Słowa, których Ty oczekujesz by Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew

Paolo Curtaz

SŁOWA, KTÓRYCH TY OCZEKUJESZ

Paolo Curtaz

SŁOWA, KTÓRYCH TY OCZEKUJESZ

Tłumaczenie Anna Filip

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

ISBN 978-83-7485-207-4 Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy. W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Konsultacje: O. dr Bolesław Raczek OFMConv

Adiustacja polonistyczna: Jolanta Kunowska

Imprimi potest: L.dz. 144/2013, Kraków, dnia 21.05.2013 Jarosław Zachariasz OFMConv Prowincjał

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54, 31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis treści Prolog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ważne powody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ale… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niech będzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 12 14 16

Część pierwsza NA PALUSZKACH W ŚWIĄTYNI CIERPIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo wstępu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trędowaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tajemnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamilknąć (i słuchać) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cisze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 21 21 24 25 27 27 30 31

Z POKORĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ograniczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pokora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37 37 39 41 42 45

PYTANIA I ODPOWIEDZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krzyże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wątpliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49 49 50 51 53 56

Część druga SŁOWA LUDZI OD ZAWSZE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bóg nie istnieje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jest jeden Bóg dobry i jeden zły . . . . . . . . . . Najlepszy z możliwych światów . . . . . . . . . . Ważne jest jak go przeżywasz . . . . . . . . . . . . Dzisiaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontrasty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

64 66 67 69 70 73

PODEJŚCIE PSYCHOLOGICZNE

............

Niech żyje ból! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reakcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozwiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zawiści . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przebaczenie chrześcijańskie . . . . . . . . . . . . Dalej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78 80 82 84 87 89

Część trzecia REFLEKSJA NAD BÓLEM DOŚWIADCZENIE CHOROBY . . . . . . . . . . . . . . .

Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nawrócenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Światła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wsparcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zniechęcenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ocalone dusze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

93 95 96 98 98 102 103 104

ŻAŁOBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109

Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Siostra śmierć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kiedy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ciemność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109 111 114 115

Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

118 120

CIERPIENIE PSYCHICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tabu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyjaśnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wiara i psyche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dalej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Demony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szaleni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

123 123 124 125 127 128 130 132 135 137 139

CIERPIENIE ZADANE PRZEZ INNYCH . . . . . . Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Władcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozczarowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odległości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Realizm chrześcijański . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wielki człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Żmije w gnieździe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podziały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143 143 145 147 149 151 153 154 155 157 159 160

CIERPIENIE NIEPOTRZEBNE . . . . . . . . . . . . . . Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pokój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Optymista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Samookaleczenie się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Schody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cierpienia nieuniknione . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niewychowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Smutek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Boskie wymówki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

165 165 167 169 171 172 173 175 177 178 180 181

CIERPIENIE Z NATURY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

185

Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Siostra natura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nauczycielka natura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ten sam los . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bóle porodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

185 186 189 191 193 195 196

CIERPIENIE Z GRZECHU

..................

201

Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dramat wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tarcze celownicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bóle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uwiedzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prorocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

201 201 203 206 209 210 211 212 215

CIERPIENIE SPOWODOWANE NIEOBECNOŚCIĄ BOGA . . . . . . . . . . . . . . . . .

219

Refleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Natchnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niemowlęta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tygiel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

219 220 222 225 228 229 230

Część czwarta PROMYKI ŚWIATŁA UNIKNĄĆ NIEPOTRZEBNEGO CIERPIENIA .

237

Dorosły Bóg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Braterskie kłótnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Natrętne osoby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

238 241 242

Walka duchowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cierpienie, które zabija . . . . . . . . . . . . . . . . . Inne cierpienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A zatem… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niccolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

243 245 246 248 249

KONTEMPLOWANIE JEZUSA . . . . . . . . . . . . . . . Poprawki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A zatem… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uczestniczenie w bólu . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jezus i ból . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dreszcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przyjaciele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Na krzyżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zbawicielskie cierpienie . . . . . . . . . . . . . . . . Wybaw samego siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . A zatem… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

251 253 255 257 258 259 261 263 265 266 268 270

CIERPIENIE BOGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cierpienie Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W biednych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Shoah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

271 273 273 274

EPILOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jestem gotowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

