Sprinkhanen en dagvlinders van het
Rozendaalse veld
Titel: Sprinkhanen en dagvlinders van het Rozendaalse veld Opdrachtgever:
Auteur: Ing. Elmar Prins
Vormgeving: Uitvoerend bureau:
Gemeente Rheden Hoofdstraat 3 6994 ZJ De Steeg 026 - 4976911 www.rheden.nl
Esther Nijhuis Buiting Advies Wilhelminaweg 64 6951 BP Dieren 0313 - 619042 advies@buiting.nl www.buiting.nl
Š Buiting Advies, december 2011
Sprinkhanen en dagvlinders van het
Rozendaalse veld
Heideblauwtje
Inhoudsopgave
5. Enkele niet aangetroffen soorten 6. Conclusies Bijlagen
4 6 7 7 8 8 8 9 9 25 36 42
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
1. Inleiding 2. Het onderzoeksgebied 2.1 Ligging en begrenzing onderzoeksgebied 2.2 Korte gebiedsbeschrijving aan de hand van de vegetatie 3. Onderzoeksmethodiek 3.1 Bronnenonderzoek 3.2 Veldonderzoek 4. Resultaten 4.1 Sprinkhanen 4.2 Dagvlinders
1. Inleiding
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Bruine sprinkhaan, Rozendaalse veld
In 2011 heeft Buiting Advies in opdracht van de Gemeente Rheden de dagvlinders en sprinkhanen van het Rozendaalse veld en Rozendaalse zand ge誰nventariseerd. De inventarisaties geven een goed beeld van de waarde van het Rozendaalse veld/zand voor deze diergroepen.
Bij de habitatbeschrijvingen zijn vaak (delen van) teksten overgenomen uit de Atlas van de Nederlandse dagvlinders, De atlas van de Nederlandse sprinkhanen en Vlindernet. De landelijke verspreidingskaartjes van sprinkhanen zijn afkomstig van waarneming.nl en tot stand gekomen als samenwerkingsproject van Telmee.nl, Waarneming.nl en EIS voor de nieuwe sprinkhanenatlas van Nederland. De landelijke verspreidingskaartjes van vlinders zijn afkomstig van vlindernet.nl, onderdeel van de vlinderstichting. Historische gegevens over het voorkomen van sprinkhanen op het Rozendaalse veld zijn door EIS beschikbaar gesteld. In hoofdstuk 2 worden de ligging en kenmerken van het onderzoeksgebied beschreven. In hoofdstuk 3 is te lezen hoe en met welke middelen het gebied is onderzocht. In hoofdstuk 4 worden alle soorten sprinkhanen en dagvlinders die op het Rozendaalse veld zijn aangetroffen beschreven. Er wordt kort informatie gegeven over habitat, verspreiding, trend en het voorkomen op het Rozendaalse veld. Hieraan zijn korte beheeradviezen gekoppeld. In hoofdstuk 5 zijn enkele niet aangetroffen, maar wel mogelijk aanwezige of
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Veel soorten dagvlinders en sprinkhanen en zijn kritisch ten aanzien van hun leefomgeving en de vegetatie in het bijzonder. Hun aanwezigheid geeft een beeld van de diversiteit en kwaliteit van de vegetaties in het Rozendaalse veld. Omgekeerd kan een goed beeld van het voorkomen van sprinkhanen en dagvlinders gebruikt worden bij het optimaliseren van het beheer. Veel andere (kritische) soorten zullen daar van meeprofiteren.
te verwachten interessante soorten beschreven. In hoofdstuk 6 staat de conclusie. Ten slotte zijn in bijlage 1 en 2 de verspreidingskaarten met alle tijdens het onderzoek waargenomen sprinkhanen en dagvlinders opgenomen.
2. Het onderzoeksgebied
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Figuur 1: Het onderzoeksgebied, Rozendaalse veld en zand.
2.1 Ligging en begrenzing onderzoeksgebied
2.2 Korte gebiedsbeschrijving aan de hand van de vegetatie
Het Rozendaalse veld/zand betreft grotendeels een droog heideterrein waarin struikhei dominant is. Plaatselijk is sprake van vochtige situaties op plaatsen waar water stagneert op ondoorlatende lagen. Ten noorden van de Koningsweg is relatief veel vochtige heide aanwezig met een hoger aandeel dophei. Op diverse plaatsen, verspreid op de Rozendaalse hei, liggen plagplekken van enkele jaren oud en ouder. Het zuidoostelijk deel van het Rozendaalse veld is relatief sterk geaccidenteerd door de aanwezigheid van stuifzandduinen. Deze zijn bestaan deels nog uit open zand, deels zijn ze begroeid met heide of bos. In het oosten van het plangebied ligt een groot open stuifzand. Een groot deel (tientallen hectaren) is enkele jaren geleden hersteld door kap van grove dennenbos. Op een aantal plekken in dit stuifzand zijn nog relicten van dit dennenbos aanwezig in de vorm van hele klein bosjes met vaak enkele dennenbomen en de nog kenmerkende bos ondergroei.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Het Rozendaalse veld/zand is gelegen ongeveer 2 kilometer ten noordoosten van de bebouwde kom van Velp en Rozendaal. Midden door het gebied van oost naar west loopt de Koningsweg. Van zuidoost naar noordwest loopt het kerkpad door het gebied. In het westen wordt het gebied begrensd door de Kluizenaarsweg/ Ringallee in het oosten door de weg naar de brandtoren. Figuur 1 geeft de begrenzing van het onderzoeksgebied Rozendaalse veld/zand.
3. Onderzoeksmethodiek
3.1 Bronnenonderzoek
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Als eerst is middels bronnenonderzoek uitgezocht wat er bekend is over de aanwezigheid of voormalige aanwezigheid van sprinkhanen en dagvlinders. Hiervoor zijn onder andere de site waarneming.nl en vlindernet. nl geraadpleegd. Daarnaast zijn verspreidingsatlassen geraadpleegd. De Stichting European Invertebrate Survey (EIS) heeft alle actuele en historische verspreidingsgegevens van sprinkhanen van het Rozendaalse veld en omgeving beschikbaar gesteld.
