Święty Franciszek z Asyżu żywą modlitwą. Nieskończenie mały w obliczu Nieskończenie Wielkiego

ŚW. FRANCISZEK Z ASYŻU ŻYWĄ MODLITWĄ

Nieskończenie mały w obliczu Nieskończenie Wielkiego

Divo Barsotti

ŚWIĘTY FRANCISZEK Z ASYŻU ŻYWĄ MODLITWĄ

Divo Barsotti

ŚWIĘTY FRANCISZEK Z ASYŻU ŻYWĄ MODLITWĄ Nieskończenie mały w obliczu Nieskończenie Wielkiego

wstęp Giovanni Iammarrone OFMConv

Tłumaczenie z języka włoskiego Lucyna Rodziewicz-Doktór

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Tytuł oryginału: SAN FRANCESCO PREGHIERA VIVENTE ISBN 978-88-215-6314-0 Copyright © 2008 EDIZIONI SAN PAOLO s.r.l., Piazza Soncino, 5 — 20092 Cinisello Balsamo (Milano)

Copyright wydania polskiego © 2013 by Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” spółka z o.o.

ISBN 978-83-7485-201-2 Wszelkie prawa zastrzeżone.

Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.

W sprawie zezwoleń należy się zwracać do wydawnictwa: „Bratni Zew” sp. z o.o., ul. Grodzka 54,31-044 Kraków.

Zamówienia na książki można składać: Wydawnictwo OO. Franciszkanów „Bratni Zew” ul. Grodzka 54,31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Korekta: Jolanta Kunowska

Imprimi potest: L.dz. 26/2010, Kraków, dnia 28.01.2010 Fr. Jarosław Zachariasz Minister Prowincjalny

WYDAWNICTWO OO. FRANCISZKANÓW „Bratni Zew” spółka z o.o. ul. Grodzka 54,31-044 Kraków tel. 12 428 32 40, fax 12 428 32 41 www.bratnizew.pl

Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Święty Franciszek w wirze miłości Bożej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Życie i modlitwa na łonie Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Dynamika trynitarna i ukierunkowanie modlitwy i duchowości . . a. Poddanie się działaniu Ducha Świętego . . . . . . . . . . . . . . . . . . b. Naśladowanie i utożsamianie się z tajemnicami Chrystusa jako punkt kluczowy jego życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c. W drodze ku Ojcu, Bogu pokornemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Życie według cnót teologalnych źródłem ubóstwa wewnętrznego (pokory) i zewnętrznego . . . . . . .

5. Duchowość, która ogarnia Niebo i ziemię, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość jako uniwersalna symfonia . . . . . . . . .

6. Życie wedle cnót teologalnych w braterskiej miłości i radości . . . .

7. Mistyk w ekstazie, który nie zatraca się w Bogu, lecz widzi Go i uwielbia w całym stworzeniu . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 9 9 9 10 11 13 15 16 17 19

I. MODLITWA ŚWIĘTEGO FRANCISZKA Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tajemnica modlitwy świętego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Pierwsza modlitwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Synteza nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Naśladowanie Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Błogosławieństwa świętego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Pozdrowienie błogosławionej Maryi Dziewicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Pozdrowienie cnót . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Jezus w Tajemnicy eucharystycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Miłość, która pragnie śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Dwie otchłanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Oficjum o Męce Pańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Wykład modlitwy Ojcze nasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13. Modlitwy pochwalne odmawiane przy wszystkich godzinach . . . . . .

14. Pieśń słoneczna albo Pochwała stworzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15. Uwielbienie Boga Najwyższego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16. Modlitwa, pochwała, dziękczynienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17. Ostatnia modlitwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21 26 30 31 33 37 40 44 49 52 54 56 66 70 74 78 81 88 93

II. UWIELBIENIE BOGA NAJWYŻSZEGO Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Ty jesteś święty… Ty jesteś najwyższe dobro, Pan Bóg żywy i prawdziwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Ty jesteś miłością, kochaniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Ty jesteś mądrością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Ty jesteś pokorą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Ty jesteś cierpliwością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Ty jesteś pięknością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Ty jesteś bezpieczeństwem. Ty jesteś ukojeniem . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Ty jesteś radością. Ty jesteś nadzieją naszą i weselem.

Ty jesteś w pełni wszelkim bogactwem naszym . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Ty jesteś opiekunem. Ty jesteś stróżem i obrońcą naszym.

Ty jesteś mocą. Ty jesteś orzeźwieniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Ty jesteś nadzieją naszą… wiarą… miłością Ty jesteś całą słodyczą naszą. Ty jesteś wiecznym życiem naszym: wielkim i przedziwnym Panem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

95 108 117 128 134 143 147 152 155 161 166

III. „TO JEST MÓJ TESTAMENT” Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Spotkanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. „Pan objawił mi…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. „I Pan wprowadził mnie między nich…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. „Wielbimy Cię tu i we wszystkich kościołach” . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. „Na tym świecie nie widzę niczego tylko najwyższego Syna Bożego…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. „Moim życiem jest Chrystus” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Najświętsze słowa Boże są duchem i życiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. „I gdy Pan zlecił mi troskę o braci…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Prawdziwe braterskie życie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. „Żyć według Ewangelii świętej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. „I nie chcieliśmy mieć więcej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. „Pan objawił mi, abyśmy używali pozdrowienia: niech Pan obdarzy was pokojem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13. „…Niech […] będzie napełniony błogosławieństwem Ojca Najwyższego…” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dodatek Testament naszego Ojca, świętego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171 174 181 188 199 206 214 221 230 239 248 255 262 270 277

IV. TAK MODLIŁ SIĘ ŚWIĘTY FRANCISZEK 1. Życiodajne źródło całego życia religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 2. Uczestniczenie w Chrystusie w życiu trynitarnym . . . . . . . . . . . . . . 293 3. Modlitwa Kościoła u świętego Franciszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

WSTĘP

Poproszono mnie o napisanie wstępu do „franciszkańskich pism” ojca Divo Barsottiego, które w większości stanowią notatki do rekolekcji, jakie w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego stulecia wygłosił we franciszkańskich wspólnotach. Przytoczenie tych okoliczności pomoże w zrozumieniu prezentowanych rozważań, w których wyraźnie widać troskę, jaką Autor włożył w przedstawienie postaci i duchowości Świętego z Asyżu osobom wezwanym do tego, by z twórczą wiernością pielęgnować we współczesnym społeczeństwie ten charyzmat. Niemniej jednak, okoliczności te ukazują również, iż głównym celem owych tekstów jest zastanowienie się nad fenomenem świętego Franciszka i przeanalizowanie go w najgłębszym wymiarze duchowym, jako wyjątkowego dzieła łaski Bożej i szczególnego świadka świętości, jakiego Bóg ofiarował Kościołowi jego i wszystkich czasów. To, w jaki sposób ojciec Barsotti przedstawia postać Świętego, uwidacznia jego wielki podziw, zadziwienie w obliczu tak wyjątkowej duchowości, a także swego rodzaju punkty styczne, jakie zachodzą między jego duchowością a duchowością Świętego. Nie jest przypadkiem, iż Autor wielokrotnie powraca do rozważań nad duchowymi przeżyciami Biedaczyny, którego wybrał na współpatrona założonej przez siebie Wspólnoty Dzieci Bożych. Lektura tych pism ukazuje uważnego teologa i cieszącego się powszechnym uznaniem znawcę duchowości, który czyta, interpretuje i przybliża tego, kto wedle jego przekonań jest być może największym mistykiem w dziejach chrześcijaństwa i najwybitniejszą postacią duchowościową.

Prezentowana książka jest zbiorem czterech pomniejszych publikacji ojca Barsottiego, wydanych oddzielnie i w różnych latach, związanych jednak pewnym pokrewieństwem: wspólnym podejściem ojca Barsottiego do Świętego z Asyżu jako do człowieka modlitwy, człowieka —7—

który stał się modlitwą, by zacytować wielokrotnie przytaczane przez Autora wyrażenie świętego Tomasza z Celano. Czytając niniejszy tekst wyraźnie widać, iż święty Franciszek był — i za takiego też powinien być uważany — człowiekiem, który swoje doświadczenie Boga przeżywał na modlitwie i nią też dawał świadectwo. Dlatego można stwierdzić, iż jego duchowość to modlitwa, że jego charyzmat, życie religijne „w całości zależy od modlitwy (…) Modlitwa jest u świętego Franciszka źródłem, z którego bierze się całe jego życie”; faktycznie bowiem, pisma Świętego „krążą wokół fundamentalnego zagadnienia, jakim jest modlitwa”.

Autor sporadycznie odwołuje się do faktów z życia Franciszka, do relacji, jakie łączyły go ze środowiskiem, są to jednak wzmianki marginalne. Natomiast niemalże na każdej stronicy uwidacznia postać Franciszka jako człowieka kierowanego przez Ducha Świętego, odzwierciedlenie obecności Chrystusa pośród ludzi; a w szczególności jako mistyka żyjącego w „stanie teopatycznym”, porwanego przez miłość do Boga i powołanego, by odpowiadać na tę miłość modlitwą uwielbienia, dziękczynienia, pochwalną.

Ojciec Barsotti w rozdziale To jest mój testament zwraca głównie uwagę na całkowite „nawrócenie” Franciszka na Chrystusa, które zalecał też swoim braciom, a poprzez nich całemu Kościołowi. W pismach i kazaniach, poświęconych modlitwie świętego Franciszka, ojciec Barsotti podkreśla wieloraką tematykę oraz zróżnicowane formy i najważniejsze myśli przewodnie cechujące jego rozmowę z Bogiem na modlitwie, nakreślając na płaszczyźnie znaczenia i specyficznych treści modlitwy chrześcijańskiej przebieg i charakterystyczne elementy modlitwy Franciszka, w szczególności zaś dynamikę rozmodlonej duszy Świętego, porwanej przez czystą kontemplację imion Bożych.

