa przez braci przekazana kurii rzymskiej w 1221 roku w celu uzyskania jej zatwierdzenia: „Regula et vita istorum fratrum” polegaãa w rzeczywistoĤci na zestawieniu fragmentów ewangelicznych dotyczĈcych naĤladownictwa Chrystusa (1Reg 1). 2. O ile ostroİna byãa w tamtych okolicznoĤciach postawa kurii, a w szczególnoĤci papieİa Innocentego III, nawet jeĤli instytucjonalne owoce tego spotkania uznamy za minimalne, bracia, którzy wykroczyli juİ poza granice diecezji Asyİu, İyjĈc w ubóstwie, ale gãoszĈc równieİ pokutč, musieli w kaİdym razie ustaliþ pewne normy, które z biegiem lat zaczčãy sič mnoİyþ. Naleİy przy tym wziĈþ pod uwagč fakt, iİ pod koniec 1215 roku w trakcie IV Soboru Lateraęskiego wydano konstytucjč stosunkowo surowĈ w zakresie reguã dotyczĈcych zgromadzeę zakonnych (Ne nimia religionum diversitas). Praãatowi Brabancji, Jakubowi z Vitry, który przebywaã w Perugii podczas pobytu w mieĤcie kurii papieskiej, zawdzičczamy Ĥwiadectwo pochodzĈce z paĮdziernika 1216 roku, mówiĈce wãaĤnie o sposobach, w jakich owe normy byãy formuãowane, zatwierdzane i wprowadzane w İycie: „Homines illius religionis semel in anno cum multiplici lucro ad locum determinatum conveniunt [...] et consilio bonorum virorum suas faciunt et promulgant institutiones sanctas et a domino papa confirmatas, post hoc per totum annum disperguntur per Lumbardiam et Thusciam et Apuliam et Siciliam” (1Vitry). Po tej dacie, a w szczególnoĤci w wyniku postanowienia o wyjĤciu poza granice Wãoch, podjčtym na kapitule Zielonych ģwiĈt, 14 maja 1217 roku, a powtórzonym na kapitule Zielonych ģwiĈt z dnia 26 maja 1219, powstaãy pierwsze listy papieİa Honoriusza III dotyczĈce braci wraz ze znaczĈcĈ oscylacjĈ terminologicznĈ: z tego wzglčdu w Cum dilecti filii z 11 czerwca 1219 roku, w którym brat Franciszek wspomniany jest jako adresat, mówi sič o „vita et religio”, podczas gdy w Pro dilectis filiis z 29 maja 20

1220 roku nie wspomina sič o bracie Franciszku, nieobecnym we Wãoszech, i odwoãuje sič do „Ordo fratrum Minorum”. 20 wrzeĤnia tego samego roku papieİ wysãaã bratu Franciszkowi i innym przeãoİonym („kustoszom”) braci mniejszych list Cum secundum consilium, w którym informowano, iİ takİe dla nich wprowadzony zostaã obowiĈzkowy rok nowicjatu. 3. W takiej sytuacji nieunikniona staãa sič formalna aprobata ze strony KoĤcioãa rzymskiego dla reguãy braci mniejszych w celu dostosowania sič do rygorystycznych przepisów prawa kanonicznego. Brat Franciszek, powróciwszy ze Wschodu, zrezygnowaã przy okazji kapituãy z 29 wrzeĤnia 1220 roku ze sprawowania w sposób bezpoĤredni wãadzy wewnĈtrz religio; tym samym jednak nie wycofaã sič bynajmniej z udziaãu w procesie, który doprowadziã po trzech latach do papieskiego zatwierdzenia Reguãy i nie umniejszyã jego czujnoĤci nad Zakonem i nad braþmi nawet w latach juİ po jej zatwierdzeniu. W Zielone ģwičta roku 1221, dnia 30 maja w Asyİu zgromadziãa sič kapituãa braci, zwana w kronice brata Jordana z Giano (Giord 16) kapituãĈ „rogozianĈ” 1, w celu zredagowania tekstu reguãy majĈcej zostaþ przesãanĈ kurii rzymskiej: tekst byã znaczĈco obszerny, gdyİ zawieraã ponad 20 rozdziaãów, w których zostaãy zebrane normy, jakie Franciszek i inni bracia narzucili sobie z biegiem lat, w miarč pojawiania sič nowych potrzeb i ksztaãtowania nowych celów. Reguãa, która nie zostaãa zatwierdzona – czyli aprobowana oﬁcjalnym dokumentem: bullĈ z papieskĈ pieczčciĈ – przekazuje w rzeczywistoĤci najstarsze pisemne Ĥwiadectwo, które wywodzi sič bezpoĤrednio z İycia brata Franciszka i braci mniejszych. Spod normatywnego stylu, który z biegiem czasu warstwowo zaczĈã sič na siebie nakãadaþ, dostrzegalna byãa obecnoĤþ brata Franciszka, zwãaszcza kiedy jego

Niektórzy táumaczą na jĊzyk polski: kapituáa mat, namiotów, por.: ZA 18,1 (i przypis); 56 (táum.). 21

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

ingerencje zaznaczane byãy przez zastosowanie szczególnych form czasownikowych. Nie chodzião tu o ãatwy proces, o czym zaĤwiadcza w pierwszym rzčdzie wyjĈtkowo dãugi przedziaã czasowy, zanim doszão do aprobaty ze strony papieİa Honoriusza III pod koniec 1223 roku. Najbardziej burzliwĈ chwilč dostrzec moİna byão podczas kapituãy Zielonych ģwiĈt w maju 1222 roku, kiedy to brat Franciszek kategorycznie odrzuciã przyjčcie jednej z juİ istniejĈcych reguã, podajĈc nastčpujĈce wytãumaczenie: „Et dixit Dominus michi quod volebat quod ego essem unus novellus paççus in mundo; et noluit nos ducere Dominus per aliam viam, quam istam scientiam” (ZA 18/LP 114). 4. Rola brata Franciszka, a zwãaszcza maniera ingerencji w dynamikč podejmowania decyzji, abstrahujĈc od póĮniejszych opowiadaę zawartych w İyciorysach franciszkaęskich (w których uczyniono z niego wrčcz drugiego Mojİesza, a z Fonte Colombo – drugi Synaj), opracowanych w celu wypeãnienia ewidentnych aporii, w sposób stosunkowo linearny wyãania sič z listu, który w tamtym czasie Franciszek przesãaã ówczesnemu ministrowi, czyli bratu Eliaszowi. Dziaão sič to na krótko przed kapituãĈ Zielonych ģwiĈt, na wiosnč mičdzy 1221 a 1223: miano wówczas przedyskutowaþ tekst reguãy, majĈc w perspektywie duİe prawdopodobieęstwo, iİ tekst zostanie poddany zatwierdzeniu papieskiemu. Sposób postčpowania brata Franciszka, który pisze do „ministra” braci, jest tego nastčpstwem: przede wszystkim Ĥle do niego zachčty, których styl przypomina w rzeczywistoĤci ton listu do brata Leona, i w którym kãadzie szczególny nacisk na temat obedientia i na wãasny wymiar jako servus. Przede wszystkim jednak, dostarcza mu peãen tekst rozdziaãu, jaki naleİy wãĈczyþ do reguãy odnoĤnie braci, którzy grzeszĈ. Nie pozostaã po tej propozycji İaden Ĥlad, nawet w tekĤcie majĈcym zostaþ zatwierdzonym przez kurič. Bez wĈtpienia chodzi o najbardziej interesujĈce Ĥwiadectwo sposobu postčpowania, jaki cechowaã przejĤcie od 22

redakcji reguãy przez braci do redakcji tekstu ostatecznego, oraz roli odegranej przez brata Franciszka (poza rekonstrukcjĈ Ireneusza, dostarczonĈ przez oﬁcjalnĈ hagiograﬁč, ale takİe klimatu kontrastów z braþmi, ukazanym w sposób stronniczy przez tradycjč wywodzĈcĈ sič od brata Leona). Zwraca sič on do „ministra” braci, by zaproponowaþ mu tekst nowego rozdziaãu: „De omnibus autem capitulis, que sunt in regula, que loquuntur de mortalibus peccatis, Domino adiuvante, in capitulo Pentecostes cum consilio fratrum faciemus istud tale capitulum” (LM 13). Faktycznie, w Regule niezatwierdzonej, przynajmniej w trzech rozdziaãach (1Reg 5,13 i 20), chodzião o konkretny problem, a zatem starano sič najwyraĮniej zracjonalizowaþ odnoĤne dyspozycje. W zasadzie podjčto poczĈtkowe sãowa z rozdziaãu 13: „Si quis fratrum diabolo instigante fornicaretur”, i podano rozporzĈdzenia dotyczĈce spowiedzi braci w wyraĮnej próbie pogodzenia praktyki, inspirujĈcej sič w sposób bezpoĤredni ewangelicznym modelem braterskiego upomnienia, z wymogami jurysdykcji pokutnej. Rozdziaã 7 Reguãy zatwierdzonej, „De penitentia fratribus peccantibus imponenda”, który rozpoczyna sič mniej wičcej podobnymi zwrotami, uczyniã dyspozycje jeszcze bardziej zasadniczymi, a przede wszystkim zgodnymi z instytucjonalnĈ strukturĈ Zakonu, zachowujĈc nawet uporczywe wzywanie do miãoĤci braterskiej. Ponadto, nie wolno lekcewaİyþ znaczenia przykãadanego przez brata Franciszka w tych okolicznoĤciach do przestrzegania Reguãy na dãugo przedtem, zanim zostaãa ostatecznie zatwierdzona przez papieİa: „Et ista et omnia alia, que minus sunt in regula, Domino Deo adiuvante, procurabitis adimplere” (LM 22). Jak w innych wielu listach dotyczĈcych formy İycia braci mniejszych, nacisk poãoİony zostaã na proĤbč o troskliwe zachowanie tego tekstu: „Hoc scriptum, ut melius debeat observari, habeas tecum usque ad Pentecosten” (LM 21). 5. W kaİdym razie, w pracy nad redakcjĈ reguãy, przynajmniej wedãug kroniki Jordana z Giano (Giord 15), 23

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

Franciszkowi towarzyszyã brat pochodzenia niemieckiego, Cezary ze Spiry, przede wszystkim ze wzglčdu na sãawč biblisty. Kolejne elementy wãĈczone do tekstu majĈcego zostaþ poddanym papieskiej aprobacie zostaãy prawdopodobnie zasugerowane bratu Franciszkowi takİe przez innych braci, w szczególnoĤci duchownych. Reguãa przygotowana przez kapituãč braci nie zostaãa jednak zatwierdzona i w zwiĈzku z tym, w tradycji rčkopiĤmiennej, która przekazaãa jej treĤþ, zostaãa nazwana wãaĤnie Regula non bullata albo Regula sine bulla. Rola brata Franciszka w procesie tworzenia norm, poĤwiadczona w samej Regule, cechowaãa sič zmianĈ planów w wyniku jego osobistych decyzji, których w zwiĈzku z powyİszym nie bčdzie ãatwo, co wičcej, nie wolno potraktowaþ oddzielnie. Poprzez bezosobowe formy kodyfikacji, typowe dla norm kanonicznych, brat Franciszek zostaã sprowadzony do szeregu innych towarzyszy i umieszczony wewnĈtrz fraternitas, którĈ te wãaĤnie normy coraz bardziej przeksztaãcaãy w zorganizowanĈ religio. Jego postaþ w wyraĮny sposób wyãania sič, kiedy do tekstu wãĈczone zostajĈ dwa wezwania, na przykãad w rozdziale 10 dotyczĈcym chorych braci: „Et rogo fratrem infirmum, ut referat de omnibus gratias Creatori” (1Reg 10,3); chodzi o wstawkč, która zostaãa w sposób szczególny wspomniana w Memoriale Tomasza z Celano (2Cel 175,6-9) oraz w Speculum perfectionis (2Zw 42,2), w którym zostaã przepisany caãy fragment z wyraĮnym wskazaniem, iİ on „in quandam regula scribi fecit”. JeĤli w Legende hagiograficznych wspomnienia koęczyãy sič bracie Leonie i przekazywaãy osobiste interwencje brata Franciszka odnoĤnie do poszczególnych punktów reguãy (por. np. LP 66-68/ZA 101), obecnoĤþ dokãadnych poleceę, zachowanych w tekĤcie w formie rozkazujĈcej, Ĥwiadczy w rzeczywistoĤci, iİ w przypadku okreĤlonych kwestii chciaã on, aby podjčto takie, a nie inne decyzje: na przykãad zakaz jeİdİenia konno [„Iniungo omnibus fratribus meis tam clericis quam laicis euntibus per mundum vel morantibus in locis” (1Reg 15,1)], który zostaã wãĈczony do ostatecznego tekstu reguãy (2Reg 3,12), cho24