3.2 Veldonderzoek
Het veldonderzoek bestond uit ongeveer 10 bezoeken van enkele uren. De bezoekdata zijn zo goed mogelijk verdeeld over het jaar (van voorjaar tot najaar) en het onderzoeksgebied. De onderzoeksmethode is bedoeld en geschikt om een goed beeld te geven van de aanwezige vlinder- en sprinkhanenfauna. Toch is het mogelijk dat enkele soorten over het hoofd zijn gezien, als gevolg de grootte van het onderzoeksterrein. De sprinkhanen zijn op zicht en op geluid ge誰nventariseerd. Als hulpmiddelen bij de inventarisaties gebruikten we verrekijker, vlindernet, loep en batdetector. Eenmalig heeft een avondbezoek plaats gevonden waarbij met batdetector en lamp gezocht is naar soorten die dan beter zijn vast te stellen, zoals struiksprinkhaan en sikkelsprinkhaan. Het avondbezoek vond alleen plaats in het zuidoostelijk deel van het Rozendaalse veld.
Een batdetector is een uitstekende hulp voor het beter hoorbaar maken van sommige soorten, zoals struiksprinkhaan, heidesabelsprinkhaan en sikkelsprinkhaan. Wij gebruikten deze Petterson D240x.
4. Resultaten
In dit hoofdstuk worden de resultaten van het onderzoek beschreven.
4.1 Sprinkhanen
In deze paragraaf worden de sprinkhanen beschreven die tijdens de inventarisaties op het Rozendaalse veld zijn aangetroffen. Rode lijst soorten zijn in rood weergegeven.
Sikkelsprinkhaan
Habitat: De sikkelsprinkhaan komt in Nederland voor op plaatsen met een bijzonder microklimaat, met extreme vocht- en temperatuur-omstandigheden. De soort in voelt zich vooral thuis in brede, zonnige bosranden met een rijk gestructureerde kruid- en struiklaag. De dieren zitten meestal op ongeveer 0,5 meter tot 1 meter hoogte in jonge struikjes, brem of braam.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Afbeelding afkomstig van de website Flickr.nl
Verspreiding Nederland: De sikkelsprinkhaan staat op de rode lijst als gevoelig (2004). Inmiddels is de soort in Nederland sterk toegenomen en in het zuiden en midden van Nederland niet zeldzaam.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
10
waarneming.nl staan enkele recente waarnemingen van de soort net ten westen van het Rozendaalse veld vermeld. Een waarneming uit 2006 in het noordwestelijk deel van het Rozendaalse veld is bekend uit de database van EIS. De auteur van dit verslag heeft de soort ongeveer 7 jaar geleden ook al eens aangetroffen op het Rozendaalse veld, ten noorden van de Koningsweg. Beheeradvies: Het beheer dient gericht te zijn op ontwikkeling en behoud van brede structuurrijke zonnige bosranden. Opslag van bosranden moet regelmatig, (maar nooit helemaal) worden verwijderd, zodat de terreinen niet te dicht groeien en het xerotherme karakter behouden blijft, Kleukers et al., 2004).
Verspreiding Rozendaalse veld: De soort is op het Rozendaalse veld aangetroffen tijdens een avondinventarisatie met de batdetector. Een dag later werd de soort overdag op dezelfde plek met batdetector weer waargenomen. De soort bevond zich in een heidevegetatie met oude heide en plaatselijk struikjes op enkele tientallen meters van de bosrand. De vindplaats op het Rozendaalse veld sluit naadloos aan bij het hierboven beschreven habitat. De sikkelsprinkhaan is zeer moeilijk op geluid te inventariseren door het zeer zachte geluid. Een batdetector helpt zeker, maar door de zeer onregelmatige roep wordt de soort vermoedelijk vaak gemist. Vermoedelijk komt de soort op het Rozendaalse veld meer voor. Op
11
Struiksprinkhaan
Habitat: Struiksprinkhaan komt in Nederland voor in allerlei halfopen biotopen zoals droge heidevelden opslag, bosranden, open bossen, kapvlakten en tuinen en parken in stedelijk gebied. Verspreiding Nederland: Deze soort is algemeen in Nederland en lijkt mede als cultuurvolger toe te nemen. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort is aangetroffen met batdetector in het zuidelijk deel van het Rozendaalse veld op enkele meters tot tientallen meters van de “echteâ€? bosrand. Er zijn waarnemingen van meerdere exemplaren. De soort is op geluid alleen te inventariseren met een batdetector. Daarnaast kan de soort worden geĂŻnventariseerd door kloppen van takken. Vermoedelijk komt de soort op veel plekken voor langs het Rozendaalse veld. Beheeradvies: Deze soort profiteert van ontwikkeling van zonnige bosranden met veel structuur.
Grote groene sabelsprinkhaan
Habitat: Veel in ruige bermen. Daarnaast in mindere mate in talloze andere biotopen waaronder randen van heiden. Verspreiding Nederland: Deze soort is zeer algemeen in vrijwel heel Nederland. Verspreiding Rozendaalse Veld: Slechts een enkel exemplaar zingend aan de zuidkant van de Rozendaalse heide. De soort is gemakkelijk te inventariseren op geluid dat tientallen meters ver draagt. Het is aannemelijk dat de soort in zeer lage dichtheden voor komt op het Rozendaalse veld. Beheeradvies: Voor de soort zijn allerlei ruderale vegetaties, zoals met distels van belang. Beperkte verstoringen in het gebied zijn voor deze soort gunstig. Specifiek beheer is voor deze algemene soort niet nodig.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Zuidelijk gedeelte van het Rozendaalse veld, habitat voor struiksprinkhaan en grote groene sabelsprinkhaan.
Heidesabelsprinkhaan
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
12
Habitat: De heidesabelsprinkhaan komt vrijwel alleen voor in heideterreinen. Op vochtige heide komt de soort voor in alle successiestadia, van goed ontwikkelde dophei-vegetaties tot pijpestrootjevelden. Op droge heide komt de soort in mindere mate voor. Verspreiding Nederland: De soort is algemeen op de vochtige heidevelden op de hogere zandgronden van Drenthe tot Brabant. In enkele delen daarvan ontbreekt de soort. Buiten genoemde gebieden komt de soort niet voor.