Warto w tym miejscu przytoczyć najważniejsze i najbardziej istotne aspekty jego rozważań na temat pism asyskiego Świętego. Najpierw jednak trzeba zauważyć, że Autor podchodzi do nich z wielkim zaangażowaniem. Jedynie parokrotnie powołuje się na dzieła badaczy pism Franciszkowych i sugeruje, iż znane mu są studia przeprowadzone zarówno na płaszczyźnie filologicznej i literackiej, jak i duchowościowej i teologicznej. Wszystkie refleksje są owocem osobistej i wnikliwej lektury Franciszkowych idei, a niektóre z nich, co należy przyznać, okazały się na tyle odkrywcze, iż stały się bodźcem dla dalszych rozważań ze strony specjalistów od franciszkanizmu. Zobaczmy zatem, jakież to najbardziej znaczące elementy Autor dobywa z duchowego świadectwa świętego Franciszka. Będę często udzielał głosu samemu Autorowi, obficie go cytując.

—8—

1. Święty Franciszek w wirze miłości Bożej Barsotti zasadniczo dostrzega w świętym Franciszku człowieka, którego cechuje całkowite oddanie Bogu, już od samej chwili nawrócenia, czyli „całkowity wybór Boga”. Człowieka, który żyje w obecności Boga, przeżywa chrześcijańską tajemnicę jako „Obecność” i swoją modlitwę ukierunkowuje na „widzenie i odczuwanie Obecności”; jako chrześcijanina „ogarniętego przez Boga”, który „posiada Boga”; jako duszę „ogarniętą przez Boga”, która „żyje Bogiem” i „impetem swojej miłości porywa wszystkich ludzi i wszystkie stworzenia Boże”, wprowadzając wszystkich w hymn dziękczynienia skierowany do Boga. „Święty Franciszek — jak zauważa Autor — poznał Boga jako miłość, a zadziwienie, wynikające z faktu bycia umiłowanym, kazało mu odwzajemnić je również miłością, i to z taką siłą, jakiej niewielu miało możliwość doświadczyć”; „(…) oto życie Franciszka, który w niepohamowanej miłości naprawę poznał Boga, Nieskończoność. Święty Franciszek doświadczył głodu, pragnienia jedynego Boga, a jego życie pośród ludzi było w tym znaczeniu nieustanną wędrówką, której nic nie mogło stanąć na przeszkodzie”.

2. Życie i modlitwa na łonie Kościoła Ojciec Barsotti kładzie nacisk na wpisanie doświadczenia duchowego i modlitewnego Franciszka w wymiar Kościoła, postrzeganego i wyznawanego przez niego samego jako Sakrament Chrystusa i łaski Bożej.

Autor często podkreśla, że jego świętości i modlitwy, pomimo ich jakże osobistego charakteru, nie można zrozumieć poza Kościołem, który, jak Święty twierdzi w Testamencie, poprzez Słowo Boże, poprzez kapłanów i Eucharystię ofiarowuje obecność Chrystusa i dar Boży: „Franciszek żyje w sercu Kościoła (…) Franciszek stał się modlitwą Kościoła. Ponieważ on jest duszą, w której Kościół się uosabia (…) Nie istnieje jego osobista modlitwa (…) Modlitwa Kościoła jest modlitwą świętego Franciszka; modlitwa Franciszka jest zaś modlitwą Kościoła”.

3. Dynamika trynitarna i ukierunkowanie modlitwy i duchowości Jednym z najczęściej i najusilniej podkreślanych aspektów modlitwy i duchowości Świętego z Asyżu jest dynamika oraz trynitarne ukierunkowanie, które Autor uznaje za fundamentalny czynnik jego doświadczenia Boga.

—9—

Chodzi tu o cechę, którą zaczęto ukazywać w studiach franciszkańskich w ostatnich latach, i na którą obecnie kładzie się duży nacisk1, cechę, moim zdaniem, przedstawioną i naświetloną przez Autora w sposób indywidualny, ze znaczącą wnikliwością i jasnością. Tekstem, w którym ojciec Barsotti dopatruje się jej najwyższego wyrazu, jest modlitwa umieszczona pod koniec Listu do Kapituły generalnej, zwanego dzisiaj Listem do całego zakonu, którą warto w tym miejscu przytoczyć: „Wszechmogący, wiekuisty, sprawiedliwy i miłosierny Boże, daj nam nędznym czynić dla Ciebie to, o czym wiemy, że tego chcesz i chcieć zawsze tego, co się Tobie podoba, abyśmy wewnętrznie oczyszczeni, wewnętrznie oświeceni i rozpaleni ogniem Ducha Świętego, mogli iść śladami umiłowanego Syna Twego, Pana naszego Jezusa Chrystusa, i dojść do Ciebie, Najwyższy, jedynie dzięki Twej łasce, który żyjesz i królujesz, i odbierasz hołd w doskonałej Trójcy i prostej Jedności, Bóg wszechmogący przez wszystkie wieki wieków. Amen”. Oto, co ojciec Barsotti o niej pisze: „Modlitwa Franciszkowa jest, w swojej zwięzłości, żywą i niezwykle intensywną syntezą całej nauki o duchowości”; jest to tekst, w którym Święty zamknął całe swoje nauczanie, tekst „bogaty w treści teologiczne, pomimo iż niezwykle prosty”, „prawdziwy punkt wyjścia dla analizy i refleksji nad modlitwą świętego Franciszka”. Przyjrzyjmy się pokrótce elementom, jakie Autor uwidacznia w swoich rozważaniach nad tą modlitwą oraz nad innymi fragmentami z pism Świętego, które ukazują to samo duchowe doświadczenie i duchową wizję. a. Poddanie się działaniu Ducha Świętego Barsotti w pierwszym rzędzie zwraca uwagę, iż cała duchowa droga, przebyta przez Świętego, była nieustannym i coraz usilniejszym poddaniem się działaniu Ducha Świętego, który, zgodnie ze słowami samego Franciszka, „dokonuje oczyszczenia, daje oświecenie i wypełnia zjednoczenie w miłości”. Autor precyzuje jednak, iż Święty nie pojmował działania Ducha Świętego w ramach ogólnej przemiany człowieka, „lecz jako nową relację z Chrystusem”, dlatego należy powiedzieć, iż dla Franciszka „prawdziwą treścią życia duchowego jest zasadniczo relacja z Nim; oświecenie i rozpalenie miłości nie są celem samym w sobie, lecz są podporządkowane naśladowaniu Chrystusa”.

1

Odnośnie do bogatej dokumentacji w kwestii powrotu do trynitarnego wymiaru duchowości świętego Franciszka od lat siedemdziesiątych po dzień dzisiejszy zob.: L. Massacesi, L’Esodo della Fraternità francescana. Studio sugli scritti di san Francesco d'Assisi, Messaggero, Padova 2008, s. 40−129.

— 10 —

b. Naśladowanie i utożsamianie się z tajemnicami Chrystusa jako punkt kluczowy jego życia Ta konstatacja prowadzi Autora do przeanalizowania roli Chrystusa jako Pośrednika w duchowym życiu Świętego z Asyżu, której poświęca uwagę niemalże na każdej stronicy, gdyż jego zdaniem „Chrystus jest centrum: naśladowanie Chrystusa to praktycznie treść całego życia” i „Chrystus nie jest dla Franciszka pretekstem, nie wspomina o Nim, by mówić o innych; wszystko staje się dla niego okazją, by kontemplować, adorować, kochać Jezusa, Syna Bożego”.

Barsotti wielokrotnie wraca do naśladownictwa, do upodobnienia się i więzi Franciszka z Chrystusem. Niemniej jednak, w kluczowych fragmentach swoich rozważań ujmuje całą relację Świętego z Chrystusem, w wyrażeniu, które powraca w przytoczonej powyżej modlitwie: „iść śladami Chrystusa” 2. Oto co pisze na ten temat: „Musimy to powiedzieć: życie ascetyczne, wypełnianie woli Bożej mają u Franciszka o wiele mniejsze znaczenie niż cała jego nauka o sequi vestigia Christi. Franciszek całym sobą przyjmuje Chrystusa. Samo życie chrześcijańskie nie jest wypełnianiem abstrakcyjnej woli Bożej, lecz wypełnianiem Wcielenia. Jest prawdziwym uobecnianiem się w nim Chrystusa, którego Franciszek kocha. Jest prawdziwym utożsamianiem się z Chrystusem. Jest formą ewangeliczną (…). Chrystus stanowi centrum. On jest tym, który wszystko oświeca. On jest ostateczną treścią wszystkiego, co stanowi etyczną wartość życia, i tego, co stanowi poznawczą wartość życia: Chrystus. Całe życie to sequi vestigia”.

Mamy tu do czynienia z „relacją miłości, przylgnięcia, ale bardziej niż przylgnięcia, miłości: miłości jako braterskiej miłości oblubieńczej do Jezusa Chrystusa. Tak silnej, że prowadzącej do utożsamienia się z Nim”. W tym sensie, życie duchowe Świętego i jego modlitwa są chrystocentryczne.

Na uwagę zasługuje również, iż Barsotti dostrzega w tej absolutnej miłości do Chrystusa dążenie Franciszka do asymilacji w życiu wszystkich tajemnic Chrystusa, których Eucharystia jest „upamiętnieniem”. Dotyczy to również zmartwychwstania/uwielbienia: ten element został zaniedbany w ostatnich latach przez studia nad duchowością

2

Należy jednak zwrócić uwagę, że Franciszek w swoich pismach nie mówi o naśladowaniu i o upodabnianiu się, ale o „podążaniu śladem” życia, nauki, przykładu Chrystusa. Najnowsze badania skupiły się na języku Świętego, odróżniając go od biografii franciszkańskich. Zob.: G. Iammarrone, La „sequela di Cristo” nelle Fonti Francescane, „Miscellanea Francescana” 82 (1982) 417−471; A. Marini, „Vestigia Christi sequi” o „imitatio Christi”. Due differenti modi di intendere la „vita Evangelii” di Francesco d’Assisi, „Collectaea Franciscana” 64 (1994) 89−119.