ciaİ w tonacji mniej osobistej i kategorycznej. Poza tym, szczególnym stylem cechuje sič koęcowa klauzula, w której pojawiajĈ sič w bardziej energicznych sãowach polecenia brata Franciszka zwiĈzane z kwestiĈ posãuszeęstwa i obowiĈzku przechowania pism: „Et ex parte Dei omnipotentis et domni pape et per obedientiam ego frater Franciscus ﬁrmiter precipio et iniungo eu ex his que in ista vita scripta sunt nullus minuat vel in ipsa scriptum aliquod desuper addat nec aliam regulam fratres habeant” (1Reg 24,4). 6. Teksty zebrane w niezatwierdzonej redakcji reguãy wykazujĈ w kaİdym razie znaczĈcĈ zbieİnoĤþ z innymi pismami franciszkaęskimi: faktycznie bowiem, analogiczne byão podejĤcie brata Franciszka do problemów, które stopniowo sič przed nim zarysowywaãy. Pod koniec rozdziaãu 17 zatytuãowanego „De predicatoribus”, po dyspozycjach ĤciĤle ustawodawczych, wymaganych przez kurič rzymskĈ, brat Franciszek kazaã umieĤciþ dãugi fragment, w którym nawoãuje sič braci mniejszych do unikania pychy, wychodzĈc od nastčpujĈcych sãów: „Unde deprecor in caritate que Deus est omnes fratres meos predicatores, oratores, laboratores, tam clericos quam laicos, ut studeant se humiliare in omnibus, non gloriari” (1Reg 17,5-6). Forma tego urywka bezpoĤrednio przywoãuje na myĤl formuãy wezwaę cechujĈce zbiór Admonitiones. Do tego kontekstu zdaje sič sprowadzaþ takİe caãy rozdziaã 22: „De admonitione omnium fratrum”, zaczynajĈcy sič wãaĤnie sãowami: „Attendamus omnes fratres”. Tak jak te formuãy sãowne odwoãujĈ do zbioru napomnieę, które zdaniem brata Franciszka dotyczyãy kwestii pierwszorzčdnego znaczenia, tak inne zdajĈ sič natomiast odsyãaþ do jego wyraĮnych ingerencji korekcyjnych, przynajmniej zgodnie z tradycjĈ spisanĈ przez Tomasza z Celano w Memoriale (2Cel 128,5; por. 175,6): „Tantum autem diligebat virum spirituali letitia plenum, quod pro generali commonitione in quodam capitulo scribi fecit hec verba”, odnotowuje hagiograf przed literalnym zacytowaniem peãnego wigoru „caveant” odnoĤnie 25

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

do zachowania braci (z 1Reg 7,16). Takİe w komentarzu do reguãy minoryckiej pióra prowansalskiego brata, Hugona z Digne (ok. 1245), zdania poprzedzone przez „caveant” sprowadzane byãy przez niego do bezpoĤredniej interwencji ģwičtego. Próba rozwikãania poza pewnymi granicami Ĥladów obecnoĤci brata Franciszka w tekĤcie Regula non bullata grozi zresztĈ rezultatami skrajnie dwuznacznymi, jako İe w ten sposób brat Franciszek oddzielony zostaje od reszty fraternitas i fratres, którzy wewnĈtrz minoryckiej religio wraz z nim opracowali te zasady na przestrzeni lat i teraz analizowali je w Ĥwietle potrzeb, a zwãaszcza w celu uzyskania zatwierdzenia ze strony KoĤcioãa rzymskiego. W tekĤcie Regula non bullata moİna w kaİdym razie dostrzec brata Franciszka, jak wraz z innymi braþmi formalizuje charakterystycznĈ kodyﬁkacjč reguã zakonnych, wskazanĈ przez bezosobowe formy czasownikowe, ale takİe Franciszka, który jako brat poĤród braci i duchowny poĤród duchownych, nie rezygnuje z wyjĤcia poza suchy dyktat norm i pomimo stosowania form bezosobowych stara sič zawrzeþ w ich przykazaniach zasadnicze cele wyboru ewangelicznej minoritas: tekst cechuje surowy styl, gdyİ obok powtarzajĈcego sič czuãego zwrotu „fratres mei benedicti” (por. 1Reg 20 i 21) pojawia sič wielokrotnie ostre odwoãanie wyraİone poprzez zastosowanie pierwszej osoby liczby pojedynczej oraz form czasownikowych implikujĈcych jednoznacznĈ wolč brata Franciszka.

Reguãa Zakonu Braci Mniejszych PoĤród relikwii franciszkaęskich przechowywanych w Sacro Convento w Asyİu, poza autograﬁcznĈ chartula, znajduje sič takİe oryginalny pergamin listu Solet annuere, którym papieİ Honoriusz III dnia 29 listopada 1223 roku zatwierdziã „Regula et vita Minorum fratrum”: oﬁcjalny dokument kancelarii papieskiej zaopatrzony bullĈ (Regula bullata), który poboİnoĤþ braci zaliczyãa do naj26

bardziej bezpoĤrednich pamiĈtek po zaãoİycielu Zakonu. OdnoĤnie do niektórych punktów, konfrontacja mičdzy tekstem ustawodawczym niezatwierdzonym, a normami ogãoszonymi za zgodĈ kurii papieskiej jest naprawdč wymowna, gdyİ wskazuje, İe stopniowe nakãadanie sič na siebie rozporzĈdzeę rodzĈcych sič w ciĈgu intensywnego dziesičciolecia İycia Franciszka i jego braci musiaão ustĈpiþ miejsca tekstowi skierowanemu raczej na uregulowanie przyszãego İycia Zakonu. W treĤci listu, skopiowanego przez kancelarič papieskĈ, juİ od pierwszych sãów wyraĮnie dostrzegalna jest obecnoĤþ brata Franciszka: „Frater Franciscus promittit obedientiam et reverentiam domino pape Honorio ac successoribus eius canonice intrantibus et ecclesie Romane. Et alii fratres teneantur fratri Francisco et eius successoribus obedire” (2Reg 1,2-3). Proszč zauwaİyþ, iİ w nagãówku listu papieskiego zatwierdzenie zostaje skierowane do „fratri Francisco et aliis fratribus de ordine fratrum Minorum”, odwoãujĈc sič do terminu „ordo”, który pojawia sič w nim w zasadzie jeszcze tylko raz, odnoĤnie do nakãadania pokuty (2Reg 7,2), natomiast w tekĤcie Reguãy mówi sič raczej o fraternitas minoryckiej (2Reg 8,1-2; 9,2, w kontekĤcie powracajĈcym w T 27), takİe w punkcie sugerujĈcym interwencjč brata Franciszka, jak w przypadku proĤby o ustanowienie kardynaãa protektora wraz z formuãĈ „ad hec per obedientiam iniungo”, gdzie odwoãuje sič on w sposób wyraĮny do fraternitas (2Reg 12,2, fragment przytoczony w T 33). W róİnych miejscach tekstu zredagowanego w bezbarwnym jčzyku ãaciny kanonistów wdziera sič pierwsza osoba liczby pojedynczej, poprzez którĈ brat Franciszek zwraca sič z imperatywem do innych braci: postawa ta objawiãa sič wielokrotnie w ostatnich latach i rzutowaãa nawet na zwyczaje redakcyjne przewidziane dla reguã zakonnych, odnoĤnie do punktów, które najwyraĮniej byãy dla Franciszka kluczowymi. W róİnych okolicznoĤciach tekst Reguãy odbiega od zarzĈdzeę zawartych w poprzedniej regule minoryckiej i nie zawsze pozostaje w zgodzie z sugestiami brata Franciszka, które zresztĈ tworzĈ zróİnicowany wachlarz po27

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

staw. W niektórych przypadkach wydaje sič on byþ zwyczajnie niezadowolony ze sposobu sformuãowania danego rozdziaãu reguãy, albo wyraİa obawč, İe to, co w nim zostaje polecone nie jest we wãaĤciwy sposób pojmowane i interpretowane przez braci. Pod koniec drugiego rozdziaãu „De his qui volunt vitam istam accipere, et qualiter recipi debeant”, po dãugim opisie ich „vestimentis vilibus”, zaãĈcza napomnienie, aby nie oceniaþ innych: „Quos moneo et exhortor, ne despiciant neque iudicent homines” (2Reg 2,17). Podobnie w trzecim rozdziale, „De divino ofﬁcio et ieiunio, et quomodo fratres debeant ire per mundum”, równieİ pod koniec, po szczegóãowych dyspozycjach odnoĤnie do tej kwestii dodaje: „Consulo vero, moneo et exhortor fratres meos in Domino Ihesu Christo, ut quando vadunt per mundum, non litigent...” (2Reg 3,10-11). W rozdziale dziewiĈtym Reguãy, „De predicatoribus” – wychodzĈc od „Moneo quoque et exhortor eosdem fratres, ut in predicatione quam faciunt” – wyraĮnie widoczna jest jego wola wyjĤcia poza zwykãe przepisy kanonu i wskazania, jaki powinien byþ prawdziwy charakter gãoszonych przez braci kazaę (2Reg 9,3-4). Równieİ pod koniec rozdziaãu dziesiĈtego, „De admonitione et correctione fratrum”, o wyjĈtkowej objčtoĤci ze wzglčdu na powtarzajĈce sič ingerencje brata Franciszka, dãuga koęcowa zachčta ma za zadnie powtórzyþ jego osobistĈ troskč dotyczĈcĈ sposobów przestrzegania Reguãy: „Moneo vero et exhortor in Domino Ihesu Christo ut caveant fratres ab omni superbia”, i kontynuuje: „et non curent nescientes litteras litteras discere”, i tak dalej (2Reg 10,7). Znaczenie i waga trosk brata Franciszka wyãaniajĈ sič na roİne ekspresywne sposoby, jak na przykãad te zastosowane w celu wprowadzenia do szóstego rozdziaãu Reguãy, „Quod nihil approprient sibi fratres, et de elemosyna petenda et de fratribus inﬁrmis”, wzruszajĈcej pochwaãy ubóstwa o prawdziwie wylewnej intonacji: „Hec est illa celsitudo altissime paupertatis, que vos, carissimos fratres meos, heredes et reges regni celorum instituit”, etc. (2Reg 6,4-6). 28