279 281 281 284

Prolog

Otwieram ponownie plik Pierwsza wersja w folderze Książki w opracowaniu. Komputer dokładnie pokazuje mi datę ostatniego otwarcia tekstu: 8 listopada 2008. Niesamowite: minęły prawie trzy lata. W tym czasie wydałem co najmniej trzy książki oraz doświadczyłem intensywnego, znaczącego, ale i pełnego udręki okresu życia. Od trzech lat nie znajduję w sobie odwagi, by powrócić do rozważań nad cierpieniem, rozpoczętych tamtej pochmurnej jesieni. Myślałem o tym już wiele razy, odczuwając niemalże udrękę, ukryte poczucie winy w związku z tym, że wciąż jeszcze ich nie spisałem, lecz, koniec końców, zawsze odkładałem to na później. Od co najmniej pięciu lat wydawca prosi mnie o esej na temat cierpienia. Zwlekałem, wynajdując tysiące wymówek, mówiąc mu, że nie jestem gotowy, że nie dam rady, że mnie przecenia… 11

Potem, co jakiś czas, pytałem kilku zaufanych przyjaciół, co sądzą o możliwości wydania tak pracochłonnego tekstu. Wszyscy oni okazali entuzjazm i zainteresowanie. „Jak wspaniale byłoby móc przeczytać książkę o sensie cierpienia, która wyjaśniałaby, co wspólnego z bólem ma Bóg! Żebyś wiedział, ilu ludzi tego potrzebuje! Ból to naprawdę poważny problem! No dalej, Paolo, czemu jej nie napiszesz?” Uff. Dziś postanowiłem zmierzyć się z problemem. Szczerze mówiąc, pomysł był taki, aby wspiąć się na wysokość trzech tysięcy metrów, przedarłszy się przez wciąż jeszcze wysoką warstwę śniegu, i nagrać komentarz video do Ewangelii na drugą niedzielę Wielkiego Postu, Ewangelii, która mówi o przemienieniu Jezusa na górze Tabor. Coś wspaniałego! Prognozy meteorologiczne okazały się jednak zdradliwe i na zewnątrz mży. Poddaję się nieprzychylnemu losowi i robię rachunek sumienia. Z jakiego przeklętego powodu nie chcę napisać tej książki?

Ważne powody Przede wszystkim nie rozumiem, z jakiej racji ktoś miałby wejść do księgarni po to, aby kupić książkę o cierpieniu. 12

Jeśli tak zrobi, to oczywistym jest, że ma nadzieję znaleźć w tej książce jakąś wskazówkę, odpowiedź. Być może liczy na to, że wpadnie na swego rodzaju podręcznik, który pomoże mu przezwyciężyć jego własny ból i podpowie, jak wydostać się z sytuacji będącej źródłem cierpienia. Jest jeszcze druga, grosza możliwość – zechce podarować książkę przyjacielowi przeżywającemu kryzys: komuś w żałobie, w separacji, w chorobie, w depresji… Gdybym wiedział jak przezwyciężyć cierpienie, nie publikowałbym tej książki, a udostępnił ją dla wszystkich w sieci. Albo jeszcze lepiej: zważywszy, że i ja muszę się z czegoś utrzymać, a uprawiam zawód pisarza i teologa, napisałbym książkę do wydania – za symboliczną kwotę – w dziesiątkach milionów egzemplarzy. Tymczasem nic z tego, nie wiem jak przezwyciężyć cierpienie, nie wiem dlaczego cierpimy, nie wiem też czemu Bóg, pozornie, nie zajmuje się tą kwestią. A najdziwniejsze jest to, że nawet inna książka, powszechnie znana i studiowana, książka, o której my, poszukujący Boga, sądzimy, że powstała z Bożej inspiracji – Biblia, nie oferuje żadnych rozwiązań. Powód następny: nie jestem adwokatem Boga, a Bóg, jeśli już musi, może całkiem śmiało obronić się sam. Ileż to razy z powodu moich przekonań zdarzyło mi się być przyciśniętym do muru przez osoby, które, przeżywając momenty prawdziwej tragedii, dawały upust swej złości wobec Boga zasypując mnie pytaniami i oskarżeniami. 13

