Ontwikkeling van beoordelingssystematiek maatschappelijke baten van natuur

Ontwikkeling van beoordelingssystematiek maatschappelijke baten van natuur Waarom gemeentelijke bossen het waard zijn beheerd te worden

Afstudeerscriptie Bos- en Natuurbeheer

E ls de Haas-Huizinga Anne Janse

Ontwikkeling van beoordelingssystematiek maatschappelijke baten van natuur Waarom gemeentelijke bossen het waard zijn beheerd te worden

Datum en plaats

Opdracht

4 juni 2015, Velp Afstudeerscriptie Bos- en Natuurbeheer

Auteurs

Els de Haas-Huizinga | ea.dehaas@hotmail.nl Anne Janse | a.janse@hotmail.com

Hogeschool VHL te Velp

Onderwijsinstelling Opleiding

Bos- en Natuurbeheer

Majors

Mens & Natuur Natuur- & Landschapstechniek Vastgoed & Grondtransacties

Begeleider VHL

Jos Wintermans

Afstudeerbedrijf

BosWerkt B.V.

Begeleider BosWerkt B.V.

Ronald Buiting

Layout

Foto omslag

Esther Nijhuis Marcella Molenaar

Voorwoord Voor u ligt de afstudeerscriptie voor de majors Mens & Natuur, Natuur- en Landschapstechniek en Vastgoed & Grondtransacties van de opleiding Bos- en Natuurbeheer aan Hogeschool VHL te Velp. Dit onderzoeksrapport, omtrent het ontwikkelen van een nieuwe beoordelingssystematiek voor natuur, is in samenwerking met BosWerkt B.V. tot stand gekomen.

Dit rapport is geschreven voor BosWerkt B.V. Aan de hand van dit onderzoek kan zij haar werkwijze bepalen teneinde gemeenten te overtuigen te investeren in natuur en hen te laten inzien dat hun bossen het behouden en beheren waard zijn!

Dieren, juni 2015

Deze afstudeerstage was een goede manier om onze verkregen kennis van de afgelopen drie en een half jaar toe te passen en met trots de studietijd achter ons te laten. Deze periode heeft ons laten inzien hoe belangrijk het is met nieuwe, innovatieve ideeĂŤn te komen als je iets wilt bereiken in deze financieel lastige tijden. Het heeft ons bovendien een goed beeld gegeven van de manier van werken in de natuursector. Daarentegen was het af en toe wel lastig. Diverse wetenschappers willen zich nog niet uitlaten over wat natuur precies opbrengt.

Wij zijn daarom de uitdaging aangedaan en hebben een beoordelingssystematiek voor de maatschappelijke baten van natuur ontwikkeld.

Els de Haas-Huizinga Anne Janse

Graag willen we dit voorwoord gebruiken voor het bedanken van een aantal personen. Als eerste willen we Ronald Buiting bedanken voor de goede begeleiding. Hij heeft ons bij elk gesprek weer extra motivatie en inspiratie gegeven zodat we tot een mooi eindproduct zijn gekomen.

Daarnaast willen we Patrick Smit bedanken voor de hulp bij het realiseren van mooie GIS-kaarten. Esther Nijhuis willen we graag bedanken voor de prachtige vormgeving van deze scriptie.

Ook willen wij iedereen bedanken die tijd voor ons vrijgemaakt heeft en ons van waardevolle informatie hebben voorzien: Geert Frische, Jan Poodt, Kasper Huizinga.

En last but not least: onze dank aan Jos Wintermans voor de goede begeleiding gedurende het proces. Tijdens de gesprekken heeft hij met een kritische blik naar ons onderzoek gekeken en tips gegeven. Mede dankzij hem is een eindproduct ontstaan waar we erg trots op zijn.

Samenvatting De laatste vijf jaar is door de overheid stevig bezuinigd op natuur en landschap (Algemene Rekenkamer, 2013).

Natuur is vaak een kostenpost op de begroting waar gemakkelijk geld weggesnoept kan worden mocht de economie even tegenzitten. De diverse overheden die ervoor verantwoordelijk zijn, beseffen vaak onvoldoende dat natuur wel degelijk geld oplevert en niet alleen maar geld kost.

maatschappelijke baten is tot in detail uitgewerkt.

Wanneer de natuur in Echt-Susteren een score van 100% behaald, kunnen deze vier uitgewerkte maatschappelijke baten de gemeente een bedrag van maximaal 1,4 miljoen euro opleveren. Deze hogere score wordt bereikt door het beheeradvies op te volgen. Hierdoor worden punten waarop de gemeente nu nog relatief laag scoort verbeterd en zullen de maatschappelijke baten meer opleveren dan ze al doen.

De onderzoeksvraag van dit rapport luidt als volgt: “Hoe kan een beoordelingssystematiek inzicht geven in de werkelijke maatschappelijke baten van het bezitten en beheren van natuur en hoe kunnen deze baten ingezet worden voor natuurontwikkeling?”

Er is een beoordelingssystematiek ontwikkeld die door middel van een Quick Scan de natuurgebieden van een gemeente kan waarderen: BMB-natuur (beoordelingssystematiek maatschappelijke baten van natuur).

BMB-natuur telt vijf stappen.

1. Uitvoeren van algemeen onderzoek.

In deze stap worden algemene gegevens van de gemeente opgevraagd. Onder andere het oppervlak natuur binnen de gemeente.

2. Uitvoeren van Quick Scan.

Aan de hand van criteria wordt het bos dat in het bezit van de gemeente is geïnventariseerd. De criteria zijn in drie categorieën ingedeeld: biodiversiteit, beleving en natuur in de samenleving.

3. Toekennen van natuurwaarden.

De gegevens uit stap 2 worden verwerkt in kaartenmateriaal per criteria. Aan de hand van de toegekende waarde worden scores in procenten toegekend voor zowel de criteria als het totale gebied.

4. Berekenen van effect van maatschappelijke baten.

Met behulp van stap 3 kan nu worden aangegeven welke maatschappelijke baten van invloed zijn op de gemeentelijke programmabegroting en in welke mate.

5. 0pstellen van beheeradvies.

In deze laatste stap wordt beschreven welke ontwikkelpunten aanwezig zijn voor de gemeente en wat een goede manier is om deze punten te verbeteren.

De beoordelingssystematiek BMB-natuur is getoetst in de gemeente Echt-Susteren te Limburg. Een viertal

Inhoudsopgave Voorwoord

4

Samenvatting

5

1. Inleiding 1.1 Aanleiding 1.2 Probleemstelling 1.3 Doelstelling 1.4 Afbakening 1.5 Werkwijze 1.6 Leeswijzer

8 8 8 8 8 9 9

2. Methode 2.1 Het projectplan 2.2 Vooronderzoek 2.3 De methode om BMB-natuur te ontwikkelen 2.4 Conclusie, discussie en aanbevelingen

10 10 10 10 11

3. Resultaten algemeen 3.1 Literatuuronderzoek 3.2 Interviews

12 12 14

4. Resultaten BMB-natuur 4.1 Stap 1: uitvoeren van algemeen onderzoek 4.2 Stap 2: uitvoeren van Quick Scan 4.3 Stap 3: toekennen van natuurwaarden 4.4 Stap 4: berekenen van effect van maatschappelijke baten 4.5 Stap 5: opstellen van beheeradvies

16 16 16 20

5. Casus Echt-Susteren 5.1 Stap 1: uitvoeren van algemeen onderzoek 5.2 Stap 2: uitvoeren van Quick Scan 5.3 Stap 3: toekennen van natuurwaarden 5.4 Stap 4: berekenen van effect van maatschappelijke baten 5.4.1 Minder overgewicht 5.4.2 Hogere huizenprijzen 5.4.3 Minder criminaliteit 5.4.4 Minder depressiviteit 5.4.5 De uitgelichte baten op een rij 5.5 Stap 5: opstellen van beheeradvies 5.5.1 Biodiversiteit 5.5.2 Beleving 5.5.3 Natuur in samenleving

22 22 22 26

6. Conclusie 6.1 Beantwoording eerste deelvraag 6.2 Beantwoording tweede deelvraag 6.3 Beantwoording derde deelvraag 6.4 Beantwoording vierde deelvraag 6.5 Beantwoording vijfde deelvraag 6.6 Beantwoording centrale vraag

33 33 33 34 34 34 35

7. Disucussie 7.1 Het vooronderzoek 7.2 Het opstellen van BMB-natuur 7.3 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek

36 36 36 36

Literatuurlijst

38

Bijlagen 41 1. Gebruikte interviews 42 2. Criteria voor inventarisatie BMB-natuur 43 3. Belevingsroos Coeterier 44 4. Werkstaat voor inventarisatie in het veld 45 5. De berekeningen van de maatschappelijke baten 46 6. Kaarten resultaten casus gemeente Echt-Susteren 48

21 21

28 28 28 28 28 28 30 30 31 31

1. Inleiding In 2009 werd door de overheid ruim 1 miljard euro uitgegeven aan ontwikkeling en beheer van landschap en natuur, maar in de afgelopen jaren is er sterk bezuinigd op dit deel van de begroting. Voor sommige organisaties liepen de budgetten zelfs met 80% terug. In 2014 was slechts 346 miljoen euro beschikbaar (Algemene Rekenkamer, 2013). Er is dus minder geld beschikbaar en toch wil de Nederlandse samenleving niet dat natuur verloren gaat. Kortom, de tijd van anders denken over de financiering van natuur is aangebroken.

Waarbij de deelvragen achtereenvolgens zijn: • Welke maatschappelijke baten kunnen van toepassing zijn in een gemeente?

• Hoe kan een beoordelingssystematiek gevormd worden die de natuurwaarden in een gemeente beoordeelt?

• Op welke manier kan een beoordelingssystematiek de natuurwaarden en maatschappelijke baten koppelen aan de gemeentelijke programmabegroting?

• Hoe kan een beoordelingssystematiek ruimte bieden voor een beheeradvies om de maatschappelijke baten te verhogen?

• In welke mate is de ontwikkelde beoordelingssystematiek werkbaar en wat is het effect op de casusgemeente Echt-Susteren?

1.1 Aanleiding

Een groot deel (circa 650 miljoen euro) van deze ruim 1 miljard euro wordt uitgegeven door overheden, hoofdzakelijk door het rijk en de provincies. Daar stonden ook inkomsten tegenover. In 2009 85 miljoen euro, afkomstig uit terreinbeheer. Natuur en landschap wordt door de Nederlander belangrijk gevonden en bijzondere plekken en gebieden willen we graag behouden (Van den Berg, Van den Top, & Kranendonk, 1998). In het kader van de crisis en het nieuwe natuurbeleid wordt fors bezuinigd op de uitgaven voor natuur en landschap (Algemene Rekenkamer, 2013). Het oude model, de zak geld van de overheid, is daarmee verleden tijd. De vraag is dus, kan daar iets anders voor in de plaats komen en zo ja, wat dan?

1.3 Doelstelling

De doelstelling van het onderzoek is het inzichtelijk maken van maatschappelijke baten die de natuur heeft en op welke wijze dit invloed heeft op de programmabegroting van een gemeente. Het resultaat is een beoordelingssystematiek waarmee de maatschappelijke baten snel inzichtelijk worden. De opdrachtgever, BosWerkt B.V., kan deze systematiek voorleggen aan gemeenten om hen in te laten zien wat de natuurgebieden van de desbetreffende gemeente waard zijn en waarom deze behouden moeten worden.

1.2 Probleemstelling

Veel gemeenten overwegen hun natuurgebieden te verkopen vanwege bezuinigingen (CBS, 2013). Hierdoor gaan veel van deze natuurgebieden en de daarbij behorende natuurwaarden en economische waarden hoogstwaarschijnlijk verloren. Als deze natuurgebieden verloren gaan, gaan ook zogenoemde maatschappelijke baten verloren. Maatschappelijk baten zijn voordelen die de natuur heeft op zeer uiteenlopende vlakken, bijvoorbeeld het verbeteren van de gezondheid van de mens en een hogere huizenprijs van een woning aan de rand van natuur. De resultaten van het onderzoek worden door de hoofdvraag en diverse deelvragen beantwoord. De hoofdvraag van het onderzoek luidt:

Bovendien zal door het natuurbeheer over te dragen aan BosWerkt B.V. een maximalisatie ontstaan van de natuuren belevingswaarden van het natuurgebied. Met deze maatregel worden de maatschappelijke baten van natuur verhoogd wat betekent dat de gemeente op diverse posten binnen de programmabegroting zal besparen.

BosWerkt B.V. werkt volgens het principe ‘sociaal bosbeheer’ wat inhoudt dat zoveel mogelijk arbeid binnen het natuurbeheer verricht wordt door personen die een afstand hebben tot de reguliere arbeidsmarkt. Deze methode van natuurbeheer biedt daarmee veel zinvolle arbeid binnen de gemeente (Poodt, 2015).

“Hoe kan een beoordelingssystematiek inzicht geven in de werkelijke maatschappelijke baten van het bezitten van natuur en hoe kunnen deze baten ingezet worden voor natuurbeheer?”

In dit onderzoeksrapport zijn alleen maatschappelijke baten meegenomen die van invloed zijn op de gemeentelijke programmabegroting.

De ontwikkelde beoordelingssystematiek is getoetst in casusgemeente Echt-Susteren (Limburg). Voor dit onder-

1.4 Afbakening

Figuur 1 Aangepast bosbeheer in de gemeente Echt-Susteren om zoveel mogelijk natuurwaarden te behouden

zoek is circa 50 procent van de hoeveelheid natuur in eigendom van de gemeente Echt-Susteren ge誰nventariseerd. De andere 50 procent verschilt niet of nauwelijks van het onderzochte natuurgebied en is daarom in verband met de beperkte tijd niet meegenomen in het onderzoek. Overige natuurgebieden in de gemeente Echt-Susteren zijn ook niet meegenomen in het onderzoek omdat deze gebieden in eigendom zijn van andere beherende organisaties of particulieren.

5. opstellen beoordelingssystematiek BMB-natuur; 6. BMB-natuur toetsen aan casusgemeente Echt-Susteren; 7. trekken van de conclusie en het formuleren van de daarbij behorende discussie.