Caãkiem odmienny charakter posiadajĈ te fragmenty Reguãy, do których wprowadzono ostry nakaz Franciszka, aby nie lekcewaİyþ istoty przykazaę w niej zawartych, oraz aby wskazaþ, w jaki sposób pokonano zaostrzone kontrasty mičdzy nim, a tymi z braci, którzy sič temu sprzeciwiali. Chodzião zwãaszcza o zakaz dotyczĈcy przyjmowania pieničdzy, zawarty w czwartym rozdziale, „Quod fratres non recipiant pecuniam”, w którym zdecydowana interwencja brata Franciszka zbiega sič wrčcz z samym tekstem Reguãy, poczĈwszy od: „Precipio firmiter fratribus universis ut nullo modo denarios vel pecuniam recipiant per se vel per interpositam personam” (2Reg 4,1). Ponadto w dãugim i zãoİonym tekĤcie dziesiĈtego rozdziaãu, „De admonitione et correctione fratrum”, nie zabrakão ze swej strony kolejnego stanowczego polecenia: „Unde firmiter precipio eis ut obediant suis ministris in omnibus que promiserunt Domino observare et non sunt contraria anime et regule nostre” (2Reg 10,3). Wreszcie rewizja tego, co wczeĤniej przewidziane zostaão w rozdziale 12 Regula non bullata, a co staão sič nastčpnie wãaĤnie rozdziaãem jedenastym Reguãy, „Quod fratres non ingrediantur monasteria monacharum”, potwierdzaãa faktycznĈ zãoİonoĤþ i problematycznoĤþ sytuacji w stosunku do İeęskich wspólnot zakonnych, które powoãywaãy sič na braci mniejszych, prowadzĈc do bezpoĤredniej interwencji brata Franciszka i podyktowania caãej treĤci, poczĈwszy od sãów: „Precipio firmiter fratribus universis, ne habeant” (2Reg 11); w tym ostatnim przypadku zasičg energicznej reakcji odpowiadaã faktycznie rosnĈcej potrzebie uregulowania statusu klasztorów İeęskich, dokonanego przez hierarchič koĤcielnĈ juİ w ostatnich latach jego İycia. Pod koniec zatwierdzonej reguãy znajduje sič polecenie brata Franciszka, aby zwrócono sič, przez posãuszeęstwo, do KoĤcioãa rzymskiego z proĤbĈ o wyznaczenie kardynaãa protektora: polecenie wyraİone sãowami, jakie pojawiãy sič pod koniec Testamentum (T 33). Ta ostatnia informacja potwierdza przede wszystkim, iİ brata Franciszka, z pewnoĤciĈ zatroskanego o przy29

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

szãe losy Zakonu minoryckiego, interesowaão formalne usankcjonowanie w nowej instytucjonalnej formie relacji Ĥcisãej wspóãpracy z Hugolinem z Ostii, która zawiĈzaãa sič zaraz po zamkničciu IV Soboru Lateraęskiego i zintensyﬁ kowaãa po powrocie Franciszka ze Wschodu oraz podczas trudnego procesu opracowania i poddania zatwierdzeniu Reguãy (o której kardynaã, wybrany tymczasem na papieİa, przyjmujĈc imič Grzegorz IX, dostarczyã osobistego Ĥwiadectwa w liĤcie Quo elongati z 1230 roku). Z postčpowania brata Franciszka, zarówno przed zatwierdzeniem papieskim, jak i po nim, wyãania sič z jasnoĤciĈ to, w jakim stopniu uznawaã siebie za zobowiĈzanego do przestrzegania zasad owej „regula et vita” (1Reg 1,1; 2Reg 1,1), do której miaão stosowaþ sič zachowanie braci mniejszych, co zostaão przez niego podkreĤlone w koęcowej klauzuli Epistola ad quendam ministrum (22). Innymi sãowy, zatwierdzenie nie stanowião İadnego przeãomowego momentu w postawie brata Franciszka, który okreĤliã sič na dãugo przed koęcem 1223 roku. Z tym wiĈzaã sič wičc temat obedientia, jak jasno wynikaão z nieuniknionego wãĈczenia do drugiego rozdziaãu Reguãy dyspozycji papieskich, podyktowanych w 1220 roku w Cum secundum consilium, a dotyczĈcych ustanowienia roku nowicjatu przewidzianego dla wszystkich zgromadzeę zakonnych: „recipiantur ad obedientiam promittentes vitam istam semper et regulam observare” (2Reg 2,11; por. 1Reg 2,9), co wyjaĤnia w zasadzie nietypowe rozporzĈdzenie dziesiĈtego rozdziaãu, w który wãĈczona zostaãa ewentualnoĤþ, İe brat „non posse regulam spiritualiter observare” (2Reg 10,4). Takİe w póĮniejszym czasie brat Franciszek w wyraĮny sposób i przy róİnych okazjach odwoãywaã sič do tych formalnie zatwierdzonych norm: kiedy napisaã do brata Antoniego z Padwy, wskazujĈc fundamentalne kryterium dla swoich rad w zdaniu: „sicut in regula continetur” (LA 2), albo kiedy poleciã wãĈczyþ do listu skierowanego do kapituãy Zakonu obszerne wyznanie win dotyczĈce odmawiania liturgii godzin, specyﬁkujĈc: „sicut regula 30

precipit” (LZ 39: por. 45). Przestrzeganie Reguãy jest ponadto tematem, który pojawi sič w licznych fragmentach Testamentum. W okresie, jaki dzieliã go od Ĥmierci w Asyİu na poczĈtku paĮdziernika 1226 roku, przeİywajĈc niepowtarzalne doĤwiadczenie na Alwernii w poãowie wrzeĤnia 1224 roku, brat Franciszek zdaã sobie w kaİdym razie sprawč – nie bez silnego zakãopotania – z napičþ, jakie powstaãy mičdzy jego osobistym wyborem minoritas ewangelicznej, a organizacjĈ regularnego Zakonu, a takİe trudnoĤci zwiĈzanych ze wzrostem liczby braci rozproszonych po Ĥwiecie i z wyãonionymi w zwiĈzku z tym orientacjami zakonnymi i koĤcielnymi w kurii rzymskiej i papieİa.

Napomnienia, przypomnienia, zachčty dla braci Gãównymi adresatami znaczĈcej aktywnoĤci pisarskiej brata Franciszka, potwierdzonej przez stosowanie róİnych sposobów redakcji i rozpowszechniania tekstów, byli w kaİdym razie bracia, do których zwracaã sič wielokrotnie, w szczególnoĤci podczas ostatnich lat i niekoniecznie w zwiĈzku z instytucjonalnym charakterem jego roli. 1. Do najstarszych listów napisanych przez brata Franciszka do pozostaãych braci zaliczana jest Epistola ad clericos, której ogólny sens zostaã wyraİony, w sposób wierny treĤci, przez rubrykč stosowanĈ w rčkopiĤmiennej tradycji jego kopii, „epistola et admonitio eiusdem sancti patris de corporis Domini reverentia et de reverentia altaris ad omnes fratres et maxime ad fratres clericos”. Ze stylu tekstu wyraĮnie wynika, İe podczas redakcji wzičto pod bacznĈ uwagč list papieİa Honoriusza III, Expectavimus hactenus expectantes, ogãoszony 23 listopada 1219 roku, w celu wezwania duchownych do konkretnego wprowadzenia w İycie reformy religijnej, nakreĤlonej w konstytucjach IV Soboru Lateraęskiego sprzed czterech lat, zaĤ w ostatniej czčĤci, rozpoczynajĈcej sič sãowami Sane cum 31

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

olim, nacisk zostaã poãoİony w szczególny sposób na czeĤþ naleİnĈ Eucharystii (list w takiej skróconej formie zostaã skierowany na przykãad do patriarchatu Antiochii w okresie, kiedy ģwičty znajdowaã sič na Wschodzie). Polecenia brata Franciszka, przedstawione w przynajmniej jednej z dwóch wersji listów w sposób bliski tym przekazanym w zbiorze Admonitiones, zostaãy przesãane do braci bčdĈcych duchownymi, aby zachčciþ ich, by postanowienia 20-tej konstytucji soborowej dotyczĈcej wãaĤciwego przechowywania Eucharystii nie realizowali w bezdusznie kanonistyczny sposób. Przy tej okazji w obszernym przedstawieniu Franciszek podkreĤliã religijne i teologiczne podstawy osobistej poboİnoĤci eucharystycznej. W tekĤcie rozpowszechnionym pod formĈ listu, zaopatrzonym oryginalnym autograficznym podpisem w ksztaãcie litery Tau, zawarte pod koniec zostaão polecenie dotyczĈce sposobów, które pozwoliãyby na lepsze przestrzeganie zawartych w nim wskazówek: „Hoc scriptum, ut melius debeat observari, sciant se benedictos a Domino Dei qui ipsum fecerint exemplari” (LD 15). Ponadto list ten odwoãuje sič do trosk brata Franciszka, które nie zostaãy wãaĤciwie wyraİone w tekĤcie Reguãy, ani przed, ani po jej zatwierdzeniu. 2. Kolejne pismo brata Franciszka, w którym echem odbiãy sič dyskusje zwiĈzane z redakcjĈ reguãy majĈcej zostaþ poddanĈ zatwierdzeniu przez kurič rzymskĈ, stanowiĈ redakcje tekstu w formie listu zatytuãowanego: „Universis christianis religiosis, clericis et laycis”, w którym Franciszek podjĈã w sposób intensywny i z naciskiem problemy zwiĈzane z poboİnoĤciĈ eucharystycznĈ. List pozostawaã pod wieloma wzglčdami zbliİony do refleksji zawartych w zbiorze Admonitiones i w pewnym momencie zostaã wprowadzony w obieg, z proĤbĈ o zachowanie go i powoãywanie sič na niego: „Et qui nesciunt legere, sepe legere faciant; et apud se retineant cum sancta operatione usque in finem” (1Lw 2,20-21). W liĤcie tym widoczne sĈ niektóre znaczĈce przemiany w podejĤciu brata Franciszka do kwestii zwiĈzanych 32

z EucharystiĈ: na przykãad jego refleksje dotyczĈce „facere penitentiam” zdajĈ sič byþ pojmowane w znaczeniu ĤciĤle sakramentalnym, ze szczególnym naciskiem na koniecznoĤþ „satisfactio” i na jej zwiĈzek z przyjmowaniem Komunii. Faktycznie bowiem, dãuİsza redakcja Epistola ad fideles, zaopatrzonej w formalnĈ intytulacjč, w której brat Franciszek okreĤla siebie mianem „servus” nieustannie powtarzanym przez redaktorów jego pism, przyjmuje charakter tekstu programowego o szerokim zakresie. Na poczĈtku znajduje sič swego rodzaju wyznanie wiary, niewiele róİniĈce sič od wyznaę wãĈczonych kilka lat wczeĤniej do propositum innych grup zakonnych, zatwierdzonego przez KoĤcióã rzymski. Najwičksza troska, jakĈ İywiã brat Franciszek, zostaãa wyraİona z jasnoĤciĈ w sãowach „Debemus [...] esse catholici” (2Lw 32), zanim odwoãaã sič on do wyrazów szacunku wobec duchownych, które zostanĈ powtórzone niemalİe dosãownie w Testamentum (2Lw 33-35). 3. TwórczoĤþ brata Franciszka, dosyþ pãodna zwãaszcza po powrocie ze Wschodu, staãa sič wrčcz chaotyczna w latach po papieskim zatwierdzeniu Reguãy. Do tej grupy zalicza sič list adresowany do „fratribus universis”, do „generali ministro” minoryckiej religio, zredagowany z pewnoĤciĈ z pomocĈ sekretarza, na co wskazuje zastosowanie formuã urzčdowych. W intytulacji listu – jak i listu do kustoszów (LK 1) oraz w zakoęczeniu Testamentum (T 41) [por. takİe OWKl 1] – brat Franciszek rezerwuje dla siebie takie zwroty jak „vester parvulus servulus” (LZ 3), aby podkreĤliþ z naciskiem, iİ zwraca sič do odbiorców na marginesie struktur rzĈdzĈcych minoryckĈ religio. Nie moİna faktycznie lekcewaİyþ, iİ w licznych rozdziaãach tekstu reguãy niezatwierdzonej pojawiaão sič wyraİenie „minister et servus”, podjčte ponadto w niektórych rozdziaãach reguãy zatwierdzonej, w szczególnoĤci odnoĤnie do wyboru ministra generalnego (2Reg 8,1) i zachowania Regola (2Reg 10,1.5-6). Z drugiej strony bycie „servus” utoİsamia sič z byciem „minor”, jak wskazuje Epistola ad fideles (2Lw 1), z uza33