Verspreiding Rozendaalse Veld: De heidesabelsprinkhaan is op diverse plaatsen verspreid over het Rozendaalse veld aangetroffen. In veel gevallen ging het om “toevallige� zichtwaarnemingen. Op geluid is deze soort moeilijk te inventariseren, door het zachte geluid. Met batdetector is de soort beter te horen. Hiermee zijn nog aanvullende waarnemingen gedaan. Gezien de lastig-
heid van inventarisatie in relatie tot de verspreide waarnemingen kan worden gesteld dat de soort algemeen voorkomt op grote delen van het Rozendaalse Veld. Beheeradvies: Beheer gericht op behoud vochtige heide. Er is weinig bekend over specifieke kenmerken van de heide en de soort lijkt daarin weinig kritisch.
13 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Dit jonge vrouwtje heidesabelsprinkhaan sprong van schrik het fietspad op (Rozendaalse veld).
Boskrekel
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
14
Habitat: Boskrekel komt voor in bosranden en langs en op open plekken in loof- of gemengde bossen van droge arme zandgrond. Ook zijn boskrekels aan te treffen op met dennen, eiken of berken dichtgegroeide heide en langs heideranden. Verspreiding Nederland: De soort komt voor op de arme zandgronden van de Veluwe, Utrechtse Heuvelrug, de Oostelijke achterhoek en Oost-limburg en Zuid-limburg.
Verspreiding Rozendaalse Veld: Deze soort is niet op het Rozendaalse veld aangetroffen. Wel is de boskrekel aangetroffen in de bosranden langs de stuifzandjes die vanaf Rozendaalse Veld naar het zuidwesten lopen. De soort was van deze plek niet bekend. Ook is de soort aangetroffen in de bosrand van de Kluizenaarsweg ten zuiden van het Rozendaalse veld.
Beheeradvies: Ontwikkeling van goed ontwikkelde structuurrijke bosranden is positief. Ook omvorming van eenvormig naaldbos naar gemengd bos of loofbos is gunstig.
15
( ! !! ( ( ( ! ( !
( ! ! ( ( ! (! (! ! (! ( ( ! ( ! ! ( (! ((! ! Boskrekel 2001 t/m heden
Legenda
( !
0
boskrekel
170
340
Meters 680
Âą
Kaart 1: Waarnemingen boskrekel 2001 t/m heden, database EIS.
( !
( !
( !
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
! ( ( !
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
16
Zoemertje gevangen op het Rozendaalseveld, mooi te zien is het kenmerkende ladderpatroon op de vleugel
Zoemertje
Habitat: Zoemertje is een soort van droge heidevelden en heischrale graslanden met een voorkeur voor meer
voor de wind beschutte plaatsen met grazige lage vegetatie. De soort is vaak te vinden in delen met een behoorlijke mate van vergrassing met bochtige smele of borstelgras. Verspreiding Nederland: Deze soort komt vooral op de zuidelijke en centrale heidevelden van de Veluwe veel voor. Daarbuiten komt de soort op een enkel plekje na niet voor. De soort staat op de rode lijst als kwetsbaar. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort is verspreid over het Rozendaalse veld verspreid op vrij veel plekken aangetroffen. Beheeradvies: Een heidebeheer gericht op een gevarieerde vegetatiestructuur. Daarbij dient er voor gezorgd te worden dat met bochtige smele vergraste heidedelen en borstelgrasvegetaties worden gespaard.
( !
17 ( (! ! ( !
( !
( ! ( !
( ! Zoemertje 2001 t/m heden
Legenda
( !
0
zoemertje
170
340
Meters 680
Âą
Kaart 2: Waarnemingen zoemertje 2001 tot heden, database EIS.
( !
( (! !! ( ( ! ( ! ( ! ! ( ( (! !
( !
( ! ( ! ! (
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
( !
( !
Schavertje
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
18
Habitat: Schavertje is bij uitstek een soort die voorkomt in heischrale korte vegetaties van bochtige smele, borstelgras en zwenkgrassen op heideterreinen. Vooral in begraasde heiden kan deze soort bijzonder talrijk zijn. Verspreiding Nederland: Schavertje komt voor in de heidegebieden ten noorden van de rivieren. De soort komt vooral veel voor op de Utrechtse Heuvelrug, op de Veluwe en in Drenthe.
Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort is op een paar verspreide plekken aangetroffen in het deel van het Rozendaalse veld beneden de Koningsweg. Deze soort is moeilijk te inventariseren omdat het geluid onopvallend is. De soort is steeds aangetroffen door te slepen op plaatsen die bekend staan als zijnde geschikt habitat (zie boven). De soort lijkt niet zo algemeen op het Rozendaalse veld, maar door de intensievere en lastigere inventarisatiemethode zal de soort wellicht minder
schaars zijn dan gedacht. Verspreid over het Rozendaalse veld komen vele heischrale borstelgrasvegetaties voor, voornamelijk langs zandwegen en paden. Opvallend is dat op solitaire plekjes met lage bochtige smele vegetatie als eilandjes midden in de heide ineens ook solitaire populaties van schavertje aanwezig kunnen zijn. Deze soort is zover bekend niet eerder op het Rozendaalse veld vastgesteld. Beheeradvies: Het beheer dient gericht te zijn op het in stand houden dan wel ontwikkelen van lage gevarieerde heischrale vegetaties. Kleine plaatsen met een bochtige smele vegetatie dienen gespaard bij het beheer en dienen prioriteit te krijgen bij het vrij houden van opslag. Een begrazingsbeheer is gunstig voor deze soort.
19 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Schavertje in een korte bochtige smele vegetatie op het Rozendaalse veld.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
20
Wekkertje is op het Rozendaalse veld met name in de voorzomer zeer algemeen en uiterst luidruchtig
Wekkertje
Habitat: Wekkertje komt voor in een grote verscheidenheid aan biotopen, van droge en vochtige grazige heidevelden, slootkanten, bermen in agrarisch en stedelijk gebied tot bosranden. Verspreiding Nederland: De soort is algemeen in midden, oost- en noordoost-nederland.
geen specifiek beheer nodig. Behoud van voldoende hei en schrale niet te lage graslanden en open bossen is voldoende. Specifiek beheer is niet noodzakelijk.
