Post dla zdrowia ciała i ducha. Poradnik by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Antonio Gentili

Post dla

zdrowia ciaĹ&#x201A;a i ducha Poradnik

Post dla zdrowia ciaĹ&#x201A;a i ducha

Błogosławione to ciało, które dla duszy pracuje (przysłowie)

Antonio Gentili

Post dla zdrowia ciała i ducha Poradnik

Tłumaczenie z języka włoskiego Magdalena Osocha

Kraków

Copyright wydania polskiego © 2015 by Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” spółka z o.o. ISBN 978-83-7485-253-1 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Konsultacje do wydania polskiego: Lek. med. Elżbieta Rzadkosz – specjalista medycyny rodzinnej

Adiustacja polonistyczna: Jolanta Kunowska

Na okładce: Scena z życia św. Benedykta BRIDGEMAN ART LIBRARY / BE&W

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis treści Szanowny Czytelniku! ...................................................9 Wprowadzenie............................................................... 11 Część 1 POST W TEORII I.

Post: potrzeba naturalna i doświadczenie religijne..................................... 17 Potrzeba naturalna ............................................. 17 Cztery warunki............................................... 18 Doświadczenie religijne ...................................... 21 Łaska postu ....................................................22 Ramka 1. Poczwórny charakter postu ...............24 Post i powstrzymanie się od spożywania pokarmów mięsnych w nauce Kościoła .........25 Okresy i dni pokuty ........................................25 Post absolutny i post ascetyczny .................... 27 Ramka 2. Chrześcijański sens postu i abstynencji ...................................................28 Post, medytacja i modlitwa ................................30 Powrót do stanu pierwotnego......................... 31 Regeneracja „bierna” ......................................33 Proces samoobjawienia ..................................35 Modlitwa ........................................................36 Wewnętrzny lekarz i psychoterapeuta ........... 37

II.

Kwaliﬁkujące aspekty postu ..............................39 Zakres postu .......................................................39 Motywacje ........................................................... 41 Ramka 3. Post w Biblii .......................................43 Warunki ..............................................................44 Nawrócenie serca i zmiana życia ....................... 47

III.

Zmienne losy postu .............................................49 Post na przestrzeni wieków ................................49 Rzut oka na historię chrześcijańską .................. 51 Pierwsze chrześcijańskie tysiąclecie ..............53 Drugie tysiąclecie ...........................................54 Wezwanie Nieba..................................................56 Wewnętrzne pojednanie.................................. 57 Zmierzch i odrodzenie ........................................59 Do lektury i reﬂeksji .........................................60 „Korzyści ﬁzyczne i duchowe z poszczenia” .................................................. 61 Post uwalnia od fałszywego ograniczenia ...................................................63 Interpretacja postu w kulturze współczesnej ...................................................66 Doświadczenie postu w chrześcijaństwie, judaizmie i islamie .........................................68 Post w kręgu katolickim..................................... 73 Część II POST W PRAKTYCE

IV.

Post, droga do całkowitego wyleczenia .............. 79 Zaczniemy od świadectwa ..................................80 Trudności do pokonania .....................................82 Post leczniczy ......................................................83 Przypadek ojca Häringa ................................85

Co się dzieje w trakcie postu .............................. 87 Przygotowanie ....................................................88 Rady, jak właściwie praktykować post...............89 Post samodzielny ...........................................90 Przejście przez pustynię .................................92 Łagodniejsze formy .............................................92 Pościć jedząc ..................................................93 Praktyczne wskazówki .......................................94 Post 24 lub 36 godzinny .................................95 Post trzydniowy ..............................................96

Post 4-10 dniowy ............................................96 Doświadczenie................................................97 Co powinno się robić, a czego nie można robić .................................98 VI.

