Poradnik Spowiednika by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Giovanni Ciccola OFMConv Franciszek Targoñski OFMConv

PORADNIK SPOWIEDNIKA ASPEKTY BIBLIJNO-TEOLOGICZNE SAKRAMENTU POKUTY CENZURY, NIEPRAWIDŁOWOŚCI I PRZESZKODY W KODEKSIE PRAWA KANONICZNEGO

P ORADNIK

SPOWIEDNIKA

Giovanni Ciccola OFMConv Franciszek Targoñski OFMConv

PORADNIK

SPOWIEDNIKA

ASPEKTY BIBLIJNO-TEOLOGICZNE SAKRAMENTU POKUTY CENZURY, NIEPRAWID£OWO CI I PRZESZKODY W KODEKSIE PRAWA KANONICZNEGO

T³umaczenie z jêzyka w³oskiego: O. Bruno Adam Gancarz OFMConv O. Maurycy Wszo³ek OFMConv

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW Bratni Zew spó³ka z o.o.

ISBN 978-83-7485-023-0 Wszelkie prawa zastrze¿one.

Ksi¹¿ka ani ¿adna jej czê æ nie mo¿e byæ przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleñ nale¿y siê zwracaæ do wydawnictwa: Bratni Zew sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na ksi¹¿ki mo¿na sk³adaæ: Wydawnictwo OO. Franciszkanów Bratni Zew ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Adiustacja: Jolanta Kunowska Imprimi potest: Kuria Prowincjalna OO. Franciszkanów L.dz. 47/99, Kraków dnia 20. 02. 1999 r.

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW Bratni Zew spó³ka z o.o.

ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis tre ci

Franciszek Targoñski OFMConv SAKRAMENT POKUTY ............................................... 9 ASPEKTY BIBLIJNO-TEOLOGICZNE SAKRAMENTU POKUTY ..................................... 11 Konieczno æ nowego spojrzenia na Sakrament pokuty ................................................ 11 Biblijne i teologiczne pojêcie grzechu .......................... 13 Teocentryczny wymiar pokuty ...................................... 18 Pokuta jako powrót do Przymierza ................................ 19 Chrystocentryzm pokuty ................................................ 20 Eklezjalny charakter pokuty .......................................... 21 SAKRAMENT POKUTY W KATECHI MIE KO CIO£A KATOLICKIEGO ............................... 25 Racja istnienia Sakramentu pokuty ............................... 26 Konieczno æ pokuty wewnêtrznej. ................................ 27 Struktura i skutki pokuty ............................................... 28 ASPEKT PRAWNY SAKRAMENTU POKUTY ........ 31 Natura sakramentu ......................................................... 31 Sprawowanie sakramentu .............................................. 32 Szafarz sakramentu ........................................................ 33 Penitent .......................................................................... 35 5

OBOWI¥ZKI I ZADANIA SPOWIEDNIKA ........... 37 Istotne aspekty misji spowiednika .................................. 39 a) Wa¿no æ Sakramentu pokuty dla wychowania sumienia chrze cijañskiego ................................. 39 b) Pos³uga spowiadania obowi¹zkiem kap³anów ..... 43 c) Wymiar prawno-moralny Sakramentu pokuty ..... 44 d) Spowiednik obrazem ³agodno ci Chrystusa ........ 45 Kap³an szafarzem i osobi cie korzystaj¹cym z mi³osierdzia ................. 46 Postawy spowiednika .................................................... 51

Giovanni Ciccola OFMConv CENZURY ..................................................................... 57 Przestêpstwo .................................................................. 57 Kara ............................................................................... 58 Poczytalno æ kar ............................................................ 60 Okoliczno ci uwalniaj¹ce .............................................. 61 Okoliczno ci ³agodz¹ce ................................................. 63 Okoliczno ci prawnie ma³o wa¿ne ................................ 66 Okoliczno ci obci¹¿aj¹ce .............................................. 67 Wspó³udzia³ w przestêpstwie (por. kan. 1329). ............ 67 Zawieszenie kar ............................................................. 68 Ekskomunika (excommunica) ........................................ 70 Ekskomunika wi¹¿¹ca moc¹ samego prawa (latae sententiae) zastrze¿ona Stolicy wiêtej ......... 71 Ekskomunika wi¹¿¹ca moc¹ samego prawa (latae sententiae) zarezerwowana w sposób zwyk³y (simpliciter) ................................. 74 Interdykt (interdictum) .................................................. 76 Interdykt wi¹¿¹cy moc¹ samego prawa (latae sententiae) ...................................................... 77 Suspensa (suspensio) ..................................................... 79 6