1.6 Leeswijzer

Het onderzoeksrapport bestaat uit zes hoofdstukken. Hoofdstuk 2 beschrijft de methode die gevolgd is gedurende dit onderzoek. Het eerste inhoudelijke hoofdstuk, hoofdstuk 3, geeft een beschrijving van het vooronderzoek dat gedaan is naar maatschappelijke baten en de manier waarop mensen tegen natuur aankijken. In hoofdstuk 4 wordt de nieuw ontwikkelde beoordelingssystematiek BMB-natuur beschreven. Hoofdstuk 5 toetst BMB-natuur aan een casus: gemeente Echt-Susteren.

Hoofdstuk 6 biedt ruimte voor de conclusie die is getrokken uit de onderzoeksresultaten. De discussie en de aanbevelingen volgen in hoofdstuk 7.

1.5 Werkwijze

In dit onderzoek zijn de volgende stappen ondernomen: 1. opstellen van het projectplan met de daarbij behorende hoofd- en deelvragen; 2. literatuuronderzoek naar maatschappelijke baten; 3. interviews met passanten om literatuuronderzoek te valideren; 4. meetings met belanghebbenden van dit project;

2. Methode In dit hoofdstuk wordt beschreven wat de gehanteerde methode is geweest tijdens het onderzoek en waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt.

wel of niet de natuur bezoeken en waar zij waarde aan hechten. De vragenlijsten van de diverse interviews zijn te vinden in bijlage 1.

2.1 Het projectplan

Daarnaast zijn er gesprekken geweest met diverse personen om ons van waardevolle informatie te voorzien over diverse onderwerpen binnen dit onderzoek. Het gaat hierbij om de volgende personen: • Jaap Poodt, directeur projecten van Wisse-Westrom.

Wisse-Westrom is een sociaal werkbedrijf dat zich richt op arbeidsparticipatie van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt; • Geert Frische, wethouder gemeente Echt-Susteren.

De heer Frische is binnen de gemeente verantwoordelijk voor de portefeuilles financiën, sociale zaken, sport en gemeentelijk gebouwenbeheer; • Kasper Huizinga, deskundige op het gebied van werkwijzen binnen gemeenten en zorgverzekeringen.

Om het onderzoek goed voor te bereiden, is een projectplan opgesteld. Dit projectplan biedt plaats voor de hoofd- en deelvragen, is de te volgen methode beschreven, het onderzoek afgebakend en de randvoorwaarden beschreven met als laatste een globale planning. Het projectplan is na voltooiing voorgelegd aan de begeleiders, zowel intern als extern.

2.2 Vooronderzoek

Nadat het projectplan is goedgekeurd door de begeleiders, is een start gemaakt met het verzamelen van informatie over de maatschappelijke baten van natuur.

Hierbij is gebruikgemaakt van literatuurstudie om zo veel mogelijk achtergrondinformatie te vinden over maatschappelijke baten van natuur. De gebruikte literatuur is gevonden in: 1. de zoekmachine Google Scholar. Dit is een zoekmachine speciaal voor wetenschappelijke literatuur; 2. de bibliotheek van Wageningen UR. Via de Library Catalogus op het internet zijn diverse relevante artikelen gevonden; 3. de reguliere zoekmachine van Google. Met deze zoekmachine is het gemakkelijk zoeken op het internet naar verschillende websites; 4. mondelinge bronnen binnen Hogeschool VHL. Op de hogeschool zijn docenten én studenten die hebben verwezen naar verschillende literatuur over verdienmodellen van natuur.

2.3 De methode om BMB-natuur te ontwikkelen

Omdat een dergelijk onderzoek nog niet eerder is uitgevoerd door wetenschappers, bestaat er geen systematiek om natuur te waarderen die precies aansluit op de onderzoeksvraag van dit onderzoek. Daarom is ervoor gekozen een eigen systematiek te ontwikkelen, genaamd BMB-natuur, wat staat voor: beoordelingssystematiek maatschappelijke baten van natuur.

In BMB-natuur staan drie categorieën centraal: biodiversiteit, beleving en natuur in de samenleving. Er is gekozen voor deze drie categorieën omdat dit een onderzoek is naar de maatschappelijke baten van natuur. Daarom is onderzocht wat de mens aan de natuur kan hebben.

Biodiversiteit is onlosmakelijk verbonden met gezondheid (Hanski et al., 2012) en dus erg belangrijk voor dit onderzoek. Ook beleving is erg belangrijk, mensen moeten de natuur aantrekkelijk vinden zodat ze er komen (Coeterier, 2001). Daarnaast is de rol van natuur in de samenleving sterk van belang voor de maatschappelijke waarde van natuur. Wanneer natuur bijvoorbeeld erg ver verwijderd is van een woonomgeving heeft de natuur minder invloed op de samenleving dan wanneer de afstand klein is.

Hieruit is diverse literatuur gekozen, van onderzoeksrapporten tot krantenberichten en essays. Met deze informatie als basiskennis is een start gemaakt met het opstellen van interviews. Om te valideren wat tijdens het literatuuronderzoek naar voren is gekomen, zijn interviews afgenomen.

Interviews zijn afgenomen met de volgende personen: 1. recreanten (fietsers, wandelaars en hardlopers) in verschillende natuurgebieden in Nederland; 2. lunchwandelaars bij Natuur en Milieu Overijssel; 3. passanten in Velp (Gld).

Er is gekozen om deze drie groepen te interviewen om een zo breed mogelijk beeld te krijgen waarom mensen

Binnen deze categorieën zijn criteria opgesteld die de waarde per categorie bepalen. In paragraaf 4.2 is een

10

overzicht opgenomen van de criteria die zijn gebruikt.

Welke keuzes zijn gemaakt om tot een goed werkbare systematiek te komen is te vinden in hoofdstuk 4.

Teneinde te beoordelen of BMB-natuur een werkbare systematiek is, is deze getoetst aan een casusgemeente: Echt-Susteren te Limburg. Gekozen is voor deze gemeente omdat al een samenwerkingsverband aanwezig is tussen BosWerkt B.V. en deze gemeente. Zie hoofdstuk 5 voor de resultaten van de toets.

2.4 Conclusie, discussie en aanbevelingen

In de conclusie wordt antwoord gegeven op de deelvragen en de hoofdvraag. Ook is ruimte voor discussiepunten met onder andere motivaties van de bewuste keuzes die zijn gemaakt binnen het onderzoek. Aan de hand van de discussiepunten zijn aanbevelingen gedaan voor vervolgonderzoek om BMB-natuur verder te ontwikkelen, beter werkbaar en completer te maken.

11

3. Resultaten algemeen In dit hoofdstuk worden de onderzoeksresultaten beschreven van het literatuuronderzoek naar de maatschappelijke baten. Daarnaast worden de uitkomsten van de interviews gegeven.

Bovendien bevordert natuur de sociale controle en sociale cohesie wat tot een vermindering van criminaliteit leidt (Maas & Spreeuwenberg, 2008). Uit een Australische studie blijkt dat er een relatie is tussen de aanwezigheid van groen in een buurt en de sociale interactie en cohesie (Sugiyama et al, 2008). In Nederland hebben Maas & Spreeuwenberg (2008) dit verband echter niet wetenschappelijk kunnen onderbouwen. Wel is een relatie aangetoond dat men zich minder eenzaam voelt als er meer groen is in de omgeving.

3.1 Literatuuronderzoek

Er is literatuuronderzoek gedaan naar de maatschappelijke baten die natuur in het algemeen opleveren. Voor dit onderzoek zijn alleen de maatschappelijke baten meegenomen die van invloed zijn op een gemeentelijke begroting en waarbij een duidelijk verband met natuur kan worden gelegd.

Uit dit onderzoek komen de volgende maatschappelijke baten naar voren.

Natuur verhoogt het concentratievermogen Natuurlijke elementen in een woonomgeving (met name bomen) leiden tot een betere concentratie en daarmee een beter algemeen cognitief functioneren (Wilhelm, 2013). Kinderen in een groene omgeving scoren beter in het beheersen van impulsen en het kunnen uitstellen van behoeftebevrediging. Zelfs wanneer kinderen vanuit huis goed zicht hadden op groen.

Natuur verlaagt het percentage criminaliteit met 7% In buurten met veel groen komen agressie en geweld minder vaak voor (Konijnendijk, 2005). Mensen voelen zich veiliger als ze in een groene omgeving verblijven.

Figuur 2 Natuur zorgt voor minder uitrukken van hulpdiensten

12

Natuur zorgt voor 15% minder overgewicht

Natuur verlaagt het percentage mensen met angst en depressiviteit met 33%

Een groene omgeving zorgt voor circa 15% minder overgewicht bij mensen (Alterra, 2006). Hierbij is al gecorrigeerd op zaken als etniciteit en sociaal-economische status. De aangetoonde causale relatie is dat personen die (voldoende) bewegen een kleinere kans hebben op overgewicht dan personen die dit niet doen.

De aanwezigheid van groen stimuleert tot bewegen, op voorwaarde dat dit groen uitnodigt om in te spelen, bereikbaar is en voldoende veilig is. Een omgeving met meer bewegingsmogelijkheden zorgt ervoor dat de drempel om te bewegen lager ligt. Bij het aantrekkelijk maken van een omgeving is het belangrijk dat de omgeving veilig en schoon is en minimaal 3% speelruimte aanwezig is (eis van het ministerie van VROM, 2010).

Uit een Britse studie blijkt dat mensen die in een groene buurt wonen, zich mentaal beter voelen en minder last hebben van depressie en angst dan mensen die in een grijze omgeving wonen (White, et al, 2013). Uit het onderzoek blijkt dat mensen die verhuizen naar een groener gebied gemiddeld genomen direct een verbetering laten zien in de geestelijke gezondheid en deze verbetering ook vasthouden.

Olga, 45 jaar: “ik verleg mijn grenzen wat sneller in het

Natuur versnelt het herstel bij ziekte Uit onderzoek blijkt dat patiënten die in een ziekenhuis uitzicht hebben op natuur sneller herstellen (Maas & Spreeuwenberg, 2008). Zo wordt in ziekenhuizen met uitzicht op natuur minder gevraagd naar pijnstillers, verblijven patiënten minder lang in het ziekenhuis en maken zij minder negatieve opmerkingen richting verzorgend personeel.

bos. Ik kan ook de dagelijkse

Natuur zorgt voor betere psychische en motorische ontwikkeling bij kinderen

pen in het bos. En voor je het

stress gemakkelijk van mij af laten glijden doordat ik mij helemaal ontspan met hardlo-

weet, heb ik mijn kilometers

Doordat kinderen in de natuur worden uitgedaagd hun grenzen op te zoeken, bijvoorbeeld door verschil in hoogte, textuur en dergelijke, zorgt natuur voor betere psychische en motorische ontwikkeling (Versluijs, 2012).

Motorische competenties dragen bij aan de ontwikkeling van de ruimtelijke oriëntatie van kinderen. Goed kunnen bewegen draagt bij aan de levensvreugde van kinderen en kan een positieve rol hebben in de sociale ontwikkeling van kinderen. Het is een vicieuze cirkel: minder bewegen leidt tot minder goed bewegen, dit leidt vervolgens tot faalangst en faalangst leidt tot minder bewegen.

Met deze kennis in het achterhoofd kunnen gemeenten rekening houden met het aanleggen van openbaar groen, zoals heuveltjes die uitnodigheden tot klimmen. Een goede groene speelplek wordt op deze wijze zo aantrekkelijk en veelzijdig dat het voor kinderen onmogelijk is niet te bewegen.

er alweer opzitten!”

Natuur zorgt voor hogere huizenprijzen Huizen in een groene omgeving hebben tot wel 33% meer waarde dan huizen in een vergelijkbare andere omgeving zonder groen (Gulicher, 2008). Ligt de woning op loopafstand van groen, dan stijgt de woningwaarde met minimaal 6%. Met een hogere huizenprijs – en dus een hogere WOZ-waarde – ontvangt de gemeente door middel van de onroerendezaakbelasting (OZB) meer inkomsten. De OZB is een belasting op de eigen woning en wordt berekend aan de hand van een percentage van de woningwaarde.

13

Natuur verbetert de klimaatomstandigheden

Uit het onderzoek van Van den Berg & Custers (2011) blijkt bovendien dat mensen die mochten tuinieren minder moeite hebben een stressvolle taak te vervullen dan mensen die binnen een boek lazen.

Door verdamping via de bladeren heeft groen een verkoelende werking op de temperatuur in de woonomgeving (Van Wetten, 2012). Bovendien biedt een boom schaduw. Tijdens een langdurige hitteperiode hebben de bossen een verkoelende werking. Het maximale effect wordt ondervonden wanneer water in de bodem beschikbaar is en de boom voldoende groeiruimte heeft.

Geschikte soorten zijn hierbij onder andere: Acer campestre, Robinia en Sorbus.

3.2 Interviews

In dit onderzoek, ten behoeve van het ontwikkelen van een beoordelingssystematiek, zijn interviews gehouden met drie typen personen. Namelijk sporters, lunchwandelaars en stadsmensen.

Natuur vermindert de geluidsoverlast

Uit de interviews met de sporters kwam vooral naar voren dat de kwaliteit van een pad goed moet zijn. Een pad is liever niet verhard, maar wel breed genoeg voor meerdere gebruikers, en vrij van gaten. Bovendien geven de sporters aan dat een pad bochten en heuveltjes dient te bevatten om positief gewaardeerd te worden. Routes die voor een bepaalde gebruikersgroep zijn aangelegd, moeten goed worden aangegeven zodat ongemakkelijke of gevaarlijke situaties met andere gebruikers worden voorkomen. Een sporter heeft het liefst geen bos met grote open stukken en een ver uitzicht, zodat het lopen voor het gevoel gemakkelijker gaat en er minder overlast is van wind en regen.

Natuur zorgt voor een barrière tussen diverse infrastructuren (zoals wegen en spoorlijnen) en woningen waardoor geluidsoverlast wordt verminderd. Geluidsoverlast kan leiden tot algemene hinder, maar ook slaapverstoring, verstoring van de dagelijkse activiteiten en stress (Gidlof-Gunnarsson & Ohrstrom , 2007). Dit leidt tot hoge bloeddruk en verhoogde niveaus van het stresshormoon cortisol, die het risico op hart- en vaatziekten en psychische ziekten verhogen.

Natuur verbetert de luchtkwaliteit met 30% In Nederland leven jaarlijks enige duizenden mensen enkele dagen tot maanden korter door kortdurende blootstelling aan hoge concentraties fijn stof. Het gaat vooral om ouderen en mensen met hart-, vaat- of longaandoeningen (RIVM, 2013). Een deel van dit schadelijke fijn stof kan worden weggevangen door bomen.