Post, odpoczynek ﬁzjologiczny .......................... 101 Post a wyczerpanie ........................................... 101 W przypadku choroby ....................................... 103 Choroby przewlekłe........................................... 105 Czas trwania postu........................................... 107 Działanie odtruwające ................................. 108 Ponowne rozpoczęcie odżywiania .................... 109 Przeciwwskazania ....................................... 110 Do czytania i reﬂeksji ..................................... 111 Pochwała wstrzemięźliwości ............................ 111 Post, asceza potrzeby i wychowanie pragnienia .............................120 Należy pościć staczając walki wewnętrzne i przyjmując właściwy pokarm ....................124 Część III POST PRZY STOLE

VII. Duchowa natura jedzenia .................................129 Zasiądźmy do stołu ...........................................129 Ramka 4. Dekalog jadalni ................................ 132 Część IV POST MIĘDZY WIERSZAMI VIII. Aforyzmy o poście ............................................. 137 Czym jest i jak działa ....................................... 137 Duchowość......................................................... 141 Modlitwa i jałmużna......................................... 146 Eucharystia....................................................... 150 Wpływ na życie społeczne ................................ 151 Stosunek do jedzenia ........................................ 152

APENDYKSY I

Na „tydzień postu i medytacji”: ćwiczenia duchowe, ﬁzyczne i oddechowe ........ 157

Zabiegi oczyszczające przed rozpoczęciem postu ................................. 166

III

Kombinacje żywieniowe.................................... 184

Szanowny Czytelniku!

Poszczenie jest piękne i dobrze wpływa na zdrowie! Praktykowane przez wiele religii hartuje i rozwija ducha. Nieocenione są też korzyści, jakie przynosi dla naszego zdrowia psychicznego i ﬁzycznego. Jednakże pod jednym warunkiem: post musi być przeprowadzony rozsądnie! Nie traktuj więc tej książki jako podręcznika do bezkrytycznego odchudzania się. Nie można lekkomyślnie stosować zaleceń dotyczących postu i odżywiania się, gdyż może to prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych. Należy zachować umiar w jedzeniu i piciu i stosować odpowiednie diety, dopuszczalne przy aktualnym stanie zdrowia. Jakakolwiek decyzja odnośnie przeprowadzenia postu musi być skonsultowana z lekarzem rodzinnym (internistą), gdyż skutki nierozsądnego stosowania postu mogą być poważne (włącznie ze zgonem). Musimy pamiętać, że inną dietę stosują hindusi (oczyszczanie organizmu przy pomocy płukania żołądka, jelit), uprawiający jogę, inaczej odżywiają się mieszkańcy basenu Morza Śródziemne9

go, inaczej Skandynawowie. Filozoﬁa życia, religia również mają wpływ na sposób odżywiania się (por. judaizm, chrześcijaństwo, islam) i poszczenia, dlatego podejmując praktykę postu i te uwarunkowania powinno się brać pod uwagę. Wydawca

Wprowadzenie Myśląc o Judycie... O Judycie, dzielnej niewieście, dzięki której Bóg pozwolił jej ludowi odnieść jedno z najbardziej znanych zwycięstw, jakie opisuje Biblia, czytamy, że „pościła przez wszystkie dni oprócz uroczystości i radosnych świąt domu izraelskiego. Była piękna i na wejrzenie bardzo miła” (Jdt 8,6-7). W świetle tego świadectwa, chcielibyśmy spojrzeć na post jako na praktykę, która przywraca nam pierwotną harmonię – kiedy Bóg po stworzeniu człowieka zobaczył, „że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre” (Rdz 1,31) – i zapowiada życie zmartwychwstałe, gdzie będziemy „jak aniołowie w niebie” (Mk 12,25). Także my dojdziemy do przekonania, że poszczenie jest piękne i dobre! Jednak nie będziemy proponowali standardowych diet dla kobiet, które prowadzą do anoreksji i są w modzie, oraz które nie mają nic wspólnego z celami duchowymi, jakie pragniemy rozpatrzyć w tej książce. A jeszcze mniej sądzimy, by post miał być traktowany jako narzędzie przesadnej troski o zdrowie, bądź jako performance ﬁzyczne. Oto jak potoczą się nasze rozważania. Przede wszystkim, przedstawimy dwa aspekty postu, czyli 11