— 11 —

Świętego i, moim zdaniem, nie doceniony tak, jak by na to zasługiwał 3.

Wiadomo, że podążając śladem wytyczonym przez życiorys Celańczyka (1Cel 84: FF 467), odniesienie świętego Franciszka do Chrystusa widziane jest zasadniczo jako odniesienie do Słowa wcielonego (Boże Narodzenie) i do Chrystusa cierpiącego i ukrzyżowanego (Męka Pańska). Autor oddaje cześć tej tradycji, podkreślając wielokrotnie, iż ducha Franciszka porywało zadziwienie i przenikała miłość do Dzieciątka z Betlejem i do Jezusa cierpiącego i ukrzyżowanego, będących wyrazem pokornej i ojcowskiej miłości Boga do człowieka, codziennie wyrażanej przez Eucharystię.

Często jednak wskazuje wyraźnie także na wielkie znaczenie, jakie zmartwychwstanie/uwielbienie Jezusa odegrały w duchowości Franciszka, jak wynika zarówno z uważnej analizy Oficjum o Męce Pańskiej, jak i z wielu innych uwag rozsianych po pismach. I chociaż uznaje, że bezpośrednie odniesienia do Chrystusa zmartwychwstałego i triumfującego są u Franciszka rzadkie, niemniej jednak, powołując się na List do całego zakonu, zauważa, iż „czuje on… Chrystusa nie umarłego, lecz wiecznie żywego i triumfującego, na którego aniołowie pragną skierować spojrzenie… Chrystusa zwycięskiego, Chrystusa wywyższonego, który się uobecnia. Obecność Chrystusa nie realizuje się już w upokorzeniu i śmierci, lecz w Zmartwychwstaniu, w ostatecznym triumfie. Święty Franciszek odczuwa w głębi Chrystusa żywego, z którym nieustannie pozostaje w łączności; Chrystusa zmartwychwstałego, który przemienia cały Wszechświat i czyni bratem”. Dlatego właśnie mógł przedstawić refleksje, jak te poniżej przytoczone: „Pieśń słoneczna i Pieśń zmartwychwstania z Oficjum o Męce Pańskiej dokładnie pokazują, iż Franciszek traktuje jako sobie bliskie wszystko to, co związane z Chrystusem zmartwychwstałym, ze wszystkim komunikuje się, i w ten sposób wszystko pociąga do swojej pieśni uwielbienia dla Ojca”; „poprzez Narodzenie (tajemnica upokorzenia Słowa, które przyjmuje ciało), poprzez 3

Przytaczam kilka prac, które, począwszy od lat 70., wzięły pod uwagę zmartwychwstanie jako nieodłączny element duchowego doświadczenia świętego Franciszka: L. Gallant, (Dominus regnavit a ligno). L’«Officium Passionis» de saint François. Édition critique et étude. Paris 1978 (praca doktorska w Institut Catholique). Barsotti nie cytuje tej publikacji. Czy wiedział o niej? Nie sądzę.

Pewne jest jednak, że „Oficjum o Męce Pańskiej” odczytuje, stosując ten sam klucz. Po tym jak książki ojca Barsottiego ukazały się drukiem, parę innych publikacji (niewiele, prawdę mówiąc) podjęło bądź przeanalizowało szerzej omawiane zagadnienie: S. Pastore, Francesco d’Assisi: un’esperienza di Gesù nello Spirito, w: „Gesù è il Signore”, red. zbiorcza, Casale Monferrato 1983; G. Iammarrone, La cristologia francescana, Messaggero, Padova 1997, s. 65−72; C. Vaiani, La risurrezione nell’esperienza di Francesco d’Assisi, „Vita Minorum” 76 (2005), s. 87−101; i ostatnio L. Massacesi, L’Esodo, s. 80−90. Według mnie, wszystkie traktaty nie osiągają wnikliwości, jaką cechuje się prezentowana publikacja.

— 12 —

Mękę (miłość Boga, który objawia się i ofiarowuje), osiąga on komunię z Chrystusem zmartwychwstałym, by przeżywać w niej komunię kosmiczną, pełną”; „litość Franciszka to pełna czułości kontemplacja pokory stajenki i bolesne uczestniczenie w duchowej męce Chrystusa, to przede wszystkim pieśń pochwalna, wyśpiewana w radości płynącej ze Zmartwychwstania, które w jego oczach już teraz przemienia całe stworzenie”. Wszystkie te fragmenty są, moim zdaniem, wyrazem wielkiej wartości, jaką święty Franciszek przykładał w swojej wyjątkowej i jakże motywującej duchowości do Zmartwychwstania. c. W drodze ku Ojcu, Bogu pokornemu Autor wielokrotnie zauważa, że pójść za Chrystusem to dla świętego Franciszka podążać za Nim, by dojść do celu, którym jest Ojciec. Oto, co pisze: „Kiedy dusza naśladuje już Chrystusa, utożsamiła się z Nim, oto wówczas droga jest tylko jedna: pervenire ad te, dotrzeć do Ojca”. Widać wyraźnie, że jest to zadanie, które w Chrystusie zmartwychwstałym nie przeznaczone zostało jedynie dla jednostek ani też dla samej ludzkości, lecz obejmuje całe stworzenie.

W ostatnich latach studia franciszkańskie skupiły się na centralności, na prymacie i wyjątkowym miejscu, jakie w duchowości Świętego zajmował Ojciec4. W tym samym czasie ojciec Barsotti podkreślił ten znaczący element, bazując na uważnej osobistej lekturze tekstów Franciszka; co więcej, odgrywał on jego zdaniem tak wielkie znaczenie, iż często do niego powracał, a biorąc pod uwagę swoje kompetencje na polu duchowościowym, opisał jego oryginalność, konfrontując między innymi ze stanowiskami innych duchowości.

Jak już powiedzieliśmy, według niego to utożsamienie się z Chrystusem zaprowadziło Franciszka do ukierunkowania modlitwy i myśli na Ojca, co widać po analizie modlitwy, umieszczonej pod koniec Listu do całego zakonu, Oficjum o Męce Pańskiej oraz Uwielbieniu Boga Najwyższego. W omówieniu Oficjum o Męce Pańskiej pisze: „(…) to Jezus modli się, a Franciszek się z Nim utożsamia. W żadnej innej modlitwie Świętego nie pada z taką częstotliwością ani z taką wzruszającą 4

W 1982, w którym pojawiły się trzy „franciszkańskie” teksty Barsottiego, za wyjątkiem Testamentu, opublikowanego wiele lat wcześniej, wydane zostało także ważne studium pióra T. Matury, Mi Pater sancte”. Dieu comme Père dans les ècrits de François, „Laurentianum” 23 (1982), s. 102−132, przełożone później na włoski w antologii studiów tego samego autora, Francesco parla di Dio, Milano 1992. Podkreślenie „prymatu” postaci Ojca w tekstach Franciszkowych przez obydwu badaczy jest niezwykle zbieżne. Równoczesność wydań z kolei wyklucza jakąkolwiek zależność opinii. T. Matura powrócił do postaci Ojca u świętego Franciszka w publikacji Francesco un altro volto, Biblioteca Francescana, Milano 1996, s. 69−75; w celu konsultacji innych pozycji dotyczących tego tematu zob. L. Massacesi, L’Esodo, op. cit., s. 114−129.

— 13 —

i czułą miłością imię Ojca. Święty Franciszek odnajduje czystą prostotę modlitwy Jezusa; ta modlitwa skierowana jest nie tyle do Najwyższego, ile do Ojca”; w innym miejscu powtarza wyraźnie: „W takiej mierze, w jakiej utożsamia się on z Chrystusem, w jakiej Chrystus żyje w nim, całe życie Franciszka jest wstępowaniem ku Ojcu w czystej modlitwie uwielbienia! Skupia się tylko na dobroci Boga: «Ty jesteś Dobro, wszelkie Dobro, najwyższe Dobro» (…) Święty Franciszek nie odczuwa ani swojej nicości, ani wszystkiego, co go otacza. On dostrzega tylko Ojca.

Całkowicie zatraca się Bożej światłości, w czystej radości”. Bóg, Najwyższy, Dobro, Bóg żywy, tytuły, które często pojawiają się na jego ustach i w jego pismach, odnoszą się do Ojca, ku któremu wyrywa się serce.

Opisując postać Boga Ojca, jako cel modlitwy i duchowej drogi świętego Franciszka, Autor precyzuje: On nie jest Nicością czy Nie-bytem licznych mistyków, nie jest Pustką z buddyjskiego natchnienia, nie jest nawet Bogiem apofatycznej teologii w nurcie neoplatońskim, który od początku wymaga milczenia w obliczu swojej nieuchwytnej transcendencji, lecz Bogiem ekonomii zbawienia, Ojcem, którego doskonałe przymioty Święty wielokrotnie wychwala, zwłaszcza w Uwielbieniu Boga Najwyższego, pomimo iż wie, że Bóg jest większy od wszystkiego, co można o Nim powiedzieć.