Bomen vangen stikstofoxide, ozon, ammoniak, zwaveloxide en andere vluchtige organische stoffen op. Het gaat vooral om bomen die een kleverig of behaard bladoppervlak hebben (Hoffman, 2009). Naaldbomen hebben een groter aandeel in het filteren van de lucht omdat deze bomen het gehele jaar groen blijven. Soorten met een groot volume – en daarmee een groot bladoppervlak vangen meer fijn stof op (daarom zijn bomen effectiever dan struiken). Soorten met kleine bladeren hebben een groter bladoppervlak en zijn dus effectiever in het filteren van de lucht dan planten met groot blad. De ruwe berk is dus een geschikte boomsoort.

Henk, 56 jaar: “ik fiets graag in het bos. Op de weg is het zo saai met die rechte wegen… In het bos schuilt achter elke bocht weer een nieuwe uitdaging. Die paar uurtjes doortrappen met vrienden geven mij weer genoeg energie

Natuur vermindert stress Kinderen van 3 tot 5 jaar hebben minder last van stress (als gevolg van moeilijke levensomstandigheden) als ze veel natuur in hun omgeving hebben dan kinderen uit een sterk stedelijke omgeving (Van den Berg & Custers, 2011).

voor de nieuwe werkweek!”

14

Figuur 3 Natuur vermindert stress

Uit de interviews met de wandelaars blijkt dat zij rust en stilte in de natuur waarderen, omdat zij dan gemakkelijker kunnen ontspannen. Afwisseling in licht en donker wordt hierbij ook als positief ervaren. De natuur dient een plek te zijn waarin de wandelaar om zich heen kan kijken, maar tegelijkertijd niet de hele omgeving kan zien. Hierdoor ontstaat steeds opnieuw een verassingseffect. Paden behoren ook volgens de wandelaars vooral niet recht en geasfalteerd te zijn.

hebben om de natuur op te zoeken omdat ze de rust en ruimte thuis al ervaren. Dit wordt bevestigd door onderzoek van Stokkermans uit 2015. Personen die midden in het centrum van de stad wonen hebben ook geen behoefte aan het bezoeken van natuur omdat bij hen de prioriteit niet bij het opzoeken van natuur ligt. De meeste die in een stad wonen gaan enkel de natuur in voor een wandeling met de hond. Wanneer activiteiten voor kinderen aangeboden worden, zal een klein aandeel stadsmensen vaker de natuur bezoeken.

Uit het passantenonderzoek met stadsmensen blijkt dat personen die zelf landelijk wonen niet de behoefte

15

4. Resultaten BMB-natuur

Figuur 4 Het stappenplan van BMB-natuur

4.2 Stap 2: uitvoeren van Quick Scan

In dit hoofdstuk worden de resultaten uit hoofdstuk 3 gebruikt om de beoordelingssystematiek BMB-natuur vorm te geven. Het hoofdstuk geeft weer hoe BMBnatuur eruit ziet en hoe deze gebruikt dient te worden.

In figuur 4 is het stappenplan van BMB-natuur weergegeven. De paragrafen die volgen refereren naar de diverse stappen uit figuur 4.

Aan de hand van literatuuronderzoek zijn criteria voor de Quick Scan tot stand gekomen. De interviews met de recreanten zijn gebruikt om de uitkomsten van het literatuuronderzoek verder aan te vullen en te valideren. Met deze criteria wordt de kwaliteit van de natuur bepaald.

De criteria voor de Quick Scan zijn ingedeeld in drie categorieën: 1. biodiversiteit; 2. beleving; 3. natuur in de samenleving.

4.1 Stap 1: uitvoeren van algemeen onderzoek

De beoordeling van het onderzoeksgebied start met een algemeen onderzoek. De uitkomsten van het algemene onderzoek worden gebruikt voor het berekenen van de maatschappelijke baten van de gemeente (stap 4). Het gaat hierbij om het verzamelen van de volgende gegevens: • gemeentegrenzen; • het oppervlak van de gemeente; • het oppervlak natuur binnen de gemeente en het oppervlak dat in bezit is van de gemeente; • aantal inwoners.

De criteria per categorie worden hieronder beschreven. Per criterium (behalve in categorie 3) moet een waarde van 1 t/m 4 gegeven worden, waarbij 4 het meest gunstig is en 1 het minst gunstig. De tabellen voor de precieze betekenis van de waardes 1 t/m 4 per criterium zijn te vinden in bijlage 2. Omdat de inventarisatie

16

van de natuurgebieden van de gemeente snel en tegen een zo laag mogelijke prijs moeten worden uitgevoerd, is gekozen voor een Quick Scan. Dit houdt in dat de natuur niet tot in detail geïnventariseerd wordt, maar dat globaal gekeken wordt naar de onderstaande criteria.

De drie categorieën worden niet allemaal op dezelfde wijze geïnventariseerd. Categorie 1 en 2 worden ter plaatse in de gemeente geïnventariseerd. De waarden van categorie 3 worden hoofdzakelijk op kantoor bepaald omdat een aantal van deze waarden uitgerekend wordt aan de hand van gegevens van het CBS en de eerdere resultaten uit het algemeen onderzoek (stap 1). Categorie 3 wordt niet beoordeeld aan de hand van de waarden 1 t/m 4. Categorie 3 wordt aan de hand van diverse literatuur beschrijvend beoordeeld omdat de beoordeling van deze categorie zeer moeilijk in de waarden 1 t/m 4 zijn om te zetten.

dan exoten omdat inheemse boomsoorten meer insecten aantrekken (Moraal, 2013). Waarde 1 betekent een aanwezigheid van minder dan 50% inheemse soorten en waarde 4 betekent meer dan 90% inheemse soorten. De percentages worden vastgesteld aan de hand van het aandeel inheemse bomen in het kronendak.

• Afwezigheid van invasieve soorten.

Soms is een opstand overwoekerd door bijvoorbeeld Amerikaanse vogelkers of Japanse duizendknoop. Deze soorten kunnen zich snel uitbreiden binnen een natuurgebied waardoor inheemse flora geen kans krijgt zich te ontwikkelen. Bij deze verdeling betekent waarde 1 een afwezigheid van minder dan 50% (meer dan 50% invasieve soorten), waarde 4 betekent dat een afwezigheid van meer dan 90% (minder dan 10% invasieve soorten).

• Aandeel van dood hout.

Dood hout trekt veel insecten, paddenstoelen en zwammen aan wat goed is voor de biodiversiteit (Alterra, 2005). Bij het opstellen van de criteria is een verdeling gemaakt geïnspireerd op de Tansley-schaal. De Tansleyschaal wordt gehanteerd om een indicatie van de aanwezigheid van vegetatie te bepalen. Omdat de inventarisatie van de natuur een Quick Scan betreft, kan met

Categorie 1, biodiversiteit De biodiversiteit van de natuur in de gemeente wordt beoordeeld aan de hand van de volgende criteria: • Aanwezigheid van inheemse boomsoorten.

Inheemse boomsoorten zijn beter voor de biodiversiteit

Figuur 5 Uitvoeren van de Quick Scan

17

deze criteria gemakkelijk en snel een indicatie gegeven worden van het aandeel dood hout in een bos. Hierbij moet worden opgemerkt dat bij waarde 4 een maximum geldt van 10% dood hout. Als het percentage hoger is, is het namelijk mogelijk dat natuur aan het doodgaan is. Er wordt onderzoek gedaan naar liggend én staand dood hout dikker dan 30 cm. Dikker hout biedt voor insecten meer kans zich te huisvesten vanwege de ruimte in het hout en het stabielere vochtgehalte.

• Vitaliteit hoofdboomsoort dominante boom.

Bij dit criterium wordt een steekproef genomen van twee bomen per perceel. Aan de hand van verschillende beschadigingsklasses wordt geoordeeld of de vitaliteit van de boom voldoende is of niet. Binnen dit criterium wordt gebruikgemaakt van de handleiding ‘Diagnose en classificatie van nieuwe aantasting der bossen van de Commissie der Europese Gemeenschappen’ (1983).

• Structuur in lagen en fases.

Om tot maximalisatie van de biodiversiteit te komen, is een goed structuur nodig (Jansen en Van Benthem, 2008).

Deze structuur bestaat niet alleen uit aanwezigheid van kruid-, struik- en boomlaag, maar ook uit de aanwezigheid van verschillende fases in bosontwikkeling, de getraptheid (Oldeman, 1990). Dit zijn de innovatiefase, aggradatiefase, biostatische fase en degradatiefase. Met dit criterium wordt beoordeeld of een perceel gelaagd en/of getrapt is.

• Aansluiting met andere natuurgebieden.

Er is een verband aangetoond tussen biodiversiteit en de oppervlakte van natuurgebieden: hoe groter het natuurgebied, hoe meer biodiversiteit (McArthur en Wilson, 1967). Een natuurgebied dat klein is en helemaal op zichzelf staat, is kwetsbaarder voor externe invloeden zoals een storm of een plaag. Het bepalen van de waarde van dit criterium geschiedt door middel van een beschrijvende beoordeling. Er wordt gekeken naar aan hoeveel gebiedsgrenzen andere natuurgebieden grenzen. Dit is makkelijk te onderzoeken via Google Maps.

Margriet, 41 jaar: “Ik ga een paar keer per week naar het bos. Ik houd van wandelen, heerlijk die rust hier in de natuur! En zo mooi ook! Het mooiste vind ik de stukken waar licht en donker worden afgewisseld.

Dit maakt het spannend en heb ik steeds wat om naar te kijken.”

Volgens Coeterier zijn er vier dimensies in de belevingswaarde van landschappen: • Afwisseling • Inpassing van nieuwe ontwikkelingen met behoud van het oude • Rust, ruimte en stilte • Beheer

Afwisseling • Afwisseling in licht en donker.

Recreanten geven aan een afwisseling tussen licht en donker in de natuur positief te ervaren. Tijdens de Quick Scan in het natuurgebied wordt gebruikgemaakt van het criterium ‘licht’ of ‘donker’. De natuur wordt gekwalificeerd als licht als er meer dan 50% lichte boomsoorten staan. Dit zijn boomsoorten als berk en eik. De natuur wordt gekwalificeerd als donker als er meer dan 50% donkere boomsoorten staan. Dit zijn boomsoorten als beuk, fijnspar en douglas.

• Afwisselingen in paden.

Recreanten geven aan het leuk te vinden als het natuurgebied paden heeft met hoogteverschil en bochten.

Hierdoor ontstaat een verrassingseffect. De afwisseling in paden is meetbaar door bij elke opstand in de zuidoosthoek van het perceel te gaan staan tijdens de beoorde-

Categorie 2, beleving Op basis van de belevingsroos van Coeterier (2001) zijn de criteria opgesteld voor beleving. De uitkomsten van interviews met recreanten zijn hierbij gebruikt als validatie en aanvulling van deze belevingsroos.

De belevingsroos vormt een meetinstrument voor de belevingswaarden van landschappen. Zie bijlage 3 voor een schematische weergave van de belevingsroos.

18

ling. Hierbij wordt onderzocht in hoeverre een pad nog kronkelt of hoogteverschillen bevat.

der Wulp, 2007). De invloed van menselijk beheer wordt verdeeld in vier waarden: geen, sporadisch, matig of veel.

Hierbij krijg afwezigheid van menselijk beheer een waarde 4 en veel aanwezigheid van menselijk beheer een waarde 1.

• De aanwezigheid van recreatieve voorzieningen.

Om bezoekers van het natuurgebied tegemoet te komen, zullen op diverse plekken prullenbakken, bankjes en picknicktafels staan. Dit criterium wordt beoordeeld door wederom bij elke opstand in de zuidoosthoek te gaan staan tijdens de beoordeling. Zijn er voorzieningen aanwezig, dan scoort de opstand een ‘ja (4)’. Zijn er geen voorzieningen aanwezig, dan scoort de opstand een ‘nee (1)’.

Inpassing van nieuwe ontwikkelingen met behoud van het oude • Karakteristieke bomen.

Karakteristieke bomen spreken de recreant aan. Recreanten vinden het mooi als een boom vrij staat en een rare vorm heeft. Ook is een dergelijke boom een herkenningspunt tijdens wandelingen. Geïnventariseerd wordt hoeveel karakteristieke bomen langs het pad ten zuidwesten van het desbetreffende perceel staan. Hierbij wordt het aantal bomen binnen een grens van 15 meter van het pad geïnventariseerd. Bovendien moeten de bomen een minimale diameter op borsthoogte van 40 cm omdat vanaf deze omvang de boom genoeg opvalt voor de recreant.

Categorie 3, natuur in de samenleving Voor de gemiddelde recreant is het belangrijk dat natuur toegankelijk is. De zes criteria voor het waarderen van de natuur in de samenleving zijn gebaseerd op een combinatie van onderzoek door TU Delft en Project for Public Spaces (PPS) New York om openbare verblijfsruimte te analyseren (Jacobse, 2015).

• Bereik.

Voor een hogere waardering dient een natuurgebied waar een persoon naartoe wil, bereikbaar te zijn. De afstand tot de natuurgebieden wordt hemelsbreed gemeten vanaf de verschillende stads- en dorpskernen tot de eerste toegangsmogelijkheid van het natuurgebied.

Rust, ruimte en stilte • Rust.

Een natuurgebied heeft een hogere waarde als het er rustig en stil is (Crommentuijn, Farjon, Den Dekker, & Van der Wulp, 2007). Dit criterium wordt na aankomst bij de opstand gewaardeerd aan de hand van de vier criteria: gezien, gehoord, gezien en gehoord en overlast gevend.

Hierbij heeft het niet zien of horen van andere mensen een waarde 4 en overlast gevende beelden of geluiden een 1.

Arjan, 37 jaar: “Ik heb het altijd

Beheer • Kwaliteit paden.

Paden in het natuurgebied krijgen een hogere waardering wanneer ze goed begaanbaar zijn. Immers, hoe beter de paden, des te meer doelgroepen gebruik kunnen maken van het natuurgebied. Gekeken wordt naar de algemene kwaliteit van de paden (diepe kuilen), de verharding (ligt er zand, is het een schelpenpad of zelfs beton) en is het pad breed genoeg om met ten minste twee personen naast elkaar te lopen? Een heel smal pad krijgt een lagere waardering, omdat recreanten niet naast elkaar kunnen lopen terwijl ze dit wel prefereren.