poszczenie jako wymóg naturalny i jako doświadczenie religijne, aby od razu skupić się na głębokim sensie jaki ma post. Następnie zbadamy ważne aspekty tej praktyki przedstawiając jej ostateczny cel: nawrócenie serca i zmianę życia. W konsekwencji, duży rozdział poświęcony jest na dokumentowanie ścisłego związku między poszczeniem a medytacją i modlitwą. Zrekonstruujemy historię postu przez wieki. W ten sposób zostanie utorowana droga do ponownego podjęcia starej i zawsze aktualnej praktyki (Część I). Rozpoczynając zatem rozważania od kilku świadectw dojdziemy do meritum praktyki postu i jego konkretnego stosowania zgłębiając jego charakter terapeutyczny i dokumentując dobroczynne skutki dla zdrowia i zdrowego trybu życia (Część II). W następnej części powrócimy do pokarmów i wymogów właściwego odżywiania się. Bowiem to jest właśnie efekt poszczenia (Część III). Tekst został wzbogacony o Ramki, w których przedstawione zostały poszczególne aspekty oraz antologiczne Wstawki do czytania i reﬂeksji. Zebraliśmy w końcu obszerny zbiór Aforyzmów, które dokumentują, że praktyka poszczenia zajmowała ważne miejsce na przestrzeni wieków w chrześcijańskim, i nie tylko chrześcijańskim, świecie (Część IV). Książka kończy się trzema Apendyksami. W pierwszym przedstawiono, w jaki sposób można pościć przez dłuższy czas podczas dni skupienia (Na „Tydzień postu i medytacji”: ćwiczenia duchowe, ﬁzyczne i oddechowe). Drugi wyjaśnia, jak można przeprowadzić poprzedzające post (i w trakcie trwania postu) oczyszczenie, dzięki któremu post będzie w pełni skuteczny (Praktyki oczyszczenia przed rozpoczęciem postu). Trzeci zwraca uwagę na związek 12

z potrawami i odpowiednie „kombinacje” dla właściwego żywienia się (Kombinacje żywieniowe). Podczas pisania tej książki szczególnie pomagali mi Lucerna Pari, Fabio Giambarini, Giuseppe Fuschini, Paolo Picco i Viviana Bossi, którym serdecznie dziękuję, natomiast pracę tę dedykuję wszystkim zachowującym post, którzy dotychczas posługiwali się i w przyszłości będą się posługiwać Tygodniami postu i medytacji, które znajdują się w Domu rekolekcyjnym Eulipio.

Część 1

Post w teorii

„I Pan Zastępów skierował do mnie to słowo: «Tak mówi Pan Zastępów: Post z czwartego, post z piątego, post z siódmego i post z dziesiątego miesiąca niech się zamieni dla narodu judzkiego w radość, wesele i święto przyjemne. Ale miłujcie prawdę i pokój!»” (Za 8,18-19) Wielką praktyką post, praktyką chrześcijańską. (Święty Augustyn)

I. Post: potrzeba naturalna i doświadczenie religijne Potrzeba... moda... tęsknota za przeszłymi czasami...? W najbardziej prestiżowym katolickim słowniku duchowości napisano, że „ponowne odkrycie postu z pewnością będzie ważnym czynnikiem odnowy moralnej”1. Lecz po co pościć? Odpowiedź uzyskamy zastanawiając się nad dwoma aspektami postu, czyli analizując post jako potrzebę naturalną oraz jako doświadczenie religijne.

Potrzeba naturalna Parafrazując autora biblijnego moglibyśmy powiedzieć, że jest czas, by się żywić i czas, by pościć. Czy ludzki organizm normalnie przez połowę doby (od kolacji do porannego śniadania) nie powstrzymuje się od pokarmów i napojów? Tak samo jak jedzenie, również post jest potrzebą, którą instynktownie zaspokajamy w trudnych czy stresujących sytuacjach; kiedy zakłócony jest nasz stan ﬁzyczny 1

Dictionnaire de spiritualité, Paryż 1974, tom 8, col. 1174. 17

i psychiczny; w zależności od pory roku i klimatu dostarczając organizmowi więcej jedzenia w zimie niż w lecie. Powiedziano, że „prawdziwe szczęście jest niemożliwe bez prawdziwego zdrowia, zaś prawdziwe zdrowie jest niemożliwe bez rygorystycznego kontrolowania zmysłu smaku. Wszystkie pozostałe zmysły zostaną automatycznie poddane kontroli, kiedy kontroli zostanie poddane podniebienie. A ten, kto ujarzmił własne zmysły, naprawdę zdobył świat wewnętrzny i staje się częścią Boga”2. Starożytni – wspomina o tym na przykład Porﬁriusz (233/234-305 po Chrystusie) cytując Homera w traktacie o Powstrzymaniu się od spożywania pokarmów mięsnych3 – twierdzili, że pożywienie jest codzienną opłatą, jaką płacimy nie tylko życiu, lecz także śmierci, jedynie nieśmiertelni bogowie żyją wdychając zapachy niebieskie.