Ratelaar
Verspreiding Nederland: Deze soort is zeer algemeen in vrijwel heel Nederland. Alleen in Noord-Holland, het noordelijk deel van Friesland en Groningen komt hij weinig voor. Verspreiding Rozendaalse Veld: Op het Rozendaalse veld is deze soort algemeen en verspreid over het terrein aangetroffen. Beheeradvies: De soort is een cultuurvolger en heeft zich deze eeuw uitgebreid. Droge heideterreinen, bosranden en schrale graslanden zijn alle geschikt als habitat. Specifiek beheer is niet noodzakelijk.
Bruine sprinkhaan Verspreiding Rozendaalse Veld: Wekkertje is ĂŠĂŠn van de algemeenste soorten van het Rozendaalse veld. Hoewel de talrijkheid makkelijk overschat kan worden doordat de soort meer opvalt dan welke andere soort ook. Wekkertje roept luid, duidelijk en regelmatig. Soms was sprake van zo veelvuldig roepen dat het lastig was andere soorten er tussendoor te horen. Beheeradvies: De soort is uiterst algemeen op het Rozendaalse veld, bovendien is de soort niet zo kritisch. Hele lage en open vegetaties worden gemeden. Er is
(Zie foto in de inleiding). Habitat: Bruine sprinkhaan komt in zeer veel verschillende habitats voor. Verspreiding Nederland: Bruine sprinkhaan is de meest verbreide sprinkhaan van Nederland en in vrijwel geheel Nederland zeer algemeen. Verspreiding Rozendaalse Veld: Op het Rozendaalse veld is deze soort algemeen en verspreid over het ter-
21 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Habitat: Op de zandgronden komt de soort in een grote verscheidenheid aan biotopen voor van droge heideterreinen, bosranden, bermen, slootkanten tot ruderale terreinen. In poldergebieden komt ratelaar voornamelijk en veelal in hoge dichtheden voor op dijken.
rein aangetroffen. Veel lijkt de soort voor te komen op plaatsen langs zandpaden.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
22
Beheeradvies: Behoud van zandpaden met schrale bermen is positief voor deze soort, maar een specifiek beheer is niet noodzakelijk voor deze algemeenste soort van Nederland.
Snortikker
Habitat: De snortikker komt veel voor op droge heideterreinen, heischrale graslanden en in stuifzandgebieden. De soort is ook aan te treffen in bermen en op dijken. Verspreiding Nederland: De soort is vrij algemeen op een vrij groot deel van de Nederlandse zandgronden, zoals de Veluwe, Utrechtse heuvelrug, Drenthe, Noordoost Twente, Brabant en de kalkrijke duinen. Op de rest van de zandgronden is hij zeldzamer en in de Holocene delen van Nederland (m.u.v. de kalkrijke duinen) komt hij nauwelijks voor.
Verspreiding Rozendaalse Veld: Op het Rozendaalse veld is deze soort vrij algemeen en verspreid over het terrein aangetroffen. De soort lijkt wel duidelijk minder algemeen dan ratelaar en bruine sprinkhaan. Beheeradvies: Een specifiek beheer is niet noodzakelijk. Snortikker is meer gebonden aan schrale vegetaties zoals heide, schraalgrasland en ook stuifzandvegetaties dan vorige soorten, maar breidt zich momenteel ook uit naar cultuurland.
Krasser
Habitat: De krasser komt veel voor in door mens be誰nvloede terreinen zoals braakliggende terreinen en bermen, maar ook in natuurterreinen. Over het algemeen komt deze soort vooral voor in vochtige terreinen, maar soms ook in droge biotopen. Op zeer droge heideterreinen van de Veluwe is de soort beperkt tot vochtigere terreindelen met hogere, dichtere vegetatie zoals pijpenstrootje. Er lijkt echter een sterk regionaal verschil te zijn in biotoopvoorkeur. In Zuid-Nederland lijkt deze soort in alle genoemde biotopen voor te komen. In Noord-Nederland alleen in vochtige heiden. OP het Rozendaalse veld lijkt de soort niet sterk gebonden aan vochtige delen, maar komt de soort wijd verspreid voor. Verspreiding Nederland: Deze soort is algemeen in Zuid-, Midden- en Oost-Nederland. In Noord- en NoordwestNederland is de soort vrij zeldzaam. Verspreiding Rozendaalse Veld: Op het Rozendaalse veld is de soort algemeen en verspreid over het terrein aangetroffen. Beheeradvies: Behoud van voldoende zandwegen met bermen, vochtige heide met pijpenstrootje is gunstig.
23 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Dit knopsprietje op het Rozendaalse veld vond een aardig plekje op de steel van het vlindernet.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
24
Groot dikkopje op dophei op de Veluwe
De soort is echter weinig kritisch en algemeen. Specifieke beheermaatregelen zijn niet noodzakelijk. Bij het plaggen niet alle pijpenstrootje weghalen is gunstig.
Knopsprietje
Habitat: Deze soort komt voor in lage, open vegetaties in heide en duinen. In net vastgelegde stuifzanden komen hoge dichtheden voor.
Verspreiding Rozendaalse Veld: Knopsprietje komt veel en wijdverbreid over het Rozendaalse veld voor. Met name op open plekken, zoals licht begroeide stuifzanden, zandpaden en plagplekken is de soort zeer algemeen. Ook in andere terreindelen is de soort echter aanwezig, bijvoorbeeld op paden of op kleine open plekken. In lage borstelgrasvegetaties is de soort ook aanwezig. Beheeradvies: Het beheer dient zich te richten op het behoudt van lage schrale vegetaties en open delen. De soort profiteert van plaggen als beheermaatregel.
4.2 Dagvlinders
In deze paragraaf worden de dagvlinders beschreven die tijdens de inventarisaties op het Rozendaalse veld zijn aangetroffen.
Zwartsprietdikkopje
Habitat: graslanden en ruigten met overjarige grassen en nectarrijke kruiden langs bosranden of in bermen. Verspreiding Nederland: Zwartsprietdikkopje is in geheel Nederland een algemene standvlinder. Alleen langs de
Verspreiding Rozendaalse Veld: op een enkele plek aangetroffen in het zuidoosten van het Rozendaalse veld. Waardplanten: grassen (zoals gladde witbol) Nectarplanten: akkerdistel. Mannetjes drinken ook van uitwerpselen. Beheeradvies: Behouden van enkele wat rijkere stukjes met akkerdistel in het zuiden van het plangebied. Vermoedelijk komt deze soort hier voor dankzij het hondenlosloopgebied.