Niemniej jednak w kontemplacji imion Bożych największą uwagę ojca Barsottiego przyciąga przede wszystkim stwierdzenie, że Bóg jest pokorą. Wielokrotnie do tego wraca, gdyż uznaje to za oryginalny element świadectwa duchowego i odkrycie oraz nowość na łonie tradycji chrześcijańskiej. Według Franciszka Bóg jest miłością, która rozpala w sercu pragnienie, ale — jak spostrzega Autor — „miłością, która objawia się mu w pokorze i cierpliwości”. I podkreśla: „Bóg jest pokorą, to jedno z najwspanialszych wyrażeń, jakie kiedykolwiek wypowiedziano.

Bóg jest naprawdę Tym, który, będąc miłością, nie może być niczym innym, jak pełnym przesłonięciem siebie przez umiłowaną istotę”.

Przybliżając nowość duchową i teologiczną Świętego, pisze: „(…) pokora u Franciszka nie należy tylko do człowieka, ale przede wszystkim do Boga, gdyż sam Bóg jest pokorą (…) Pokora to nie jedynie warunek dla relacji z Bogiem, to sam Bóg”; oraz: „pokora u Franciszka — i oto wielka nowość, cudowne odkrycie Świętego — to samo objawienie miłości. Bóg jest miłością, a miłość to nic innego jak pokora”. Święty z Asyżu kontempluje pokorę przeżywaną przez Syna Bożego w Jego człowieczeństwie, ukazywaną dzień po dniu, zwłaszcza w Eucharystii, i przenosi ją na samego Boga, którego uznaje i nazywa pokornym, gdyż jest miłością: „(…) pokora u świętego Franciszka to prawdziwe objawienie miłości; dlatego jest najwyższym objawieniem Boga. Dla Franciszka — 14 —

nie ma większego objawienia Boga od pokory”. To oblicze Boga, Boga pokornego, gdyż Boga będącego Miłością, odczytane w tajemnicy objawienia Chrystusa, stanowi zasadniczą przyczynę pokory, która cechowała całe życie świętego Franciszka i duchowość franciszkańską.

Sądzę, iż żaden badacz przed ojcem Barsottim — a ośmielę się powiedzieć, że i po nim — nie przedstawił w sposób tak wnikliwy i wyrazisty tego aspektu doświadczenia Boga przez Świętego z Asyżu, oraz że ci, którzy później to uczynili, pozostawali pod wpływem naszego Autora5.

4. Życie według cnót teologalnych źródłem ubóstwa wewnętrznego (pokory) i zewnętrznego Ojciec Barsotti postrzega duchowe życie świętego Franciszka zasadniczo jako praktykę cnót teologicznych, istnienie ożywiane wiarą, nadzieją i miłością, w szczególności zaś miłością, będącą owocem Ducha Świętego, który wiąże go duchowo z Chrystusem i wraz z Nim prowadzi do Ojca. Centralność Chrystusa, wraz z sequi vestigia, to jego zdaniem jądro duchowego życia Chrystusa. A wartości etyczne, jakie w Sobie wcielał, są moralną ekspresją naśladownictwa.

Ta perspektywa skłania go do przedstawienia wartości najbardziej, czasami może i przesadnie, czczonych w środowisku franciszkańskim, jak pokora, ubóstwo, prostota, etc., jako czysty wyraz i jednocześnie narzędzie praktyki cnót teologalnych u Świętego z Asyżu, prawdziwe jądro jego życia i chrześcijańskiego świadectwa. Zdaniem ojca Divo nie powinno się mówić o ascezie franciszkańskiej czy etyce franciszkańskiej, ale o franciszkańskim życiu zgodnie z cnotami teologalnymi, na łonie którego „pokora to odpowiedź na miłość Boga” i „sam dowód miłości”, 5

Uważam, iż niepodważalną zasługą ojca Barsottiego jest uwypuklenie — być może po raz pierwszy — i ciągłe podkreślanie Franciszkowej wizji Boga jako pokory. Piszę być może, gdyż teksty, podejmujące ten aspekt, pojawiły się w 1982 r., czyli wtedy, gdy niemiecki zakonnik A. Gergken opisał ową ideę Franciszka we wnikliwym studium o znaczącym tytule: Die theologische Intuition des heiligen Franziskus von Assisi, „Wissenschaft und Weishei” 44 (1981−1982) s. 1−25, zwł. s. 21−23.

Jako że teksty obu autorów ukazały się w jednym roku, można przypuścić, iż równocześnie pociągała ich perspektywa Świętego. W każdym razie, we Włoszech ojciec Barsotti jest pierwszym, który ją zgłębił.

Trzeba dodać, iż mimo powyżej wymienionych prac, idea Franciszkowa nie doczekała się należytego opracowania. W tekście mojego autorstwa, La spiritualità francescana. Anima e contenuti, Messaggero, Padova 1993, całe opracowanie podporządkowałem perspektywie Chrystusa pokornego, który objawił oblicze pokornego Boga. Przyznałem również, iż w kwestii idei pozostaję dłużnikiem ojca Barsottiego, wielokrotnie cytowanego zresztą, oraz Herkena. Zob. również: P. Martinelli, La minorità: segno dell’amore kenotico di Dio nella Chiesa e nella società, w: A. Padovese [pod red.], „Minores et subditi omnibus”, Roma 2003, 367−390.

— 15 —

a ubóstwo „to środek wyzwolenia do takiej miłości”; co więcej, to „warunek mistycznego doświadczenia” i jego przejaw. Oto znaczenie prawdziwego świadectwa pokory i wyboru ubóstwa przez Świętego z Asyżu.

Dlatego też Autor pisze: jego pokora „jest odpowiedzią na miłość Boga”, jego zewnętrzne ubóstwo „jest znakiem obecności, która całkowicie go przepełnia. Przepełnia do takiego stopnia, iż jego wewnętrzna radość przelewa się na ciało i poprzez jego bycie rozprzestrzenia się w świecie.

Bóg jest jego bogactwem”; Franciszek „jest znakiem pełni Boga, który go przepełnia: Bóg jest wszystkim, posiadanie czegokolwiek przeszkodziłoby mu w radowaniu się Bożą Obecnością w sercu”. Dlatego należałoby raczej sądzić, iż „franciszkańskie ubóstwo nie jest ascezą, nie jest ćwiczeniem woli, która pragnie podążać za Bogiem, lecz raczej naturalnym owocem Bożej obecności. Posiadając Boga, Franciszek nie posiada nic innego, nie może czuć się z niczym związany. Święty Franciszek nie może wyrzec się ubóstwa, nie wyrzekając się jednocześnie Boga”.

Sądzę, iż tego rodzaju odczytanie chrześcijańskiego świadectwa Świętego z Asyżu trafia w samo sedno jego duchowego doświadczenia i przywołuje w szczególności franciszkanów, by wyraźnie odróżniali cel i środki, oraz naucza, jak skoncentrować się na pełnym ofiarowaniu ich Bogu, który jest jedynym bogactwem, który uczynił Franciszka pokornym i ubogim, gdyż bogatym Bogiem, który przepełniał jego ducha.

5. Duchowość, która ogarnia Niebo i ziemię, przeszłość, teraźniejszość i przyszłość jako uniwersalna symfonia Kolejnym, uwypuklonym przez ojca Barsottiego komponentem duchowości Franciszkowej jest jej uniwersalny horyzont, jej rozmach, który obejmuje człowieka, Boga, ludzkość i całe stworzenie. Oczywiście, uwidocznienie go nie stanowi nowości w badaniach czy w ocenie charyzmatu Świętego. Na uwagę zasługują jednak język, zadziwienie i głębia spojrzenia, z jakimi Autor przygląda się temu aspektowi doświadczenia wiary u Świętego. Odwołując się do Pieśni słonecznej, pisze: „(…) jego pieśń łączy w sobie nadzwyczajny rozmach i zawrotny pęd, dzięki którym wszystko (także cierpienie i śmierć) zostaje wyniesione w uwielbieniu do Boga”. Również spojrzenie na modlitwę stanowiącą dwudziesty trzeci rozdział Reguły niezatwierdzonej, będącej tekstem, który zdaniem Autora stanowi najpiękniejszą liturgiczną anaforę świata Zachodniego i syntezę oraz podsumowanie duchowości Świętego, ukazuje, iż zawarta w niej została cała tajemnica zbawczej ekonomii Boga. Dodaje więc: „Życie Franciszka to symfonia, gdyż żyje on w jedności z całym Kościo— 16 —

łem triumfującym, z całym Wszechświatem. Faktycznie bowiem cały ten Wszechświat i Kościół żyje w Chrystusie. Franciszek właśnie w Chrystusie ogarnia całe stworzenie. I nie poprzestaje na tym, nie zatraca się w tym objęciu: gdyż czyni to, by wszystko wynieść do Boga”. W pierwszym rzędzie obejmuje ludzi, których Pan mu ofiarował, i z duchem autentycznego i żarliwego braterstwa przyjmuje jako swoich braci.

Ojciec Barsotti wyodrębnia także źródło tej postawy: jest nim odzyskanie przez świętego Franciszka wszystkich rzeczy w Bogu, któremu sam się oddaje na własność i który jest jego jedynym bogactwem. „U Franciszka widać całkowite zjednoczenie z wszystkimi ludźmi i całym stworzeniem. On nie wyrzeka się niczego, gdyż w Bogu wszystko posiada. A to, co najpierw od siebie oddalił, teraz na powrót jest jego, gdyż poprzez Bożą obecność w sercu Franciszka wszystko się w nim uobecnia”; „(…) w zjednoczeniu z Bogiem zawiera się zjednoczenie z wszystkimi rzeczami, odkupienie całego kosmosu, całego życia (…)

On wszystko posiada w Bogu, wszystko w nim zostaje pojednane, gdyż Święty pojednał się z Bogiem”.