Cztery warunki Post jest ﬁzjologicznym odpoczynkiem, który sprzyja procesom usunięcia trucizn z zazwyczaj przekarmionego organizmu (nie zapominajmy, że choroby wynikające z dobrobytu przynoszą więcej oﬁar niż wojny i że 60 milionów Włochów je za 80 milionów). Sprzyjają mu następujące warunki: 1) akceptacja i stopniowanie, które gwarantują osiągnięcie efektów, jak w przypadku każdej innej terapii;

M. Gandhi, Antiche come le montagne, Milano 1973, s. 149-150.

Porﬁriusz, Astinenza dagli animali, 4,20,13, Milano 2005, s. 335.

2) stan ﬁzyczny, psychiczny i duchowy, w którym unika się trwonienia energii (przepracowanie, stres, itd.); 3) wybór odpowiedniego środowiska: „Jeśli chcemy jak najbardziej skorzystać z postu, musimy podjąć go w odpowiednim środowisku; zawsze uznawano tę potrzebę odosobnienia, pokoju i spokoju... Własny dom jest bardzo niewłaściwym miejscem na podjęcie postu, albowiem z pewnością napotka się na opór innych członków rodziny i sąsiadów”4. „Ten, kto pości musi być mentalnie przygotowany na stawianie oporu tym, którzy natychmiast, martwiąc się o niego, powiedzą mu, że zachoruje i umrze jeśli nie będzie jadł”5. Przeciwnie, bardzo korzystne jest podjęcie postu podczas dni skupienia lub rekolekcji, a jeszcze korzystniej jest brać udział w seminariach poszczenia i medytacji (patrz Apendyks I); 4) czas stosowania postu. Święty Jan Chryzostom (ok. 345-407), jeden z wielkich chrześcijańskich nauczycieli, pisze: „Post jest lekarstwem (pharmacon), dla którego trzeba znać odpowiedni czas (kairos), kiedy należy go zażywać, jak się nim posługiwać i jaka powinna być ilość (posologia) leku, i warunki klimatyczne, i naturę regionu, i porę roku, i odpowiednią dietę, i wiele innych rzeczy”6. Obowiązuje jednak zasada, że „post jest pożyteczny w każdym czasie dla tego,

H.M. Shelton, Digiunare per guarire, Roma 1981, s. 162-163.

Paramahansa Yoganada, L’eterna ricerca dell’uomo, Roma 1980, s. 113-114.

Jan Chryzostom, Omelia III al popolo antiocheno, 3 (PG 49,50). 19

kto go podejmuje chętnie”7. Idealnie jest pościć całą dobę, od rana do rana lub od wieczora do wieczora. Częstotliwość stosowania postu (co tydzień, miesiąc, rok...) trzeba wypróbować i określić samemu. Pomówimy o tym później, natomiast teraz powiedzmy o dwóch niezbędnych kwestiach. Przede wszystkim, trzeba mieć wielkie poczucie odpowiedzialności za siebie, w potrójnym tego słowa znaczeniu. Albowiem podejmując post: 1) jesteśmy wezwani, by odpowiadać (wyraz „odpowiedzialny” pochodzi od respondeo: [przypis tłumacza: niemożliwa do oddania w jęz. polskim gra słów: responsabile – odpowiedzialny i rispondere – odpowiadać]) za nas samych bez okoliczności łagodzących i bez udawania; 2) jesteśmy ponaglani, by zatroszczyć się o siebie, w szczególności obarczyć się ciężarem (responsabile pochodzi od pondus [jak wyżej]) naszego ciała i tego wszystkiego, co negatywnego zebraliśmy; 3) jesteśmy wezwani, by ustanowić oblubieńczy stosunek (responsabile od spondeo, żenić) między ciałem a duchem, tak by powróciła wielka harmonia w całym naszym życiu. Druga kwestia to umiarkowanie bądź rozsądek, o którym mówią duchowi autorzy, kiedy zalecają praktykowanie „rozsądnych lub umiarkowanych postów”8 i wypełniania ich skrupulatnie, czyli sumiennie9. „Niektórzy – tak rozważają – wytrzymują post dwu lub trzydniowy, niektórym nie wystarcza 7

Bazyli Wielki, Omelia II sul digiuno, 2 (PG 31,185).