Groot dikkopje
Habitat: Groot dikkopje komt voor in allerlei beschutte, vrij vochtige graslanden en ruigten, zoals vochtige heide met pijpenstrootje en langs bosranden.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Verspreiding Nederland: Knopsprietje komt voor in grote delen van de zandgebieden in Nederland. Daar buiten komt deze soort nauwelijks voor.
rivieren is de soort minder algemeen.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
26
Verspreiding Nederland: Groot dikkopje is een (vrij) algemene standvlinder in Nederland en komt voor op de zandgronden en in veengebieden. Recentelijk is een snelle achteruitgang van de soort (14% achteruitgang tussen 1995 en 2003) waarom de soort op de rode lijst staat als gevoelig. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort is op allerlei plaatsen verspreid over het Rozendaalse veld aangetroffen.
Verspreiding Nederland: Dit is een vrij schaarse standvlinder die zich sterk noordwaarts uitbreidt vanuit zuid Nederland. Verspreiding Rozendaalse Veld: Deze soort is aangetroffen op het Rozendaalse zand. Het gaat om een dwaalgast. De soort kan zich niet permanent vestigen omdat het gebied niet geschikt is voor de waardplanten van deze soort. Waardplanten: peen
Waardplanten: grassen (witbol, pijpenstrootje) Nectarplanten: distels, klaver Nectarplanten: braam, dophei, akkerdistel Beheeradvies: Een bosrandbeheer gericht op ontwikkeling en behoud van structuur is positief. Het behoud van enkele bramenstruiken ook.
Beheeradvies: een specifiek beheer is niet aan de orde, omdat het een dwaalgast betreft. De Rozendaalse heide is ook geen potentieel vast leefgebied, door het ontbreken van (standplaatsen) van de waardplant.
Koninginnenpage
Klein koolwitje
Habitat: Diverse biotopen, waaronder ruderale terreinen en kruidenrijke graslanden.
Habitat: Diverse biotopen, zoals ruigten, tuinen, bos- en akkerlanden. Verspreiding Nederland: Zeer algemeen in heel Nederland. Verspreiding Rozendaalse Veld: Een enkele waarneming. Waardplanten: kruisbloemigen Nectarplanten: Veel diverse soorten. Beheeradvies: Niet van toepassing. Het Rozendaalse veld is nauwelijks geschikt als habitat, hoewel een enkele “verdwaalde�vlinder zijn nectar wel zal vinden. Waardplanten zijn niet of nauwelijks aanwezig en niet kenmerkend voor het biotoop.
27 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
De zwart bestoven randen langs de aders hebben het klein geaderd witje zijn naam gegeven. Hier op dophei, Rozendaalse veld.
Klein geaderd witje
Habitat: Vooral vochtige terreinen, maar ook in graslanden, tuinden, parken en heiden.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
28
Verspreiding Nederland: Zeer algemeen in heel Nederland. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort is niet algemeen op het Rozendaalse veld. Waardplanten: Allerlei kruisbloemigen, met name look zonder look en pinksterbloem Nectarplanten: Allerlei soorten Beheeradvies: Niet van toepassing. Het Rozendaalse veld is nauwelijks geschikt als habitat, hoewel een enkele “verdwaalde�vlinder zijn nectar wel zal vinden. Waardplanten zijn niet of nauwelijks aanwezig en niet kenmerkend voor het biotoop. Klein geaderd witje is wel meer in vochtige terreinen zoals heiden te vinden dan klein koolwitje.
Nectarplanten: akkerdistel, dophei, struikhei en vele anderen. Beheeradvies: Een bosrandbeheer gericht op ontwikkeling van structuur en variatie met speciale aandacht voor de waardplant, sporkehout, is gunstig. Vermoedelijk zijn de randen van de zandwegen met veel soorten kruiden van belang als diverse nectarbron.
Kleine vuurvlinder
Habitat: Vrij open en meestal droge gebieden, zoals schrale graslanden, heidevelden, kapvlakten, duinen, tuinen, bermen. Verspreiding Nederland: Een algemene standvlinder die verspreid over heel Nederland voor komt, maar meestal niet in grote aantallen. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort is op enkele verspreide plekken aangetroffen. Waardplanten: Schapenzuring
Citroenvlinder
Nectarplanten: Allerlei kruiden. Beheeradvies: Beheer gericht op behoud van kruidenrijke bermen langs zandpaden.
Verspreiding Nederland: Algemene standvlinder die verspreid over het hele land voor komt.
Bruine vuurvlinder
Habitat: Citroenvlinder komt voor zonnige plaatsen in open bos, langs bosranden, struwelen, parken en tuinen.
Verspreiding Rozendaalse Veld: Citroenvlinder is op diverse plaatsen verspreid over het Rozendaalse veld aangetroffen. Waardplanten: Sporkehout
Habitat: Kruidenrijke heide en droge schrale bloemrijke graslanden. Ook wel in vochtige schraallanden. Verspreiding Nederland: Een schaarse standvlinder die lokaal voor komt op de zandgronden van de Veluwe, Drenthe en delen van Twente. Deze soort staat als kwetsbaar op de rode lijst.
29
Waardplanten: schapenzuring Nectarplanten: Verschillende kruiden. Eerste generatie veelal braam, tweede generatie struikhei, dophei en akkerdistel. Beheeradvies: Beheer dient gericht te zijn op behoud van variatie van open grond, lage schrale graslanden en kruidenrijke vegetaties.
Groentje
Habitat: struwelen en bosranden aan de rand van heiden. Verspreiding Nederland: het groentje is een vrij schaarse standvlinder die lokaal voor komt op de zandgronden. De soort breidt zich enigszins uit naar het noorden. In het westen komt de soort nauwelijks voor.