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

sadnieniem znajdujĈcym podstawč nie tylko w Biblii, ale teİ w Admonitiones, które traktujĈ o bãogosãawieęstwach sãugi Boİego (Np 17-28). SpoĤród adresatów listu, wĤród braci, wyãaniajĈ sič duchowni, jako İe przedmiotem wezwaę brata Franciszka jest przede wszystkim rozpowszechnianie kultu Eucharystii (do tego stopnia, İe w póĮniejszej tradycji rčkopiĤmiennej list zwany byã przewaİnie jako „Epistola de corpore Christi”). W tym celu brat Franciszek posãuguje sič formami czasownikowymi w pierwszej osobie, aby zachčciþ wszystkich fratres do oddawania naleİytej czci Eucharystii („Deprecor itaque omnes vos fratres cum obsculo pedum et ea caritate, qua possum, ut omnem reverentiam et omnem honorem, quantumcumque poteritis, exhibeatis sanctissimo corpori et sanguini Domini nostri Ihesu Christi”: LZ 12), a w szczególnoĤci tych spoĤród nich, którzy byli kapãanami, do godnej celebracji oﬁary Mszy ģwičtej („Rogo etiam in Domino omnes fratres meos sacerdotes, qui sunt et erunt et esse cupiunt sacerdotes Altissimi, quatinus cum missam celebrare voluerint, puri pure faciant cum reverentia verum sacriﬁsium sanctissimi corporis et sanguinis Domini nostri Ihesu Christi sancta intentione et munda”: LZ 14). Ton pisma wzrasta bez wĈtpienia, kiedy brat Franciszek wypowiada sič ze zdecydowaniem przeciwko sposobom odprawiania liturgii w siedzibach braci, najwyraĮniej po dyspozycjach zawartych w dwóch listach papieİa Honoriusza III, Devotionis vestre z 31 marca 1222 roku, ale przede wszystkim Quia populares tumultus z 3 grudnia 1224 roku, wraz ze zbolaãymi wezwaniami w tonie pojawiajĈcym sič takİe w dwóch redakcjach Reguãy i w Testamentum: „Moneo propterea et exhortor in Domino, ut in locis, in quibus fratres morantur, una tantum missa celebretur in die secundum formam sancte ecclesie” (LZ 30), natomiast dalej, czčĤþ pozornie ustawodawcza odnoszĈca sič do „divina verba scripta” zostaje wprowadzona poprzez analogiczne wyraİenia: „Propterea moneo fratres meos omnes et in Christo conforto” (LZ 35). Faktycznie bowiem, tradycja wywodzĈca sič ze wspomnieę brata Leona suge34

rowaãa, jakoby brat Franciszek swego czasu chciaã czčĤþ wskazówek zawartych w tym liĤcie (LZ 25-37) wãĈczyþ do tekstu Reguãy, nie zdoãaã jednak przezwycičİyþ sprzeciwów: „Et licet non scriberet ista in regula, maxime quia fratribus ministris non videbatur bonum ut fratres hoc haberent in mandato” (LP 80/ZA 108). Jego wypowiedzi staãy sič ponadto znaczĈco surowe w zaleceniach dotyczĈcych niezdyscyplinowanych braci nie przestrzegajĈcych Reguãy: „Quicumque autem fratrum hec observare noluerint, non teneo eos catholicos nec fratres meos. Nolo etiam ipsos videre nec loqui, donec penitentiam egerint. Hoc etiam dico de omnibus alis, qui vagando vadunt, postposita regle disciplina” (LZ 44-45); a nabieraãy wyjĈtkowego wymiaru, jeĤli wiĈzaãy sič z proĤbĈ skierowanĈ do przeãoİonych „totius religionis nostre”, sformuãowanĈ poprzez czasownik „dico” w szczególnym zastosowaniu – aby zachowali tekst, po której nastčpuje wezwanie do przestrzegania go: „ut hoc scriptum apud se habeant, operentur et studiose reponant. Et exoro ipsos, ut, que scripta sunt in eo, sollicite custodire ac facere diligentius observari” (LZ 47-48). Innymi sãowy, zachowanie scripta brata Franciszka przez fratres wynikaão z roli, jakĈ wobec nich sprawowaã w okresie nastčpujĈcym po oﬁcjalnym uznaniu Zakonu Braci Mniejszych, po papieskim zatwierdzeniu Reguãy. Ogólne znaczenie takich powtarzajĈcych sič próĤb byão w kaİdym razie podkreĤlane przez niego poprzez „oratio”, które w tradycji rčkopiĤmiennej umieszczano pod koniec listu, a w którym wezwanie skierowane jest „ut interius mundati, interius illuminati et igne sancti Spiritus accensi sequi possimus vestigia dilecti Filii tui, Domini nostri Ihesu Christi” (LZ 51), zatem w celu odesãania do ewangelicznych podstaw powoãania i zakonnej toİsamoĤci braci mniejszych. 4. Kolejnym Ĥwiadectwem zaniepokojenia, jakie w tamtej chwili i odnoĤnie do tamtych problemów İywiã brat Franciszek, w formie ponownie wskazujĈcej na ingerencjč sekretarza, jest list „Universis custodibus 35

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

fratrum Minorum”, w którym ģwičty znowu okreĤla sič jako „servus” i „parvulus”. W piĤmie o niewielkich wymiarach, w sposób dosyþ zwičzãy zachčca sič przeãoİonych braci – wskazanych ogólnie poprzez okreĤlenie „kustoszów” – aby dbali o utrzymanie naczyę liturgicznych i zapewnili odpowiednie miejsce dla hostii eucharystycznych. Pod koniec znajduje sič wezwanie do gãoszenia poboİnoĤci wobec Eucharystii, powracajĈc w ten sposób do nurtu promowania kultu eucharystycznego, nad którym wielokrotnie, a wãaĤciwie ze staãĈ determinacjĈ, brat Franciszek zatrzymywaã sič w swoich pismach. Przy tej okazji dostarczyã on swoistej wskazówki odnoĤnie do gãoszenia kazaę przez fratres: „Et in omni predicatione, quam facitis, de penitentia populum moneatis, et quod nemo potest salvari, nisi qui recipit sanctissimum corpus et sanguinem Domini” (LK 6), odwoãujĈc sič poĤrednio do zasad gãoszenia kazaę zawartych w dziewiĈtym rozdziale Regula bullata. W zwiĈzku z powyİszym celem poleciã, aby list ten zostaã z dbaãoĤciĈ skopiowany i przechowany: „Et ad quoscumque fratres meos custodes pervenerit hoc scriptum et exemplaverint et apud se habuerint et pro fratribus, qui habent ofﬁcium predicationis et custodiam fratrum, fecerint exemplari et omnia, que continentur in hoc scripto, predicaverint usque in ﬁnem” (LK 9), a zatem przeznaczony do uİytku braci, którzy gãosili kazania, aby ich sãowom nadaþ odpowiedniego charakteru. 5. Z pewnoĤciĈ na ostatnie lata İycia przypada caãa seria tekstów, które wiĈzaãy sič z orientacjĈ brata Franciszka w okresie po zatwierdzeniu Reguãy przez Honoriusza III pod koniec 1223 roku, o której wiemy zwãaszcza dzički niektórym wyraİeniom pojawiajĈcym sič w Testamentum: nie tyle dlatego, iİ zadrčczaã sič, by tak rzec, problemami zwiĈzanymi z zarzĈdzaniem Zakonu albo troszczyã o dyktowanie zasad dotyczĈcych pojawiajĈcych sič kwestii, ile dlatego, İe okolicznoĤci wielokrotnie skãoniãy go do uwidocznienia w faktach korzeni swojego fundamentalnego wyboru. 36

Do zasadniczej zmiennoĤci specyﬁcznej sytuacji instytucjonalnej i zakonnej odwoãywaã sič tekst, w którym wyodrčbniono „Regula pro eremitoriis data”, podczas gdy odzwierciedlaãa sič w nim raczej intensywnoĤþ form İycia eremickiego, doĤwiadczonego przez brata Franciszka i najbliİszych mu socii. Po prawdzie, forma İycia pustelniczego zostaãa jedynie marginalnie przewidziana w redakcji Regula non bullata, nie dostarczajĈc szczególnych wskazówek ani odnoĤnie zachowania, ani organizacji (1Reg 7,13): natomiast w Regule zatwierdzonej w ogóle o niej nie wspomniano. ZakãadajĈc istnienie pierwotnej osady eremickiej, charakterystycznej dla poczĈtków Zakonu Braci Mniejszych (na który taki nacisk kãadãy poboİne tradycje zebrane z czasem w hagiograﬁi franciszkaęskiej, a w szczególnoĤci w tradycji wywodzĈcej sič od brata Leona), odniesiono jĈ wrčcz do epoki bezpoĤrednio po ogãoszeniu postanowieę IV Soboru Lateraęskiego w kwestii prawnego uregulowania zgromadzeę zakonnych. 6. Do grupy tekstów napisanych w ostatnich latach wãĈczyþ naleİy krótki list do brata Antoniego z Lizbony, czyli brata Antoniego z Padwy, przesãany byþ moİe w okresie mičdzy koęcem 1223 roku, a poczĈtkiem roku 1224. Zachowany w nim zostaã styl interwencji brata Franciszka z tamtych lat, kiedy powtarzaã koniecznoĤþ przestrzegania zasad zawartych w Regule zatwierdzonej i zarazem przypominaã braciom o fundamentalnym pierwszeęstwie powoãania minoryckiego: upowaİnienie do nauczania teologii w zasadzie raczej powĤciĈgliwe, a dodatkowo w sãowach zbliİonych do wyraİeę z Testamentum (LA). 7. W szczególnoĤci czasownik „pisaþ” zastosowano wobec brata Franciszka, kiedy to do rozdziaãu VI „Forma vite ordinis sororum pauperum”, dla której Klara z Asyİu, bčdĈc na ãoİu Ĥmierci, otrzymaãa zatwierdzenie przez papieİa Innocentego IV w 1253 roku, zostaãy wãĈczone dwa teksty w stylu po raz kolejny przywoãujĈcym koęcowe polecenia Testamentum. Forma vivendi zawiera obietnicč 37

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

opieki nad zakonnicami zãoİonĈ przez brata Franciszka, której znaczenie bazuje na zmianach wprowadzonych w procesie redagowania Reguãy, aİ do jej ostatecznego zatwierdzenia. Podobnie consilium – ten sam termin pojawia sič na kartce dla brata Leona – jakiego Franciszek pragnĈã udzieliþ Klarze i jej siostrom w Ultima voluntas, polegaão na wezwaniu do wytrwaãoĤci w sequela Christi i nie porzucania najwyİszego ubóstwa. Z drugiej strony, podczas ostatnich lat İycia nasiliã sič proces instytucjonalizacji İeęskiego Zakonu, promowanego kilka lat wczeĤniej przez kardynaãa Hugolina z Ostii, w który stopniowo zostali zaangaİowani bracia z Zakonu Braci Mniejszych i niektóre wspólnoty zakonne wywodzĈce sič z ruchu franciszkaęskiego. 8. Takİe w stylu redagowania Testametum, którego tekst zostaã zdeponowany w Asyİu w okresie bezpoĤrednio przed jego ĤmierciĈ, zdradzajĈcym sãowne dyktowanie skrybie oraz brak rewizji ze strony redaktora, reﬂeksje brata Franciszka skondensowaãy sič w sposób prowizoryczny, chociaİ ostateczny. Wprawdzie od dãuİszego juİ czasu rozwaİaã on moİliwoĤþ pozostawienia „recordatio, admonitio et exhortatio” swoim braciom, jak wynika z innego testamentu podyktowanego bratu Benedyktowi „de Piratro”, kiedy brat Franciszek przebywaã w Sienie, w kwietniu-maju 1226 roku, którego treĤþ i okolicznoĤci powstania przekazane zostaãy jedynie w jednym zbiorze hagiograﬁcznym (Legenda antiqua [LP 17/ZA 59], skĈd pochodzi opowiadanie Speculum perfectionis [2Zw 87,13-19]). W nim zawarte zostaãy przyczyny, jakie zostanĈ szerzej wyãoİone w ostatnim piĤmie brata Franciszka: jego wolĈ byão udzielenie bãogosãawieęstwa wszystkim swoim braciom, takİe tym, którzy przyjdĈ po nim, i wyraİenie jedynie swojego pragnienia, aby miãowali sič nawzajem, aby miãowali i zachowali ubóstwo, i aby byli posãuszni duchownym i praãatom KoĤcioãa (TS). Po raz kolejny w Testamentum splatajĈ sič ze sobĈ elementy, których nie da sič rozãĈczyþ, gdyİ stanowiĈ od38