Battista Carioni da Crema, Via de aperta verità, Venezia 1532, s. 14, por. Detti notabili, Firenze 1936, s. 49 i 83 oraz w: Padre Zaccaria, Con le mani e con li piedi, Milano 2000, s. 52 i 76.

Jan Chryzostom, Omelia III, cyt., 3 (PG 49,51).

porządne i codzienne śniadanie; wszakże należy dostosować się do wieku, budowy ciała i przyzwyczajenia i, bez poczucia winy, zachować naturę, której zepsucie byłoby nietaktem”10.

Doświadczenie religijne Zaczniemy od kilku stwierdzeń świętego Pawła, które umieszczają problem związku z pokarmami we właściwym kontekście: jedzenie i poszczenie są doświadczeniami wpisanymi w logikę istnienia i nabierają wartości religijnych, które wyzwalają je z ich obojętnego, bądź neutralnego charakteru oraz sprawiają, że są one wyrazem najstarszych wartości. „Do wszystkich w ogóle warunków jestem zaprawiony: i być sytym, i głód cierpieć, obﬁtować i doznawać niedostatku” (Flp 4,12). „Bo królestwo Boże to nie sprawa tego, co się je i pije, ale to sprawiedliwość, pokój i radość w Duchu Świętym” (Rz 14,17). W konsekwencji, „kto jada wszystko – jada dla Pana. Bogu przecież składa dzięki. A kto nie jada wszystkiego – nie jada ze względu na Pana, i on również dzięki składa Bogu” (Rz 14,6). „Przeto czy jecie, czy pijecie (...) wszystko na chwałę Bożą czyńcie” (1 Kor 10,31). „Ponieważ wszystko, co Bóg stworzył, jest dobre, i niczego, co jest spożywane z dziękczynieniem, nie należy odrzucać. Staje się bowiem poświęcone przez słowo Boże i przez modlitwę” (1 Tm 4,4-5).

Padre Zaccaria, Con le mani e con li piedi, cyt., s. 77. 21

Sam Paweł stwierdza, że często był wycieńczony „w licznych postach” (2 Kor 11,27; por. 6,5).

Łaska postu Pościć oznacza „pozbawiać się czegoś w różny sposób, w zależności od osoby i warunków pracy i zdrowia. Jednakże, kiedy znajdziemy się w obliczu łaski postu, która oczyszcza, uspokaja i odnawia organizm nie wpędzając go w chorobę i nie niszcząc zdolności przyjęcia i pogody ducha, to ten dar ewidentnie musi zostać nie tylko rozpoznany, lecz pielęgnowany” 11. Zauważmy, że wyrażenie „łaska postu” występuje na przykład w pismach Bazylego Wielkiego (ok. 330-379), doktora Kościoła, który stwierdza, że „prawdziwego postu” nauczył nas prorok Izajasz, jak to nieco dalej udokumentujemy 12. Post pozwala zatem człowiekowi otworzyć się na inny głód, inny pokarm, inną sytość i przemienia go z „cielesnego” w „duchowego”, czyli osobę coraz mniej zależną od instynktu i egoizmu, a coraz bardziej kierującą się rozsądkiem i miłością. Uczniom, którzy zachęcali „Rabbi, jedz!”, Chrystus odpowiedział: „Ja mam do jedzenia pokarm, o którym wy nie wiecie” (por. J 4,31-32). Uściśla, że pokarm ten dotyczy woli Ojca Niebieskiego, czyli przyjścia Królestwa w nas i na świecie, i jest nim Słowo Boże. Faktycznie, poprzez post człowiek może zrozumieć, że żyje o wiele bardziej dzięki Słowu niż chlebo11

L. Leloir, Deserto e comunione, Torino 1982, s. 222.

Bazyli Wielki, Omelia I sul digiuno, 1 (PG 31, 163).