Suspensa wi¹¿¹ca moc¹ samego prawa (latae sententiae) ...................................................... 80 Interdykt i suspensa wi¹¿¹ce na mocy samego prawa (latae sententiae) ............... 81 Ustanie kar ..................................................................... 82 Kary zarezerwowane Stolicy Apostolskiej .................... 82 Kary nie zarezerwowane Stolicy Apostolskiej ................................................. 82 Sposób odwo³ania siê w przypadku cenzury ................. 85 Szczególne uprawnienia spowiednika w zakresie wewnêtrznym sakramentalnym (in foro sacrametali) ................................................. 86 Szczególne upowa¿nienia nadane przez kan. 1357 § 1-2 ................................... 88 Jak zatem postêpowaæ w przypadku suspensy? ............ 89 Warto wiedzieæ i mieæ w pamiêci, ¿e... ........................ 90 NIEPRAWID£OWO CI I PRZESZKODY KANONICZNE ........................... 93 Nieprawid³owo ci przeszkadzaj¹ce w przyjêciu wiêceñ, a tak¿e wykonywania przyjêtych wiêceñ ................ 94 Nieprawid³owo ci, które przeszkadzaj¹ w przyjêciu wiêceñ ................................................. 95 Zwyk³e przeszkody zabraniaj¹ce przyj¹æ wiêcenia ................................ 96 Nieprawid³owo ci, które zabraniaj¹ wykonywania przyjêtych wiêceñ ................................................... 96 Zwyk³e przeszkody zabraniaj¹ce wykonywania przyjêtych wiêceñ ................................................... 97 Ignorancja nieprawid³owo ci i przeszkód ..................... 97 Zwielokrotnienie nieprawid³owo ci i przeszkód ........... 98 Przypadki dyspensy zarezerwowanej Stolicy Apostolskiej ................................................. 98 7

Przypadki, w których dyspensy mo¿e udzieliæ ordynariusz ...................................... 100 Spowiednik a nieprawid³owo ci i przeszkody kanoniczne ......................................... 101 Jak post¹piæ, gdy chodzi natomiast o dyspensê od nieprawid³owo ci lub przeszkody? ................... 102 Dyspensa z prawa w nagl¹cych przypadkach tajnych .................................................................... 103 Przestêpstwa powodujace cenzurê i nieprawid³owo æ .................................................. 103 Jak powinien postêpowaæ kap³an w tych przypadkach, w których zbiegaj¹ siê razem cenzura i nieprawid³owo æ? ......................... 105 A co z absolucj¹ z suspensy oraz z dyspens¹ od nieregularno ci? ................................................ 106 ANEKS ........................................................................ 109

Franciszek Targoñski OFMConv

SAKRAMENT POKUTY Wprowadzenie teologiczno-pastoralne Pokuta i sakrament pojednania nale¿¹ do najwa¿niejszych elementów Ko cio³a, obejmuj¹cych w swym ³onie grzeszników i ci¹gle potrzebuj¹cych oczyszczenia. A z drugiej strony, du¿o siê mówi dzisiaj o kryzysie Sakramentu pokuty, a w szczególno ci tzw. spowiedzi usznej , praktykowanej w Ko ciele przez ponad tysi¹c lat. W celu zreformowania obowi¹zuj¹cej praktyki pokutnej k³adzie siê nacisk na formê rozgrzeszenia zbiorowego bez indywidualnego wyznania grzechów lub te¿ zwraca siê uwagê na o¿ywienie rozlicznych mo¿liwo ci odpuszczenia grzechów, jakie kryje w sobie ¿ycie chrze cijañskie. Jan Pawe³ II w swoich licznych przemówieniach, zw³aszcza w corocznych spotkaniach z cz³onkami Penitencjarii Apostolskiej i spowiednikami, zachêca kap³anów i wiernych, by nie zniechêcaj¹c siê chwilowym kryzysem, odkrywali ustawicznie rado æ i piêkno Sakramentu pokuty w jego formie osobistego spotkania. Równie¿ niniejsze refleksje oparte na nauce Soboru Watykañskiego II, nowym Katechi mie Ko cio³a Katolickiego, Kodeksie Prawa Kanonicznego (z 1983 r.) i przemówieniach Papie¿a, chc¹ s³u¿yæ temu samemu celowi.

ASPEKTY BIBLIJNO-TEOLOGICZNE SAKRAMENTU POKUTY KONIECZNO Æ NOWEGO SPOJRZENIA NA SAKRAMENT POKUTY Na ogó³ okre la siê pokutê jako sakrament odpuszczenia grzechów, zaniedbuj¹c przy tym jego charakter dynamiczny. St¹d rodzi siê niebezpieczeñstwo widzenia pokuty jako pewnego rodzaju aktu magicznego, o charakterze obiektywnym, to jest aktu, który realizuje siê poza osob¹. Pokuta natomiast jest wydarzeniem sakramentalnym, wyra¿aj¹cym wysi³ek osobistego nawrócenia w celu oddalenia siê od grzechu i g³êbszego w³¹czenia siê w misterium paschalne Chrystusa. Dlatego winni my patrzeæ na ten sakrament jako na: a) pojednanie kap³ani, którzy s¹ wspó³pracownikami Chrystusa w dziele pojednania, przez Sakrament pokuty dokonuj¹ pojednania grzesznika z Bogiem i Ko cio³em; b) akt eklezjalny ci, którzy zbli¿aj¹ siê do Sakramentu pokuty, otrzymuj¹ z mi³osierdzia Boga przebaczenie obrazy Jemu wyrz¹dzonej a równocze nie dostêpuj¹ pojednania z Ko cio³em, któremu przez swój grzech zadali ranê, a który te¿ przyczynia siê do ich nawrócenia przez mi³o æ, przyk³ad i modlitwê. W takiej optyce pojêcie