• De invloed van menselijk beheer.

Sommige bossen in Nederland worden zeer intensief beheerd. Intensieve dunning en diepe sporen in de paden van tractoren tasten de belevingswaarde aan. En hoe natuurlijker de natuur, hoe hoger de recreant de natuur waardeert (Crommentuijn, Farjon, Den Dekker, & Van

erg druk op mijn werk en merk dat het echt even nodig heb naar buiten te gaan. Halverwege de dag kom ik altijd in een dipje. Dan ga ik samen met collega’s naar buiten en praten we over koetjes en kalfjes. Daarna zijn we weer extra productief!”

19

Uit literatuuronderzoek is gebleken dat recreanten gemiddeld 11,22 kilometer willen afleggen voor het recreëren in de natuur (Alterra, 2007).

• Dichtheid.

Voorafgaand aan de Quick Scan is door middel van het raadplegen van de website van het CBS onderzoek gedaan naar het ‘type mens’ dat doorgaans natuur bezoekt, de bevolkingsdichtheid. Het is belangrijk te weten of het type mensen dat volgens het CBS doorgaans natuur bezoekt, ook daadwerkelijk in de te onderzoeken gemeente woont. Van de bezoekers in de natuur bezoeken de meeste mensen de natuur met hun partner (Goossen, 2006/2007). Ouderen besteden hun vrije tijd het liefst aan wandelen en fietsen in de natuur (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009).

• Toegankelijkheid.

Dit criterium wordt beoordeeld aan de hand van de hoeveelheid en kwaliteit parkeerplaatsen voor auto’s en fietsen nabij het natuurgebied. Ook wordt gekeken naar de verschillende ingangen van het natuurgebied.

• Routes.

Hierbij wordt gekeken of en zo ja, wat voor soort routes in de natuur aanwezig zijn. Denk hierbij aan wandelroutes, fietsroutes en ruiterroutes.

• Gebruik.

Doorgaans wordt een natuurgebied het meest gebruikt door recreanten. Er moet echter ook onderzocht worden of het natuurgebied plaats biedt voor andere gebruikers zoals het houden van een kinderkamp of sportlessen.

Hoe meer activiteiten in de natuur gehouden (kunnen) worden, hoe hoger de waardering.

• Uniciteit.

Er wordt onderzoek gedaan naar de mate waarin het natuurgebied uniek is voor de provincie, voor Nederland of voor Europa. Wanneer het gebied uniek is heeft het een hogere waarde. Zo niet, dan wordt een lagere waarde aan het gebied toegekend omdat er dan minder mensen speciaal voor de unieke natuur het gebied zullen bezoeken.

de werkstaat voor de inventarisatie in het veld.

4.3 Stap 3: toekennen van natuurwaarden

De tabellen met gegevens uit de vorige stap zijn geüpload in GIS. Nu kunnen deze worden omgezet in waarbij de waardes worden gekoppeld aan verschillende kleuren (zie tabel 1). Deze kaarten maken direct inzichtelijk op welke criteria het natuurgebied laag en hoog scoort. Dit is alleen mogelijk voor de categorieën biodiversiteit en beleving omdat categorie 3 uit een beschrijvende beoordeling bestaat.

Waarde

Kleur

1

Rood

2

Oranje

3

Geel

4

Groen

Tabel 1 De waardes die aan criteria zijn gekoppeld, krijgen diverse kleuren op de kaart

Deze uitkomsten van de Quick Scan, variërend van 1 t/m 4, worden omgezet naar een percentage. Het percentage geeft direct een duidelijk beeld hoe het natuurgebied van de gemeente scoort. De waarden en percentages zijn zoals in tabel 2 aan elkaar gekoppeld. Hierbij is de keuze gemaakt de percentages te verdelen in vier klassen. De percentages geven weer in hoeverre de natuur voldoet aan de maximale score van 4 (=100%). Door deze waardes aan elkaar te koppelen, kan gemakkelijk een overzicht worden gemaakt waarin te zien is hoe de biodiversiteit en beleving van het natuurgebied scoren.

Voor de Quick Scan wordt gebruikgemaakt van een door Buiting Advies B.V. ontwikkelde app. Met deze tool kan heel eenvoudig in het veld de waarden (1 t/m 4) aan percelen gekoppeld worden. Specifiek voor dit onderzoek kan de app ingericht worden met de te waarderen criteria. Na afloop worden de gegevens in GIS geüpload.

Het natuurgebied kan ook zonder app geïnventariseerd worden, maar dit is arbeidsintensiever. Zie bijlage 4 voor

Waarde (x)

Voldoet voor (y)

1

0%

2

33%

3

66%

4

100%

Tabel 2 De koppeling van geïnventariseerde waarden in de natuur naar percentages

Voor het omzetten van de waarden 1,2,3 of 4 naar een percentage is een formule nodig. Deze formule is door middel van het programma Microsoft Excel tot stand

20

gekomen. In Excel wordt tabel 2 omgezet in een scatterplot en wordt een trendlijn toegevoegd. Nu kan de formule afgelezen worden. Met deze formule wordt het lineaire verband tussen de waarden 1 t/m 4 en de percentages aangetoond. Het omzetten van de waarden naar de percentages geschiedt door de formule:

Een hogere score betekent een groter effect van de maatschappelijke baten en daarmee een hogere besparing op verschillende punten in de gemeentelijke programmabegroting.

Mocht de gemeente ervoor kiezen BMB-natuur te willen gebruiken, dan wordt geadviseerd om na een periode van circa 5 jaar opnieuw een Quick Scan uit te voeren en hiermee onderzoeken of het beheer succesvol is uitgevoerd en of de maatschappelijke baten van het natuurgebied zijn verhoogd.

Y= 33,318x – 33,432 Per criterium wordt het gemiddelde genomen van alle toegekende waarden (1 t/m 4) van alle geïnventariseerde opstanden. Dit gemiddelde (de x-variabele) wordt vervolgens per criterium in een percentage uitgedrukt.

Aan de hand van de uitkomst wordt een uitspraak gedaan over in welke mate de diverse opstanden voldoen aan de maximale score van 100%. Als alle uitkomsten in een staafdiagram gezet worden is in een oogopslag duidelijk op welke criteria het natuurgebied in de gemeente hoog scoort en op welke criteria het dient te worden verbeterd om de maatschappelijke baten te verhogen.

4.4 Stap 4: berekenen van effect van maatschappelijke baten

Nu de percentages berekend zijn kunnen deze worden gekoppeld aan de maatschappelijke baten. Dit wordt gedaan omdat de veronderstelling is dat de kwaliteit van de natuur (op het gebied van biodiversiteit, beleving en natuur in de samenleving) samenhangt met de succesfactor van diverse maatschappelijke baten in de samenleving. Bijvoorbeeld: een gemeente kan een voordeel behalen van 15% minder overgewicht (zie hoofdstuk 3) als het natuurgebied overall 100% scoort op alle criteria. Als uit de Quick Scan blijkt dat het natuurgebied in een gemeente overall 50% scoort, dan wordt dus 7,5% (is 50% van de 15%) minder overgewicht behaald. Op dat moment weet de gemeente met de kwaliteit van de natuur een voordeel te behalen van 7,5% minder overgewicht. In hoofdstuk 5 worden diverse maatschappelijke baten op deze wijze berekend voor de casusgemeente.

In bijlage 5 is de gehele berekening uitgeschreven die hiervoor gedaan moet worden.

4.5 Stap 5: opstellen van beheeradvies

Nu duidelijk is op welke criteria een gemeente hoog en laag scoort wordt een beheeradvies opgesteld waarin wordt bepaald in welke gebieden een gemeente moet investeren voor het behalen van een hogere score.

21

5. Casus Echt-Susteren 5.2 Stap 2: uitvoeren van Quick Scan

In dit hoofdstuk zijn de resultaten van het onderzoek toegepast op een casus. Deze casus is de gemeente EchtSusteren in Midden-Limburg. Dit hoofdstuk is opgebouwd volgens de stappen zoals in hoofdstuk 4 is beschreven.

De natuur in de gemeente Echt-Susteren is geïnventariseerd aan de hand van de in paragraaf 4.2 beschreven criteria. Hieronder is per criterium een conclusie getrokken. De nummers achter de criteria corresponderen met de nummers van de kaarten die te vinden zijn in bijlage 6. Voor categorie 3 (natuur in de samenleving) zijn geen kaarten gemaakt, maar is een beschrijvende beoordeling gegeven.

5.1 Stap 1: uitvoeren van algemeen onderzoek De gemeente Echt-Susteren is een gemeente in de provincie Limburg (zie figuur 6). Het is een gemeente met circa 30.000 inwoners. De gemeente ligt tussen Duitsland en België op het smalste stukje Nederland. De gemeente Echt-Susteren heeft een oppervlakte van bijna 10.500 hectare waarvan 1.438 hectare bos (CBS, 2012).

De gemeente Echt-Susteren heeft hiervan 285 hectare in eigendom. Zie tabel 3 voor een overzicht van deze gegevens.

Naam gemeente

Echt Susteren

Aantal inwoners

32.165

Oppervlakte in hectare

10.453 hectare

Oppervlakte natuur

1438 hectare

Oppervlakte natuur in eigendom gemeente

285 hectare

Categorie 1, het waarderen van de biodiversiteit • Aanwezigheid inheemse soorten (kaart 1) Het overgrote deel van de percelen bestaat uit inheemse boomsoorten. Soorten die het meest zijn waargenomen zijn de grove den, berk en beuk. Ook zijn er percelen in het natuurgebied waar exoten overheersen. Het gaat dan voornamelijk over opstanden met douglas.

• Afwezigheid invasieve soorten (kaart 2) Er is ook een inventarisatie uitgevoerd om te beoordelen of en in welke mate invasieve boomsoorten zich hebben gevestigd. De soort die het vaakst voorkomt is douglas. Verspreid in het gebied staan enkele opstanden met douglas, waarbij het zwaartepunt in het noorden en zuiden van de percelen ligt. Amerikaanse vogelkers is hoogstwaarschijnlijk ook in het natuurgebied aanwezig, maar is door de afwezigheid van blad niet gevonden.

• Vitaliteit hoofdboomsoort (kaart 3) Op de kaart is duidelijk te zien dat de bomen op de noordelijke helft van het natuurgebied minder vitaal zijn dan in het zuidelijke deel. Dit kan verschillende oorzaken hebben, bijvoorbeeld de bodemsamenstelling.

• Structuur (kaart 4) De bossen van Echt-Susteren hebben zeer weinig structuur. In het zuidelijkste deel van de bosopstanden is de structuur zeer goed te noemen. Dit is het gevolg van afwezigheid van menselijk beheer en aanwezigheid van begrazing. Hier zijn duidelijk verschillende open plekken te zien met diverse boomopstanden van verschillende leeftijden.

• Aandeel dood hout (kaart 5) Op kaart 5 is een groot verschil te zien tussen noord en zuid. In het noorden is meer dood hout aanwezig dan in het zuidelijke deel van het natuurgebied. Dit kan komen doordat in het noorden de invloed van menselijk beheer groter is. Er zijn blesstippen te zien en in diverse opstanden liggen gesnoeide takken. In figuur 7 is een perceel te zien dat goed heeft gescoord op dit criterium.

Tabel 3 Algemene gegevens van de gemeente Echt-Susteren

Figuur 6 De ligging van gemeente Echt-Susteren

22

• Afwisseling in pad (kaart 7) Afwisselende paden zijn in het gehele gebied verspreid.

Er is geen duidelijk verschil op te merken tussen de verschillende opstanden. In figuur 9 is een pad te zien dat een 4 heeft gescoord omdat het bochten bevat.

Figuur 7 Dood hout in een opstand van de gemeente Echt-Susteren

• Aansluiting met andere natuurgebieden.

De gemeentelijke bossen sluiten voor een deel aan bij andere natuurgebieden. Ten zuidwesten van de zuidelijke bossen van Echt-Susteren zijn ook bosgebieden aanwezig.

Deze liggen in Duitsland. Aan de noordoostzijde grenzen de bossen aan bossen van andere beheereenheden.

Geconcludeerd kan worden dat de natuur van EchtSusteren een goede ontsluiting heeft.

Figuur 8 Links een lichte opstand, rechts een donkere opstand.

Categorie 2, het waarderen van de beleving

• Kwaliteit paden (kaart 8) De paden in het noordelijke deel van het geïnventariseerde gebied zijn over het algemeen van betere kwaliteit. De paden zijn half verhard en breed genoeg om met een groep te wandelen. De natuur doet daardoor wat parkachtig aan. Ook zijn in het noordelijke deel enkele slechte paden aanwezig. Door de vele regenval in de week van het uitvoeren van de Quick Scan waren de paden zeer modderig en niet geschikt om te bewandelen. Het zuiden van het gebied kenmerkt zich meer door smalle, onverharde paadjes.

• Karakteristieke bomen (kaart 9) Op kaart 9 is duidelijk te zien dat de noordelijke helft, waar meer invloed is van menselijk beheer en de recreatiedruk hoger is, meer karakteristieke bomen staan. Er kan geconcludeerd worden dan er weinig karakteristieke bomen zijn in het geïnventariseerde natuurgebied.

• Invloed menselijk beheer (kaart 10) In het noordelijke deel is veel invloed van menselijk beheer te zien. Er werd ten tijde van de inventarisatie flink gesnoeid en gedund. Ook staan in verschillende opstanden blesstippen op de bomen. Verder zijn diepe sporen in de bodem te zien, wat duidt op zware machines. Er zijn opstanden waar niets zichtbaar is, vooral in het zuidelijke deel van het natuurgebied. Diverse opstan-

• Licht of donker (kaart 6) In de bosopstanden is een grote afwisseling in donker en licht bos. Sommige opstanden zijn nog jong (veelal berk) en zijn ook erg licht. Andere opstanden zijn juist erg donker en staan vol met donkere douglas. Dit geldt voor zowel de noordzijde als zuidzijde van het natuurgebied.

De lichtere bossen overheersen wel. In figuur 8 is een afwisseling tussen een licht en donker bos te zien.

Figuur 8 Links een lichte opstand, rechts een donkere opstand.

23

den scoren echter niet hoog op dit criterium. Deze beoordeling vloeit voort uit de aanwezigheid van veel jonge bomen met een ‘beschermingshoes’ om de stam.

Deze hoes is aangebracht ter voorkoming van vraat door dieren als konijnen en reeën.