wi: Bóg doświadczył głodem swój lud, aby nauczyć go, że „nie samym tylko chlebem żyje człowiek, ale człowiek żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana” (Pwt 8,3). Słowo, które pochodzi z ust Boga jest pierwszym i niezbędnym „pokarmem”, albowiem jest twórcze („tchnienie życia”, Rdz 2,7), jest „nasieniem Bożym”, które mieszka w nas (1 J 3,9), odnawia nas i zbawia nas (1 P 1,23; Jk 1,18). W końcu, jako Chleb eucharystyczny, Słowo Boże staje się karmicielem życia zmartwychwstania. To tłumaczy, dlaczego post zawsze łączono z modlitwą, która jest budującym i kulminacyjnym momentem każdego duchowego doświadczenia. Post służy nie tylko temu, by osiągnąć większą równowagę ﬁzjologiczną, lecz przede wszystkim temu, by intensywniej łączyć się z Bogiem. Bez „rekompensaty” wewnętrznego pożywienia, post byłby ubogi i niewłaściwy. Grzegorz Wielki (ok. 540-604), papież i doktor Kościoła, stwierdza w swoim komentarzu do Pierwszej Księgi Królewskiej (14,4): „Nie może powstrzymywać się od pokarmów materialnych kto nie żywi swej duszy pokarmami duchowymi”13. Z drugiej strony, post pod względem religijnym nie tylko stawia Boga na pierwszym planie i w sposób wyłączny, lecz sprzyja modlitwie, ponieważ, pokonawszy początkowe trudności, umysł staje się jaśniejszy i świeższy, zaś ciało nie potrzebuje snu (należy to również powiązać z niestrawionymi pokarmami) i może zatem dłużej czuwać bądź zażywać snu bardziej krzepiącego i, jak zauważymy później, objawiającego.

Grzegorz Wielki, In Primum Regum, 5,3 (PL 79, 364). 23

Ramka 1

Poczwórny charakter postu Przedstawimy teraz w skrócie różne charaktery, jakie może przyjąć post. 1. Charakter antropologiczny. Post wpisuje się w „logikę” ludzkiego życia: jest taką samą „potrzebą” jak jedzenie. Kieruje nim bardziej instynkt niż rozum. 2. Charakter religijny. Połączony z modlitwą, a zatem praktykowany w kontekście duchowym, post: • przywraca do pierwotnego stanu ludzkości, przed popełnieniem grzechu, i profetycznie zapowiada życie zmartwychwstania; • objawia związek ofiarności, a zatem wdzięczności oraz zależności od Stwórcy; • jest ekwiwalentem „ofiary religijnej”, najwyższego wyrażenia związku człowiek-Bóg; • przyjmuje pokutną rolę zadośćuczynienia za grzech indywidualny lub kolektywny; • jest potężnym narzędziem wstawiennictwa (klęski, choroby, wojny, spory, nieprzyjaźnie, itd.). 3. Charakter społeczny. Jest gestem: • współdzielenia, jeśli to co jest przedmiotem zrzeczenia się zostaje ofiarowane temu, kto tego potrzebuje; • zadośćuczynienia za marnotrawstwo i za sprzeniewierzenie dóbr na szkodę ludzkości; • wstawiennictwa i „presji społecznej”. 4. Charakter kosmiczno-ekologiczny. Post polega na przywróceniu równowagi między zasobami, a konsumpcją: przechodzi się od ekologii osobistej do ekologii kosmicznej.

Poszczenie jest piękne i dobrze wpływa na zdrowie! Nie wierzysz? A jednak! Książka ta proponuje powrót do właściwego odżywiania się. Daje praktyczne rady, proponuje ćwiczenia ﬁzyczne oraz oddechowe. Kiedy czytamy, że choroby wywołane dobrobytem powodują więcej oﬁar niż wojny i że 60 milionów obywateli Europy zjada tyle, ile powinno zjeść 80 milionów, to mówienie o poście wywołuje uśmiech. A jednak ta praktyka, która wśród religii ma długą tradycję, jest nie tylko naturalną potrzebą, lecz także terapią duszy, ponieważ pozbawianie się jedzenia oznacza otwarcie się na głód Boga. ANTONIO GENTILI należy do zakonu barnabitów, mieszka i pracuje w domu rekolekcyjnym w Eulipio (północne Włochy). Jeden z bardziej znanych autorów poruszających tematykę duchowości, opublikował wiele książek i artykułów.

Patronat medialny

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Zapraszamy do księgarni internetowej: www.bratnizew.pl

ISBN 978-83-7485-253-1

Bieżący katalog książek uzupełniony, poszerzony i zaktualizowany jest na stronie www.bratnizew.pl