zwierciedlenie i Įródão orientacji, wedãug których brat Franciszek odczytaã fundamenty wãasnego zakonnego doĤwiadczenia w chwili, kiedy innym braciom pragnĈã pozostawiþ wãaĤnie owo „exemplum”, wykluczajĈc w sposób jawny, jakoby pismo to mogão byþ pojmowane jako kolejna reguãa, nawet jeĤli wielokrotnie jego dosãowna wymowa kazaãa myĤleþ raczej o nakazach zaãoİyciela Zakonu. Dzieje Ĥwičtego Franciszka z Asyİu, które po raz pierwszy zostaãy podane poboİnoĤci wiernych i naĤladownictwu braci w Vita beati Francisci, napisanej przez brata z Abruzji, Tomasza z Celano, po uroczystej kanonizacji przeprowadzonej przez papieİa Grzegorza IX w 1228 roku, miaãy w szczególnoĤci na uwadze wãaĤnie wskazówki wspomnianego tekstu. W pierwszej czčĤci Testamentum przewaİa wymiar „recordatio”, jako İe brat Franciszek zawarã w niej zdania dotyczĈce wãasnego İycia w oparciu o starannie wybrane epizody, aby podkreĤliþ przez nie najbardziej charakterystyczne dla wãasnych İyciowych wyborów wydarzenia: najpierw, na pãaszczyĮnie ĤciĤle osobistej, spotkanie z trčdowatymi, zrezygnowanie ze stanu Ĥwieckiego, wiara w KoĤcióã rzymski i w jego kapãanów oparta na gãčbokiej poboİnoĤci eucharystycznej (gdzie powracaã do „sanctissima nomina et verba eius scripta”: T 1-14); nastčpnie wraz z poczĈtkami minoryckiej fraternitas, od decyzji „vivere secundum formam sancti Evangelii” do zredagowania Forma vite potwierdzonej przez papieİa, do ubóstwa pierwszych fratres, sposobu modlenia sič duchownych i Ĥwieckich, praktyki minoritas w pracy i w uciekaniu sič do jaãmuİny, pozdrowienia pokoju (T 15-24). W wymiarze wspomnienia zostaãa nakreĤlona swego rodzaju pierwsza historia fraternitas, majĈc z pewnoĤciĈ na uwadze wszystko, co zostaão przykazane w Regule – nawet jeĤli w odmienny sposób – dla „religio fratrum”, które staão sič juİ zakonem. W drugiej czčĤci Testamentum pojawia sič intencja przystĈpienia do „admonitio” w celu wyraİenia w wyraĮny sposób tego, co najbardziej leİaão na sercu bratu Franciszkowi (T 25-26). Chociaİ nadal przywoãywane 39

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

sĈ sytuacje, które w okolicach 1221 roku inaczej zostaãy przedstawione w tekĤcie reguãy niezatwierdzonej przez KoĤcióã rzymski, miaã on na celu nie tyle postanowienia Reguãy zatwierdzonej przez papieİa Honoriusza III pod koniec 1223 roku, ile liczne listy papieskie dotyczĈce Zakonu Braci Mniejszych, ogãoszone poczĈwszy juİ od ostatnich tygodni tamtegoİ roku, w celu – i ze skutkiem – ratyﬁkowania na pãaszczyĮnie ustawodawczej kolejnych stadiów procesu instytucjonalizacji, zgodnie z orientacjĈ kurii, której brat Franciszek byã juİ w peãni Ĥwiadomy. Poprzez zastosowanie formy czasownikowej „caveant”, która wielokrotnie zostaãa wãĈczona do tekstu postanowieę reguãy niezatwierdzonej, brat Franciszek wprowadziã stanowcze napomnienia dotyczĈce ubóstwa mieszkaę braci i ich koĤcioãów oraz tymczasowoĤci ich dóbr, wzywajĈc ich do przestrzegania podstawowej zasady Reguãy: „Caveant sibi fratres ut ecclesias, habitacula paupercula et omnia que pro ipsis construuntur penitus non recipiant, nisi essent sicut decet sanctam paupertatem quam in regula promisimus, semper ibi hospitantes sicut advene et peregrini” (T 24). Po prawdzie, podczas gdy w liĤcie papieİa Honoriusza III Devotionis vestre z 31 marca 1222 roku, na drodze wyjĈtku zostaão przewidziane, aby bracia mniejsi posiadali koĤcioãy, by móc odprawiaþ w nich naboİeęstwa, w liĤcie Quia populares tumultus, który ten sam papieİ przesãaã 3 grudnia 1224 roku, nie tylko uznane to zostaão za oczywiste, ale objčto Zakon Braci Mniejszych przywilejami liturgicznymi przyznawanymi normalnie zgromadzeniom religijnym (decyzja ta zostaãa powtórzona przynajmniej trzykrotnie w listach adresowanych do róİnych praãatów francuskich mičdzy sierpniem, a wrzeĤniem 1225 roku). Do stwierdzeę Reguãy zatwierdzonej odsyãaã z kolei wprowadzony sãowami „Precipio ﬁrmiter per obedientiam” (T 25) zakaz zwracania sič do kurii rzymskiej z proĤbĈ o owe listy, które namnoİyãy sič w ciĈgu ostatnich lat: forma tekstu kaİe wrčcz przypuszczaþ, İe brat Franciszek miaã na myĤli w pierwszym rzčdzie trzy listy papieskie ogãoszone mičdzy paĮdziernikiem 1225, a marcem 40

1226 roku, a dotyczĈce braci mniejszych i braci kaznodziejów, którzy udawali sič z misjĈ do Maroka, gdyİ zawarte byãy w nich postanowienia zdecydowanie sprzeczne wobec praktyki minoritas przez braci. W trzeciej czčĤci tekstu, jako „exhortatio” skierowanej do fraternitas (sãowo preferowane przez niego w miejsce religio albo ordo), pojawiãa sič jasno postawiona kwestia posãuszeęstwa, obecna na poczĈtku Reguãy zatwierdzonej przez Honoriusza III i wyraĮnie wspominanej przez brata Franciszka w licznych listach, by wreszcie daþ miejsce dãugiej wstawce w Testamentum (27-33), którĈ rozpoczynajĈ niniejsze sãowa: „Et firmiter volo obedire ministro generali huius fraternitatis et alio guardiano, quem sibi placuerit michi dare”. Posãuszeęstwo zatwierdzonym przez papieİa zasadom, „sicut in regula continetur”, dotyczyão odmawiania oficjum, a dla nieposãusznych przewidziano dosyþ surowe kary, aİ do interwencji kardynaãa protektora wãĈcznie. WãaĤnie w tym punkcie brat Franciszek uznaã za konieczne dokãadne i jasne sprecyzowanie charakteru i celu tekstu, który dyktowaã: „Et non dicant fratres hec est alia regula; quia hec est recordatio, admonitio, exhortatio et meum testamentum, quod ego, frater Franciscus parvulus facio vobis fratribus meis benedictis propter hoc ut regulam quam Domino promisimus melius catholice observemus” (T 34), aby wskazaþ wãaĤnie na przestrzeganie Reguãy jako na ostojč przeciwko wewnčtrznym problemom Zakonu Braci Mniejszych oraz tym, wynikajĈcym ze stosunków z kuriĈ rzymskĈ. Ta sama terminologia powraca pod koniec Testamentum, gdzie brat Franciszek wzywa do unikania jakiejkolwiek formy komentarza Reguãy: „Et omnibus fratribus meis clericis et laycis precipio firmiter per obedientiam ut non mittant glosas in regula neque in istis verbis dicendo ita volunt inteliigi” (T 38), jak gdyby tekst Reguãy staã sič dla niego ostatniĈ ochronĈ i gwarancjĈ dla minoritas. Nacisk z jego strony na przypominanie, iİ wãaĤnie Testamentum nie stanowiã innej reguãy dla braci mniejszych, pojawiaã sič zresztĈ pod koniec caãej serii scripta brata Franciszka, do zachowania i przestrzegania których go41

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

rĈco, jeĤli nie kategorycznie, wezwaã swoich fratres. W takim znaczeniu rozumieþ naleİy polecenie: „Et semper hoc scriptum habeant secum iuxta regulam” (T 36), i z tego wzglčdu przed koęcowym bãogosãawieęstwem, jakiego brat Franciszek udzieliã po raz ostatni wszystkim braciom, kazaã wãĈczyþ stanowcze przykazanie dla hierarchii Zakonu, z kategorycznym wezwaniem, aby nie zmieniaþ tego tekstu, aby przestrzegaþ go wraz z ReguãĈ i czytaþ wraz z niĈ podczas kapituã, oraz aby nie zaopatrywaþ go w dodatkowe objaĤnienia (T 37-39).

Od sãów do Pism Pisma brata Franciszka, w wičkszoĤci dalekie od jego İywego gãosu, które dyktowaã skrybie, albo teİ od jego rčki, która kreĤliãa litery sãów, dostarczajĈ kolejnej istotnej serii informacji na temat dziejów relacji ģwičtego z Zakonem Braci Mniejszych i licznych elementów jego osobistego doĤwiadczenia zakonnego. 1. Juİ przed koęcem roku 1220 pewien angielski duchowny, Odon z Cheriton, student teologii w Paryİu, odnotowaã w swoim obszernym manuskrypcie zawierajĈcym ãacięskie mowy, pewne „exemplum” opowiedziane przez brata Franciszka w formie przypowieĤci, które na wzgórze Sorbony nad brzegami Senny najwyraĮniej przynieĤli pierwsi bracia mniejsi przybyli na Uniwersytet. I faktycznie, opowiadanie to ze skrajnĈ wyrazistoĤciĈ, z jednoznacznym smaczkiem ksičcia literatury rycerskiej w jčzyku romaęskim, przekazuje nam poglĈd, jaki brat Franciszek w owym czasie miaã na temat swoich relacji z kuriĈ rzymskĈ i z innymi fratres w chwili, kiedy kancelaria papieska wydaãa juİ pierwsze istotne i dotyczĈce ich dokumenty urzčdowe i rozpoczčãa proces instytucjonalizacji Zakonu Braci Mniejszych. 2. Do roli przybranej przez brata Franciszka wewnĈtrz religio braci mniejszych – w szczególnoĤci w latach, kiedy, 42

chociaİ nie odgrywaã funkcji instytucjonalnej w hierarchii Zakonu, zostaã dogãčbnie zaangaİowany w majĈcy go unormowaþ proces ustawodawczy – naleİy, jak sič wydaje, sprowadziþ serič krótkich tekstów zebranych w tradycji rčkopiĤmiennej pod jednĈ nazwĈ Admonitiones (albo „verba sacre admonitionis”), które w szczególny sposób ĤwiadczĈ o tym, jak brat Franciszek zwičĮle ujmowaã sãowa w swoich pismach. Admonitiones, chociaİ nie moİna uznaþ ich za „reportatio” w Ĥcisãym tego sãowa znaczeniu, jako İe chodzião o wezwania pozornie wypowiedziane w sposób stosunkowo nieformalny, ĤwiadczĈ o dbaãoĤci przykãadanej do zachowania – poczĈwszy od pewnej daty – sãów brata Franciszka, a ponadto, w jakiej mierze jemu samemu leİaão na sercu wypowiedzenie caãej serii opinii odnoĤnie do kwestii jego zdaniem zasadniczych dla osobistych wyborów, dla jego doĤwiadczenia zakonnego i dla wynikajĈcych z niego propozycji. W tym znaczeniu trudnoĤci dokãadnego ustalenia zbioru Admonitiones, w jakim zresztĈ wyraĮnie dostrzec moİna redakcyjnĈ ingerencjč ze strony uczonych braci, w odróİnieniu do innych pism brata Franciszka, która wyãania sič z róİnic w tradycji rčkopiĤmiennej, odzwierciedlajĈ konkretnĈ rzeczywistoĤþ jego wypowiedzi, które nierzadko przyjmowaãy inne formy literackie, na przykãad listu, jak to staão sič w przypadku Epistola ad clericos. Raczej trudno jest przypisaþ jakĈĤ datč zbiorowi „verba admonitionis” wypowiedzianym przez brata Franciszka, bĈdĮ teİ umieĤciþ Admonitiones w kontekĤcie okreĤlonych wydarzeę: dosyþ wyraĮnie widaþ, İe miaãy one przekazaþ szereg napomnieę uznanych za wyjĈtkowo znaczĈce, ãĈczĈc ze sobĈ teksty o nawet stosunkowo zróİnicowanej genezie (w kaİdym razie niekoniecznie zwiĈzane z kapituãami braci, ale bez wĈtpienia odwoãujĈce sič do problemów dotyczĈcych minoryckiej toİsamoĤci). Poza znaczeniem pierwszego admonitio, „De corpore Domini”, zwiĈzanym z fundamentalnymi przyczynami, dla jakich brat Franciszek otaczaã czciĈ Eucharystič, istotne miejsce zajmuje postaþ i bãogosãawieęstwa sãugi Paęskiego 43