Tak jakbym miał gotowe odpowiedzi, jakby światem rządziła ścisła i absolutna logika, tak jakby Bóg musiał się zawsze tłumaczyć! Tok rozumowania jest prosty: wy, katolicy, mówicie, że Bóg jest dobry. A zatem, skąd pochodzi cierpienie, a zwłaszcza cierpienie niewinnych? Jak zobaczymy późnej, odpowiedzi nastawione na obronę Boga za wszelką cenę pozostawiają posmak goryczy oraz poczucie frustracji. Kolejny powód związany jest z moim charakterem. To tak boli mówić o cierpieniu! Tak jak wszyscy, ja również przeżyłem chwile tępego bólu i myślałem, że od niego umrę. Teraz mam już te chwile w dużej mierze za sobą, przynajmniej na dzień dzisiejszy. Mówienie o cierpieniu otwiera jednak na nowo starą ranę, tak samo jak wtedy, kiedy na zmianę pogody od wilgoci zaostrzają się dolegliwości i blizny. Nie, nie lubię mówić o cierpieniu. (A jeszcze bardziej – przeżywać go). I wizja spędzania czasu na robieniu tego nie napawa mnie entuzjazmem. Lepiej iść pojeździć na nartach. Dobrze: powody, by nie pisać są liczne i ważne. Jestem naprawdę szczęśliwy. Odłożę to jeszcze na kilka lat.

Ale… Podczas gdy przejaśnia się niebo i promyk słońca wpada do mojego gabinetu, przypominam sobie o ma14

łym sekrecie, który towarzyszy mi odkąd, w ubiegłym tysiącleciu, zacząłem podążać śladami Nazarejczyka. To drobiazg, niezrozumiały dla kogoś, kto nie wierzy, wywołujący natomiast uśmiech na twarzy człowieka wiary. Chodzi o ingerencje mojego anioła stróża, z którym łączy mnie relacja raczej dość konfliktowa! Dzieje się tak od dziesięcioleci: za każdym razem, gdy dokonuję autorefleksji, gdy już mam wybuchnąć wewnętrznym lamentem, kiedy czuję się tak bardzo osierocony opuszczony, i narzekam na tyle złych rzeczy, które zdarzyły się w moim małym życiu, mój anioł stróż, punktualnie, w tym samym momencie sprawia, że spotykam na swojej drodze niepełnosprawnych siostrę lub brata. Zawsze. Wtedy nasze spojrzenia (moje oraz spojrzenie anioła, ukryte w oczach osoby niesprawnej) krzyżują się i czuję, jak się poddaję. Nie, szczerze mówiąc, nie mam poważnych powodów do narzekań, nie ma z czego żartować. Wspomnienie tego małego sekretu wywołuje uśmiech na mojej twarzy, czyni mnie bezbronnym, zapędza w kozi róg. Powody, by nie pisać są liczne i ważne, a jednak, mam więcej niż jeden dobry motyw, aby rozmyślać o cierpieniu, aby pamiętać o poczuciu ograniczenia, aby uczcić tak wielu braci, którzy zawsze spoglądają na świat z krzyża, aby naśladować Chrystusa, który 15

odczuwa litość i współczucie (cierpi wespół) na widok tłumu, który jest niczym owce nie mające pasterza (Mk 6,34). I ostatni, decydujący motyw, który redukuje wszystkie, nawet te ważne, obiekcje: chcę napisać esej o cierpieniu, by kontynuować dialog z każdym, kto od jakiegoś czasu cierpliwie za mną podąża i sprawia mi zaszczyt obdarzając swoim zaufaniem.

Niech będzie Kilka lat temu mówiłem o Zmartwychwstaniu, pisząc, że chrześcijańska radość to przezwyciężony smutek; zbawiony ból. Chcę nabrać odwagi i poświęcić teraz czas na to, by lepiej opisać i zgłębić naturę smutku, który trzeba przezwyciężyć, oraz pokazać, w konkretny sposób, jak można pokonać ból. A skoro już przy tym jestem, odczuwam potrzebę, by spróbować zrozumieć, co o cierpieniu mówi Biblia. I czy cierpienie oraz dobroć Boga można w jakiś sposób ze sobą pogodzić. I czemu Bóg nie interweniuje bezpośrednio, by uśmierzyć cierpienie. I jak to możliwe, że niektóre osoby, z pozoru, przeżywają cierpienie intensywniej niż inne. Ach, tylko! Nie mam żadnego rozwiązania do zaoferowania, z zawodu nie jestem guru, nie miałem żadnego prywatnego objawienia ani nie strzegłem żadnego prze16

rażającego sekretu, żadne wyjaśnienie nie spadło też z nieba. Mam za to kilka tropów, owszem. Jestem Ci to winien, przyjacielu-czytelniku. Jestem to winien sobie, za to, że mam dodatkowe narzędzie, z którym mogę stawić czoła reszcie życia, jaka jeszcze mi pozostała. Czas pisać.