Verspreiding Rozendaalse Veld: Verspreid langs de bosranden zijn veel groentjes waargenomen. Ook op de Koningsweg, op plaatsen waar grove dennen aanwezig zijn, komen veel groentjes voor. Op plaatsen waar geen bomen of struikjes aanwezig zijn ontbreekt de soort vrijwel. Waardplanten: brem, heidebrem, braam, bosbes, sporkehout, dophei en struikhei. Nectarplanten: wilde lijsterbes, sporkehout, dophei en struikhei Beheeradvies: Een bosrandbeheer gericht op ontwikkeling van structuur en variatie is positief. Met name het bevorderen van aanwezigheid van struiken als brem, wilde lijsterbes en sporkehout is belangrijk. Het behoud van bomen en struiken langs paden is van groot belang. Deze worden gebruikt als ontmoetingsplaats. Op de Koningsweg was perfect waar te nemen dat in het voorjaar op plaatsen met grove den veel groentjes aanwezig waren en op stukken zonder dennen of andere opslag nauwelijks.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Verspreiding Rozendaalse Veld: Deze soort is niet op het Rozendaalse veld aangetroffen. Wel is de bruine vuurvlinder aangetroffen op de stuifzandjes die vanaf Rozendaalse Veld naar het zuidwesten lopen.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
30
Heideblauwtje op het Rozendaalse veld
Boomblauwtje
Habitat: Struwelen in bossen, tuinen en parken en agrarisch gebied. Hoogste dichtheden worden gevonden bij struwelen in vochtige heidevelden. Verspreiding Nederland: Een algemene standvlinder die verspreid over heel Nederland voor komt. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort komt verspreid voor langs bosranden op het Rozendaalse veld. Bij een kleine langwerpig struweel langs een diepe greppel net te noorden van het Rozendaalse zand zijn relatief veel exemplaren bij elkaar aangetroffen. Waardplanten: Sporkehout, Klimop, Hulst, Struikhei Nectarplanten: Deze soort gebruikt als voedsel voor honingdauw en sap van bloedende bomen. Verder verschillende soorten nectarplanten. Soms uitwerpselen. Beheeradvies: Een beheer gericht op ontwikkeling van structuurrijke bosranden met speciale aandacht voor
ontwikkelingsmogelijkheden van sporkehout is gunstig. Plaatselijke dienen kleine struweeltjes op de hei gespaard, vooral die op vochtige plaatsen.
Heideblauwtje
Habitat: Struwelen in bossen, tuinen en parken en agrarisch gebied. Hoogste dichtheden worden gevonden bij struwelen in vochtige heidevelden. Verspreiding Nederland: Een algemene standvlinder die verspreid over heel Nederland voor komt. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort komt verspreid voor langs bosranden op het Rozendaalse veld. Bij een kleine langwerpig struweel langs een diepe greppel net te noorden van het Rozendaalse zand zijn relatief veel exemplaren bij elkaar aangetroffen. Waardplanten: Sporkehout, Klimop, Hulst, Struikhei. Nectarplanten: Deze soort gebruikt als voedsel voor honingdauw en sap van bloedende bomen. Verder ver-
schillende soorten nectarplanten. Soms uitwerpselen. Beheeradvies: Een beheer gericht op ontwikkeling van structuurrijke bosranden met speciale aandacht voor ontwikkelingsmogelijkheden van sporkehout is gunstig. Plaatselijke dienen kleine struweeltjes op de hei gespaard, vooral die op vochtige plaatsen. Habitat: droge zandige open kruidige kruidenrijke en schrale graslanden
Nectarplanten: Allerlei kruiden, waaronder struikhei. Beheeradvies: n.v.t.
Gehakkelde aurelia
Habitat: Bosranden, open plekken in bos, parken en tuinen. Verspreiding Nederland: Zeer algemeen in heel Nederland.
Verspreiding Nederland: Een schaarse standvlinder die voornamelijk in de duinen voor komt. Ruwweg tussen Nijmegen, Apeldoorn en Wageningen ligt ook nog een verspreidingskern. De soort staat op de rode lijst als kwetsbaar. Verspreiding Rozendaalse Veld: Er is sprake van een enkele waarneming in het zuidoosten van het Rozendaalse veld. Waardplanten: Ooievaarsbek en reigersbek-soorten. Nectarplanten: Allerlei soorten, bv duizendblad. Beheeradvies: Beheer gericht op behoud van kruidenrijke bermen langs zandpaden.
Kleine vos
Habitat: Allerlei plekken waar voldoende nectar te vinden is zoals tuinen, parken, bosranden, ruigten, dijken en bermen. In de nazomer, wanneer de struikhei bloeit, zijn ze zelfs in droge heideterreinen te zien. Verspreiding Nederland: Zeer algemeen in heel Nederland. Verspreiding Rozendaalse Veld: De soort is verspreid Gehakkelde aurelia op struikhei, Rozendaalse veld
31 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Bruin blauwtje
aangetroffen op het Rozendaalse veld. Waardplanten: Grote brandnetel.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
32
Heivlinder op Rozendaalse Veld, zich schuilhoudend tegen dood hout
Verspreiding Rozendaalse Veld: een enkel exemplaar is aagetroffen. Waardplanten: grote brandnetel, ook hop, iep, ribes en wilg. Nectarplanten: Allerlei planten en ook mest en fruit.
Heivlinder
Habitat: Droge heide, droge heischrale graslanden, stuifzanden en in de duinen. Verspreiding Nederland: Een vrij schaarse standvlinder van de hoge zandgronden en de duinen. De soort staat op de rode lijst als gevoelig.
Bruin zandoogje
Habitat: Het leefgebied bestaat uit ruigere graslanden en ruigten. Veelal zijn structuren van bossen of houtige beplantingen aanwezig. Verspreiding Nederland: Een algemene standvlinder verspreid over het hele land. Verspreiding Rozendaalse Veld: Deze soort is op enkel plekken langs de bosrand aangetroffen.
Verspreiding Rozendaalse Veld: Deze soort is voornamelijk aangetroffen in de zuidwesthoek van het Rozendaalse zand. Waarnemingen vermeld in andere bronnen hebben meestal betrekking op het zuidelijk deel van het Rozendaalse veld. Ter plaatse is sprake van geplagde heidebodem met plaatselijk kleine delen met oude vegetatie en nieuwe pioniervegetatie. De soort drukt zich veelal tegen de grond en valt dan bijna niet op de bruine bodem.