Ojciec Barsotti, jako prawdziwy znawca dziejów duchowości, który wie doskonale, jak wiele kobiet i mężczyzn wyrzekło się wszystkiego, by szukać Boga Jedynego6, wskazuje i pochwala u świętego Franciszka całkiem inne ukierunkowanie: „Bóg nie jest sam, On nie jest ucieczką od wszystkiego. Święty Franciszek, im bardziej jednoczy się z Bogiem, tym bardziej czuje się zjednoczony ze wszystkimi rzeczami, ze wszystkimi ludźmi, ze wszystkimi stworzeniami. Celem życia franciszkańskiego jest całkowita pełnia w zjednoczeniu w miłości”. Dlatego właśnie Autor czuje się zobowiązany, by postawić retoryczne pytanie: „Czy jakikolwiek inny święty miał wraz z Bogiem na uwadze cały Wszechświat?”.

6. Życie wedle cnót teologalnych w braterskiej miłości i radości Liturgia Kościoła, w kolekcie w dzień uroczystości świętego Franciszka, zwraca się do Pana z prośbą, aby za jego przykładem i wstawiennictwem zjednoczył nas ze sobą w „miłości i radości”. Tym samym, proponuje wiernym jeden z najważniejszych aspektów Franciszkowego charyzmatu. Podobnież uczynił ojciec Barsotti, chociaż w nieco innych

6

Autor pisze: „Tak mistyka karmelitańska, jak i mistyka świętego Jana od Krzyża, jest bez wątpienia mistyką chrześcijańską, ale czyż nie da się w niej, choćby w minimalnym stopniu, dostrzec echa mistyki neoplatońskiej? Owo dążenie do Jednego, owo nieustanne ogałacanie się, owa ucieczka, wyzwolenie się z wszelkiej więzi…”.

— 17 —

słowach, z duchowym zaangażowaniem i z podziwem, które zdradzają jego osobiste przeżycia.

Autor bowiem, komentując inwokację Świętego do Boga: „Ty jesteś miłością, kochaniem”, pisze: „Święty odczuwał i przeżywał całą chrześcijańską tajemnicę jako tajemnicę nieskończonej miłości, miłości wiecznej, miłości, której celem był on, Franciszek”, dlatego należy sądzić, iż „duchowe życie Franciszka bierze się z owego zdziwienia, owego doświadczenia najprawdziwszego cudu: on czuje się kochany przez Boga”, jego życie „to pasja miłości”. Stwierdzenie owego pożaru miłości każe mu wyrazić przekonanie, iż „skoro doskonałość chrześcijanina mieści się w miłości, trudno w dziejach chrześcijaństwa znaleźć duszę, która bardziej, niż Franciszek, spalała się z miłości”.

Chodzi tu o miłość zaprawioną i przesyconą radością, stanowiącą, zdaniem Autora prawdziwy wyznacznik Franciszkowej duchowości: „Tym, co wyróżnia Biedaczynę z Asyżu i całą duchowość franciszkańską jest nierozerwalna jedność doskonałej miłości z czystą radością”. „Radość Franciszka jest owocem obecności Boga w jego sercu. On przeżywa radość, żyje radością. Śmierć, która jest już bliska, tylko uwypukla ten typowy dla duchowego życia Świętego charakter”. Barsotti precyzuje, iż jest to radość nie tylko wewnętrzna, jak u świętego Jana od Krzyża, ale także zewnętrzna, jako „Bożego kuglarza”, radość, która się rozprzestrzenia, promieniuje, przelewa się; radość, która przepełnia całe życie Świętego.

Autor nie tylko uwidacznia ową wszechobecność radości, ale także wskazuje na jej przyczyny: światło zmartwychwstania, w którym Franciszek kontempluje rzeczywistość i swój radykalny wybór ubóstwa jako aspekt pełni Boga w jego sercu.

Mówiłem już o wadze, jaką ojciec Barsotti przykłada do zmartwychwstania Chrystusa w doświadczeniu duchowym Świętego. Również tutaj spostrzega, iż jego pobożność to „przede wszystkim chwała w radości zmartwychwstania, które dla niego przemienia całe stworzenie”, i dodaje: ponieważ „Słowo Boże, poprzez zmartwychwstanie, podnosi ludzkość do chwały Boga (…), całe stworzenie jaśnieje w oczach Franciszka ową Obecnością. Nie ma już ubóstwa Syna Bożego w żłóbku, który święty Franciszek uwielbia. Jego dusza raduje się i śpiewa, dziękuje i wychwala Boga, gdyż Jego chwała przelała się na cały świat (…)

Dlatego jego pobożność (…) to przede wszystkim pieśń radości, najwyższa i najczystsza pieśń uwielbienia”.

Kolejne źródło radości w duchowym doświadczeniu świętego Franciszka ojciec Barsotti widzi w radykalnym wyborze ubóstwa. Na inwokację Świętego do Boga: „Ty jesteś radością (…) i weselem”, Autor odpo— 18 —

wiada: „Bóg jest radością duszy, jest czystym weselem, gdyż «Ty jesteś w pełni wszelkim bogactwem naszym»”. To prawda, dodaje: „jego ubóstwo jest namacalnym znakiem owej obecności, dlatego też warunkiem jego radości”. Zdaniem Autora, ubóstwo nie jest ostatnim słowem świętego Franciszka, lecz jedynie warunkiem, by pójść za Jezusem; jego owocem jest „doskonała radość”, dlatego „nauka Franciszka zawsze kończy się na radości”, która w sposób szczególny jaśnieje w jego życiu. Odnośnie powyższego, ojciec Barsotti pisze: „Franciszek jest w swoim ubóstwie tym świętym, który poznał radość dogłębniej niż ktokolwiek inny”.

Ubóstwo to, które dla większości ludzi jest „brzydotą” („Boska komedia”, Raj XI) i przyczyną smutku, strapienia, a nieraz nawet rozpaczy, dla Biedaczyny jest warunkiem i powodem do radości. W nim mieści się być może najgłębsza przyczyna sympatii i fascynacji, jaką budzi u wielu ludzi: Franciszek ubogi, ale jakże prawdziwie szczęśliwy, budzi tęsknotę za tym, kim chcieliby być.

7. Mistyk w ekstazie, który nie zatraca się w Bogu, lecz widzi Go i uwielbia w całym stworzeniu Dla ojca Barsottiego święty Franciszek jest mistykiem, wielkim mistykiem, gdyż przeżywał głębokie doświadczenie Boga. Stwierdzając to jednak, nie odkrywa, rzecz jasna, nic nowego, chociaż istnieją teologowie, którzy, mając na uwadze ograniczoną koncepcję mistyki, nie zaliczają Świętego z Asyżu do kategorii prawdziwych mistyków. Jak jednak Autor charakteryzuje mistykę Świętego? Jako znawca duchowości przedstawia spostrzeżenia godne uwagi.

Modlitwa Franciszka to „wizja i odczucie Obecności”, dlatego „odnosi się wrażenie, iż Franciszek żyje w stanie permanentnego zamyślenia, permanentnego wyabstrahowania. Bóg był jego życiem”. Elementy, które Barsotti odnajduje we wspaniałej modlitwie Uwielbienie Boga Najwyższego, o bezdyskusyjnej wartości mistycznej, dostrzega również — chociaż wyrażone na różne sposoby — we wszystkich jego modlitwach, jak wynika z licznych analizowanych pozycji, i, co można wywnioskować z poniżej przytoczonego stwierdzenia, modlitwa świętego Franciszka jest „zanurzeniem się w ekstazie, zatraceniem się w Bogu”.

Ale ta czysta kontemplacja nie jest „mistyką przemienienia”, lecz „mistyką miłości, która jest żywą relacją”. Franciszek poznał Boga „poprzez obcowanie z Boskością”; on „zasmakował Boga”, który stał się dla niego namacalny i dał się poznać jako Mądrość. A to wszystko poprzez Jezusa Chrystusa. Dlatego należy powiedzieć, iż jego modlitwa, — 19 —

tak jak i doświadczenie mistyczne, jest „teocentryczna”, gdyż „w pierwszym rzędzie chrystocentryczna”. Faktycznie bowiem, mistyka Świętego jest zawsze „przez” i „w” Chrystusie: „Franciszkowe doświadczenie to nie zanurzenie w Bogu. On nie zatraca się w otchłani Boskości. On w ogóle się nie zatraca. Wcielenie to tajemnica gorejącego krzewu, który pali się, ale się nie spala. Franciszek przeżywa największe w chrześcijaństwie mistyczne doświadczenie, ale zawsze w Chrystusie”. Mistyka świętego Franciszka nie jest natury manichejskiej, nie jest neoplatońska, jak w niektórych chrześcijańskich nurtach; ale jest chrześcijańska, gdyż w Bogu Jezusa Chrystusa posiada wszystko; w Nim, pomimo porzucenia wszystkiego, wszystko odzyskuje; ze wszystkim się godzi, gdyż posiada Boga.

Owa konfrontacja z innymi mistycznymi doświadczeniami, przeprowadzona przez takiego znawcę jak ojciec Barsotti, wyłania mistyczną oryginalność Świętego z Asyżu w sposób o wiele bardziej wyrazisty niż analiza ograniczona tylko do jego pism i biografii. Sądzę, iż również pod tym względem należy docenić znaczący wkład refleksji w zrozumienie i asymilację duchowego dziedzictwa świętego Franciszka.

Wprowadzenie pragnę zakończyć stwierdzeniem, iż ojciec Divo Barsotti, jako uważny teolog i człowiek o głębokiej duchowości, dostrzegł w „pismach franciszkańskich” i uwidocznił ciągle aktualną istotę duchowego doświadczenia Świętego z Asyżu — czyniąc to z podziwem i życzliwą sympatią — oraz z entuzjazmem skłaniającym czytelnika, by zanurzyć się w najgłębsze rany ducha Franciszka, dać się rozpalić przez ogień jego serafickiej miłości i, łagodnie poddając się działaniu Ducha Świętego, wraz z nim udać się w ślad za Jezusem Chrystusem, by przeżywać synowską relację z Ojcem już tutaj, na ziemi, w miłości, radości i chwale miłej hojnemu Stwórcy, w duchu prawdziwego braterstwa ze wszystkimi ludźmi i całym stworzeniem.