CZĘŚĆ PIERWSZA

NA PALUSZKACH

W ŚWIĄTYNI CIERPIENIA

Refleksja Przed rozpoczęciem tej podróży należy wyrazić się jasno, oczyścić teren z niejednoznaczności, przyjąć właściwą postawę. Cierpienie to delikatny temat i ciężko jest mówić o nim prawdę. W grę wchodzą różne osoby, wrażliwość, emocje oraz uczucia, które należy uszanować. Przyjęcie właściwej perspektywy pozwala nam uchwycić, jeśli nie rozwiązanie problemu cierpienia, to przynajmniej jakieś przydatne wskazówki mówiące o tym, jak stawić mu czoła.

Słowo wstępu Prawdopodobnie znajdą się wśród tych moich przemyśleń rzeczy okropne. Rzeczy przesadzone, bezwstydne, zbyt mocne. Już na samym początku proszę o przebaczenie, drogi czytelniku, ale taki właśnie jest ból: okropny. 21

Nie można go ukryć, zamaskować ani zataić; ból zmienia od wewnątrz i tak jak pług w ziemi pozostawia ślad w ludzkim życiu. Uwierzcie, że ten, kto cierpi i przezwycięża swój ból, na kilometr rozpozna osobę, która cierpi lub cierpiała. To taka tajna sekta, klub, do którego nikt nie chciałby przynależeć. Ból powoduje zmiany. Zazwyczaj na gorsze. Czasem, cudownym zrządzeniem losu, na lepsze. Wyzwala. Czyni autentycznymi. Pozbawia złudzeń. Sprawia, że ludzie gotowi są zbierać okruchy dobra, które oferuje im życie, nie domagając się ich z arogancją, ale błogosławiąc im, niczym najbardziej oczekiwanemu darowi. Pierwsza rzecz, jaką pragnę powiedzieć rozpoczynając swe rozważania na ten temat jest taka, że ból skłania do ucieczki i powoduje samotność. To wymóg przetrwania, absolutny priorytet, pierwotna, prymitywna, wewnętrzna reguła: gdy spotykamy naznaczone bólem osoby, pierwsze, co chcemy zrobić, to od nich uciec. Tak jakby można było zarazić się cudzym bólem, tak jakby, uciekając od osób chorych lub okaleczonych cieleśnie, psychicznie, można było żyć lepiej, dać się nieść życiu unikając rozrachunku z cierpieniem lub odsuwając je od siebie: w czasie, w przestrzeni. 22

Opowiada mi o tym wielu załamanych rodziców, mających do czynienia z najbardziej druzgoczącym rodzajem bólu: przeżywaniem choroby lub upośledzenia własnego dziecka albo – co gorsza – jego śmierci. W ciągu swej dwudziestoletniej posługi spotkałem wielu takich rodziców. I był to jeden z nielicznych momentów w mojej kapłańskiej karierze, kiedy szczerze pragnąłem wykonywać inny zawód. To właśnie z ich zwierzeń dowiedziałem się, że oprócz bólu życia wywróconego do góry nogami z powodu choroby dziecka, muszą żyć również z bólem cudzych, pełnych politowania spojrzeń. A często też z bólem samotności. Dzięki Bogu, istnieją osoby, które poświęcają się w pełni niesieniu ulgi tym, którzy żyją w cierpieniu, mimo to jednak ból pozostaje zazwyczaj doświadczeniem prowadzącym do samotności. To właśnie osoby opuszczone, odrzucone, osoby, na które spogląda się z politowaniem, przekonały mnie, że ból odstrasza, drażni, niepokoi. Osoby dotknięte cierpieniem krępują i burzą nasze poczucie stabilności, napawają nas lękiem. Wolelibyśmy ich nie znać, nie spotkać, zamknąć je w rezerwacie, nie konfrontować się z nimi. Przyznaję się publicznie, że i ja doświadczyłem tego uczucia. Mnie również zdarzyło się nie móc znaleźć słów wobec udręki, zamilknąć i spuścić wzrok na odgłos 23

krzyku matki zrozpaczonej śmiercią syna lub płaczu osieroconego dziecka. Mnie również zdarzyło się udawać, że nie widzę na ulicy osoby, o której wiedziałem, że dotknęła ją żałoba lub zła diagnoza, by uniknąć kłopotliwej (dla mnie) rozmowy. I za to publicznie przepraszam: przyznaję się do swej kruchości, nieznośnego ograniczenia, do swojej znikomości, trwożliwości. Widziałem także, jak niektóre osoby spuszczały wzrok i zmieniały drogę w obliczu mojej żałoby, moich mniejszych i większych zawirowań losowych, moich cierpień.