grzechu bywa wyra¿one w potrójnej relacji: do Boga, do Ko cio³a i do bli niego. Pokuta nie koñczy siê z otrzymaniem rozgrzeszenia i wype³nieniem zado æuczynienia, lecz przeciwnie, jako sakrament nawrócenia, stanowi moment sakramentalny osobistego wysi³ku prowadzenia chrze cijañskiego ¿ycia: z niej ¿ycie chrze cijañskie umocnione sakramentalnie przez uczestnictwo w tajemnicy Krzy¿a, podejmuje drogê nawrócenia i doskonalenia blisko ci z Chrystusem. Nawrócenie jest oddaleniem siê i uwolnieniem od grzechu, i równocze nie zbli¿eniem do Chrystusa i umocnieniem Jego ¿ycia w nas. W wymiarze eklezjalnym, z jednej strony naszymi grzechami obra¿amy Ko ció³, jako widzialn¹ obecno æ ³aski Bo¿ej w wiecie, a z drugiej sprawiamy, ¿e Ko ció³ wziêty w swojej konkretno ci staje siê w nas grzesznym. Natomiast nasz¹ pokut¹ lub nawróceniem prosimy Ko ció³ o przebaczenie wyrz¹dzonej mu obrazy i oczyszczamy w nas sam Ko ció³, który ze swej strony przyjmuje zarówno grzech jak i osobist¹ pokutê, odczuwa i os¹dza grzech jako od³¹czenie grzesznika od swojej rzeczywisto ci ³aski, nak³ada zado æuczynienie (pokutê), reaguj¹c na to obiektywne od³¹czenie pokutnym od³¹czeniem na widzialnej p³aszczy nie sakramentu. Obecno æ grzechu w Ko ciele jest stwierdzeniem dogmatycznym wyra nie stwierdzonym przez Tradycjê i na bazie tego stwierdzenia mo¿na by³o mówiæ o Ko ciele grzesznym : nie tylko ze wzglêdu na jego pocz¹tek, o ile zosta³ wybawiony z grzechu i podniesiony do ³aski, lecz tak¿e ze wzglêdu na jego stan aktualny, grzech w nim jest nie tylko mo¿liwy, ale faktycznie w nim istnieje. Je¿eli Krzy¿ jest najwy¿szym objawieniem grzechu, mo¿emy to samo powiedzieæ o Ko ciele, bêd¹cym jego kontynuacj¹.

Ko ció³ ma wiadomo æ, ¿e zawsze potrzebuje oczyszczenia, o ile czuje obecno æ grzechu w sobie samym, jak równie¿ czuje swoj¹ grzeszno æ: odczuwa grzech jako swój w³asny grzech. A wiêc powinien on przeciwstawiæ siê grzechowi. Mo¿emy powiedzieæ, ¿e jego reakcj¹ przeciw grzechowi jest w³a nie Sakrament pokuty. Sakrament ten jest celebracj¹ Krzy¿a Chrystusa jako przebaczenia i zwyciêstwa nad grzechem i w tym, tylko w tym sensie, celebracj¹ pokuty ze wzglêdu na grzech. Penitent przystêpuje do sakramentu, poniewa¿ ³aska Krzy¿a ukaza³a mu jego sytuacjê grzechu i og³asza mu mi³osierdzie nad grzechem. W sakramencie penitent wyznaje , to jest celebruje i wys³awia s¹d, który Bóg wypowiada nad jego sytuacj¹, i w którym wyrok polega na przebaczeniu, oskar¿enie oddalenia w przyjêciu blisko ci, miara ciê¿ko ci grzechu w jego przebaczeniu.

BIBLIJNE I TEOLOGICZNE POJÊCIE GRZECHU Nawrócenie jako oddalenie od grzechu i powrót do Boga zak³ada wiadomo æ, ¿e grzech jest pozbawieniem zbawienia . Nale¿y wiêc przedstawiaæ w sposób odnowiony prawdziwie chrze cijañskie zrozumienie grzechu 1 . Dzi bowiem pojawi³o siê przekonanie, ¿e grzech nie jest naruszeniem prawa, lecz relacji istniej¹cej miêdzy Bogiem a cz³owiekiem. Dla Jezusa grzech nie jest niepos³uszeñstwem, jest pewnego rodzaju poddaniem siê rozpaczy, pewnego rodzaju zmêczeniem wewnêtrznym, jakim sposobem nieistnienia, 1

Commissione Teologica Internazionale, Documenta Documenti (1969-1985), Libreria Editrice Vaticana 1988, s. 409.