Giovanni Iammarrone OFMConv Rzym, 17.05.08

I

MODLITWA ŚWIĘTEGO FRANCISZKA

WSTĘP

Ci, którzy zgłębiają postać Świętego, wiedzą, iż od słów i pism ważniejszy jest on sam, prawdziwy wzór życia. Jego życie, czyli zwyczajne epizody, jakie składały się na nie, zostało nam przekazane zwłaszcza dzięki miłości współczesnych mu ludzi. Prawdopodobnie nie istnieje żadna inna literatura religijna, która zawierałaby tak bogatą i niezwykłą antologię hagiograficzną; poza tym, trzeba zauważyć, że niewiele mówi się o życiu pozostałych świętych. O podróży Franciszka do Dalmacji i do Hiszpanii nie wiemy prawie nic pewnego; niewiele wiemy też o jego podróży na Wschód, chociaż odegrała ona istotną rolę w ostatnich latach życia Świętego. Towarzyszy Franciszka nie obchodziły te wydarzenia, lecz on sam, tajemnica doświadczenia religijnego, które ich porwało, źródło dziecięcego podziwu i bezgranicznego oddania. Doświadczenie to dostrzegali w większym stopniu w postawie i w faktach z życia codziennego, niż w najwznioślejszych nawet wydarzeniach. W ten sposób powstały Legendy, Zwierciadło doskonałości oraz, jako ostatnie, Dzieje błogosławionego Franciszka i jego towarzyszy, spisane niezrównaną prozą, jedno z pierwszych dzieł literackich języka włoskiego.

Niewielką wagę przykładano do pism, jakie Franciszek po sobie pozostawił, rzecz jasna za wyjątkiem Testamentu, tekstu programowego dla najwierniejszych uczniów, oraz Pieśni słonecznej. Niemniej jednak, to właśnie jego pisma, poprzez swoją autentyczność wprowadzają nas bezpośrednio w życie duchowe Świętego. Dlatego dzisiaj — 21 —

wzbudzają duże zainteresowanie i są z miłością analizowane. Oczywiście, pisma Franciszka nie mogą całkowicie zastąpić Legend, ale w swojej skromnej formie są równie cenne.

Rzecz jasna, pośród pism świętego Franciszka wyjątkowym autorytetem cieszą się Reguła niezatwierdzona, Pieśń słoneczna oraz Testament, gdyż to one zdradzają nam ducha i doświadczenie Świętego. Nie wolno nam jednak lekceważyć Oficjum o Męce Pańskiej i Uwielbienia Boga Najwyższego.

Tym co cechuje franciszkańską duchowość zdaje się być powszechne tchnienie sympatii. Święty przeżywa swoją solidarność, co więcej, swoją braterską komunię ze wszystkimi stworzeniami, a w pierwszym rzędzie ze wszystkimi ludźmi. Nic mu nie jest obce, niczego nie odsuwa.

Słowa rozpoczynające List do wiernych 1 w sposób szczególny ukazują, jak bardzo czuł się dłużnikiem wszystkich, zaangażowanym w uniwersalną służbę dla miłości. Bóg pragnie przemówić za jego pośrednictwem do każdej żywej istoty, a on czuje się w obowiązku, by mówić do Boga w imieniu wszystkich ludzi, co więcej, wszystkich istot.

Franciszek przeżywa tę uniwersalną miłość w bezgranicznej pokorze, padając wszystkim do stóp. Jest to nieprzezwyciężona potrzeba jego ducha, tak jak potrzeba bycia najuboższym, bycia najmniejszym ze wszystkich i uznania wszystkich za swoich panów. On, o nic nie prosząc dla siebie, raduje się wszystkim i przeżywa czystą radość miłości poprzez uwielbienie: uwielbienie cnót, uwielbienie stworzenia, uwielbienie Dziewicy, uwielbienie Boga. Żaden pesymizm, żaden niepokój czy obawa nie paraliżują jego ducha.

Niemniej jednak to właśnie Oficjum o Męce Pańskiej, bardziej niż jakikolwiek inny tekst, wydaje się być zgodne z żywotami: modlitwa świętego Franciszka, zanim stała się uwielbieniem i dziękczynieniem, była „współcierpieniem”: Franciszek doświadcza żywej relacji z Chrystusem, który rodzi się w pokorze i ubóstwie w grocie w Betlejem, by następnie cierpieć i umrzeć za nas na krzyżu. I chociaż tylko w Oficjum o Męce Pańskiej obecne są modlitewne odniesienia do ziemskiego życia Jezusa, są one niezwykle żywe i ujmujące — zdradzają bowiem żywe uczestniczenie Świętego w tej tajemnicy. A mówią o tym biografowie: Franciszek żył tak, jakby Chrystus był fizycznie przy nim obecny, jakby Go widział. On żył z Nim.

1

„Wszystkim chrześcijanom żyjącym w zakonie, duchownym i świeckim, mężczyznom i kobietom, wszystkim, którzy mieszkają na całym świecie, brat Franciszek, sługa ich i poddany, składa wyrazy czci i uszanowania oraz życzy prawdziwego pokoju z Nieba i szczerej miłości w Panu” [wszystkie cytaty pochodzą z: Źródła franciszkańskie, Bratni Zew 2005, przyp. tłum.].

— 22 —

Teksty modlitw w sposób bardzo niedoskonały zdradzają, jak naprawdę wyglądała modlitwa świętego Franciszka. To, co o niej napisano, wychodzi daleko poza literę tekstów pozostawionych przez Świętego. A jednak niczego byśmy o niej nie wiedzieli, gdyby Franciszek nie pozostawił po niej śladu w swoich pismach. Wszyscy, którzy o nim piszą, czują się niezdolni do przeniknięcia tajemnicy jego życia na kontemplacji i modlitwie, przeczuwają jednak, iż właśnie ona jest źródłem niezrównanej wielkość Świętego. Jego ubóstwo, surowość życia, pokora człowieka Bożego — to wszystko po części tłumaczy jego wewnętrzne życie, jego pasję miłości do Chrystusa. Jednak prawdziwym życiem Franciszka jest modlitwa, dlatego pozostaje zasadniczo tajemnicą — tajemnicą duszy, która na ziemi przeżyła swoje przejście i swoje przebywanie na łonie Boga…

Nasza lektura nie może pominąć rozdziałów XXIX i XXX Życiorysu pierwszego, autorstwa Tomasza z Celano, rozdziału LXI z Życiorysu drugiego, rozdziałów IX, X i XIII z Życiorysu większego świętego Bonawentury, a także Zbioru asyskiego i Zwierciadła doskonałości: dopiero po ich przeczytaniu zobaczymy, że modlitwa stanowiła duszę życia Franciszka. Na tych stronach dostrzec możemy głębię owych formuł, czasami prostych i ubogich w słownictwo, poprzez które Święty przekazał nam swoją rozpaloną modlitwę, najwyższe uwielbienie.

Studium nad modlitwą świętego Franciszka musi mieć na uwadze drogę jego świętości i, o ile to możliwe, zachować wierność dacie powstania każdego pojedynczego pisma, by zobaczyć, w jaki sposób owa modlitwa rozprzestrzenia się, oczyszcza, staje coraz prostsza i wznioślejsza. Uwaga skupiona na dziejach duszy Franciszka zdaje się być jednak nie tylko trudna, ale i niemożliwa. Prawie wszystkie pisma pochodzą z czasów, kiedy Franciszek osiągnął swoją pełną duchową dojrzałość. Dlatego badacz zgłębiający jego modlitwy w pewnym porządku systematycznym, chociaż musi koncentrować się na rozwoju duchowym, nie może lekceważyć tych nielicznych śladów, jakie pozostawił w pismach. Zresztą, w naszym krótkim studium, które bynajmniej nie ma stać się pełnym erudycji traktatem, tylko parokrotnie przedłożymy analizę tekstów wcześniejszych nad tekstami późniejszymi. Jeśli do tego dojdzie, z pewnością nie będzie to pozbawione pewnych racji, i nie tylko dlatego, iż w studium nad modlitwą konieczny jest pewien porządek systematyczny, ale również dlatego, iż uważam, że niektóre teksty, chociaż powstałe w epoce wcześniejszej, lepiej odzwierciedlają duszę Franciszka, która osiągnęła już swoją pełną duchową dojrzałość.

— 23 —

Uwagi Spośród wszystkich tekstów zawartych w życiorysach, mówiących nam o modlitwie świętego Franciszka, podajemy poniżej rozdział LXI z Życiorysu drugiego Tomasza z Celano.

Mąż Boży Franciszek, ciałem pielgrzymujący z daleka od Pana, przytomnym duchem pragnął wejść do nieba, od którego oddzielała go tylko ściana ciała, jako że stał się już obywatelem wśród aniołów.

Całą duszą pragnął swego Chrystusa, cały mu się ofiarował, nie tylko sercem, ale i ciałem. Opowiemy nieco o wielkości modlitwy, o ileśmy ją widzieli, i o ile można ją przekazać ludzkim uszom, potomnym do naśladowania. Przez cały czas zachował święty spokój, co daje mądrość serca. Dlatego, choć nie zawsze mógł czynić postępy, to jednak nigdy nie zdawał się cofać. Jeśli kiedy zajmowały go odwiedziny świeckich, albo jakieś inne sprawy, to raczej przerywał je, niż kończył, żeby móc powrócić do swego wnętrza. Zresztą jemu, co karmił się słodyczą niebiańską, świat nie smakował, a Boskie rozkosze zrobiły go wybrednym w stosunku do grubiaństwa ludzi. Zawsze szukał miejsca samotnego, w którym mógłby zespolić ze swym Bogiem nie tylko ducha, ale i całe ciało. Gdy w miejscu publicznym doznawał nagle zachwytu, nawiedzony przez Pana, wówczas robił sobie schronienie z płaszcza, by jednak nie pozostać bez celi. Nieraz nie miał płaszcza.