Trędowaci Chciałbym ogłosić pewną prawdę, dla nas, katolików, niewygodną, politycznie niepoprawną: to normalne, powszechnie uznane, oczywiste, to zdrowe uciekać od bólu. To normalne i instynktowne odwracać wzrok wobec bolesnego widoku dziecka na wózku inwalidzkim. To powszechnie uznane, by, wobec pogrążonych w żałobie krewnych, schować się za stosownym słownictwem, skorzystać z akceptowanego przez wszystkich i adekwatnego do sytuacji obrządku, by tłumić udrękę. W pierwszej chwili. Potem, sekundę później, chwilę później, dla wyznawcy, dla tego, kto szuka Boga, zgodnie z Ewan24

gelią trzeba pozwolić Słowu, by wdarło się wśród nas i nami wstrząsnęło, by nad nami zapanowało, nawróciło nas i dodało odwagi. To właśnie w tym momencie rozbłyska światło wiary. To wtedy świadomość rozjaśnia się, dokonuje namysłu, przezwycięża odrazę, zapomina o sobie samej, zbliża się do tego, kto cierpi. Mówienie o bólu – jak wspominałem na początku – jest aroganckie i być może niepotrzebne, ale, by o nim mówić, trzeba najpierw się w niego wsłuchać.

Tajemnica Jeśli przezwyciężymy pierwszą reakcję, by uciec, druga rzecz, jaką musimy zrobić, aby wkroczyć w świat cierpienia, to zamilknąć. Patrzeć i milczeć. Jak wtedy, gdy wchodzi się do świątyni, do sanktuarium, do katedry. Wkroczyć w życie osoby, która cierpi, oznacza wkroczyć w wymiar, który wymyka nam się niemal całkowicie. Cierpienie jest i pozostaje tajemnicą. Tak jak stan zakochania, jak cud poczęcia, jak dar przyjaźni, jak poszukiwanie Boga, jak znaczenie życia i historii, tak też cierpienie to rzeczywistość, 25

którą przeżywamy nie posiadając jej nigdy do końca i nie mając o niej za wiele do powiedzenia. Tajemnica, dla nas, chrześcijan, niewiele ma wspólnego z niezrozumiałym, nie jest murem, o który rozbijają się nasze blade przeświadczenia, a Bóg nie jest surowym despotą, który nas ciemięży i wymaga, byśmy bez zastrzeżeń przyjęli to, co jest nie do przyjęcia. Tajemnica to rzeczywistość, którą poznajemy nie posiadając jej, którą przeżywamy nie wyczerpując jej, tak samo jak ktoś, kto nurkuje w oceanie, nie może powiedzieć, że go posiada i zna. Mówić o cierpieniu oznacza wkroczyć w tajemny wymiar życia; przyznać, że nie posiadamy o nim dużej wiedzy, a ta, którą posiadamy, jest niepełna i kuleje. By wejść do świątyni cierpienia, musimy także przyznać, że nie rozumiemy, nie wiemy, nie znamy, przyznać, że są w naszym życiu takie aspekty, których nie jesteśmy w stanie całkowicie zgłębić, że niesie ono ze sobą „coś jeszcze”, nadwyżkę, która nie znajduje odpowiedzi. Poddać się ewidentnej prawdzie, iż nie mamy w tej kwestii wiele do powiedzenia. Bóg także nie mówi wiele. Uwierzcie, że w Biblii nie znajdziecie żadnego wyczerpującego wyjaśnienia do zaoferowania waszemu najlepszemu przyjacielowi, który dowiedział się, że ma raka. 26