• Recreatieve mogelijkheden (kaart 11) Ook op kaart 11 is duidelijk te zien dat de recreatieve mogelijkheden zich concentreren in het noordelijke deel van het natuurgebied waar waarschijnlijk de meeste recreatie plaatsvindt. In het gebied staan niet alleen in het natuurgebied, maar ook bij kruispunten en langs de drukkere wegen bankjes en prullenbakken.

• Drukte in de natuur (kaart 12) Het noordelijke deel van het gebied is iets rustiger en er zijn alleen wandelende mensen gezien. Ook een enkele trekker is waargenomen die op dat moment veel lawaai maakte. Helemaal in het zuidelijkste deel van de geïnventariseerde percelen ligt het Haeselaarsbroek. Hier was het zeer rustig. Het zuidelijke deel is aan de noordoostkant iets drukker. Niet vanwege recreatie, maar de kalksteengroeve maakt veel lawaai. Veel vrachtwagens en graafmachines doen hun werk wat in de natuur goed hoorbaar is.

‘de natuur in de samenleving’ gewaardeerd met behulp van deskresearch.

• Bereik Het bereik van de negen kernen van de gemeente EchtSusteren is hemelsbreed gemeten. Uit tabel 4 kan worden opgemaakt dat elke kern van Echt-Susteren binnen gemiddelde afstand ligt die een recreant wil afleggen om de natuur in te gaan (11,22 km). Een hoge waardering voor dit criterium is dus op zijn plaats.

• Dichtheid Mensen bezoeken het liefst samen met hun partner de natuur. Van de 13.586 huishoudens zijn er 4.798 samenwonend zonder kinderen en 5.118 samenwonend met inwonende kinderen. De rest zijn eenpersoonshuishoudens (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009). Met deze informatie kan de hoeveelheid potentiele bezoekers van de gemeentelijke bossen worden berekend: 4.798 + 5118 x 2 = 19.832 mensen. De kinderen zijn in deze berekening buiten beschouwing gelaten omdat niet bekend is of deze mensen hun kinderen meenemen tijdens de bezoeken aan de natuur. De bevolkingspiramide van de gemeente Echt-Susteren laat bovendien een duidelijke vergrijzing zien (zie tabel 5). Hierbij illustreert de blauwe lijn de piramide van Nederland. In deze bevolkingspiramide is duidelijk te zien dat Echt-Susteren meer vergrijst dan de rest van Nederland. Aangenomen kan worden

Categorie 3, het waarderen van natuur in de samenleving In tegenstelling tot het waarderen van de biodiversiteit en beleving van de natuurgebieden in Echt-Susteren, is

Tabel 4 Deze tabel geeft de afstand weer van de kern van het dorp tot de ingang van het dichtstbijzijnde natuurgebied met een openstellingsbord.

24

Tabel 5 De bevolkingspiramide van Echt-Susteren

is dat in deze gemeente bovengemiddeld veel mensen wonen met veel vrije tijd, die het liefst in de natuur wordt doorgebracht.

al veel voor het aantrekken van toeristen. Zo heeft de gemeente in 2013 een campagne gelanceerd die de bekendheid van het mooie Echt-Susteren moet verbeteren. Op de website Het Smalste Stukje van Nederland (www.hetsmalstestukjevannederland.nl) kan informatie gevonden worden over activiteiten die in de buurt worden gehouden. Tevens worden verschillende arrangementen zoals overnachtingen met diners georganiseerd die via de website kunnen worden geboekt. In het natuurgebied is een grasveld waar groepslessen als yoga gegeven kunnen worden en bijvoorbeeld een kamp kan worden opgeslagen door de plaatselijke scoutinggroep.

• Uniciteit De natuur die is geïnventariseerd, is niet uniek voor de wereld of Europa. Een gedeelte van het natuurgebied is echter wel uniek voor Nederland, namelijk het 9 hectare tellende Haeselaarsbroek. Het Haeselaarsbroek ligt onderaan een oude terraskant van de Maas en is daardoor reliëfrijk. Circa 100 jaar geleden is begonnen met het ontginnen van dit deel van de bossen van Echt-Susteren. Daardoor zijn bijzondere plant- en diersoorten verloren gegaan. Nadat aan het begin van de 21e eeuw begonnen is met herstellen van het Haeseaarsbroek wordt de kwel weer zichtbaar en vestigen de van oudsher aanwezige flora en fauna zich weer in het gebied (Gemeente Echt-Susteren, 2013). Het is een van de meest waardevolle libellengebieden van heel Nederland geworden. Het gebied is daardoorextra aantrekkelijk voor natuurliefhebbers.

• Toegankelijkheid In het gehele natuurgebied zijn parkeerplaatsen te vinden. Verdeeld over het gebied zijn 11 parkeerlocaties, waarvan twee met parkeerplaatsen voor gehandicapten. Er zijn 34 openstellingsborden aan de noord-, oost-, west-, en zuidzijde van het natuurgebied en bij elk bord is een mogelijkheid de natuur te betreden. Er zijn daarmee genoeg mogelijkheden het natuurgebied te betreden.

• Routes In de bossen van Echt-Susteren zijn drie soorten routes te vinden: wandelroutes, fietsroutes en ruiterroutes.

De primaire wandelroute door het gebied is een lange route van 17 km. Daarnaast zijn ook kortere routes binnen het onderzoeksgebied. Bovendien doorkruizen diverse fietsroutes de natuur van de gemeente Echt-Susteren. Er is geen fietsroute die binnen de grenzen van het natuurgebied blijft. Ten slotte doorkruist een ruiterpad het gebied. Deze route gaat ook verder dan de grenzen van de gemeentelijke bossen. Daarmee wordt voor vrijwel iedere recreant de mogelijkheid geboden een route te volgen.

• Gebruik De bossen in Echt-Susteren zijn voor veel doelgroepen geschikt en er zijn verschillende routes voor verschillende gebruikersgroepen aanwezig. Ook doet de gemeente

25

Marloes, 28 jaar: “Ik woon zelf al buitenaf maar toch vind ik

5.3 Stap 3: toekennen van natuurwaarden

De kaarten zijn gemaakt aan de hand van de Quick Scan (stap 2 in het stappenplan van BMB-natuur). De kaarten zijn te vinden in bijlage 6. De waarden die gegeven zijn (1, 2, 3 of 4) in de categorieën biodiversiteit en beleving kunnen nu worden omgezet in procenten zodat een duidelijk beeld ontstaat van de kwaliteiten en de ontwikkelpunten van het natuurgebied.

het soms heerlijk om even naar

Per criterium is aangegeven in welke mate de gemeente Echt-Susteren voldoet aan het ideale beeld (100% score).

Om dit te berekenen is de formule gebruikt die beschreven is in paragraaf 4.3. Zie tabel 6 voor een overzicht van de scores per criterium. Uit deze tabel is op te maken dat de gemeente overall 45,3% scoort. Zie tabel 7 en 8 voor een overzicht van de scores voor biodiversiteit en beleving.

deren rennen. Dat is toch anders

het bos te gaan. Mijn hond is dan ook helemaal door het dolle heen: lekker door de bla-

dan thuis. Op zo’n middag kan

Kaart

Criteria

Score gemiddeld

Percentage

ik ook even tot rust komen.”

1

Aanwezigheid inheemse soorten 3,45

>>

81,7%

2

Afwezigheid invasieve soorten

3,44

>>

81,2%

3

Vitaliteit hoofdboomsoort

3,87

>>

95,6%

4

Structuur

1,52

>>

17%

5

Aandeel dood hout

1,67

>>

22,1%

6

Licht/donker

3,12

>>

70,5%

7

Afwisseling in pad

2,42

>>

47,4%

8

Kwaliteit paden

3,02

>>

67%

9

Karakteristieke bomen

1,29

>>

9,8%

10

Afwezigheid invloed mens

3,38

>>

79,1%

11

Recreatieve mogelijkheden

1,38

>>

12,6%

12

Drukte in het bos

2,43

>>

47,3%

Biodiversiteit

44,9%

Beleving

45,6%

Totaal:

45,3%

Tabel 6 Scores per criterium (1= laag, 4= hoog)

26

Tabel 7 Deze tabel laat duidelijk zien dat in het natuurgebied onvoldoende dood hout en structuur aanwezig is. Daarentegen is de natuur wel vitaal en zijn inheemse soorten in grote mate aanwezig.

Tabel 8 Deze tabel laat zien dat in het natuurgebied weinig karakteristieke bomen en recreatieve mogelijkheden zijn. De invloed van de mens is echter minimaal, de kwaliteit van de paden is goed evenals de afwisseling tussen licht en donker.

27

5.4 Stap 4: berekenen van effect van maatschappelijke baten

Susteren bedraagt 1630 incidenten. Uit onderzoek van het CBS is gebleken dat de totale politiekosten in Nederland €769,- per inwoner bedragen. Als dit bedrag wordt vermenigvuldigd met het aantal inwoners in de gemeente Echt-Susteren, dan komt het bedrag neer op €1.253.470,. Zie tabel 11 voor een weergave van het effect op de programmabegroting van de gemeente (post Openbare Orde en Veiligheid).

In dit onderzoek zijn vier maatschappelijke baten uitgelicht waarvoor is berekend wat deze baten kunnen opbrengen voor de gemeente Echt-Susteren. Hieronder volgt een opsomming van deze vier baten. De genoemde bedragen zijn afgerond op hele euro’s. De wijze van berekenen van de bedragen is te vinden in bijlage 5. Het genoemde effect in de tabellen is het nog te behalen voordeel van de maatschappelijke baten en welk effect op welke programmabegroting het heeft.

5.4.4 Minder depressiviteit In 2012 werd in opdracht van het CBS onderzoek gedaan naar depressiviteit in Nederland. Het blijkt dat depressiviteit jaarlijks bijna 1,6 miljard euro kost. Deze kosten zijn voor inwoners van Nederland vanaf 12 jaar in 2010. 10,5% van de bevolking geeft aan in de afgelopen 12 maanden depressieve klachten te hebben gehad. Dit zijn 1.740.375 mensen. De kosten per persoon zijn €915,-. In 2012 telde de gemeente Echt-Susteren 32.070 inwoners. Als 10,5% van de mensen depressieve klachten ervaart, dan zijn dat in de gemeente Echt-Susteren 3376 inwoners. De kosten voor de gemeente zijn dan in totaal €3.088.196,-. Zie tabel 12 voor een weergave van het effect op de programmabegroting van de gemeente (post Sociale Voorzieningen en Werkgelegenheid).

5.4.1 Minder overgewicht In de gemeente Echt-Susteren wonen 3281 mensen met ernstig overgewicht. Het gaat hierbij om personen met een BMI1 van minimaal 30 (RIVM, 2014) en met een minimale leeftijd van 20 jaar.

Ernstig overgewicht kost de Nederlandse samenleving ruim 1,6 miljard euro per jaar. Als dit wordt omgerekend naar het aantal euro’s per persoon met ernstig overgewicht, komt dit neer op ruim €1.121,- per persoon. Dit betekent dat in de gemeente Echt-Susteren €3.679.969,uitgeeft aan personen met ernstig overgewicht. Een deel van deze kosten wordt nu bekostigd door de gemeente door middel van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)2. Het betreft kosten zoals thuishulp, dagbesteding en aanpassingen in huis. Zie tabel 9 voor een weergave van het effect op de programmabegroting van de gemeente (post Sociale Voorzieningen en Werkgelegenheid).

5.4.5 De uitgelichte baten op een rij Ook is berekend wat op dit moment reeds de maatschappelijke baten zijn van het natuurgebied in de gemeente Echt-Susteren. Als de vier eerder besproken maatschappelijke baten bij elkaar opgeteld worden, wordt op dit moment reeds een besparing op de programmabegroting gedaan van ruim 500.000 euro. De extra besparing die de gemeente nog kan behalen door de natuur beter te beheren is ruim 800.000 euro. Als het natuurgebied beter wordt beheerd en op elk criterium 100% wordt gescoord, kan de gemeente jaarlijks in totaal 1,4 miljoen euro besparen (zie tabel 13 en 14).

5.4.2 Hogere huizenprijzen De gemiddelde WOZ-waarde van woningen in de gemeente Echt-Susteren bedraagt €208.000,-. De onroerendezaakbelasting (OZB) in de gemeente bedraagt 0,1163% (gemeente Echt-Susteren, 2012). Dit betekent dat een woningeigenaar met een woning van €208.000,- per jaar €242,- aan OZB aan de gemeente moet betalen. In 2012 waren er 9158 koopwoningen (CBS, 2012) met een totale inkomstenpost van €2.215.199,-. Zie tabel 10 voor een weergave van het effect van investeren in natuur op de programmabegroting van de gemeente (post Algemene Dekkingsmiddelen).

De gemeente heeft – zoals eerder aangegeven – 285 van de 1398 hectare natuur in eigendom. Dit betekent dat de gemeente Echt-Susteren slechts invloed heeft op 13,7% van het totale areaal natuurgebieden. In grafiek 14 is in het oranje aangegeven welke besparing op dit moment al geleverd wordt door natuurgebieden in de gemeente Echt-Susteren. De groene balken geven aan welke besparing nog gedaan kan worden als alle gecon-

5.4.3 Minder criminaliteit Het aantal geweldsincidenten in de gemeente Echt1

De Body Mass Index wordt berekend door het gewicht (kilogram) van de persoon te delen door de lengte (meter) in het kwadraat.

Wet maatschappelijke ondersteuning. Per 1 januari 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor mensen die niet zelfredzaam zijn (Rijksoverheid, 2015).

2

28

Maatschappelijke baat

Kosten per jaar bij 45,3% natuur (huidige score Echt-Susteren)

Kosten per jaar bij 100% natuur

Effect?

15% minder overgewicht in groene omgeving

3281 mensen die € 3.679.969,kosten

3045 mensen die €3.415.748,- kosten

+ €264.221,Sociale Voorzieningen en Werkgelegenheid

Tabel 9 De effecten van een groene omgeving op overgewicht in de gemeente Echt-Susteren (zie bijlage 5 voor de totale berekening).

Maatschappelijke baat

Opbrengsten per jaar bij 45,3% natuur (huidige score Echt-Susteren)

Opbrengsten per jaar bij 100% natuur

Effect?