Wtedy, by nie wyjawić ukrytej manny, zasłaniał twarz rękawem.

Zawsze odgradzał się czymś od otoczenia, aby nie poznali pieszczoty Oblubieńca. W ten sposób nawet wmieszany w tłum ludzi na okręcie, podczas niebezpieczeństwa, modlił się niepostrzeżenie. Wreszcie, kiedy żadnego z tych sposobów nie mógł zastosować, wtedy z serca czynił sobie świątynię. Zapomniawszy o sobie, chrząkał i jęczał, a zatopiwszy się w Bogu, ciężko wzdychał i gestykulował. To w domu.

A modląc się w lasach i w samotniach, gaje napełniał jękami, ziemię zraszał łzami, ręką bił się w piersi. Tam też, jak gdyby wpuszczony do ukrytego skarbca tajemnic, często gawędził głośno ze swoim Panem.

Tam odpowiadał Mu jako sędziemu, błagał Go jako ojca, rozmawiał jak z przyjacielem, cieszył się jak z oblubieńcem. Rzeczywiście, żeby ze wszystkich uczuć serca złożyć wielorako całopalną ofiarę, stawiał sobie przed oczy najwyższą jedność Boga w wielorakich postaciach.

Często modlił się wewnętrznie, bez poruszania wargami, a skierowując to, co zewnętrzne, do wnętrza, podnosił ducha ku niebu. Całą swoją intuicję i cały swój afekt stapiał w jedność, o jaką prosił Boga, do tego stopnia, że cały stał się nie tyle modlącym się, co samą modlitwą. Jak myślisz, jakaż rozkosz przenikała go, skoro nawykł do — 24 —

takich przeżyć? To wiedział tylko on jeden, ja zaś mogę raczej tylko podziwiać. Wie to ten, kto doświadczył, nie rozumieją ci, którzy tego nie doznali. Tak więc jego przenikliwy, kipiący żarliwością duch, jego wszystek wzrok i jego cała dusza zupełnie roztopiona w modlitwie, już przebywała w najwyższej krainie Królestwa Niebieskiego.

Błogosławiony ojciec zwykł był nie zaniedbywać żadnego nawiedzenia Ducha. Gdy je otrzymywał, szedł za nim i jak długo Pan pozwalał, zażywał z tak ofiarowanej słodyczy. Kiedy zajęty był jakąś sprawą albo znajdował się w drodze, wówczas, czując pewne stopniowe tchnienie łaski, kosztował z tej najsłodszej manny z przerwami i częstotliwie. Bo nawet w drodze przystawał i przepuszczał towarzyszy do przodu, aby skupić się na przeżywaniu jakiegoś nowego natchnienia. Łaski Bożej nie przyjmował na próżno.

1

TAJEMNICA MODLITWY ŚWIĘTEGO FRANCISZKA

Błogosławiony Tomasz z Celano mógł napisać o świętym Franciszku, że nie był on właściwie człowiekiem rozmodlonym, lecz samą modlitwą: „Non tam orans, quam oratio factus”. To modlitwa ukazuje tajemnicę jego świętości. Życie na pokucie jako nieustannym nawracaniu się, życie w miłości jako komunii z ludźmi, z Wszechświatem i z Bogiem, życie w ubóstwie, jako wyrazie wolności i całkowitego oddania się Bogu — to aspekty życia, które jest zasadniczo modlitwą. Franciszek, żyjąc w ciągłym kontakcie z Bogiem, podczas modlitwy staje się nowym człowiekiem, dążąc do coraz doskonalszego naśladowania i przemienienia się w Tego, kogo kontempluje; na modlitwie przeżywa ową bezgraniczną komunię miłości, która pozwala mu w Bogu objąć całe stworzenie; na modlitwie przeżywa niepohamowaną potrzebę ogołocenia się z siebie: ubogim jest ten, który stracił nawet samego siebie, aby znać tylko umiłowaną istotę.

Ale skoro modlitwa zdradza nam tajemnicę jego świętości, czy w takim razie możemy poznać i zanurzyć się w jej sekret? Byłoby pychą uważać, iż człowiek może w ten sekret wejść: gdyż jest on dostępny tylko dla Boga. Ale skoro posiadamy kilka modlitw, jakie pozostały w spuściźnie po świętym Franciszka, trzeba koniecznie je poznać, gdyż to on nam je dał, abyśmy i my mogli w jakimś stopniu uczestniczyć w jego życiu duchowym. Pozostawiając je, ofiarował nam największy dar, ofiarował nam swoją duszę. Mam tu na myśli oczywiście w pierwszej kolejności koniec Reguły niezatwierdzonej, Chartula, czyli kartkę, którą dał bratu Leonowi, a także Pieśń słoneczną, ale nie wolno zapominać o wszystkich pozostałych modlitwach.

Musimy je usystematyzować, przyjrzeć się, z jakiego okresu życia pochodzą, i, jeśli to możliwe, wyobrazić sobie ów świat, w którym żył święty Franciszek. Pierwszą modlitwą — oczywiście, jeśli jest autentyczna — jest modlitwa odmówiona przed krucyfiksem w kościele świę— 26 —

tego Damiana. Prosta, zasadnicza, ale może zbyt teologiczna w wymowie, jakby wyrażała wewnętrzne westchnienie Świętego, ale nie jego słowami. Prawdopodobnie jest tekstem autentycznym, właśnie dlatego, że jest pierwszą z modlitw zachowanych. Święty Franciszek poszukuje swojego Pana i już Go kocha, ale nie jest jeszcze owym Świętym o prostym słownictwie, słownictwie żywym, osobistym, które wyróżnia jego późniejsze modlitwy. W każdym razie, już w tych kilku słowach można dostrzec zarys przyszłego rozwoju świętości. Franciszek nie mówi o ubóstwie, nie mówi o pokucie, ale o prawdziwej wierze, o niezachwianej nadziei, o doskonałej miłości, a ćwiczenie się w cnotach kardynalnych ma być konkretnym wyrazem głębokiej pokory. Te elementy są wspólne wszystkim świętym; bardziej konkretne i osobiste odniesienie do duszy modlącego się Franciszka zawierają ostatnie słowa: „(…) i daj mi, Panie, (…) zrozumienie i poznanie, abym wypełniał Twoje święte i prawdziwe posłannictwo”. Słowa te zdradzają niepokój Franciszka, który poszukuje, pragnie poznać wolę Bożą, by móc za nią podążyć. I to na tych słowach, które podejmują początkowe „Najwyższy, chwalebny Boże, rozjaśnij ciemności mego serca”, opiera się z pewnością cała modlitwa. Święty Franciszek jako młody rycerz pragnie udać się na służbę „najwyższemu i chwalebnemu Bogu”. Posłuszeństwo, jakie obiecuje, nie jest posłuszeństwem jakiejś zasadzie, lecz ofiarą z siebie złożoną Temu, którego wybrał na swojego Pana. Ideał rycerski jest źródłem zarówno dla uczuć, jak i słów modlącego się młodzieńca. Już to wystarczy, by ukazać nowość zawartą w modlitwie.

Ten ideał już na zawsze pozostał żywy w sercu Franciszka, chociaż z czasem działanie Ducha Świętego pozwoliło mu przezwyciężyć wszelkie ziemskie ideały. Już nie Benedykt czy Bernard stanowili dla niego wzorzec, ani nawet Orland czy Oliwier: jedynym, którego kocha i do którego pragnie się upodobnić w pokornej, żywej miłości, jest Pan, ubogi, pokorny i ukrzyżowany. Ta modlitwa ukazuje uczucia świeżo nawróconego Franciszka, dlatego dobrze, aby znalazła się na początku naszych rozważań.

Franciszek zatem udaje się na służbę do swojego Pana. Nie zna Go jeszcze dobrze i na sposób niedoskonały odgaduje, czego On od niego pragnie, daje się jednak prowadzić intuicji płynącej z miłości, a ta intuicja nigdy go nie zawodzi. To Duch Święty prowadzi Franciszka, i Duchowi Świętemu zawierza, chociaż jest tego nieświadomy. Jego Pan nie pragnie od niego nic ponad miłość. Szybko więc staje się nie rycerzem i wasalem, lecz człowiekiem miłującym, i nie jest już w stanie żyć bez poszukiwania Umiłowanego, bez pragnienia, by poznać Go tym lepiej. Pragnie z Nim żyć, pragnie w Niego się przemienić.

— 27 —

W Testamencie święty Franciszek z nostalgią wspomina pierwsze lata po nawróceniu: jest to wspomnienie sięgające świeżej i świetlistej wiosny miłości. Dla Franciszka wyjście ze świata to wejście w nowy świat, w świat, w którym ogląda tylko Pana Jezusa i żyje Jego obecnością. Jego modlitwa staje się uznaniem owej obecności. „Tak po prostu modliłem się i mówiłem: «Wielbimy Cię, Panie Jezu Chryste, tu i we wszystkich kościołach Twoich, które są na całym świecie, i błogosławimy Tobie, że przez święty krzyż Twój odkupiłeś świat»”. Tak jak Pan rozmnożył poprzez Eucharystię swoją obecność na świecie, tak też Franciszek pragnie rozmnażać swoje uwielbienie. Potrzeba Świętego, by przeżywać nieustającą relację, rzeczywisty kontakt z Panem, leży u podstaw jego kultu dla Eucharystii. Słowa, jakie święty Franciszek poświęca tej Tajemnicy, są wzruszające w swojej prostocie, ale również wymowne; zdradzają nam, iż przyczyną owego kultu eucharystycznego jest konkretny charakter pobożności u Franciszka. On pragnie przeżywać relację miłości, adoracji, poświęcenia siebie Chrystusowi żywemu i obecnemu: „(…) na tym świecie nie widzę niczego wzrokiem cielesnym z Najwyższego Syna Bożego, tylko Jego Najświętsze Ciało i Najświętszą Krew (…). I pragnę, aby te najświętsze tajemnice były ponad wszystko czczone, uwielbianie i umieszczane w godnych miejscach” (Testament).