Zamilknąć (i słuchać) Kościół, całkiem słusznie, mówi dużo o życiu oraz obronie życia i godności człowieka. Ale to właśnie my, chrześcijanie, na temat cierpienia musimy przede wszystkim milczeć. Nie ignorować go ani nie udawać, że nie istnieje, ale też nie zjawiać się z gotowymi odpowiedziami, z naszymi krzyżami pocieszenia, z naszymi mglistymi rozwiązaniami, z naszymi mistycznymi ostrzeżeniami. Przed pocieszeniem jest cisza. I dzielenie się. W pełni identyfikuję się z tym, co powiedział kardynał Veuillot ze swojego szpitalnego łóżka, podczas ciężkiej choroby, po której zmarł: „Potrafimy rozprawiać o chorobie w pięknych zdaniach. Ja sam wypowiadałem się o niej ciepło. Powiedzcie kapłanom, żeby nic nie mówili: ignorujemy to, co jest. Ubolewam nad tym”. Śmieszne. Piszę książkę na temat cierpienia. A pierwsze, o co proszę, to by zamilknąć.

SŁOWO Usłyszeli trzej przyjaciele Hioba o wszystkim, co na niego spadło, i przyszli, każdy z nich z miejscowości swojej: Elifaz z Temanu, Bildad z Szuach i Sofar 27

z Naamy. Porozumieli się, by przyjść, boleć nad nim i pocieszać go. Skoro jednak spojrzeli z daleka, nie mogli go poznać. Podnieśli swój głos i zapłakali. Każdy z nich rozdarł swe szaty i rzucał proch w górę nad głowę. Siedzieli z nim na ziemi siedem dni i siedem nocy, nikt nie wyrzekł słowa, bo widzieli ogrom jego bólu. (Hi 2,11-13) W Starym Testamencie jest księga, która głębiej mówi o cierpieniu. Hiob to znana postać: ze względu na swoje nieszczęsne dzieje oraz swoją cierpliwość, która, całkiem słusznie, stała się przysłowiowa. Intencją autora tekstu jest zaprzeczenie niezmiernie uporczywej pogłosce: kto czyni dobrze, jest nagradzany przez Boga, kto czyni źle, jest przezeń karany. Nic takiego nie dzieje się w księdze Hioba. Ani w życiu. Wy także znacie z pewnością przypadki najgorszych przestępców, którym powodzi się względnie dobrze, i – z drugiej strony – osoby dobrego serca, które muszą dźwigać kolejne krzyże. Hiob jest człowiekiem wierzącym, świątobliwym, pobożnym Izraelitą. A jednak, wszystko dzieje się nie tak jak trzeba. Traci całe swoje bogactwo, umierają wszystkie jego dzieci i dotyka go poważna choroba. Wszyscy (nawet jego żona i najlepsi przyjaciele!) sądzą, że musiał potajemnie dopuścić się czegoś strasznego, by zostać tak ciężko doświadczonym przez Boga! 28

Tymczasem Hiob broni swojej racji: to nie z powodu swojego zachowania choruje; to, co go spotyka, to nie kara Boża. Pod koniec drugiego rozdziału księgi Hioba przybywają trzej jego przyjaciele, którzy przez kolejne trzydzieści rozdziałów będą próbować przekonać nieszczęśnika, by wyznał sekretny grzech, będący – ich zdaniem – przyczyną jego druzgocącego pecha, tak, aby mógł umrzeć w spokoju. Pochodzą oni z krain otaczających ziemię Izraela: są powiernikami całej starożytnej mądrości w temacie cierpienia. Przybyli, aby pouczyć Hioba, ustalić źródło cierpienia. Oni wiedzą i są gotowi oświecić swojego nieszczęsnego przyjaciela. Jednakże, jak tylko dostrzegą żałosny stan, w jaki popadł ich przyjaciel Hiob, tak bardzo udręczony, że aż nie mogą go rozpoznać, ogarnia ich cierpienie: nie spodziewali się takiej sytuacji, nie wyobrażali sobie aż tak wielkiej udręki. Nie mają słów, by okazać mu współczucie i dać pocieszenie. Te słowa, w tym momencie, brzmiałyby niewłaściwie, fałszywie. A zatem, rozbierają się, obsypują głowy popiołem i siadają na ziemi, obok niego, w ciszy. Chcą podzielać jego stan, także fizycznie, przynajmniej zewnętrznie. 29