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

(Np 11-28) oraz wyróİniajĈ sič polecenia dotyczĈce „perfecta obedientia” (Np 3) na potwierdzenie, İe w zbiorze, a wczeĤniej w sãowach brata Franciszka, ĤciĤle sič ze sobĈ wiĈzaãy kwestie stanowiĈce o minoritas i o jej wiernej realizacji w İyciu braci. 3. Do zbioru sãów wypowiedzianych przez brata Franciszka zaliczyþ moİna takİe „Laudes creaturarum” (czyli PieĤę sãonecznĈ albo teİ „Pochwaãč stworzeę”), których ukãad bardzo przypomina sposoby, na jakie brat Franciszek redagowaã „orationes” i inne teksty liturgiczno-naboİne: zastosowanie starowãoskiego z regionu Umbrii w miejsce ãaciny, który przynajmniej w czčĤci ukrywa biblijny wzorzec utworu, wywodzião sič, zresztĈ, z przeznaczenia tekstu „cum cantu” dla braci, którzy gãosili wiernym kazania. W tradycji wspomnieę wywodzĈcych sič od brata Leona, utwór, silnie unitarny w swojej koncepcji (do tego stopnia, iİ uznaþ naleİy, İe waga przypisana w nim niektórym tematom odzwierciedla obecnoĤþ wokóã postaci brata Franciszka duchownych przynaleİĈcych do religio), przypisywany byã pobytowi w klasztorze San Damiano w Asyİu w okresie jesieni i zimy 1224-1225 roku, zaĤ konkretne okolicznoĤci jego redakcji sprowadzone do stosunkowo dokãadnie zidentyﬁkowanych wydarzeę (LP 42-44/ZA 83-84), co nie znaczy, iİ naleİy domyĤlaþ sič czysto ustnego przekazu tekstu. Podczas ostatnich dwóch lat İycia brata Franciszka, tak w „Laudes creaturarum”, jak i w Testamentum, pojawiaãy sič informacje w zakresie ortodoksji „katolickiej”, które, chociaİ nie miaãy charakteru antyheretyckiego, naznaczaãy ukierunkowanie obiektywnie alternatywne wobec doktryn i wierzeę dualistycznych u wiernych przynaleİĈcych do koĤcioãów katarskich i wobec odrzucenia roli instytucji koĤcielnych, wspólne dla heretyków i nieprawomyĤlnych. 4. Do ostatnich lat jego İycia odsyãajĈ inne pisma, poĤwiadczone zresztĈ poĤrednio (i rozpowszechnione stosunkowo póĮno), poczynajĈc od swego rodzaju misterium reli44

gijnego, na jakie skãada sič mowa De vera letitia, ciekawa w szczególnoĤci ze wzglčdu na odzwierciedlenie w barwnej formie relacji brata Franciszka ze skrybĈ, bratem Leonem. W nim to styl „exemplum” przeniesiony zostaje z ust na pergamin poprzez pismo towarzysza. W tamtym okresie bowiem ģwičty najwyraĮniej troszczyã sič o powierzenie wspomnieę o gãčbokim znaczeniu wãasnego doĤwiadczenia zakonnego redakcji pism przez siebie dyktowanych, uznajĈc to za prawdziwy sposób stania sič przykãadem dla innych fratres z Zakonu Braci Mniejszych.

Podsumowanie W ciĈgu XIII wieku ĤwiadomoĤþ znaczenia tych tekstów w niektórych przypadkach zrodziãa sič stosunkowo szybko, o czym Ĥwiadczy rozpowszechnienie przez pierwszych fratres zza Alp anegdoty o kobiecie cičİarnej, zazdrosne przechowanie autografów przez brata Leona oraz scripta przez Klarč i siostry z San Damiano, a takİe wzglčdnie czčste mnoİenie sič kopii w tradycji rčkopiĤmiennej. Do kontekstu sposobu interpretacji, odsyãajĈcej niechybnie do problemów toİsamoĤci minoryckiej, powodujĈc czčsto sprowadzanie jej do wymiarów czysto ascetycznych, zaliczaão sič równieİ odniesienie do niektórych pism zawartych w İyciorysach i zbiorach hagiograﬁcznych, poczĈwszy od Vita beati Francisci Tomasza z Celano. Natomiast w materiaãach dostarczonych przez brata Leona, a póĮniej zgromadzonych w Compilatio Assisiensis, pojawiãy sič teksty dotyczĈce spraw praktycznych, ukazujĈce ze swej strony krytycznĈ rewizjč procesu ewolucji, która z biegiem czasu dokonaãa sič wewnĈtrz Zakonu. Wiele pism brata Franciszka powstaãych w tamtych latach, w wirze wydarzeę zwiĈzanych z unormowaniem Zakonu Braci Mniejszych oraz w niemalİe zawrotnym pogãčbianiu sič jego osobistego doĤwiadczenia religijnego, zdaje sič byþ, na pierwszy rzut oka, ĤciĤle zwiĈzanych z owym klimatem i z jego osobistymi reakcjami: zresztĈ, chociaİ pisma franciszkaęskie z pewnoĤciĈ odzwiercied45

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

lajĈ nierzadko przypadkowe okolicznoĤci, w jakich znalazã sič brat Franciszek i inni bracia, wielokrotnie wykorzystaã on takie okazje do ukazania woli wytrwania w doĤwiadczeniu naĤladownictwa Chrystusa i kroczenia Jego Ĥladami, aİ do peãnego upodobnienia sič do Niego. Roberto Rusconi

Bibliograﬁa Przy poszczególnych Pismach jest wskazana odnoĞna literatura we wstĊpach lub na zakoĔczenie wstĊpów. JednoczeĞnie, aby wiĊcej siĊ dowiedzieü, z historycznego punktu widzenia, o doĞwiadczeniu religijnym Ğw. Franciszka z AsyĪu, poleca siĊ dwa dzieáa zbiorowe: Frate Francesco d’Assisi. Akta XXI Kongresu miĊdzynarodowego, AsyĪ 14-16 paĨdziernika 1993 (Akta kongresów: Società internazionale di studi francescani oraz Centro interuniversitario di studi francescani, Nuova serie, 4), Spoleto 1994, a w szczególnoĞci: R. RUSCONI, “Clerici secundum alios clericos”: Francesco d’Assisi e I’istituzione ecclesiastica (s. 71-100), A. BARTOLI LANGELI, Gli scritti da Francesco. L’autografia di un “illitteratus” (s. 101-159), oraz E. MENESTÒ, Gli scritti di Francesco d’Assisi (s. 161-181); M.P. ALBERZONI i inni, Francesco d’Assisi e il prirno secolo di storia francescana, Turyn 1997, a w szczególnoĞci wkáad G.G. MERLO, Storia di frate Francesco e dell’Ordine dei Minori, G. MICCOLI, Gli scritti di Francesco, na stronach 3-32, 35-69; ponadto „hasáo” Francesco d’Assisi, santo (Francesco di Pietro di Bemardone), zredagowane przez R. RuSCONI w Dizionario biografico degli italiani, 49 (1997), s. 664-678.

Wydania Pism Pisma Ğw. Franciszka z AsyĪu byáy zbierane w wielu zbiorach manuskryptów Ğredniowiecznych (najwaĪniejszy spoĞród nich bez wątpienia jest kodeks 338, znajdujący siĊ w bibliotece Sacro Convento w AsyĪu), nie byáy jednak rozpowszechniane drukiem aĪ do wieków wspóáczesnych, kiedy to irlandzki brat àukasz Wadding opublikowaá w Anversa w roku 1623, BEATI PATRIS FRANCISCI ASSISIATIS Opuscula, wprowadzając nazwy siĊgające aĪ do dziĞ. Pierwsze wydanie krytyczne, którym dzisiaj dysponujemy, pochodzi z roku 1904, kiedy to jednoczeĞnie zostaáy wydane Analekten zur Geschichte des Franciscus von Assisi niemieckiego uczonego 46

H. BÖHMERA, oraz Opuscula sancti patris Francisci Assisiensis, które przygotowaá L. LEMMENS z Collegio S. Bonaventura di Quaracchi (Florencja). W roku 1976 zostaáo opublikowane nowe wydanie, które opracowaá K. ESSER po tytuáem: Die Opuscula des hl. Franziskus von Assisi. Neue textkritische Edition. Do tego wydania i do jego nowszej edycji poprawionej i uzupeánionej pod redakcją E. GRAU (1989), praktycznie odnoszą siĊ wszystkie táumaczenia na jĊzyki wspóáczesne, z jednym znaczącym wyjątkiem: wydanie dwujĊzyczne Écrits po redakcją Th. DESBONNETS’A (ParyĪ 1981). W odniesieniu do poszczególnych pism Franciszkowych warto mieü na wzglĊdzie niektóre szczególne wydania: V. BRANCA, Il Cantico di frate Sole. Studio delle fonti e testo critico, Florencja 1948 (drugie wyd. 1994); D.E. FLOOD, Die Regula non bullata der Minderbrüder, Werl i. W. 1967 (proponuje inną hipotezĊ w rekonstrukcji tekstu); A. BARTOLI LANGELI, Gli autografi di frate Francesco e di frate Leone (Corpus christianorum – Autographa Medii aevi, 5), Turnhout 2000.

WSTĉPY

— BRAT FRANCISZEK I JEGO PISMA —

RčkĈ brata Franciszka zostaãy napisane dwie chartulae, czyli kartki, liĤciki, rzecz jasna z pergaminu: jedna przechowywana jest w bazylice ģwičtego Franciszka w Asyİu i zawiera na obydwu stronach Laudes Dei altissimi oraz Benedictio fratri Leoni; druga znajduje sič w katedrze w Spoleto i jest krótkim listem. Obie zostaãy napisane dla brata Leona, który to – jako jedyny wĤród adresatów licznych listów Ĥwičtego Franciszka – zachowaã je. W pewnym momencie, po okresie, w którym nosiã pierwszĈ z nich przy sobie, postanowiã „opublikowaþ” jĈ, chociaİ w ograniczonym zakresie; inaczej rzecz sič miaãa z kartkĈ ze Spoleto, po której przez dãugi czas wszelki sãuch zaginĈã. Teksty znajdujĈce sič na obydwu pergaminach zostaãy skreĤlone „wãasnĈ rčkĈ” przez ģwičtego, co pozostaje poza wszelkĈ dyskusjĈ; z tego wzglčdu nabywajĈ one wyjĈtkowej wartoĤci w stosunku do innych tekstów przypisywanych Ĥwičtemu Franciszkowi. To nie wszystko. Ten „niewyksztaãcony” czãowiek potraﬁã pisaþ i przede wszystkim pisaã i kazaã pisaþ wiele. Poprzez to pragnienie pisania przejawia sič szczególna postawa kulturowa, o wielkiej intensywnoĤci i bogactwie, którĈ moİna zreasumowaþ czčsto stosowanĈ przez Franciszka formuãĈ – napisane boskie sãowa. PragnĈã on pisaþ, dyktowaþ, zachowaþ, przekazywaþ, pozostawiþ nietkničte „boskie sãowa”, rozumiane w ich najbardziej materialnym, konkretnym wymiarze. A bezpoĤrednim Ĥwiadectwem tego wszystkiego sĈ owe dwa wãasnorčczne teksty. Pismo Franciszka przynaleİy do typologii graﬁcznej okreĤlanej jako „minuskuãa zwyczajowa dla obszaru apenięskiego” i cechuje sič niektórymi typowymi formami alfabetycznymi (e, r, znakiem et), cičİkoĤciĈ i sztywnoĤciĈ kreski, oddzielaniem liter, niepewnĈ liniĈ. Owa uprosz103