Wcześniej, podobne słowa padły w Liście do duchownych: „Niczego bowiem na tym świecie nie mamy i nie widzimy cieleśnie z Najwyższego, jedynie Ciało i Krew (…)”. Fakt, iż pod koniec życia ponownie pojawia się ta sama myśl, stanowi zapewnienie, że Franciszek nieustannie odczuwał potrzebę osobowej relacji ze swym Panem i ukazuje, że przeżywał ją w pierwszej kolejności w adoracji i miłości do Eucharystii.

On dostrzegał Go we wszystkim, spotykał w każdym wydarzeniu; całe życie to relacja z Jezusem Chrystusem, żywa i pełna miłości komunia z Nim. W Chrystusie Franciszek kocha ludzi i całe stworzenie, w Nim adoruje Boga i poznaje Ojca. Pierwsze Napomnienie, które przytacza słowa Jezusa skierowane do Filipa w Ewangelii świętego Jana, jest niezwykle wymowne: to przez Niego święty Franciszek kontempluje i wychwala Ojca. Modlitwa Franciszkowa jest w pierwszym rzędzie wyrazem owej relacji gorącej miłości do Jezusa Chrystusa, takiego, jakiego poznał w Ewangelii i jakiego napotyka w Tajemnicy eucharystycznej, a także w każdym człowieku i w każdym stworzeniu. Całe stworzenie pełne jest Jego obecności.

Owa relacja jednak nie odnalazła właściwego sposobu przełożenia na słowa. Niewiele istnieje modlitw skierowanych do Jezusa i tych charakterystycznych dla Franciszka. Wydawać by się mogło, że Franciszek zachował dla siebie tajemnicę tej miłości, a może nie potrafił jej wyjawić, — 28 —

gdyż ta relacja była tak prosta i zarazem kompletna. Największą zażyłość przeżywa się w milczeniu. Modlitwy, które Święty ułożył i spisał, pozwalają dostrzec tajemnicę jego duchowego życia, ale nigdy w pełni go nie zdradzą. Im bardziej życie jest głębokie, tym trudniej je przekazać.

Chociaż wiemy, że niewiele można na ten temat powiedzieć, nie pozostaje nam nic innego, jak przeanalizować modlitwy i spróbować dotrzeć poprzez nie do duszy, z której wypłynęły: są one bowiem w gruncie rzeczy pierwszym konceptualnym opracowaniem doświadczenia mistycznego, wyjątkowego pod względem bogactwa i głębi.

Dusza Franciszka wznosi się od Chrystusa i w Chrystusie do kontemplacji Ojca: modlitwa staje się zasadniczo eucharystyczna, jest dziękczynieniem, błogosławieństwem, uwielbieniem. Franciszek o nic dla siebie nie prosi. Zanurzony w światłości kontemplacji, widzi tylko Boga. Jego modlitwa jest zatraceniem się w ekstazie, jest zatraceniem się w Bogu.

Począwszy od modlitwy pochwalnej, odmawianej na początku każdej godziny Oficjum, poprzez wspaniałe zakończenie Reguły niezatwierdzonej, aż po Uwielbienie Boga Najwyższego, spisane na kartce, jaką podarował bratu Leonowi, uwielbienie staje się coraz czystsze, by na koniec przemienić się w celebrację Imienia poprzez Jego przymioty, jakie kontempluje w uniesieniu.

Oto proces, przez który przechodzi rozmodlona dusza Franciszka.

Ale proces rozwoju modlitwy cechuje też inny aspekt: jest nim coraz szersze zastosowanie samego słowa Bożego. W sposób naturalny słowo Świętego staje się słowem całego Kościoła, całej ludzkości, całego stworzenia uwielbiającego swojego Boga. Ale to za mało. Franciszek nie mógłby modlić się, stając się niejako rzecznikiem Kościoła i całego stworzenia, gdyby słowo nie stało się samym słowem Boga. W Oficjum o Męce Pańskiej Biedaczyna modli się, dostosowując psałterz do swoich potrzeb i układając z natchnionych wersów nowe psalmy, by uczcić w ten sposób chrześcijańskie święto; ale pod koniec swojego życia nie powie już nic od siebie: ostatnia modlitwa Franciszka, na przyjęcie śmierci, to Psalm 141.

2

PIERWSZA MODLITWA

Najwyższy, chwalebny Boże, rozjaśnij ciemności mego serca i daj mi, Panie, prawdziwą wiarę, niezachwianą nadzieję i doskonałą miłość, zrozumienie i poznanie, abym wypełniał Twoje święte i prawdziwe posłannictwo.

Autorstwo tej modlitwy, którą Franciszek jakoby odmówił przed krucyfiksem w kościele świętego Damiana, nie jest absolutnie pewne, niemniej jednak nie można w niej odnaleźć nic, co by kłóciło się z przypisaniem jej Świętemu. Duch Franciszka zwraca się do Boga w zrywie prostym i absolutnym. Wygląda na to, iż jeszcze nie spotkał on Jezusa, iż jeszcze nie rozpaliła się w nim pasja miłości, która później doprowadzi do coraz doskonalszego utożsamienia z Synem Bożym. Ta prosta i zasadnicza w słowach modlitwa wyraża głębokie i niepohamowane powołanie świętego do życia w pokorze i ubóstwie. Jego życie nie potrzebuje opieki i obrony, nie skłania się ku działaniu. Tak jak brakuje jakiejkolwiek chęci prowadzenia apostolatu, tak też nieobecne jest dążenie monastyczne: Franciszek jest sam na sam z Bogiem.

Prosi o światło, by móc podążać drogą pokory, która usilnie go pociąga.

Należy w tej modlitwie — początku nawrócenia — zwrócić przede wszystkim uwagę na trzy cnoty teologalne: pokorę, jakiej Franciszek pragnie się poświęcić — to wcielenie owych cnót, które łączą go już z Bogiem. I to właśnie ta pokora gwarantuje „doskonałą miłość”, która wymazuje z serca Franciszka wszelkie żale i polemiki, i czyni synem Kościoła w „prawdziwej wierze”.

I gdyby nawet ta modlitwa nie była dziełem Franciszka, doskonale wyraża te odczucia, jakie Święty żywił na początku swojego nawrócenia, dlatego właśnie postanowiliśmy rozpocząć naszą refleksję od niej, jakby całe późniejsze życie było wypełnianiem tego, o co prosił na początku swojej drogi.

— 30 —

„Mąż Boży Franciszek, ciałem pielgrzymujący, z daleka od Pana, przytomnym duchem pragnął wejść do nieba, od którego oddzielała go tylko ściana ciała, jako że stał się już obywatelem wśród aniołów. Zawsze szukał miejsca samotnego, w którym mógłby zespolić ze swym Bogiem nie tylko ducha, ale i całe ciało. A modląc się w lasach i w samotniach, gaje napełniał jękami, ziemię zraszał łzami, ręką bił się w piersi. Tam też, jak gdyby wpuszczony do ukrytego skarbca tajemnic, często gawędził głośno ze swoim Panem. Często modlił się wewnętrznie, bez poruszania wargami, a skierowując to, co zewnętrzne, do wnętrza, podnosił ducha ku niebu. Całą swoją intuicję i cały swój afekt stapiał w jedność, o jaką prosił Boga, do tego stopnia, że cały stał się nie tyle modlącym się, co samą modlitwą”.

Powyższe słowa, zaczerpnięte z Życiorysu drugiego świętego Franciszka Tomasza z Celano, odnajdują pełne potwierdzenie w rozważaniach ojca Barsottiego nad niektórymi fundamentalnymi tekstami dla modlitwy franciszkańskiej, przede wszystkim zaś nad Oficjum o Męce Pańskiej, nad Testamentem i nad Chartulą, która zdaniem toskańskiego mistyka jest jednym z najświętszych przedmiotów znajdujących się na świecie. Ojciec Barsotti zanurza się wraz ze św. Franciszkiem w otchłań Bożej Miłości, tam, gdzie można zatracić się jedynie przy pełnej świadomości własnej małości.

Ci, którzy zgłębiają postać Świętego, wiedzą, iż od słów i pism ważniejszy jest On sam, prawdziwy wzór życia. Jego życie, czyli zwyczajne epizody, jakie składały się na nie, zostało nam przekazane zwłaszcza dzięki miłości współczesnych mu ludzi. „Dla ojca Divo Barsottiego Słowo Boże nie jest głównie nauką, teologią, lecz działaniem i życiem, jest aktem stwórczym, który się wypełnia.

A życie nie jest tylko czymś «fizycznym», «ontologicznym», lecz wolnym, duchowym działaniem, darem z siebie przez wiecznego Ducha... Słowo to działanie Boga w Piśmie Świętym, które jednak nie jest «księgą», lecz rozbrzmiewaniem na całym świecie historycznej obecności Słowa Bożego” (Hans Urs von Balthasar).

Patronat medialny:

Bratni Zew Wydawnictwo Franciszkanów

Zapraszamy do księgarni internetowej:

www.bratnizew.pl

ISBN 978-83-7485-201-2