6% hogere WOZ-waarde huizen

€2.215.199,-

€2.288.301,-

+ €73.102,Algemene Dekkingsmiddelen

Tabel 10 De effecten van een groene omgeving op de huizenprijzen in de gemeente Echt-Susteren (zie bijlage 5 voor de totale berekening)

Maatschappelijke baat

Kosten bij 45,3% natuur (huidige score Echt-Susteren)

Kosten bij 100% natuur

Effect

7% minder criminaliteit

1630 geweldsincidenten die €1.253.470,- kosten

1581 geweldsinciden- + €37.604,- Openbare Orde ten die €1.250.697,en Veiligheid kosten

Tabel 11 De effecten van een groene omgeving op criminaliteit in de gemeente Echt-Susteren (zie bijlage 5 voor de volledige berekening)

Maatschappelijke baat

Kosten bij 45,3% natuur (huidige score Echt-Susteren)

Kosten bij 100% natuur

Effect

33% minder depressiviteit

3367 mensen die €3.088.196,kosten

2869 mensen die €2.624.967,- kosten

+ € 463.299,Sociale Voorzieningen en Werkgelegenheid

Tabel 12 De effecten van een groene omgeving op depressiviteit in de gemeente Echt-Susteren (zie bijlage 5 voor de volledige berekening)

Voordeel bij 45,3% natuur (huidige score Echt-Susteren)

Nog te behalen voordeel

Totaal bij 100% kwaliteit natuur

Minder overgewicht

€250.238,-

€264.221,-

€514.459,-

Hogere huizenprijzen

€56.424,-

€73.102,-

€129.526,-

Minder depressiviteit

€209.997,-

€463.229,-

€673.226,-

Minder criminaliteit

€50.139,-

€37.604,-

€87.743,-

Totaal

€566.798,-

€838.156,-

€1.404.954,-

Tabel 13 Alle uitgelichte maatschappelijke baten op een rij

€ € € € € € € € €

Tabel 14 De uitgelichte maatschappelijke baten kunnen nog aanzienlijke bedragen opleveren als meer wordt geïnvesteerd in natuur

29

stateerde waarden worden verhoogd naar 100%. Dit heeft echter betrekking op alle natuurgebieden in de gemeente Echt-Susteren. Omdat de gemeente EchtSusteren een groot deel van deze natuurgebieden niet in eigendom heeft, kan zij hier ook geen invloed uitoefenen wat betreft beheer. Dit betekent dat slecht 13,7% van de nog te behalen besparing voor de gemeente Echt-Susteren te behalen valt op dit moment. Dit is een bedrag van €114.827,-.

soorten fauna (Bosbeheerplan Echt-Susteren, 2014).

2. Ringen van bomen.

Bij het ringen van bomen wordt een strook bast en eventueel een deel van de onderliggende lagen weggehaald. Dit gebeurt bij een hoogte van ongeveer 50 cm tot 1 meter. Hiermee worden de sapstromen van de boom onderbroken wat uiteindelijk lijdt tot sterfte. Het ringen van bomen wordt vooral toegepast voor het creëren van staand dood hout.

3. Omzagen van bomen.

Deze maartregel creëert snel liggend dood hout. Deze maatregel is echter van mindere kwaliteit omdat de boom geen natuurlijke dood is gestorven en verdient daardoor niet de voorkeur.

5.5 Stap 5: opstellen van beheeradvies

De laatste stap is het beheeradvies. Dit advies dient om de lagere waarden binnen de drie verschillende categorieën te verhogen en daarmee ook de maatschappelijke baten.

Loofhout leent zich het beste om dood hout te creëren.

Uit onderzoek is gebleken dat bijna 800 geleedpotigen afhankelijk zijn van loofhout in tegenstelling tot een ruime 200 soorten voor naaldhout. Bovendien moeten de bomen die worden geringd of geveld inheems zijn omdat zij meer insecten aantrekken (Moraal, 2013).

5.5.1 Biodiversiteit Wat betreft biodiversiteit is een duidelijke tweedeling te zien. Enerzijds scoort het natuurgebied hoog op de aanwezigheid van inheemse soorten en de vitaliteit.

Ook de afwezigheid van invasieve soorten scoort hoog.

Anderzijds scoort het natuurgebied laag op de structuur en de aanwezigheid van dood hout. Het advies is het huidige beheer ten aanzien van het behoud van de inheemse soorten, bestrijding van invasie soorten en voort te zetten. Er moet echter wel – voor het verhogen van de biodiversiteit – maatregelen genomen worden om de aanwezigheid van dood hout te verhogen en de structuur te verbeteren. Hieronder volgen enkele beheermaatregelen die toegepast dienen te worden zodat de biodiversiteit verhoogd zal worden.

Verhogen structuur De kwaliteit van de structuur in het natuurgebied van de gemeente Echt-Susteren is laag. In de bospercelen staat meestal maar één boomsoort en van diversiteit in leeftijd is nauwelijks sprake. De volgende maatregelen dienen te worden toegepast om een zo natuurlijk mogelijke bosmozaïek te ontwikkelen (Oldeman, 1990): 1. Groepsgewijs het kronendak lichten.

Hierdoor komt op de plek van de lichting meer licht op de bodem. Dit biedt weer kans de natuur op die plek natuurlijk te verjongen. Het kronendak moet als vanzelfsprekend op plekken worden toegepast waar al gewenste boomsoorten staan. De beste structuur wordt bereikt door te werken met diverse groottes van de lichtingen.

2. Groepsgewijs niets doen.

Door enkele delen van de natuur te omheinen en daarmee af te schermen voor fauna, zal op die plekken de bosontwikkeling afnemen (BosWerkt, 2014). Deze maatregel kan worden toegepast op plekken waar zeer veel ondergroei aanwezig is (kruidlaag) en deze vertraagd moet worden. Ook wordt deze maatregel toegepast op plekken waar natuurlijke verjonging voorkomen moet worden.

3. Groepsgewijze uitkap.

Dit is het uitkappen van groepen bomen voor klein-

Verhogen aandeel dood hout Gestreefd wordt naar natuur met talrijk dood hout.

Hierbij mag niet meer dan 10% van de aanwezige bomen dood hout zijn. Dit zal namelijk de vitaliteit aantasten en de suggestie wekken dat de natuur in verval is (Jagers op Akkerhuis, Wijdeven, Moraal, Veerkamp, & Bijlsma, 2005). Het advies is meer dood hout te creëren. Er zijn verschillende manieren om meer dood hout in de natuur te krijgen: 1. Niet oogsten van niet vitale bomen.

Tijdens een periodieke blessing en dunning kan gekozen worden voor het laten staan van in slechte staat verkerende bomen, in plaats van deze te verwijderen uit het natuurgebied. Deze kwijnende bomen blijven langdurig staan en bieden een habitat voor tal van bijzondere

30

schalige, meestal natuurlijke verjonging. De doorsnede van de verjongingsgaten is afhankelijk van de gewenste boomsoort(en) en varieert van ca. 1 (schaduwsoorten) tot maximaal 3 à 4 maal (lichtboomsoorten) de hoogte van de omringende bomen (Buiting, 2005).

4. Ontwikkelen van vloeiende bosranden.

In de bossen van de gemeente Echt-Susteren zijn de bosranden grotendeels ‘strak’. Er is bijna overal een abrupte overgang van weiland naar bos of van weg naar bos. Door een vloeiende overgang te creëren in de zogeheten mantel- en zoomvegetatie zal meer structuur ontstaan. Natuurlijke zoomvegetatie levert een waardevolle bijdrage aan de biodiversiteit van een bos. Veel fauna, waaronder veel vlinders, zijn afhankelijk van de warmte die in de zoomvegetatie van bossen heerst.

toch redelijk sterk kan worden ingegrepen. Ook heeft beuk geen last van waterlot in tegenstelling tot eik waardoor een maximale vrijstelling van 50% mogelijk is.

Aanwezigheid recreatieve voorzieningen Mensen willen af en toe even rusten. Uit kaart 11 blijkt dat het merendeel van de percelen hier geen mogelijkheid toe biedt. Het advies luidt dan ook hier meer in te faciliteren en meer bankjes te plaatsen in het natuurgebied. Hierbij geldt wel dat het niet ten koste van de natuurlijkheid mag gaan, de natuur moet geen parkuitstraling krijgen. Het is dus niet nodig in elk perceel iets aan te bieden, maar het gelijkmatig te verdelen over de percelen. Het wordt afgeraden meer prullenbakken neer te zetten in het natuurgebied. Als er veel prullenbakken staan, dan wordt juist het weggooien van afval op andere plekken in het natuurgebied gestimuleerd. Bij minder prullenbakken zijn mensen meer geneigd hun afval mee te nemen.

Bij bovenstaande maatregelen moet als vanzelfsprekend worden opgemerkt dat er volgens de gedragscode moet worden gewerkt om de flora en fauna te beschermen.

5.5.2 Beleving De beleving van de natuur scoort in vergelijking met de kwaliteit van de biodiversiteit in de natuur in de gemeente Echt-Susteren een fractie hoger. De afwezigheid van (zichtbaar) menselijk beheer, de conditie en afwisseling van de paden en de afwisseling tussen donker en lichte natuur zijn allemaal redelijk tot goed. Hieronder volgen enkele beheermaatregelen die toegepast dienen te worden teneinde de kwaliteit van beleving in de natuur te verbeteren.

Isabel. 32 jaar: “Ik denk er

Karakteristieke bomen Er zijn in het natuurgebied weinig karakteristieke bomen aangetroffen. Karakteristieke bomen zijn belangrijk voor de natuurbeleving van mensen. Daarom luidt het advies meer karakteristieke bomen te creëren door afwijkende exemplaren vrij te stellen en deze extra in de ‘spotlights’ te zetten.

Let bij het vrijstellen van bomen op de soort. Berk en grove den kunnen per ingreep 50 tot 60% worden vrijgesteld (Buiting, 2005). Doordat dit echte pioniers zijn is stevig vrijstellen geen probleem. Dit in tegenstelling tot de eik. De kroon mag hiervan slechts 20 tot 35% vrijstaan.

Wanneer een eik uit een dichte opstand plots wordt vrijgesteld gaat deze waterlot vormen. De eik en de beuk vormen beide schaduwbladeren die niet bestand zijn tegen zonlicht. Beuk heeft een flexibele kroon, waardoor

klimmen of hutten te bouwen.

eigenlijk nooit aan om het bos in te gaan. Ik verwacht wel dat mijn twee jongens het leuk zouden vinden om in bomen te

Misschien moet ik eens op zoek gaan naar activiteiten.

Buiten zijn is wel goed voor ze natuurlijk.”

5.5.3 Natuur in samenleving De bossen in de gemeente Echt-Susteren zijn ook gewaardeerd op basis van bereikbaarheid, dichtheid, toegankelijkheid, bereik, uniciteit, gebruik en aanwezig-

31

heid van fiets-, wandel- en ruiterroutes. Het natuurgebied scoort op deze punten goed. Hieronder is een opsomming te lezen van de criteria waar minder goed op gescoord is en welke maatregelen daarvoor genomen dienen te worden.

Een ander voordeel van het vergroten van het oppervlak van de natuur in de gemeente Echt-Susteren is dat BosWerkt B.V. meer natuur in beheer krijgt. BosWerkt beheert bossen volgens het principe van gedifferentieerd bosbeheer. Dit beheer concentreert zich - in het gehele of binnen een gedeelte van de natuur - op één specifieke doelstelling (BosWerkt, 2015). Bovendien werkt BosWerkt volgens het principe zo veel mogelijk gebruik te maken van mensen die een afstand hebben tot de arbeidsmarkt, de sociale werkvoorziening. Het gaat hierbij om mensen met een verstandelijke beperking tot mensen die langdurig werkloos zijn. Het hout dat wordt verkocht, wordt niet meer op stam verkocht maar is al voor de koper omgezaagd en gestapeld langs de weg. Dit kost natuurlijk wel meer geld voor de koper. Het geld dat het extra oplevert, wordt gebruikt om de werknemers van de sociale werkvoorziening te betalen. Deze methode van natuurbeheer biedt veel zinvolle arbeid in de gemeente Echt-Susteren.

Als laatste reden is het vergroten van het oppervlak van natuurgebieden van positieve invloed op de gemeentelijke programmabegroting. In paragraaf 5.4.5. is uitgelegd dat de gemeente Echt-Susteren maar voor 13,7% eigenaar is van de natuur in Echt-Susteren. Als dit percentage wordt vergroot, zal de invloed van het beheer worden vergroot en de maatschappelijke baten worden verbeterd.

Het bereik van de natuur vergroten In hoofdstuk 4 is geconcludeerd dat de afstand van de natuur tot de negen kernen in de gemeente Echt-Susteren binnen het gestelde maximum van 11 kilometer ligt.

Dit wordt gezien als de bereidheid naar een natuurgebied te reizen en daar te recreëren. Er zijn echter buiten de negen kernen nog veel woningen en buurtschappen die niet dichtbij de natuur liggen. Bovendien heeft de gemeente Echt-Susteren in vergelijking met andere gemeenten in Limburg een laag aandeel bos. Voor het verhogen van de maatschappelijke baten in de gemeente, is het advies de volgende maatregel te nemen: Het oppervlak van de natuur vergoten. De provincie Limburg vergrijst op dit moment meer dan andere provincies (Gemeente Echt-Susteren, 2013). Jongeren trekken weg omdat werk voor hen ontbreekt en daardoor blijven de oudere achter. Er zijn enkele manieren om het oppervlak van natuur te vergroten. a. Agrarische bedrijven hebben vaak geen opvolger. De kinderen krijgen de financiering voor de aankoop van het bedrijf niet rond of prefereren een andere carrière boven het werk op het familiebedrijf. De gemeente kan de gronden van een dergelijk bedrijf opkopen om er natuur te ontwikkelen. b. Bovendien zal op diverse percelen binnen de gemeente een Wet voorkeursrecht gemeenten (Wvg) liggen.

Dit betekent dat een gemeente het eerste recht heeft de grond te kopen mocht de eigenaar dit in de verkoop doen. Mocht de gemeente meer natuur willen ontwikkelen, dan is het advies een inventarisatie te maken op welke percelen een Wvg ligt en welke percelen dichtbij de gemeentelijke natuurgebieden liggen en als zodanig interessant zijn.

Bovendien is het vergroten van het natuurareaal van positieve invloed op de biodiversiteit. Het is aangetoond dat er een relatie is tussen het oppervlak van natuur en de hoeveelheid verschillende flora en fauna: hoe groter het oppervlak, hoe groter de biodiversiteit (Jagers op Akkerhuis, Wijdeven, Moraal, Veerkamp, & Bijlsma, 2005).