AUTOGRAFY

— AUTOGRAFY —

czona i bezãadna minuskuãa zdradza minimalne i praktyczne umiejčtnoĤci piĤmienne, które nie wynikaãy, jakby moİna przypuszczaþ, z niepeãnego przebiegu nauczania szkolnego, lecz przynaleİaãy do kulturowej sytuacji, w jakiej znajdowali sič piĤmienni ludzie niewyksztaãceni – wydaje sič to wrčcz oksymoronem, odpowiada jednak dosyþ rozpowszechnionej sytuacji we Wãoszech tamtych czasów. Zatem Franciszek zdradza pewne umiejčtnoĤci piĤmienne, wykraczajĈce poza umiejčtnoĤci elementarne, które poãĈczone z jego kulejĈcĈ ãacinĈ prowadzĈ, jak widaþ, do pisma wysilonego i cičİkiego, ale równoczeĤnie niezwykle skutecznego. Z trzech napisanych przez Ĥwičtego Franciszka tekstów przeznaczonych dla Leona, Benedictio zostaão napisane w sformuãowaniach na swój sposób monumentalnych i sformalizowanych, co kaİe zakãadaþ, İe odpowiada ono wypracowanemu przez Franciszka modelowi dla jego litterae benedictionis (których Ĥwiadectwa odnajdujemy w İyciorysach). Pozostaãe dwa zawierajĈ liczne fragmenty trudne do odczytania albo teİ o niepewnej interpretacji. IstniejĈ tego róİne, ale ewidentne przyczyny. OdnoĤnie do Laudes, z jednej strony problemy Franciszka nasiliãy sič ze wzglčdu na trudnoĤci zwiĈzane z materiaãem piĤmienniczym oraz jego stanem ﬁzycznym, z drugiej – na zniszczonĈ powierzchnič chartula. JeĤli chodzi o list ze Spoleto, wĈtpliwoĤci biorĈ sič z licznych wydrapaę, poprawek, palimpsestów, koncentrujĈcych sič zwãaszcza przy przejĤciu do nastčpnej linii (co stanowião duİy problem dla posiadajĈcych elementarne piĤmienne wyksztaãcenie) – zjawiska obecnego zarówno w Laudes jak i w Benedictio, chociaİ w mniejszym stopniu. Pojawia sič tu pewien dylemat: komu – wybierajĈc mičdzy bratem Franciszkiem i bratem Leonem, czyli piszĈcym i adresatem oraz wãaĤcicielem listu – naleİy przypisaþ owe ingerencje? Nie zawsze ãatwo jest podaþ odpowiedĮ; niektóre z pewnoĤciĈ naleİĈ do Franciszka, inne do Leona, niektóre zaĤ sĈ wĈtpliwego autorstwa. We wszystkich przypadkach wyraĮna jest sprzecznoĤþ z poleceniem Ĥwičtego Franciszka, przekazanym przez Tomasza z Celano: „kiedy 104

poleciã spoİĈdziþ jakieĤ (listy) pisma z pozdrowieniami lub zachčtami, nie pozwalaã na wymazywanie z nich jakiejĤ litery lub sylaby, choþ czčsto byãa ona zbčdna lub nieodpowiednio wstawiona” (1Cel 82,5). Skoro nie İyczyã sobie tego w przypadku swoich listów napisanych przez innych, moİna przypuszczaþ, İe tym bardziej dotyczyão to listów napisanych wãasnorčcznie. Na przykãad Pratesi odrzuca ideč przypisania czegokolwiek Leonowi, w oczach którego wszelaka ingerencja „musiaãa jawiþ sič jako profanacja” (s. 23). Natomiast zarówno Ĥwičty Franciszek w chwili pisania dwóch listów, jak i Leon po otrzymaniu ich, nie przejmowali sič tym zbytnio. RzeczĈ naturalnĈ jest wyobraİenie sobie Franciszka skoncentrowanego nad narzčdziami (pióro, alfabet, ãacina), które nie byãy jego mocnĈ stronĈ. Leona – który byã z kolei litteratus – wyobraİamy sobie czytajĈcego owe teksty, poprawiajĈcego to tu, to tam (jednak nie w sposób systematyczny), aby uczyniþ gramatykč mniej zagmatwanĈ albo teİ charakter pisma bardziej odpowiednim, niemalİe przywãaszczajĈc je sobie: ale to jeszcze za maão, aby uznaþ go za interpelatora. Attilio Bartoli Langeli

Bibliograﬁa Na temat autografów, po za tym, co podają w komentarzach redaktorzy na nastĊpnych stronicach, w szczególnoĞci poleca siĊ: G. MICCOLI, Gli scritti di Francesco, in Francesco d’Assisi e il primo secolo di storia francescana (Biblioteca Einaudi, 1), Turyn 1997, s. 35-69; oraz C. PAOLAZZI, Gli “Scritti” tra Francesco e i suoi scrivani: un nodo da sciogliere, “Antonianum” 75 (2000), s. 481-497 – zasadniczymi dzieáami są: R. RUSCONI, Cultura e scrittura in Francesco d’Assisi: a proposito degli autografi, in Colloque franciscain, Bonifacio 1982, s. 51-62; A. BARTOLI LANGELI, Le radici culturali della “popolarità” francescana, in II Francescanesimo e il teatro medievale. Akta kongresu narodowego (San Miniato, 8-10 paĨdziernika 1982), Castelfiorentino 1984, s. 41-58; ID., Gli scritti da Francesco. L’autografia di un “illitteratus”, w: Frate Francesco d’Assisi. Akta XXI miĊdzynarodowego kongresu franciszkaĔskiego, Spoleto 1994, s. 123-134; ID., Gli autografi di frate 105

AUTOGRAFY

— AUTOGRAFY —

Francesco e di frate Leone (Corpus christianorum – Autographa Medii aevi, 5), Turnhout 2000, s. 11-75 (autor niniejszej bibliografii przewiduje, Īe niektórzy uczeni mogliby cytowaü powyĪszą monografiĊ pod tytuáem innym: Frater Francisais et frater Leo assisienses); C. PAOLAZZI, Per gli autografi di frate Francesco: dubbi, verifiche e riconferme, AFH 93 (2000), s. 3-28. Kto chce, moĪe czytaü (z wielką wyrozumiaáoĞcią i ostroĪnoĞcią) ekspertyzy grafologów: A. GARGANO, La personalità di s. Francesco d’Assisi emersa dali’analisi “grafo-psicologica”, “L’Aurora serafica” 43 (1972), n. 11, s. 23-25; G. MORETTI, I santi dalla loro scrittura. Esami grafologici, Rzym 1975, s. 45-48; V. DONATI, in B. Rossi, Invito a Francesco d’Assisi, Mediolan 1982, s. 23; A. PRATESI, L’autografo di san Francesco nel Duomo di Spoleto, in San Francesco e i francescani a Spoleto, Spoleto 1984, s. 17-26 (równieĪ w ID., Frustula palaeographica, Florencja 1992, s. 285-296).

106

— „CHARTULA” Z ASYĩU —

Na stronie wewnčtrznej pergaminu zapisane zostaãy Laudes Dei altissimi, na stronie zewnčtrznej zaĤ, „od sierĤci”, Benedictio fratri Leoni, rozdzielone przez rubryki samego brata Leona. Kartka zapisana zostaãa przez Ĥwičtego Franciszka pomičdzy sierpniem, a wrzeĤniem 1224 roku na Alwernii. Chodzi o niezwykle zuİytĈ kartč pergaminu, wykonanĈ z koziej skóry, wysuszonej i kruchej, o prostokĈtnym, zbliİonym do kwadratu ksztaãcie, szerokiej na okoão 10 cm i dãugiej na 13,5 cm; marginesy lekko nacičte i silnie Ĥciemniaãe; prawdopodobnie (jest to hipoteza wysuničta przez C. Paolazziego) dolny margines zostaã wyrównany, przy jednoczesnej utracie jednej bĈdĮ dwóch linii tekstu. Po bokach górnego brzegu przyczepiono dwa paski pergaminu, najwyraĮniej jako przymocowanie do ostensorium, wewnĈtrz którego od poczĈtku karta byãa wystawiona i noszona w procesji podczas okreĤlonych ĤwiĈt. Zostaãa dwukrotnie zgičta, tworzĈc prostokĈt o wymiarach 5 na 6 cm; zgičcie poziome spowodowaão uszkodzenie bãony, któremu zaradzono poprzez przylepienie cienkiego paska pergaminu. Zgičcie chroni stronč zewnčtrznĈ, uznawanĈ za waİniejszĈ (Benedictio) i pozostawia na zewnĈtrz stronč wewnčtrznĈ (Laudes). Zgičcia zbiegajĈ sič z liniami znaku Tau nakreĤlonego przez Franciszka w dolnej poãowie po stronie zewnčtrznej pergaminu: najwidoczniej najpierw zgiĈã kartč, a nastčpnie posãuİyã sič tak otrzymanymi liniami, jako przewodnikami dla wyznaczenia poprzecznej i osi znaku Tau. Zniszczenie, jakiemu ulegã list, jest bardzo znaczne i wynika ze sposobu, w jaki traktowaã go brat Leon, który nosiã go na sobie (w kontakcie ze skórĈ, w kieszeni habitu) jako przedmiot kultu zapewniajĈcy opiekč; byþ moİe 107

AUTOGRAFY

„Chartula” z Asyİu

— „CHARTULA” Z ASYĩU —

nie aİ do chwili Ĥmierci, jak zazwyczaj sič mówi, lecz do 1257-60 roku, jeĤli sãuszna jest hipoteza Klary Frugoni, podzielana przez Bartolego Langeli, İe w tym przedziale czasowym wrčczyã relikwič siostrze Benedykcie, przeoryszy zakonu ģwičtej Klary, wraz z tak zwanym Brewiarzem Ĥwičtego Franciszka i innymi pismami. Chartula dotarãa do Sacro Convento w Asyİu przed 15 lutego 1338 roku – byãa to data inwentaryzacji zakrystii klasztornej, podczas której byãa juİ opisana i znajdowaãa sič pod szkãem. Dzisiaj wystawiona jest w sali z relikwiami w bazylice asyskiej. Z czasu donacji dla przeoryszy klasztoru ģwičtej Klary pochodzĈ „rubryki” spisane rčkĈ brata Leona, które podane zostanĈ w dalszej czčĤci – dlaczego miaãby ich nie napisaþ wãaĤnie w chwili wrčczenia innym pergaminu? OkreĤla sič je „rubrykami” zarówno dlatego, İe napisane zostaãy czerwonym atramentem, jak i dlatego, İe pozostajĈ w tonie deklaracji i Ĥwiadectwa. Leon zamieĤciã je w wolnych miejscach na stronicy zawierajĈcej Benedictio, jako İe druga caãkowicie zostaãa zajčta przez Laudes: pierwsza rubryka, znajdujĈca sič ponad Benedictio, odwoãuje sič wãaĤnie do Laudes, druga i trzecia umieszczone sĈ pod dwoma sekcjami Benedictio i dotyczĈ tego tekstu. Leon sugeruje nastčpujĈcy porzĈdek lektury: Laudes i pierwsza rubryka dorsalna, Benedictio i rubryka dolna, formuãa z Tau i rubryka dolna; kolejnoĤþ w rzeczywistoĤci odpowiada materialnemu porzĈdkowi pisma, o czym powiemy za chwilč. Pierwsza i najdãuİsza rubryka rzuca Ĥwiatão na okolicznoĤci powstania Laudes: Franciszek napisaã je wãasnĈ rčkĈ, podczas „postu”, jaki odbyã od 15 sierpnia do 29 wrzeĤnia 1224 roku na Alwernii, „po widzeniu i przemowie Seraﬁna i po odciĤničciu stygmatów Chrystusa na jego ciele”. O chartula mówiĈ równieİ Tomasz z Celano w Memoriale (2Cel 49) oraz Bonawentura z Bagnoregio, zarówno w Legenda maior (1B 11, 9), jak i w Legenda minor (2B 4, 6); oni to, zdaniem Manselliego, posãuİyli sič – modyﬁkujĈc jĈ w wielu miejscach – opowieĤciĈ 108