utraty w³asnego ¿ycia, prze¿ywania w³asnego ¿ycia, jakby by³o ono stracone 2 . Grzech sta³ siê symbolem sytuacji cz³owieka, zmierzaj¹cego do sta³ego i trudnego poszukiwania relacji z Bogiem, do nawi¹zywania ka¿dego dnia relacji z Nim. Nie z Bogiem znajduj¹cym siê w zasiêgu rêki, poznanym raz na zawsze, lecz z Bogiem, którego nale¿y ustawicznie poszukiwaæ, Biblia nie daje nam specyficznej definicji grzechu. Zawiera jednak rozliczne wyra¿enia, które pozwalaj¹ na zrozumienie rzeczywisto ci grzechu i jego ró¿nych aspektów. Oto niektóre wyra¿enia biblijne: 1) amartia = pozbawienie zbawienia (bezbo¿no æ, odrzucenie poznania Boga Rz 1, 18n.), zerwanie przymierza z Bogiem; 2) anomia = przeciwstawienie siê objawionej woli Bo¿ej (zwrócone przeciw Prawu Bo¿emu i przeciw Jego przykazaniom); 3) adikia = niesprawiedliwo æ i wina (odrzucenie ¿ycia wed³ug sprawiedliwo ci); 4) pseudos i skotos = k³amstwo i ciemno ci (zaprzeczenie prawdzie Boga, Jezusa Chrystusa, który jest Drog¹, Prawd¹ i ¯yciem J 14, 6 i prawdzie samego cz³owieka, niedoj cie do wiat³a, pozostanie w ciemno ci). Z tego wynika, ¿e ka¿dy grzech znajduje siê w relacji z Bogiem¸ stanowi niesprawiedliwo æ przeciw bli niemu, lub to wszystko, co niszczy wspólnotê ¿ycia z Bogiem lub co rani Ko ció³3 . wiadomo æ i zrozumienie grzechu mo¿na 2

Drewermann E. , w: Actualité religieuse dans le monde, 116/ 93, cyt. przez ADISTA 2/1994, 9. Por: 1) Bóg obdarzy³ ludzi takimi dobrami jak ¿ycie i zdrowie. Zleci³ im ziemiê, a¿eby nad ni¹ panowali i korzystali z jej dóbr. Bóg zadecydowa³ tak¿e, by cz³owiek wzrasta³ w rodzinie. Pragn¹³, by w ród ludzi panowa³a jedno æ, zgoda i wzajemna serdeczno æ. Taka jest wola Bo¿a, lub inaczej mówi¹c plan stwórczy wobec ludzi, którego celem jest dobro ka¿dego cz³owieka i wszystkich ludzi. Na stra¿y woli Boga stoj¹ przykazania przez Niego ustalone. Ka¿da niesprawiedliwo æ wy-

zatem otrzymaæ jedynie przez pouczenie Boga i Jego orêdzie zbawienia, poprzez rozbudzenie odnowionego i pog³êbionego poczucia Boga 4 . Je¿eli grzech jest oddaleniem od Boga, jego przebaczenie mo¿e przyj æ tylko od Boga. Ta prawda z punktu widzenia biblijnego jest niepodwa¿alna. Zachodzi jednak pewne zró¿nicowanie w okre leniu natury grzechów. W Nowym Testamencie mówi siê o grzechach, które wy³¹czaj¹ z królestwa Bo¿ego i wspólnoty chrze cijañskiej, jak: rozwi¹z³o æ, cudzo³óstwo, pederastia, chciwo æ... (por. 1 Kor 6, 9n.; 5, 1-13). S¹ to wszystkie zachowania pogañskich greków potêpione przez Paw³a, nale¿y je wiêc uwa¿aæ za ciê¿kie pod wzglêdem moralnym. Natomiast brak tych zachowañ okre la nowo æ ¿ycia chrze cijan. Inne grzechy s¹ kwalifikowane jako powszednie. Ca³a Tradycja poucza o tym rozró¿nieniu miêdzy grzechami ciê¿kimi a nieciê¿kimi. Teologia moralna posoboro-

rz¹dzona innym, jak wrogo æ, uszkodzenie zdrowia, zniszczenie rodziny, pozbawienie dobrego imienia, jest przeciwko woli Bo¿ej, i dlatego jest grzechem. 2) Bóg pragnie by miêdzy Nim a lud mi panowa³a jedno æ. Objawi³ siê ludziom, swoim s³owem powo³a³ ich do ¿ycia z sob¹, obdarowa³ ich swoim ¿yciem. Kto nara¿a siê na utratê wiary, zaniedbuje modlitwê, nie oddaje nale¿nej czci Bogu, niszczy t¹ jedno æ i pope³nia grzech. 3) Ko ció³ jest Nowym Ludem Bo¿ym, zjednoczonym z Bogiem. Jego zadaniem jest oddawaæ cze æ Bogu i prowadziæ wszystkich ludzi do zjednoczenia z Nim. Dlatego Ko ció³ jest wiêty i powinni byæ wiêtymi wszyscy jego cz³onkowie (por. Ef 5, 25-26). Chrze cijanin, który grzeszy, pomniejsza wiêto æ Ko cio³a i zadaje mu jakby ranê. Nawet w wypadku grzechu ukrytego, Ko ció³ w nim staje siê mniej wiêty. Poza tym, rana zadana przez grzech Ko cio³owi utrudnia równocze nie jedno æ ludzi z Bogiem. Zatem ka¿dy grzech jest niesprawiedliwo ci¹ wyrz¹dzon¹ Ko cio³owi. Documenta, cyt., s. 409.