Waardplanten: Diverse grassen, waaronder grote vossenstaart, gewoon reukgras, kropaar, ruwe smele, kweek, rood zwenkgras en engels raaigras.
Waardplanten: Voornamelijk fijn schapengras, maar ook wel struisgras en andere zwenkgrassen.
Habitat: Het hooibeestje leeft in korte, open, droge tot vrij vochtige en vrij voedselarme graslanden, heiden en pioniertvegetaties.
Nectarplanten: Nectar van verschillende kruiden. Beheeradvies: Behoud van plaatselijk wat ruigere graslanden is positief.
Hooibeestje:
Nectarplanten: Allerlei kruiden en boomsappen. Beheeradvies: Streven naar veel variatie in heidevelden en biotopen met een moza誰ek van kale plaatsen met verspreid staande polletjes gras, lage stukken heide en
Verspreiding Nederland: Een algemene standvlinder die over het hele land voor komt. Verspreiding Rozendaalse Veld: Deze soort is veel waar-
33 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Beheeradvies: Behoud van grote brandnetelplekjes en plekken met veel nectarplanten is gunstig.
gras en korstmos en enkele bomen. Plaatselijk plaggen en maaien is positief. Extensieve begrazing is ook een optie. Extensieve recreatie kan een positieve bijdrage leveren door plaatselijk open houden van de bodem. Deze soort gaat in Nederland snel achteruit. Het is een waardevolle soort om te monitoren.
Het hooibeestje
genomen in het zuidelijk deel van het Rozendaalse veld en nauwelijks in de noordelijkere delen. Waardplanten: Diverse grassen. Nectarplanten: Nectar van verschillende kruiden, zoals reukgras en zwenkgrassen.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Beheeradvies: Het beheer dient zich te richten op moza誰ekachtige vegetaties, in droge heidegebieden. De soort heeft daar een uigesproken voorkeur voor.
35
5. Enkele niet aangetroffen soorten
In dit hoofdstuk wordt extra aandacht aan enkele bijzondere soorten die niet zijn aangetroffen, maar wel in de nabije omgeving voorkomen.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
36
Sprinkhanen Zadelsprinkhaan (niet aangetroffen 2011)
De zadelsprinkhaan is onbetwist de meest zeldzame en bedreigde soort die ooit op het Rozendaalse veld voorkwam. De soort staat als bedreigd op de rode lijst en er is een speciaal soortbeschermingsplan voor opgesteld (beschermingsplan Zadelsprinkhaan en kleine wrattenbijter in Gelderland, mei 2005, Reemer). De Zadel-
Geschikt habitat op het rozendaals veld voor de zadelsprinkhaan.
sprinkhaan is in 2011 tijdens de inventarisatieronden, ondanks gericht zoeken, helaas niet gevonden op het Rozendaalse Veld. Zoals op kaart 3 en kaart 4 is te zien lijkt de soort zich steeds meer oostwaarts terug te trekken. De nieuwe heideverbindingen vanuit het oosten (Natuurmonumenten) in combinatie met een goed bosrandenbeheer kan mogelijk zorgen voor terugkeer van deze soort op het Rozendaalse veld. Het is van belang dat deze verbindingen voldoende structuur met opslag van jonge boompjes en oude heide bezit om als leefgebied en migratiegebied te kunnen functioneren. In het zuidoosten van het Rozendaalse Veld lijkt nog geschikt habitat aanwezig te zijn, zie onderstaande foto.
37
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
Zadelsprinkhaan op het Herikhuizerveld
( ! ! ( ( ! (! ! ( ( ! ( ! ( ! ( (! ! ( ! ! ( ( ! ( ! ( ! ( ! ( (! ! (! ! ( ( (! ! ( (! ! (! ! ( ( ! ( ! ! ( ( ! (! ! (! ( ! (
( !
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
38
! ( ( !
( ! ! ( ( !! ( ( ! (! ( ! ! (! ( ! (( ! ( ! ( ! ! ! ( ((! ( ! ( ! (! (! ! (! ( ! ( ( ! (! ! ( ( ! ( ! ( ! ( ! (! ! ( ! ( ! ( ( ! ( ! (! ( ! (! ! ( ! ! ( (! ! ( ! ( ( ( (( ! (! (! ! ( ! (! ! ( !
( ! ( ! ! ( ( ( ! !
( ((! ! ( (! ! ( ! ! ( (! ! ( ! ( ! ( (! ! ( ! ( ! ( ! ( ! (! ( ! ( (! ! ( ! ! ( ( !
(! ! ( ( !! ( ( ! (! ! (
( ! ! ( !! ( (! ( (! (! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !
( ! ! (
( ! ( ( ! (! ! ( (! (! ! ( ( ! ( ! ( ! (! ! ( ! ( ! ( ! (! ( ! ! ( ! ( (! ! ( (! ! (! ( (! ! ( ( ! (! ! ( ! (
( ! !! (! (! (! !! ( ( ( (! (
( !
( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! Zadelsprinkhaan 1992 t/m heden
Legenda
( !
0
zadelsprinkhaan
90
180
Meters 360
Âą
Kaart 3: Waarnemingen Zadelsprinkhaan 1992 tot heden.
( !
( !
( !
! ( ( !
( !
( ! ( ! ! (
( !
( !
( ! ! ( ( ! (! ! (! (
( ! ( !
( ! ! ( ( ! (! !! ( (
! ( ( !
( ! (! (! ! ! ( ( ( ! (! ! ! ( ( ( ! ! ( (! ! ! ( ( ! ( ! (( ! ( ! ! ( ( ! ( !
( !
( ! !! ( (! (! !! ( ( ( (!
Zadelsprinkhaan 2005 t/m heden
Legenda
! ( ( ! ( ! ( !
0
2005 2006 2008 2009
90
180
Meters 360
Âą
Kaart 4: Waarnemingen Zadelsprinkhaan 2005 tot heden
! ( (! ! (! ( (! ! ( ( ! (! ! ( ! (
39 sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
(! ! ( ! ! ( ( ! (! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! (( ! ( ! ( ! ( !
( ! ( !! ( ( ! ( !