Chcą postawić się na jego miejscu, porzucić własne racje. I – przynajmniej w pierwszej chwili – milczą. Widoczna przemoc bólu doświadczanego przez ich przyjaciela wprawia ich w stan milczenia i niemocy, potrafią jedynie siedzieć obok cierpienia, przez siedem dni i siedem nocy. Siedem to dla hebrajczyków liczba doskonała. Przyjaciele Hioba dzień i noc zachowują idealne milczenie. Całkowitą ciszę, Ciszę wewnątrz i na zewnątrz. Tylko jeśli postawimy się na miejscu drugiej osoby, nie przejawiając zarozumiałości i arogancji, nie chcąc powiedzieć czegoś za wszelką cenę, nie używając słów, które my uznajemy za odpowiednie, choćby nawet pochodziły z Biblii; tylko wtedy możemy mieć nadzieję, że nie zbezcześcimy świątyni cierpienia. Tylko świadomi ograniczeń możemy odnaleźć dla rzeczy ich właściwe miejsce i ujrzeć nasze koleje losu, nawet te bolesne, w innej perspektywie. Tylko osiągnąwszy idealne wyciszenie, możemy zacząć rozumieć ból. I zacząć o nim mówić.

Cisze Ten, kto doznaje cierpienia, na pewnym etapie odczuwa także potrzebę ciszy. 30

Ciszy na zewnątrz, również tej fizycznej: przede wszystkim, ten, kto źle się czuje, nie może znieść hałasów, zgiełku; jak wielkim zgrzytem jest zwłaszcza odgłos zbytecznych słów i rozmów w uszach kogoś pogrążonego w pustce! Potrzebna jest również cisza wewnątrz, jest pożądana, upragniona. Cisza, która złagodzi emocje i zatrzyma myśli; cisza, która wstrzyma wyrok udręki, która oderwie, ukoi, przyniesie sen i odpoczynek. Cisza pozwala odgonić ból, przygotowuje do możliwości przeżycia i rozpoczęcia na nowo, do ponownego podjęcia życia po wstrząsie wywołanym wewnętrzną lub zewnętrzną tragedią. Podejmujemy refleksję nad ludzkim cierpieniem świadomi własnej niemocy, obszerności tematu, któremu mamy stawić czoła, kruchości każdego słowa.

HISTORIA Bardzo ucieszyłby mnie Twój widok i wspólne spotkanie. Tylko jeśli zechcesz, sama z siebie; jeśli czujesz się na siłach. Już trzeci raz w ciągu trzech miesięcy wysyłam Klaudii tego samego sms-a, bez odpowiedzi. Klaudia była moją koleżanką ze szkoły. Niezwykłą osobą, pod każdym względem: cenioną przez uczniów, 31

cenioną przez rodziców, cenioną przez współpracowników. Ciepłą, spokojną, przystępną, wrażliwą, zdolną. Wpadłem na wspólną znajomą i dowiedziałem się, że podjęła chemioterapię. Szósty cykl. Ma nowotwór osierdzia – niezwykle rzadki, parszywy i nietypowy. Walczy już od trzech lat, podejmując się nauczania w bardzo rzadkich okresach czasu, gdy odzyskuje dość sił, by ustać na nogach i pobyć w towarzystwie „swoich” dzieci. Mieszka sama, z ciężko chorą matką. Młodszy brat zmarł w zeszłym roku na szybko postępujący nowotwór wątroby. Dzień później otrzymuję odpowiedź, której już się nie spodziewałem. Dziś po południu, przy herbacie. Dłoń lekko drży, kiedy naciskam przycisk windy. Nie mam pojęcia, co mnie czeka. Czuję wewnętrzną wrzawę, chciałbym sobie iść, nie wiem, czy podołam spotkaniu, które emocjonalnie zapowiada się tak intensywnie. Przymykam powieki i wzywam anioła stróża: najpierw swojego, potem jej, tymczasem winda zatrzymuje się na piętrze. Biorę głęboki wdech i dzwonię do drzwi. Słyszę ją, jak zbliża się po drugiej stronie. Otwiera. Uśmiecham się, witam, całuję ją w policzek. Widzę, nie przypatrując się. Nie wnikam w szczegóły. 32