wa, natomiast, pos³uguje siê trójdzielnym rozró¿nieniem grzechu: grzech miertelny, grzech ciê¿ki, grzech powszedni. Grzech miertelny mia³by polegaæ na opcji fundamentalnej przeciw Bogu; grzech ciê¿ki dotyczy³by z³amania obiektywnej normy moralno ci katolickiej, która uwa¿a pewne zachowania jako moralnie ciê¿kie ; grzech powszedni natomiast, dotyczy³by pewnych braków, które nie naruszaj¹ w sposób istotny normy moralnej. Usi³owano wiêc zast¹piæ podzia³ dwudzielny trójdzielnym: crimina (peccata capitalia), peccata gravia, i peccata venialia. Z punktu widzenia nauki tradycyjnej rozró¿nienie to ma znaczenie na p³aszczy nie fenomenologicznej i opisowej, lecz na p³aszczy nie teologicznej nie mo¿na odrzuciæ podstawowej ró¿nicy, która oddziela tak od nie powiedziane Bogu. Pomiêdzy stanem ³aski i grzechu nie da siê w sposób istotny umie ciæ trzeciego stanu5 . Wolno æ osoby ludzkiej nale¿y rozpatrywaæ z punktu widzenia jej relacji do Boga. Cz³owiek jest w stanie powiedzieæ Bogu «nie» nie tylko przez wyra n¹ opcjê, lecz równie¿ przez swoje wybory egzystencjalne. Po grzechu pierworodnym tak¿e i pozytywnej odpowiedzi cz³owieka towarzyszy serce podzielone . Cz³owiek nie jest w stanie ¿yæ i anga¿owaæ siê w sprawy Boga w sposób definitywny i ca³kowity. Grzech zatem, stanowi czê æ subiektywnej natury cz³owieka. Jest rzeczywisto ci¹ subiektywn¹, to znaczy nie nale¿y do planu stworzenia. Z tej rzeczywisto ci cz³owiek nie mo¿e zostaæ ponownie oczyszczony, jak tylko przez samego Boga. Temu cz³owiekowi wolnemu i uwarunkowanemu, zostaje zaproponowana moralno æ obiektywna przykazania. Z jednej strony jest przykazanie, które zobowi¹zuje w sposób powa¿ny, wymagaj¹c aktu ca³kowicie wolnego, a z dru5

Por. Jan Pawe³ II, Enc. Veritatis splendor (1993), nn. 69-70.

giej przykazanie, które zobowi¹zuje w sposób lekki; normalnie przekroczenie tego ostatniego mo¿na kwalifikowaæ jako grzech tylko w sposób analogiczny; jednakowo¿ przez to nie mo¿na go lekcewa¿yæ. Podobne zachowanie bowiem wp³ywa na opcjê wolno ci i mo¿e byæ lub staæ siê wyrazem decyzji fundamentalnej 6 . Ta za jest koncepcj¹ teologiczn¹ grzechu ciê¿kiego, o którym Ko ció³ naucza, gdy mówi o nim jako o wyborze przeciwko Bogu lub jako o odrzuceniu Boga. To samo zachodzi, gdy Ko ció³ widzi ciê¿k¹ obrazê Boga w ka¿dym wa¿nym czynie przeciwnym mi³o ci chrze cijañskiej, w postêpowaniu, które w materii wa¿nej narusza porz¹dek ustanowiony przez Stwórcê, a przede wszystkim w zamachu na godno æ osoby ludzkiej. Decyzja fundamentalna okre la (...) sytuacjê moraln¹ cz³owieka. Jednak¿e, pojêcie decyzji fundamentalnej nie dostarcza kryterium zdolnego konkretnie do rozró¿nienia miêdzy grzechem ciê¿kim a nie ciê¿kim: pojêcie takie s³u¿y raczej do wyja nienia teologicznego tego, czym jest grzech ciê¿ki 7 . Grzech ciê¿ki mo¿e zmieniæ decyzjê fundamentaln¹, chocia¿ nie ka¿dy poszczególny grzech ciê¿ki stanowi rewizjê decyzji fundamentalnej. Wed³ug tradycji ko cielnej i teologicznej, dla chrze cijanina, który znajduje siê w stanie ³aski i uczestniczy normalnie w ¿yciu sakramentalnym Ko cio³a, moc ³aski sprawia, ¿e nie jest on tak ³atwo wystawiony na niebezpieczeñstwo grzechu ciê¿kiego, i ¿e grzech ten nie wchodzi normalnie w ¿ycie chrze cijañskie 8 . W Biblii zarówno grzechu jak i nawrócenia nie rozumie siê tylko w sensie indywidualistycznym. Wrêcz przeciwnie, w³a nie u proroków Starego Testamentu, Bóg potêpia, w 6 7 8

Documenta, cyt., s. 413. Tam¿e, s. 415. Tomasz z Akwinu, De veritate 27, 1 ad 9).

imiê Przymierza, grzechy przeciwne sprawiedliwo ci spo³ecznej . Biblia widzi cz³owieka jako w³¹czonego w solidarno æ ludu i ca³ej ludzko ci (...). Z drugiej strony, ju¿ prorocy VI i VII wieku przed Chrystusem odkrywaj¹ odpowiedzialno æ osobist¹ ka¿dego cz³owieka. W koñcu nawrócenie do Jezusa Chrystusa wzywa jednostkê do wyzwolenia siê z w³asnych afektów narodowo ciowych i wprowadza do nowego ludu Bo¿ego, obejmuj¹cego wszystkie narody 9 . £aska nawrócenia wymaga od cz³owieka potrójnej odpowiedzi: 1) rzeczywistej przemiany serca, nowego ducha i uczuæ, nawrócenia i pokuty, jako opcji fundamentalnej osoby ukierunkowanej ku Bogu, ca³kowitego wyrzeczenia siê grzechu; 2) publicznego wyznania winy i przyrzeczenia poprawy (por. Jr 36, 5-7).