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
40
Blauwvleugelsprinkhaan op de Hoge Veluwe, perfecte schutkleuren voor net begroeid stuifzand
Blauwvleugelsprinkhaan
Dit is een kenmerkende soort voor stuifzanden. De soort is zover bekend nooit aangetroffen op het Rozendaalse veld, maar is wel recent enkele keren waargenomen op het Herikhuizerveld. Een soort die zich mogelijk kan vestigen op het Rozendaalse zand.
Zuidelijk spitskopje
Negertje
Een niet heel algemene soort die recentelijk diverse keren is aangetroffen op het Herikhuizerveld en de Beekhuizense hei.
Boomsprinkhaan en zuidelijke Boomsprinkhaan
Lastig te inventariseren soorten die mogelijk voor kunnen komen. Ondanks kloppen en een avondbezoek met lamp niet aangetroffen.
Vlinders Kommavlinder
Een bijzondere soort die de laatste jaren diverse keren is waargenomen op het Herikhuizerveld. Helaas is deze soort niet aangetroffen op het Rozendaalse veld, maar het is zeker een soort om in de gaten te houden.
Overige
Diverse zeer algemene minder standvastige soorten kunnen zo nu en dan worden verwacht op het Rozendaalse veld.
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
De soort is zover bekend nooit aangetroffen op het Rozendaalse maar recent wel enkele keren is waargenomen op het Herikhuizerveld. Mogelijk is deze soort over het hoofd gezien.
41
6. Conclusies
sprinkhanen en dagvlinders rozendaalse veld
42
Op het Rozendaalse veld heeft een waardevolle sprinkhanenfauna. Bijzondere soorten die zijn aangetroffen zijn met name het zoemertje en schavertje. Helaas is de zadelsprinkhaan niet aangetroffen. Het lijkt er op dat deze soort steeds meer oostelijk wordt terug gedrongen. De nieuwe heideverbindingen vanuit het oosten (Natuurmonumenten) in combinatie met een goed bosrandenbeheer kan mogelijk zorgen voor terugkeer van deze soort op het Rozendaalse veld. De blauwvleugelsprinkhaan kan zich mogelijk gaan vestigen op het Rozendaalse zand. Dit is een soort waar naar uitgekeken kan worden. Wat betreft dagvlinders is met name het voorkomen van heideblauwtje en heivlinder van belang. Beide zijn slechts op een enkele locatie aangetroffen. Het beschermde en bedreigde heideblauwtje is slechts een enkele keer aangetroffen in het zuidwesten van het Rozendaalse veld. Ook is een eerdere waarneming doorgegeven van dezelfde locatie. Hopelijk leiden de zich terplekke ontwikkelende plagplekjes met dophei tot groei van de populatie. Heivlinder is alleen aangetroffen op de zuidrand van het Rozendaalse zand, op de rand met de Rozendaalse hei. Hier zijn diverse exemplaren waargenomen. Opvallend is dat deze soort niet of nauwelijks wordt aangetroffen op de hei of het stuifzand, maar exact in de geplagde tussenstrook met bruine grond en een beperkte vegetatiebedekking. Op deze plekken lijkt de soort zich met zijn schutkleur het best schuil te kunnen houden door zich tegen de grond of tegen een dode tak aan te drukken. Twee minder algemene soorten die op het Rozendaalse veld vrij veel aanwezig zijn, zijn het groentje en groot dikkopje.
Bijlage
Bijlage 1 waarnemingen sprinkhanen 2011
( ! ! ( ( ! ( !
( !
! ( ( ! ( ! ( !
! ( ( !
( ! ( ! ! ( ( ! ( ! ( ( ! ! ( ( ! (! !! ( (! ! ( ( ! ( !
( !
( ! (! ! (
( (! ! !! ( (
!! ( (
0
boskrekel bruine sprinkhaan
(! !! ( ( ( ! ( ! ( ! ( ! ( ( ! ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( (! ! ( ! ( !
( ( ! ! ( ! ( (! ! ( ! ( ! ( !
! ( ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !
!! ( (
waarnemingen sprinkhanen
! ( ( !
! ( ( ! ( !
( !
Legenda
( ! !! (! ! ( (! ( (! (( ! ( (! ! ( ! ( ! ( (! ! ( !
( ! ! (
! ( (! ! ( ! ( ( ! ( ! ( ! ( !
! ( ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( ! ( !
(! ( !! ( ( ! ( ! ( ! ( ! (! ! (! ( ( ! ( ! ( ! ! ( ( ! ( ! ( ! ( (! ! ( ( ! (! ! ( ! ( ! ( !
! ( ( ! ( !
( !
( !
! ( ( ! ( !
(! ( ! !! ( (( (! ! ( (! ! ( !
( (! (! ! ( ! ! ( ( ! ( ! ! ( ! ( ! (! !! ( ( ( ( ! (( ! (! ! (! (! (! ( ( ! ! ( !
! ( ! ( (! ! ( ! ( ( !
( ! ( ! ( ! ( ! ! (
( !
( ! ( !
( (! ! ! ( ( ! ! ( ! ( ( (! ! ( ! ( ! ( ! (! ! ( ( ! ( ! (! ! (
grote groene sabelsprinkhaan
( !
heidesabelsprinkhaan knopsprietje krasser ratelaar schavertje sikkelsprinkhaan snortikker wekkertje zoemertje 125
250
Meters 500
Âą
Bijlage 2 waarnemingen dagvlinders 2011 # *
# *
# *# * # *# *
* * # # *# *#
* # * #
# *
# *
# * # * # *# * # *
# *
* # * # # * # *
# * # * # * * ## *
# *
# *
* # * #
# * # * * ## * # *# *# * # * # * * # *# # * # * # * # * * #
# *
# * # * # * # * # * # * # * Legenda
0
# *# * * # *#
# *# * # *# *# *
waarnemingen vlinders
# * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # * # *
# *
bont zandoogje boomblauwtje
# *
bruin blauwtje bruin zandoogje
# *
# * # *
# * # *# # * # * # * * # # * * ## * * * # # *# *# * # * * # # * * # * # *# # * # * # * # * # * * * # # *# # * # * # *
bruine vuurvlinder citroenvlinder
* ## *
gehakelde aurelia groentje groot dikkopje heideblauwtje heivlinder hooibeestje klein geaderd witje klein koolwitje kleine vos kleine vuurvlinder koniniginnepage zwartsprietdikkopje
125
250
Meters 500
Âą