32

6. Conclusie Op basis van de resultaten van dit onderzoek kunnen conclusies getrokken worden met betrekking tot de in het beginstadium van het onderzoek geformuleerde doel- en vraagstelling. Na het analyseren van de resultaten blijkt dat er een werkbare systematiek is ontwikkeld voor het beoordelen van de maatschappelijke baten binnen een gemeente die echter nog wel op bepaalde punten moet worden bijgeschaafd.

te onderzoeken welke natuurwaarden in een gemeente aanwezig zijn, is de volgende deelvraag opgesteld:

Hoe kan een beoordelingssystematiek gevormd worden die de natuurwaarden in een gemeente beoordeelt?

Tijdens zowel het literatuuronderzoek als in de interviews met de recreanten is naar voren gekomen dat er diverse criteria zijn om natuur te waarderen. Al snel is tijdens het literatuuronderzoek naar voren gekomen dat biodiversiteit de belangrijkste graadmeter is om natuurwaarden te bepalen. De biodiversiteit in het natuurgebied van een gemeente wordt doormiddel van een QuickScan gemeten aan de volgende criteria: • aanwezigheid van inheemse soorten • afwezigheid van invasie soorten • aandeel dood hout • vitaliteit van hoofdboomsoort • structuur in lagen en fases • aansluiting met andere natuurgebieden

6.1 Beantwoording eerste deelvraag

Aan het vormen van deze beoordelingssystematiek gaat veel vooronderzoek vooraf. Eerst moet bepaald worden welke maatschappelijke baten van natuur van toepassing kunnen zijn binnen een gemeente. Met betrekking tot dit thema is de eerste deelvraag geformuleerd. Deze luidt als volgt:

Welke maatschappelijke baten kunnen van toepassing zijn binnen een gemeente?

Uit de resultaten van het literatuuronderzoek blijkt dat natuur zeer uiteenlopende maatschappelijke baten met zich meebrengt. Er is echter wel een zwaartepunt zichtbaar van de maatschappelijke baten die betrekking hebben op de gezondheid van de mens. Hieronder volgt een opsomming van de maatschappelijke baten van natuur die zijn gevonden middels literatuuronderzoek: • natuur verlaagt het percentage criminaliteit met 7% • natuur verhoogt het concentratievermogen • natuur verlaagt het percentage van mensen met ernstig overgewicht met 15% • natuur versnelt het herstel bij ziekte • natuur zorgt voor een betere psychische en motorische ontwikkeling bij kinderen • natuur verlaagt het percentage mensen met angst en depressiviteit met 33% • natuur verhoogt de huizenprijzen met minimaal 6% • natuur verbetert de klimaatomstandigheden • natuur vermindert geluidsoverlast • natuur verbetert de luchtkwaliteit • natuur vermindert stress

Hoewel biodiversiteit de belangrijkste factor is voor het bepalen van de natuurwaarden, is de beleving van de natuur door de recreant ook van grote waarde. Immers, hoe meer mensen de natuur bezoeken, hoe hoger de maatschappelijke baten zijn die hieruit voortvloeien. De beleving van het natuurgebied is getoetst aan de volgende criteria: • afwisseling in licht en donker • afwisseling in paden • karakteristieke bomen • kwaliteit van de paden • rust • invloed van menselijk beheer • aanwezigheid recreatieve voorzieningen Daarnaast zijn er ook criteria opgesteld om het natuurgebied in zijn geheel te waarderen. Hierbij wordt het natuurgebied vooral gewaardeerd of het bereikbaar is voor de recreant en zo ja, of er bijvoorbeeld routes zijn aangegeven. Voor de waardering van deze categorie zijn de volgende criteria opgesteld: • bereik • dichtheid • toegankelijkheid

6.2 Beantwoording tweede deelvraag

Voordat berekend kan worden wat de maatschappelijke baten voor een gemeente kunnen opleveren, is eerst een inventarisatie van de huidige natuurwaarden nodig. Om

33

• routes • gebruik • uniciteit

van staafdiagrammen kan in een oogopslag worden waargenomen of de natuur op de geïnventariseerde criteria voldoet of niet. Voor de criteria die beneden gemiddeld scoren moet een beheeradvies worden geschreven. Dit beheeradvies geeft de gemeente de mogelijkheid deze criteria te verhogen. Met het verhogen van deze criteria, en dus de waarde van het natuurgebied, zullen de maatschappelijke baten op hun beurt ook worden verhoogd.

Met alle bovenstaande criteria in de categorieën biodiversiteit, beleving en natuur in de samenleving, zijn alle criteria opgesteld die nodig zijn om de natuur middels een Quick Scan te waarden.

6.3 Beantwoording derde deelvraag

Nadat de natuurwaarden zijn bepaald kunnen deze samen met de maatschappelijke baten worden gekoppeld aan de gemeentelijke programmabegroting. De derde deelvraag is er daarom op gericht dit inzichtelijk te maken:

Op welke manier kan een beoordelingssystematiek de natuurwaarden en maatschappelijke baten koppelen aan de gemeentelijke programmabegroting?

In stap 4 van BMB-natuur is berekend wat het effect is van diverse maatschappelijke baten op programmabegroting. Verondersteld wordt dat de kwaliteit van de natuur samenhangt met het effect van de maatschappelijke baten. Door de natuurwaarden om te zetten in percentages kan gemakkelijk gezien worden in hoeverre een maatschappelijke baat invloed heeft op de gemeente. Als een gemeente namelijk een lage natuurwaarde heeft, zal het weinig effect (op ge gemeentelijke programmabegroting) merken van de maatschappelijke baten van natuur.

6.4 Beantwoording vierde deelvraag

Een van de doelen van het onderzoek is om de uitkomsten in te zetten voor een beheeradvies aan de desbetreffende gemeente. De vierde deelvraag van het onderzoek is er daarom opgericht in hoeverre de systematiek ingezet kan worden voor een beheeradvies:

6.5 Beantwoording vijfde deelvraag

Als je wilt weten welke maatschappelijke baten van invloed zijn binnen een gemeente, is het belangrijk te onderzoek in hoeverre deze maatschappelijke baten concreet genoeg zijn omschreven in de literatuur om uit te werken. Dit is van groot belang om de mate van invloed te bepalen die de maatschappelijke baten hebben op de programmabegroting. De vijfde deelvraag luidt daarom: In welke mate is de ontwikkelde beoordelingssystematiek werkbaar en wat is het effect op de casus gemeente Echt-Susteren?

Bij de beantwoording van de laatste deelvraag wordt gebruik gemaakt van de casusgemeente Echt-Susteren waar de beoordelingssystematiek op is getest.

Deze casusgemeente ligt in de provincie Limburg. De maatschappelijke baten die voor deze gemeente zijn uitgewerkt zijn: • natuur verlaagt het percentage criminaliteit met 7%; • natuur verlaagt het percentage mensen met ernstig overgewicht met 15%; • natuur verhoogt de huizenprijzen met minimaal 6%; • natuur verlaagt het percentage mensen met angst en depressiviteit met 33%.

Doordat deze maatschappelijke baten een percentage met zich meedragen, is het gemakkelijker uit te rekenen wat de invloed hiervan is op de programmabegroting van de gemeente Echt-Susteren. Op dit moment is de gemeente Echt-Susteren op het gebied van criminaliteit, ernstig overgewicht en depressiviteit ruim 5 miljoen euro kwijt. Door middel van de Quick Scan is geconcludeerd dat de natuurgebieden in eigendom van de gemeente Echt-Susteren een waarde hebben van 45,3%. Dit percentage staat gelijk aan een besparing van 500.000 euro.

Hoe kan een beoordelingssystematiek ruimte bieden voor een beheeradvies om de maatschappelijke baten te verhogen?

Uit de resultaten van de Quick Scan in een gemeente kan naar voren komen dat op diverse criteria in de drie categorieën biodiversiteit, beleving en natuur in de samenleving onvoldoende wordt gescoord. Aan de hand

34

Om dit bedrag verder te verhogen, is een beheeradvies opgesteld. Hierbij gaat de voorkeur uit naar het uitbreiden van het natuurareaal aangezien dit onder andere de biodiversiteit en het bereik van de natuurgebieden verhoogt en daarmee de maatschappelijke baten.

6.6 Beantwoording centrale vraag

Nu alle deelvragen zijn beantwoord wordt het mogelijk om op basis van deze antwoorden de centrale vraag van het onderzoek te beantwoorden. In de beantwoording van de centrale vraag zal worden aangegeven in hoeverre de ontwikkelde beoordelingssystematiek inzicht kan geven in de werkelijke maatschappelijke baten van natuur en hoe deze ingezet kunnen worden voor natuurbeheer.

De centrale vraag van het onderzoek luidt: Hoe kan een beoordelingssystematiek inzicht geven in de werkelijke maatschappelijke baten van het bezitten van natuur en hoe kunnen deze baten ingezet worden voor natuurbeheer?

De beoordelingssystematiek BMB-natuur die door middel van dit onderzoek is ontwikkeld, biedt gemeenten een houvast door met behulp van een snelle Quick Scan de maatschappelijke baten van hun natuurgebied uit te rekenen. Doormiddel van vijf simpele stappen in BMB-natuur kan een gemeente inzicht krijgen in welke maatschappelijke baten van invloed zijn op de programmabegroting en wat deze maatschappelijke baten nog kunnen opbrengen wanneer het beheeradvies wordt opgevolgd.

De BMB-natuur is een geschikte beoordelingssystematiek omdat het: - financieel aantrekkelijk is - snel en gemakkelijk resultaat biedt - op elke gemeente toepasbaar is - bedrijf BosWerkt B.V. veel aandacht heeft voor het verhogen van de natuurwaarden - kansen biedt sociaal bosbeheer uit te breiden mensen in de sociale werkvoorziening een werkplek biedt

35

7. Discussie In dit onderzoek wordt het gehele onderzoek geëvalueerd. Allereerst wordt gekeken naar het literatuuronderzoek. Besproken wordt in hoeverre de onderwerpen die in het literatuuronderzoek aan bod zijn gekomen bruikbaar waren.

Vervolgens zal behandeld worden in welke mate de gebruikte methoden een goede keuze waren en tot slot worden enkele suggesties voor vervolgonderzoek gedaan.

Een ander discussiepunten is dat het zeer lastig is wetenschappelijk referentiemateriaal te vinden om criteria voor de Quick Scan op te stellen. Binnen dit onderzoek is daarom de aanname gedaan dat de gekozen samenstelling van categorieën en criteria compleet en geschikt is om natuur in deze context te beoordelen.

Voor de casus Echt-Susteren zijn vier maatschappelijke baten uitgewerkt. Vanwege beperkte tijd is het bij deze vier gebleven. Daardoor is het resultaat niet volledig.

Wanneer BMB-natuur echt gebruikt gaat worden moet gekeken worden of er meer maatschappelijke baten uitgewerkt kunnen worden.

7.1 Het vooronderzoek

Het literatuuronderzoek vormt samen met de interviews de basis voor het opstellen van BMB-natuur. Het is daarom belangrijk na te gaan in welke mate het hiervoor bruikbaar was.

7.3 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek

Het literatuuronderzoek bracht inzichten in de maatschappelijke baten van natuur. We hebben gemerkt dat dit in de wetenschap nog erg in de kinderschoenen staat. Er zijn veel bronnen te vinden over de invloed van natuur op mensen, maar het blijft onduidelijk wat het precieze effect is en wanneer dat wordt bereikt. Daarom waren bronnen voor dit onderzoek niet altijd volledig genoeg.

Naar aanleiding van de bevindingen uit paragraaf 7.1 en 7.2 kunnen een aantal aanbevelingen voor vervolgonderzoek gedaan worden.

Zo is het allereerst van belang de ontwikkelingen in de wetenschap betreffende de maatschappelijke baten in de gaten te houden. Dit kan namelijk van invloed zijn op de werkwijze van BMB-natuur.

De volgende aanbeveling is de Quick Scan uit te breiden met inrichtingseisen voor het verhogen van de maatschappelijke baten. In de huidige Quick Scan worden deze eisen niet beoordeeld, maar deze zijn wel van belang voor het verhogen van de maatschappelijke baten.

De derde aanbeveling heeft betrekking op de uitgerekende bedragen. Het is niet aan te raden een waarde te hechten aan de euro’s die in dit onderzoek zijn berekend.

Er kan namelijk niet worden gegarandeerd worden dat deze euro’s ook daadwerkelijk terugvloeien op de gemeentelijke rekening. Voor het valideren van deze berekeningen is vervolgonderzoek nodig.

De vierde aanbeveling betreft de kosten en baten van natuurbeheer door BosWerkt B.V.. In subparagraaf 5.4.5 wordt een overzicht gegeven van wat natuur de gemeente kan opleveren. Hierbij zijn de kosten die verbonden zijn aan beheer door BosWerkt echter niet meegenomen.

Aanbevolen wordt om een volledig overzicht te maken van alle kosten en baten om tot een realistisch totaalbedrag te komen.

Dan is er nog een aanbeveling voor vervolgonderzoek naar de maatschappelijke baten met betrekking tot de programmabegroting van een gemeente. Het is niet altijd op te maken hoe groot een kostenpost precies

Met het gedane literatuuronderzoek kan een groter doel goed verwezenlijkt worden: zorgen dat overheden bewust worden van de relatie tussen natuur en mensen.

De uitkomsten geven namelijk aan dat natuur een zeer belangrijke rol speelt binnen de samenleving en vele maatschappelijke baten met zich meebrengt. Dat is waarom Nederlandse bossen het waard zijn beheerd te worden.

Tijdens de interviews probeerden we het beeld dat mensen hadden over de natuur met vragen duidelijk te krijgen. Achteraf hadden we beter verschillende foto’s kunnen laten zien zodat voor de recreant direct duidelijk was wat wij bedoelden.

7.2 Het opstellen van BMB-natuur

Hoewel in veel wetenschappelijke onderzoeken de maatschappelijke baten van natuur zijn aangetoond, blijkt het lastig dit tot op de euro nauwkeurig uit te rekenen. Nooit eerder is de relatie onderzocht die natuur heeft met de gemeentelijke programmabegroting, de eerste onderzoeksresultaten laten nog op zich wachten.