potwierdzonĈ przez manuskrypt zwany Little. W wersjach tych epizod wolny jest od stygmatyzacji, chociaİ nadal umieszczony na Alwernii; nie wymienia sič imienia brata Leona, który staje sič anonimowym towarzyszem Ĥwičtego Franciszka. Brat ten – wedãug opowieĤci – padã oﬁarĈ wielkiej pokusy ducha, a nie ciaãa; pragnĈã od Franciszka „coĤ podnoszĈcego na duchu ze sãów Pana napisanego wãasnĈ rčkĈ” (co u Bonawentury staje sič „ze sãów Pana napisane dla umocnienia, rčkĈ Ĥw. Franciszka krótko skreĤlone”); baã sič jednak poprosiþ go o to; pomimo tego Franciszek, natchniony przez Boga, zwróciã sič do niego z proĤbĈ o papier i atrament: „PrzynieĤ mi kartč i atrament, poniewaİ chcč napisaþ sãowa Boİe i uwielbienia Jego, które rozwaİaãem w moim sercu”. Po ukoęczeniu tekstu powróciã do brata i rzekã: „Przyjmij tč kartč i zachowuj reguãč wiernie aİ do dnia twojej Ĥmierci”. Tak podaje ms. Little, podczas gdy Tomasz i Bonawentura pomijajĈ sãowo regulam i obiektem custodias czyniĈ samĈ carta. Dokument ten w kaİdym razie dokonaã wielu cudów: „zachowane pismo w przyszãoĤci dokonaão cudów”. Zatem, Franciszek stworzyã wpierw Laudes, stosujĈc stronč pergaminu „od ciaãa”: napisaã je dla brata Leona, ale „dzički czyniĈc Bogu za wyĤwiadczone sobie dobrodziejstwo”, zgodnie ze sãowami samego Leona. Potem na stronie „od sierĤci” dodaã bãogosãawieęstwo dla brata Leona, kierujĈc na niego, by tak rzec, wychwalenie mocy Boİej. Sam sposób powstania Benedictio jest kolejnym wykazaniem funkcji taumaturgicznej, recreabilis, jak mówiĈ hagiografowie, skoncentrowanej na Tau. Dokument ten przede wszystkim – oprócz zawierania tekstów majĈcych byþ czytanymi – traktowany byã jako przedmiot magiczny, posiadajĈcy siãč, który przez sam fakt bycia napisanym (przez tč, a nie innĈ osobč, w takich, a nie innych okolicznoĤciach i w taki, a nie inny sposób) zyskiwaã moc wpãywania na rzeczywistoĤþ. Attilio Bartoli Langeli

109

AUTOGRAFY

— „CHARTULA” Z ASYĩU —

Bibliograﬁa – Edycje: WADDING, s. 101; BÖHMER, s. 69-70; LEMMENS, s. 124-125; ESSER1, s. 89-93; ESSERit, s. 162-176; ESSER2, s. 134-146; BOCCALI, s. 264-265; FF, s. 45-48; ħF 337-342. Rubryki brata Leona zostaáy wydane w: L. LEMMENS, Testimonia minora saeculi XIII de S. Francisco Assisiensi, Ad Claras Aquas 1926, s. 40. – Monografie: D. LAPSANSKI, The Autographs on the “Chartula” of St. Francis of Assisi, AFH 67 (1974), s. 18-37; A. BARTOLI LANGELI, Gli scritti da Francesco, s. 123-134; ID., Gli autografi, s. 30-41; C. PAOLAZZI, Per gli autografi di frate Francesco, s. 17-28. – Eseje, opracowania, komentarze (poza tytuáami cytowanymi przy poszczególnych autografach): bibliografia do lat ‘50 w: O. Schmucki, Franciscus “Dei laudator et cultor”. De orationis vi ac frequentia in eius scriptis tum rebus gestis, “Laurentianum” 10 (1969), s. 32-33; J.P. Van Dijk, Saint Francis’ blessing of Brother Leo, AFH 47 (1954), s. 199-201; J.V. Fleming, The iconographic Unity ofthe Blessing for Brother Leo, FS 63 (1981), s. 203-220; Francesco d’Assisi. Storia e arte (katalog wystawy w AsyĪu z okazji osiemsetlecia narodzin), pod redakcją R. Rusconi, Mediolan 1982, s. 29-30, nn. 3.5; R. Manselli, Un giorno sulla Verna: san Francesco e frate Leone (1983), równieĪ w: Id., Francesco e i suoi compagni, Rzym 1995, s. 303-313; C. Frugoni, Francesco e l’invenzione delle stimmate. Una storia per parole e immagini fino a Bonaventura e Giotto, Turyn 1993, szczególnie s. 72-78; E. Menestò, Leone e i compagni di Assisi, in I compagni di Francesco e la prima generazione minoritica. Akta XIX Kongresu miĊdzynarodowego SISF i CISF, AsyĪ 17-19 paĨdziernika 1991 (Akta kongresów MiĊdzynarodowego Towarzystwa Naukowców FranciszkaĔskich oraz Centro interuniversitario di studi francescani, Nuova serie, 2), Spoleto 1992, s. 31-58: 44-45, 46-48.

110

— „CHARTULA” Z ASYĩU —

strona wewnčtrzna 1:

Tekst skãada sič z 16 linii, poczĈtkowo byþ moİe z 17. Pismo kreĤlone brunatnym, ciemnym atramentem, naraİone na szwank przez uİywanie pergaminu. Carlo Paolazzi (s. 22-28) zwraca uwagč, İe jeĤli prawdĈ jest, iİ poprzeczna linia znaku Tau po stronie dorsalnej zostaãa wykreĤlona po linii zgičcia w poãowie kartki, czčĤþ dolna jest krótsza od górnej o okoão 1 cm: co sugeruje, İe chartula utraciãa ostatniĈ linič tekstu. Moİna jednak odzyskaþ koęcowy fragment Laudes, o czym ĤwiadczĈ czternastowieczne rčkopiĤmienne Ĥwiadectwa. OdnoĤnie do tekstu odwoãano sič (wraz z uzupeãnieniem ostatniego wersu) do edycji Bartolego Langeli, Gli scritti da Francesco oraz Gli autografi, który poprawia najlepszĈ poprzedniĈ edycjč Lapsanskiego, The Autographs; ponadto wzičto pod uwagč propozycje podane przez Paolazziego w Per gli autografi di frate Francesco. W nawiasach kwadratowych umieszczono sãowa nieczytelne w oryginale, odzyskane na podstawie kopii chartula zawartej w manuskrypcie asyskim 344 (lata 1370-81). W autografie wszystkie sãowa zaczynajĈ sič maãĈ literĈ; zachowujemy takİe jego interpunkcjč i pisownič. Poniİej, mniejszym drukiem podajemy tekst pierwszej rubryki brata Leona napisanej na odwrotniej stronie.

Tekst byá napisany na skórze kozy (baraniej?), stąd teĪ w jĊzyku polskim zostaáy uĪyte nastĊpujące zwroty táumaczące wáoskie terminy: strona wewnĊtrzna – lato carne; strona zewnĊtrzna – lato pelo. 111

AUTOGRAFY

UWIELBIENIE BOGA NAJWYįSZEGO

— „CHARTULA” Z ASYĩU —

LAUDES DEI ALTISSIMI 1 2 3 4 5

6 7 8 9

11 12 13 14 15 16 17

[tu es sanctus dominus deus solus, qui facis mirabilia] [tu es fortis tu] es magnus. tu es altisimus [tu es omni]potens tu pater sante rex celi et [terre] tu es trinus et unus. dominus d[eus] [deo]rum tu es bonum omne bonum. summum b[onum] dominus deus vivus et verus. tu es caritas <powyİej: amor> [tu es sa]pientia tu es umilitas tu es pa[ciencia] <powyİej: tu es…> tu es securitas tu es qui[e]tas. tu es gaudi[um et] letitia <powyİej: tu es…> tu es iustitia [et] temperancia. [tu e]s divitia <powyİej: omnia nostra> asuﬁci[entia] tu es pulcritu[do] tu es mansuetudo tu es protetor tu es custos et defensor tu es fortitudo tu es refugium tu es spes nostra tu es ﬁdes nostra car[itas] <powyİej: tu es…> tu es tota dulcedo nostra [tu es] [vita eterna nostra magnus et admirabilis dominus deus omnipotens misericors salvator]

umilitas Franciszka zostaáo poprawione przez brata Leona początkowym h wpisanym powyĪej wersetu. 8. Nieczytelne sáowo w póĨniejszych manuskryptach (ale nie w asyskim 344) to pulcritudo, lecz niezbĊdne dopiero dalej, a jednak nie do pogodzenia ze wzglĊdu na maáo widoczne znaki; dyskusja u Lapsanskiego, s. 26-27. 8-9. quietas to báĊdnie napisane quies. 9. Nieczytelna czĊĞü dopisku powyĪej wersetu to nie spes nostra, jak podawaáy póĨniejsze manuskrypty (ale nie asyski 344). 12. defensor jest ostatnim sáowem; nie nastĊpuje po nim noster, jak podaje tradycja i jak przyjmują wspóáczeĞni wydawcy. 13. refugium, nie refrigerium (jak wyĪej). 16-17. Sáowa znajdujące poĞwiadczenie w póĨniejszej tradycji, zagubione w oryginale. 112

Ps 76,15 Ps 85,10; Io 17,11; Mt 11,25 Ps 135,2; 1Th 1,9 Ps 70,5 Ps 30,5; Ps 42,6 Resp., Media vita

— „CHARTULA” Z ASYĩU —

1 2 3 4 5

7 8

11 12 13 14

15 16 17

[Ty jesteĤ ģwičty, Pan Bóg jedyny, który czynisz cuda]. [Ty jesteĤ mocny]. Ty jesteĤ wielki. Ty jesteĤ najwyİszy. [Ty jesteĤ wszech]mogĈcy. Ty, o Ojcze ģwičty, Królu nieba i [ziemi]. Ty jesteĤ w Trójcy i jedyny. Pan B[óg] [nad bog]ami. Ty jesteĤ dobro, wszelkie dobro, najwyİsze d[obro]. Pan Bóg İywy i prawdziwy. Ty jesteĤ miãoĤciĈ doskonaãĈ, miãoĤciĈ. [Ty jesteĤ mĈ[droĤciĈ. Ty jesteĤ pokorĈ. Ty jesteĤ cier[pliwoĤciĈ]. <Ty jesteĤ…>. Ty jesteĤ bezpieczeęstwem. Ty jesteĤ ukojeniem. Ty jesteĤ radoĤc[iĈ i] weselem. <Ty jesteĤ…> Ty jesteĤ sprawiedliwoĤciĈ [i] ãagodnoĤciĈ. [Ty je[steĤ] w peãni <wszelkim naszym> bogactwem. Ty jesteĤ pičknoĤc[iĈ]. Ty jesteĤ ãagodnoĤciĈ. Ty jesteĤ opiekunem. Ty jesteĤ stróİem i obroęcĈ. Ty jesteĤ mocĈ. Ty jesteĤ ucieczkĈ. Ty jesteĤ nadziejĈ naszĈ. Ty jesteĤ wiarĈ naszĈ. Ty jesteĤ mião[ĤciĈ] doskonaãĈ. <Ty jesteĤ...> Ty jesteĤ caãĈ sãodyczĈ naszĈ [Ty jesteĤ] [wiecznym İyciem naszym. Wielkim i godnym podziwu Panem Bogiem wszechmogĈcym, miãosiernym Zbawicielem].

113

AUTOGRAFY

UWIELBIENIE BOGA NAJWYįSZEGO