TEOCENTRYCZNY WYMIAR POKUTY Tre æ orêdzia biblijnego wyra¿a siê w tym, a¿eby by³y objawione istota Boga i Jego chwa³a, a¿eby przysz³o Jego Królestwo, by wype³ni³a siê Jego wola, i aby imiê Jego by³o uwielbione. Temu odpowiada pocz¹tek Dekalogu: Ja jestem Panem Bogiem twoim... Wymóg ca³kowitego oddania siebie Bogu i bli niemu osi¹ga w Jezusie tak¹ wznios³o æ i g³êbiê tre ci oraz radykalizm, ¿e przewy¿szaj¹ one nawet wymogi Starego Testamentu. Natomiast grzech, przeciwnie, jest postaw¹ i dzia³aniem cz³owieka, który nie uznaje Boga i Jego Królestwa. Dlatego te¿ w Pi mie wiêtym bywa on okre lany jako niepos³uszeñstwo, ba³wochwalstwo i absolutyzowanie autonomii cz³owieka w jego pretensjach do samowystarczalno ci. I tak, oddalaj¹c siê od Boga i zwra9

Documenta, cyt. , s. 367n.

caj¹c siê w sposób nieuporz¹dkowany do wielko ci stworzonych, cz³owiek... nie osi¹ga prawdy swego bytu stworzonego, alienuje samego siebie. Zwracaj¹c siê na nowo, przez nawrócenie, do Boga swego pocz¹tku i celu, cz³owiek odnajduje tym samym sens w³asnego istnienia 10 . Centralna pozycja Boga nie pomniejsza warto ci stworzenia, lecz stanowi jakby sygna³, który wskazuje cz³owiekowi s³uszny kierunek, poprawny sposób ustawienia siê wobec tego wszystkiego, co Bóg da³ mu do dyspozycji. Dzisiejsza kwestia ekologiczna jest tak¿e zaproszeniem do poszanowania obecno ci Boga w stworzeniu.

POKUTA JAKO POWRÓT DO PRZYMIERZA W Biblii idea Boga jest okre lana przez ideê Przymierza. Bóg bywa tam opisywany jako kochaj¹cy oblubieniec, Ojciec pe³en mi³osierdzia (dives in misericordia), zawsze gotowy do przebaczenia i pojednania, zawsze gotowy do odnowienia swojego Przymierza. Oczywi cie, tak¿e gniew Bo¿y jest rzeczywisto ci¹, która pokazuje, ¿e Bóg w swojej mi³o ci czuje siê w³¹czony w z³o znajduj¹ce siê w wiecie, reaguj¹c na niesprawiedliwo æ i k³amstwo. W tej perspektywie grzech jest opisywany jako zerwanie Przymierza, które bywa przyrównywane do cudzo³óstwa. U Proroków, do wiadczenie ³aski i wierno ci Bo¿ej stanowi pierwsze i ostatnie s³owo Przymierza. Co wiêcej, u Jezusa, radykalizm potrzeby i wezwania do nawrócenia, zostaj¹ w³¹czone w Jego orêdzie zbawienia. Jezus nadaje Ewangelii absolutne pierwszeñstwo nad Prawem. Co nie znaczy, ¿e wed³ug Jezusa, nie istniej¹ ¿adne wymogi moralne; istniej¹, tylko, ¿e Jego wymagania moralne i wezwanie do 10

Tam¿e, s. 356n.

nawrócenia nie daj¹ siê zrozumieæ i zrealizowaæ inaczej jak tylko w kontek cie Dobrej Nowiny. Mi³o æ Ojca i Jego uprzedzaj¹ca wola przebaczenia stanowi¹ pierwszy element wyzwolenia cz³owieka, s¹ zachêt¹ a równocze nie umo¿liwieniem jego nawrócenia i ca³kowitego oddania siê Bogu. Nawrócenie i pokuta nie s¹ wiêc aktami czysto ludzkimi, lecz darem ³aski. Dlatego te¿ ograniczony tylko do w³asnych usi³owañ nawrócenia, cz³owiek zostaje poddany zawsze sytuacji grzechu, niesprawiedliwo ci, niepokoju, niewoli, a to wszystko uniemo¿liwia nawrócenie. Tylko Bóg mo¿e uzdrowiæ cz³owieka w jego najg³êbszej istocie i zapewniæ mu jako ciowo nowy pocz¹tek, daj¹c mu serce nowe. To nie my jednamy siê z Bogiem, lecz Bóg, za po rednictwem Chrystusa, dokonuje naszego pojednania z Nim 11 .