Wellicht willen we te snel en is het voor studenten dus helemaal niet mogelijk euro’s te koppelen aan de baten.

36

is. Daarnaast is het vaak onduidelijk welke kosten voor de gemeente zijn en welke kosten bijvoorbeeld bij een zorgverzekeraar terecht komen. Voor een volledigere uitwerking per maatschappelijke baat is dus meer onderzoek nodig.

De laatste aanbeveling is dat BMB-natuur bij een aantal gemeenten getest moeten worden om het onderzoek verder te valideren en controleren of de methode werkt.

37

Literatuurlijst Algemene Rekenkamer. (2013, mei 15). Om hoeveel geld gaat het? Opgeroepen op mei 20, 2015, van Algemene Rekenkamer: www.rekenkamer.nl BosWerkt. (2014). Bosbeheerplan Gemeente Echt-Susteren 2014-2019. Sittard: BosWerkt.

Buiting, R. (2005, februari). Silviginese. Opgehaald van Door de bomen het bos zien: www.doordebomenhetboszien.nl CBS. (2013, september 16). Bezuinigingen op kunst en cultuur bij gemeenten nu zichtbaar. Opgeroepen op mei 22, 2015, van Centraal Bureau voor de Statistiek: www.cbs.nl Centraal Bureau voor de Statistiek. (2009). Gemeente op maat: Echt-Susteren. Den Haag: CBS. Crommentuijn, L., Farjon, J., Den Dekker, J., & Van der Wulp, N. (2007). Belevingswaardenmonitor Nota Ruimte 2006.

Bilthoven: Milieu- en Natuurplanbureau.

Gemeente Echt-Susteren. (2013). Haeselaarsbroek. Echt: Gemeente Echt-Susteren.

Gemeente Echt-Susteren. (2013). Programmabegroting 2014-2017. Echt.

Gidlof-Gunnarsson, A., & Ohrstrom , E. (2007). Noise and wellbeing in urban residential environments: the potential role of percieved availability to nearby green areas. Landscape and urban planning (83), pp. 115-126.

Goossen, C. (2006/2007). Monitoring recreatiegedrag van Nederlanders in landelijke gebieden. Wageningen: Wageningen UR. Gulicher, d. (2008). De invloed van groene open ruimte in de omgeving op de waarde van woningen. Amsterdam.

Hanski et al. (2012). Environmental biodiversity, human microbiota and allergy are interrelated. Helsinki: University of Helsinki.

Hoffman, i. (2009). Bomen en struiken voor wegvangen van fijnstof. Lisse: Plant en omgeving B.B. Interreg. (2013). Tegen de hitte, groen en opwarming van de stad. Rotterdam: Drukkerij Tripiti.

Jagers op Akkerhuis, G., Wijdeven, S., Moraal, L., Veerkamp, M., & Bijlsma, R. (2005). Dood hout en biodiversiteit. Wageningen: Alterra.

Konijnendijk, C. (2005). Een goed NeighbourWood is beter dan een verre vriend. Vakblad Natuur Bos Landschap , 18-20.

Konijnendijk, C. (2014). Een goede NeighbourWood is beter dan een verre vriend. Vakblad Natuur Bos Landschap , pp. 1820.

Maas, J., & Spreeuwenberg, P. (2008). Environment and Planning, is green space in the living environment associated with people’s feelings of social safety?

Meijs, A. (2010). Het oergevoel. A3boeken.

38

Melman, T., & Van der Heide, C. (2011). Ecosysteemdiensten in Nederland: verkenning betekenis en perspectieven.

Wageningen: Wageningen UR. Moraal, L. (2013). Bomen en insecten.

Oldeman, R. A. (1990). Forests: Elements of Silvology. Wageningen: Springer-Verlag.

Poodt, J. (2015, februari). De sociale werkvoorziening in Limburg. (A. Janse, & E. De Haas-Huizinga, Interviewers) RIVM. (2013). Dossier Fijn Stof. Bilthoven: RIVM. Sijtsma, D. F., Daams, m. M., & Hoekstra, P. D. (2013). Waardering en financiering van de Nederlandse natuur. Groningen: RUG. Stokkermans, H. (2015, maart 12). Omgeving houdt stad leefbaar. De Gelderlander , p. 9.

Van den Berg, A., Van den Top, I., & Kranendonk, R. (1998). Natuurwensen van stadsmensen. Wageningen: Instituur voor Bos- en Natuuronderzoek.

Van den Berg, E. (2014). De waarde van de natuur. De Friesland Zorgverzekeraar. van Stratum, R., & van Liefland, S. Verdienmogelijkheden groen in economisch perspectief. Utrecht: InnovatieNetwerk.

Van Wetten, J. (2012, april). Bomen tegen hitte. De Groene Stad , pp. 40-41.

Versluijs, K. (2012). Groen is Gezond. Gezondginds , 32-34.

White, et al. (2013, April 22). Green spaces may boost wellbeing for city dwellers. Psychological Science .

Wilhelm, K. (2013). Groen tegen de blues. Onze leefomgeving , pp. 6-11.

39

40

Bijlagen 1. De gebruikte interviews 2. Criteria voor inventarisatie BMB-natuur 3. Belevingsroos Coeterier 4. Werkstaat voor inventarisatie in het veld 5. De berekeningen van de maatschappelijke baten 6. Kaarten resultaten casus gemeente Echt-Susteren

41

1. Gebruikte interviews

Iemand die sport in de natuur of sportles geeft/yoga.

• Hoe vaak komt u hier?

• Zijn voor u ook andere redenen om naar de natuur te gaan?

- Z ou u andere mensen aanraden in de natuur te sporten?

- Sinds wanneer sport u in de natuur?

- Sport u met elk weertype in de natuur?

- Wat trekt u aan in de natuur aan als u er sport?

- Beoefent u meerdere sporten?

- Hoeveel uur per week sport u en in welke mate doet u dit in de natuur?

- Waarom is sporten in de natuur belangrijk voor u?

- Wat kan volgens u verbeterd worden aan de natuur zodat het aantrekkelijker wordt te sporten?

- Hoe lang reist u om in dit natuurgebied te sporten?

Iemand die tijdens de lunch op het werk naar buiten gaat te wandelen 4. Waarom gaat u tijdens de lunch naar buiten?

5. Heeft u het idee dat u na de ‘buitenlunch’ fitter bent dan als u binnenblijft?

6. Hoe lang gaat u naar buiten tijdens de lunch?

7. Wat doet u tijdens de buitenlunch? Alleen wandelen of ook zaken zoals boodschappen doen?

8. Haalt u op kantoor ook groen naar binnen en zo ja, waarom?

9. Hoe vaak per week gaat u naar buiten tijdens de lunch?

Iemand die lekker wandelt. Met of zonder hond/hond/kinderen/man/vrouw.

Stadsmensen

• W aarom bent u op deze dag lekker aan het wandelen in deze natuur?

• Sinds wanneer recreëert u in de natuur?

• Hoe ver woont u hiervandaan?

• Wat kan volgens u verbeterd worden aan de natuur zodat het aantrekkelijker wordt om te wandelen?

1. Kom je wel eens in de natuur? Waarom (niet)?

2. Wat doet u dan in de natuur?

3. Waardoor zou je wellicht vaker naar de natuur gaan zodat het voor u aantrekkelijker wordt?

42

2. C riteria voor inventarisatie BMB-natuur

43

3. Belevingsroos Coeterier

44

4. W erkstaat voor inventarisatie in het veld Werkstaat Inventarisatie in het veld Waarde

1

2

3

4

Aanwezigheid inheemse soorten

<50%

50-70%

71-90%

>90%

Afwezigheid invasieve soorten

<50%

50-70%

71-90%

>90%

Aandeel dood hout

Komt niet voor

Komt sporadisch voor Komt regelmatig voor Talrijk

Vitaliteit hoofdboomsoort

Volledig bladerkleed, geen verkleurde bladeren

De kroon begint ijl te worden, hier en daar een takeinde verstoord

Gehele kroon is duidelijk geworden, dorre takken vallen op

Zeer ijle kroon

Structuur in lagen en fases

Niet getrapt, niet gelaagd

Getrapt of gelaagd

Gedeeltelijk getrapt en gelaagd

Getrapt en gelaagd

Donker

Licht

Biodiversiteit

Beleving Afwisseling in licht en donker Afwisseling in paden

Geen

Wel, in de vorm van bochten of reliĂŤf

Karakteristieke bomen

Geen

1 of 2 per 100 per meter pad

3-6 per 100 meter pad 7 of 8 per 100 meter pad

Rust

Andere bezoekers gehoord en gezien en geven overlast

Andere bezoekers gezien en gehoord

Andere bezoekers gezien of gehoord

Geen andere bezoekers gezien of gehoord

Kwaliteit paden

Slecht

Onvoldoende

Matig

Goed

Invloed menselijk beheer

Veel

Matig

Sporadisch

Geen

Recreatieve voorzieningen

Niet aanwezig

Wel, in de vorm van bankjes of prullenbakken

45

5. De berekeningen van de maatschappelijke baten Minder overgewicht

volgende berekening gemaakt: €2.288.301 (uitkomst bij 1)/1,06= €2.158.775

Op dit moment heeft de gemeente Echt-Susteren een kostenpost van €3.679.969 voor mensen met overgewicht. Dit bedrag wordt behaald bij een score van de natuur van 45,3%. Overgewicht kan worden teruggedrongen met maximaal 15% als de natuur maximaal scoort. Er kan dus worden gezegd dat overgewicht nu al met 6,8% (45,3% van 15%) wordt teruggedrongen door de aanwezigheid van het bos.

• O m te berekenen welke besparing nog behaald kan worden wordt vervolgens de volgende berekening gemaakt €2.288.301 (uitkomst bij 1)- €2.215.199= 73.102 • O m te berekenen welke besparing op dit moment al door de gemeente wordt gedaan, wordt de volgende berekening gemaakt: €2.215.199 (bedrag dat gemeente nu ophaalt)- €2.158.775 (uitkomst bij 2)= €56.424

• O m te berekenen wat de kosten zijn als het maximum van 15% minder overgewicht wordt behaald moet de volgende berekening worden gemaakt: €3.679.969/100*(100-6,8%)= €3.429.731

Minder depressiviteit

Op dit moment heeft de gemeente Echt-Susteren een kostenpost van €3.088.196 voor mensen die in meer of mindere mate depressief zijn. Dit bedrag wordt behaald met een score van de natuur van 45,3%. Depressiviteit kan met een maximum van 33% worden teruggedrongen als de natuur maximaal scoort. Er kan dus worden gezegd dat depressiviteit nu al met 15% (45,3% van 33%) wordt teruggedrongen door de aanwezigheid van het bos.

• O m te berekenen wat de kosten zijn als helemaal geen bos aanwezig zou zijn wordt de volgende berekening gemaakt: €3.429.731*1,15= €3.944.191 • O m te berekening welke besparing nog behaald kan wordt vervolgens de volgende berekening gemaakt: €3.679.979 (bedrag dat gemeente nu kwijt is)€3.429.731 (uitkomst bij 1)= €264.221

4. O m te berekenen wat de kosten zijn als het maximum van 33% minder depressiviteit wordt behaald moet de volgende berekening worden gemaakt: €3.088.196/100*(100-15)=€2.624.967

• O m te berekenen welk bedrag de gemeente nu al bespaard wordt de volgende berekening gemaakt: €3.944.191 (uitkomst bij 2)- €3.679.969 (bedrag dat gemeente nu kwijt is)= €250.238

5. O m te berekenen wat de kosten zijn als helemaal geen bos aanwezig zou zijn wordt de volgende berekening gemaakt: €3.088.196*1,068= €3.298.193

Hogere huizenprijzen

Op dit moment heeft de gemeente Echt-Susteren een inkomstenpost van €2.215.199 met betrekking tot de onroerendezaakbelasting. Dit bedrag wordt behaald bij een score van de natuur van 45,3%. De huizenprijzen kunnen met een maximum van 6% stijgen. Er kan dus gezegd worden dat (45,3% van 6%) de huizenprijzen nu al 2,7% hoger zijn door de aanwezigheid van het bos.

6. O m te berekenen welke besparing nog behaald kan worden wordt vervolgens de volgende berekening gemaakt: €3.088.196 (bedrag dat gemeente nu kwijt is)-€2.624.967 (uitkomst bij 1)= €463.229 7. O m te berekenen welk bedrag de gemeente nu al bespaard wordt de volgende berekening gemaakt: €3.298.193 (uitkomst bij 2)-€3.088.196 (bedrag dat gemeente nu kwijt is)= €209.997

• O m te berekenen wat de opbrengsten zijn als het maximum van 6% hogere huizenprijzen wordt behaald moet de volgende berekening worden gemaakt: €2.215.199 (bedrag dat gemeente nu ophaalt)*(6%2,7%)= €2.288.301

Minder criminaliteit

Op dit moment heeft de gemeente Echt-Susteren een kostenpost van €1.253.470 aan uitrukken van veiligheidsdiensten en handhaven van de orde. Dit bedrag wordt behaald bij een score van de natuur van 45,3%. Criminali-

• O m te berekenen wat de opbrengsten zijn als helemaal geen bos aanwezig zou zijn wordt de

46

teit kan met een maximum van 7% worden teruggedrongen als de natuur maximaal scoort. Er kan dus gezegd worden dat criminaliteit nu al met 3% (45,3% van 7%) wordt teruggedrongen door de aanwezigheid van bos.

1. O m te berekenen wat de kosten zijn als het maximum van 7% minder criminaliteit wordt behaald moet de volgende berekening worden gemaakt: €1.253.470/100*(100-3)= €1.215.866 2. O m te berekenen wat de kosten zijn als helemaal geen bos aanwezig zou zijn wordt de volgende berekening gemaakt: €1.253.470*1,04= €1.303.609 3. O m te berekenen welke besparing nog behaald kan worden wordt vervolgens de volgende berekening gemaakt: €1.253.470 (bedrag dat gemeente u kwijt is)€1.215.866 (uitkomst bij 1)= €37.604 4. O m te berekenen welke besparing op dit moment door de gemeente wordt gedaan, wordt de volgende berekening gemaakt:€1.303.609 (uitkomst bij 2)€1.253.470(bedrag dat gemeente nu kwijt is)= €50.139

47

6. Kaarten resultaten casus gemeente Echt-Susteren

48

Afstudeerscriptie Bos- en Natuurbeheer Els de Haas-Huizinga Anne Janse