Mam przed sobą innego człowieka, kogoś, kogo nie rozpoznaję. Ale gdy posyła mi uśmiech, słabiutkie światełko rozjaśnia jej zbolałe i szare spojrzenie i rozpoznaję Klaudię, moją przyjaciółkę Klaudię. Bardzo starannie przygotowuje napar: spłukuje czajnik ciepłą wodą zanim wsypie do niego herbatę, z koszyka wyjmuje kilka małych, blaszanych puszek, pyta czy wolę zieloną, białą czy czarną mieszankę. Tak naprawdę nie jestem wielkim wielbicielem tego napoju, ale nie czas teraz, aby jej o tym mówić, wybór pozostawiam Klaudii, ekspertce od herbat. Wybiera zieloną mieszankę o aromacie imbiru i cytryny. Good. Długo rozmawiamy siedząc na małej kanapie w salonie. Rozmawiamy o rzeczach mocnych, ciężkich, głębokich. Nie mamy czasu na zabawę w przyjęcie przy herbatce. Nie ma żadnego wprowadzenia w rozmowie osób cierpiących, od razu przechodzi się do sedna sprawy. Rozluźniam się wraz z upływem kolejnych minut. Opowiada mi o sobie, o matce, o bracie, o tęsknocie za szkołą, o dniach spędzonych na oczekiwaniu nadejścia nocy, o nocach spędzonych na oczekiwaniu nadejścia świtu, który tłumi ciemności, o wyniszczeniu jej ciała, które z rezygnacją przyjęła. 33

Nie ma złości ani rozpaczy w jej słowach, słyszę w nich niespodziewany spokój, płynącą z wnętrza pogodę ducha. „Przestałam się złościć, Paolo. Wiem teraz, że umrę niedługo, chcę tylko przeżyć te ostatnie miesiące zachowując jasność umysłu, na ile to tylko możliwe. Żyłam intensywnie, pełnią życia.” Cisza. „Gdybym mogła się cofnąć, prawdopodobnie zrobiłabym drugi raz te same rzeczy, ale zrobiłabym je lepiej, delektując się nimi. Doszłam do tej akceptacji i do tego spokoju dzięki długim dniom ciszy i modlitwy. Nie wiem, czy wierzę w Boga, ani czy to co przeżywam ma cokolwiek wspólnego z wiarą, wiem tylko, że teraz wypełnia mnie uczucie dotąd mi nieznane, które nie jest owocem mojego wysiłku. Modlę się dużo, albo przynajmniej tak mi się wydaje.” Cisza. „Ja wierzę, że Bóg jest piękną istotą i cieszę się, że żyłam.” Teraz milczymy oboje. Serce mi rośnie, mam oczy wilgotne od łez, wiem, że przeżywam chwilę jedyną w swoim rodzaju, prawdziwą, rzadki podarunek od losu. Milczę: cóż mógłbym powiedzieć? Klaudia nalewa herbatę do cennej, porcelanowej filiżanki. 34

Aromat imbiru sprowadza mnie z powrotem na ziemię. To ona wybawia mnie z zakłopotania. „A tobie, Paolo, udało się rozwiązać którąś z twoich zagmatwanych spraw?”

Książka Paolo Curtaza porusza niezmiernie delikatny i złożony temat, jakim jest doświadczenie cierpienia; bólu. Autor tworzy swego rodzaju typologię cierpienia, ujmując je z perspektywy nie tylko wiary, ale także psychologii czy ﬁlozoﬁi; ilustrując wyróżnione jego rodzaje wydarzeniami z życia własnego oraz innych osób, a wreszcie – dokonując wnikliwej analizy poświęconych mu fragmentów Pisma Świętego. Co ważne, nie rości sobie jednak prawa do udzielania jakichkolwiek konkretnych odpowiedzi, od początku uczciwie uprzedzając Czytelnika o tym, że w lekturze książki nie znajdzie gotowych rozwiązań, ponieważ tych – nie oferuje nawet sama Biblia: […] nie wiem dlaczego cierpimy, nie wiem też czemu Bóg, pozornie, nie zajmuje się tą kwestią. Dzięki książce Paolo Curtaza czytelnik odkrywa, że oferuje ona za to nową perspektywę – wiara, choć nie działa niczym talizman, który uchroni nas przed cierpieniem; choć nie rozwiązuje jego problemu, to jednak pozwala je przekształcić, odmienić; daje nadzieję. Przypomina, że w trudnych poszukiwaniach sensu nie jesteśmy bynajmniej osamotnieni…

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Zapraszamy do księgarni internetowej: www.bratnizew.pl Patronat medialny: ISBN 978-83-7485-207-4