CHRYSTOCENTRYZM POKUTY Ju¿ Stary Testament skierowuje swój wzrok ku Nowemu Przymierzu, które obdarzy cz³owieka sercem nowym i duchem nowym (Jr 31, 31-33). Nowy Testament jest wiadomy tego, ¿e owo obiecane Przymierze ju¿ zosta³o zrealizowane w osobie Chrystusa. I tutaj nawrócenie polega na decyzji pojêtej na rzecz Jezusa, w którym siê dokonuje przyj cie Królestwa Bo¿ego. By nie przedstawiaæ tej idei w sposób abstrakcyjny, Jezus ³¹czy swoje orêdzie z cierpieniem (Mk 12, 1-12) i mêczeñstwem (Mk 14, 25). Cierpienie i mieræ Chrystusa dokonuje siê w miejsce ludzi niezdolnych do pokuty i grzeszników. W nastêpstwie czego, postêpowanie za Jezusem ukrzy¿owanym udziela naszej pokucie jej podstawowego kszta³tu. Przez swój krzy¿ Jezus dokona³ 11

Tam¿e, s. 367n.

nowej determinacji w egzystencjalnej sytuacji cz³owieka. W Jezusie, Bóg zaanga¿owa³ siê w sytuacjê cz³owieka, dokonuj¹c pojednania wiata z sob¹. W mierci Chrystusa umiera stary cz³owiek, znajduj¹cy siê w nieprzyja ni z Bogiem i rodzi siê nowe stworzenie (2 Kor 5, 14-17), nieoddzielone ju¿ od Boga przez grzech. W admirabile commercium, w którym Sprawiedliwy zosta³ wymieniony za niesprawiedliwych, cz³owiek uzyska³ sprawiedliwo æ przed Bogiem; sprawiedliwo æ, która nie mo¿e zostaæ zniszczona przez ¿aden grzech cz³owieka. Tak¿e i w swoim grzechu cz³owiek do wiadcza tej pokuty, która jest uczestnictwem w ¿yciu, w cierpieniu Jezusa Chrystusa, poniewa¿ w Nim zosta³ definitywnie i radykalnie pojednany z Bogiem.

EKLEZJALNY CHARAKTER POKUTY Dzie³o odkupienia, mimo swego wymiaru kosmicznego i ustawicznie realizuj¹ce siê przez Ducha wiêtego, jest zwi¹zane w cis³y sposób z Ko cio³em, który nie przestaje byæ znakiem sakramentalnym przebaczenia i pojednania. Jest on w dalszym ci¹gu znakiem wybawienia ubogich, nawrócenia grzeszników i tych, którzy s¹ prze ladowani. Jednym s³owem, Ko ció³ jest znakiem sakramentalnym pojednania dla wiata. Ta natura Ko cio³a wymaga, a¿eby chrze cijanie byli lud mi braterskiego przebaczenia, za wzorem Boga, który przebacza. Dobra nowina o zbawieniu ze strony Boga prowadzi nas jeszcze do innego aspektu: grzech nie tylko obra¿a mi³o æ Boga, lecz tak¿e zadaje ranê samemu Ko cio³owi, w³a nie o ile jest on znakiem pojednania Boga z lud mi i ludzi miêdzy sob¹. Istnieje cis³y zwi¹zek miêdzy obraz¹ Boga a obraz¹ mi³o ci bli niego. Ka¿dy grzech jest nie tylko odrzu-

ceniem mi³o ci Boga, lecz tak¿e odrzuceniem Ko cio³a, jako znaku pojednania i ³aski. W konsekwencji, ka¿de przebaczenie nie mo¿e przyj æ inaczej jak tylko za po rednictwem Ko cio³a. Z pewno ci¹ grzech nie zostaje przebaczony, gdy brak jest osobistego ¿alu, ale w obecnym porz¹dku Opatrzno ci jego przebaczenie jest uzale¿nione od wype³nienia pozytywnej woli Chrystusa, który zwi¹za³ odpuszczenie z pos³ug¹ Ko cio³a, a przynajmniej z rzeczywist¹ wol¹ skorzystania z niej jak najszybciej, gdy nie ma mo¿liwo ci odbycia od razu spowiedzi sakramentalnej 12 . Nie ma przebaczenia win bez Ko cio³a. Tu Ko ció³ jest synonimem bli niego. W³adza odpuszczania grzechów, która nale¿y do Chrystusa (por. Mk 2, 1-12), zosta³a tak¿e udzielona ludziom (Mt 9, 8). W niektórych tekstach Nowego Testamentu (por. szczególnie Mt 18, 17) wystêpuje na pierwszym planie Ko ció³ rozumiany jako ca³o æ (...). Chocia¿ nie jest wymieniona jasno grupa osób upowa¿nionych do odpuszczania grzechów, mo¿na powiedzieæ, ¿e to zadanie zostaje przekazane w sposób szczególny w³adzy apostolskiej Ko cio³a. Ta w³adza apostolska zostaje pos³ana w miejsce Chrystusa i za jej po rednictwem (...). W tym punkcie zwi¹zek 12

Por: Nie jest zatem zgodna z wiar¹ chêæ sprowadzenia odpuszczenia grzechów do kontaktu, ¿e tak powiem, prywatnego i indywidualnego miêdzy sumieniem poszczególnego wiernego i Bogiem. Z pewno ci¹ grzech nie zostaje przebaczony, gdy brak jest osobistego ¿alu, ale w obecnym porz¹dku Opatrzno ci odpuszczenie jest uzale¿nione od wype³nienia pozytywnej woli Chrystusa, który zwi¹za³ odpuszczenie z pos³ug¹ Ko cio³a, a przynajmniej z rzeczywist¹ wol¹ skorzystania z niej jak najszybciej, gdy nie ma mo¿liwo ci odbycia od razu spowiedzi sakramentalnej (Jan Pawe³ II, Niezast¹piona warto æ sakramentu pokuty. Przes³anie Ojca wiêtego do spowiedników, L’Oss. Rom. , 16. III. 2002, s. 5.

miêdzy ogóln¹ w³adz¹ nauczania i s¹dzenia udzielon¹ aposto³owi Piotrowi nabiera swojego znaczenia. W³a ciwie w tym, co dotyczy win wykluczaj¹cych z królestwa niebieskiego, zachodzi konieczno æ, by w³adza przebaczenia lub zatrzymania grzechów by³a zlecona temu, kto otrzyma³ klucze królestwa niebieskiego. Wina, która odnosi siê zasadniczo do Boga i Ko cio³a, nie mo¿e zostaæ zneutralizowana, jak tylko przez autentyczne i jednoznaczne s³owo przebaczenia, wypowiedziane w imieniu Chrystusa i moc¹ Jego autorytetu. Specjalnej w³adzy wymaganej w tym wzglêdzie, Chrystus udzieli³ urzêdowi, znajduj¹cemu siê na szczycie Ko cio³a, który zapewnia pos³ugê jedno ci. Krótko mówi¹c: wykluczenie z pe³nej jedno ci z Ko cio³em (...) ma warto æ w niebie (wobec Boga) i oznacza wykluczenie od sakramentów zbawienia, a w szczególno ci od Eucharystii. Przywrócenie do pe³nej komunii ko cielnej stanowi równocze nie pojednanie z Bogiem . To pojêcie, jakie mia³ Ko ció³ staro¿ytny odno nie Sakramentu pokuty, nale¿y na nowo wdra¿aæ ja niej w wiadomo æ Ko cio³a w kaznodziejstwie i katechezie 13 . Pokuta sakramentalna wi¹¿e siê ci le z innymi sakramentami, chocia¿ nie uto¿samia siê we wszystkim z nimi. Nie uto¿samia siê, np. z chrztem i wymagana jest przez takie sakramenty jak Eucharystia i Namaszczenie chorych, które s¹ okre lane jako sakramenty ¿ywych. Zasadnicza struktura Sakramentu pokuty jest ju¿ ukazana w Ko ciele pierwotnym (...). Istota tego sakramentu polega (...) na fakcie, ¿e pojednanie grzesznika z Bogiem dokonuje siê w pojednaniu z Ko cio³em 14 . Znak Sakramentu pokuty zawiera dwa wymiary: 1) antropologiczny, który polega na aktach penitenta, wyra¿a13 14

Documenta, cyt. , ss. 377, 379, 381. Tam¿e, s. 383.

j¹cych nawrócenie (¿al, wyznanie grzechów, zado æuczynienie); 2) eklezjalny: wspólnota ko cielna, pod kierownictwem biskupa i kap³anów, ofiaruje w imieniu Jezusa przebaczenie grzechów, okre la konieczne formy zado æuczynienia, modli siê za grzesznika i czyni pokutê w solidarno ci z nim, a¿eby zagwarantowaæ mu pe³n¹ komuniê ko cieln¹.

Jan Paweł II wielokrotnie, zwłaszcza w corocznych spotkaniach z członkami Penitencjarii Apostolskiej i spowiednikami, zachęcał kapłanów i wiernych, by nie zniechęcając się chwilowym kryzysem, odkrywali ustawicznie radość i piękno Sakramentu pokuty w jego formie osobistego spotkania. Niniejsza książka, ciesząca się wielkim uznaniem od wielu lat, jest bardzo dobrym poradnikiem przede wszystkim dla kapłanów pragnących dobrze służyć wiernym w konfesjonale. Zawiera wyśmienite wprowadzenie teologiczno-pastoralne i syntezę zagadnień prawnych omówionych w aspekcie ich użyteczności dla kapłana spowiednika. Wyjaśnia również pojęcia przestępstwa i kary. G. Ciccola OFMConv jest franciszkaninem w Prowincji Marchijskiej Braci Mniejszych Konwentualnych (Franciszkanów). Od wielu lat jest spowiednikiem w Penitencjarii Apostolskiej, w której pełnił obowiązki prefekta. Prowadzi zajęcia ze spowiednictwa dla studentów przygotowywujących się do kapłaństwa na Papieskim Wydziale Teologicznym św. Bonawentury w Rzymie. F. Targoński OFMConv należy do Prowincji Matki Bożej Niepokalanej Braci Mniejszych Konwentualnych (Franciszkanów). Jest profesorem teologii na Papieskim Wydziale Teologicznym św. Bonawentury w Rzymie. Spod jego pióra wyszło wiele prac z dziedziny teologii moralnej. Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów www.bratnizew.pl

ISBN 978-83-7485-023-0

Zapraszamy do księgarni internetowej: www.bratnizew.pl

Bieżący katalog książek uzupełniony, poszerzony i zaktualizowany jest na stronie www.bratnizew.pl