GÜLME TEORİLERİ
Birinci Baskı Ekim’10
Rıdvan Şentürk Yayın Sırası 009 Yayın Türü Araştırma - İnceleme ISBNamlarının öz 978-605-5658-08-3 Genel Yayın Yönetmeni Y. İslam Şensöz islamsensoz@mail.com Editör Celalettin Aktaş Tashih Meral İzmirli Kapak Y. İslam Şensöz Mizanpaj Burak Tabaş Baskı - Cilt İnter Basım Rasyo Yayınları Eskoop San. Sit. C7-479 İkitelli Başakşehir / İstanbul Tel: +90 212 671 44 04 Faks: +90 212 671 45 35 Mail: rasyo@mail.com www.rasyo.info
GÜLME TEORİLERİ
Rıdvan Şentürk
Rasyo Yayınları
Sosyolojik Yaklaşımlar Gülmenin üstünlük, güç ve had bildirme göstergesi olduğu kadar, yüceliği sıradanlaştırma ve kötü davranış örnekleri sergileme aracı da olabileceğini düşünen ve değerlendirmelerinde gülmenin, komiğin, mizahın ve komedinin toplumsal işlevlerinin neler olabileceği sorusuna özel önem atfeden düşünürler, konuya daha çok sosyolojik açıdan yaklaşmayı tercih etmişlerdir. Gülme konusuna ağırlıklı olarak felsefi açıdan yaklaşan ilk düşünürlerden Platon ve Aristo’dan önce, milattan önce yaklaşık 8. yüzyılda yaşadığı sanılan Homer’in bazı şiirleri, gülmenin dönemin pagan din anlayışı çerçevesinde ahlakilik ve toplumsallık bağlamında nasıl anlaşıldığına dair önemli ipuçları sunmaktadır. Homer, İlias/İlyada adlı eserinin birinci şiirinde Zeus’un oğlu Ateş Tanrısı Hephaistos’a atfen “sönmek ve tükenmek bilmeyen gülmelerin yüce tanrılara mahsus olduğunu” ifade etmektedir (1979a: 20). Şiirde Hephaistos’un kıskançlık yüzünden kavgalı olan babası Zeus ile annesi Hera arasında arabuluculuk yapmaya çalıştığı anlaşılmaktadır. Hephaistos, bedensel özrü dolayı-
96
Sosyolojik Yaklaşımlar
sıyla tanrıların kendisine alaylı bir biçimde gülmesinden şikâyet etmektedir. Şiirde gülümseme uzlaşmanın, gülme ise küçümsemenin bir işareti olarak anlamlandırılmaktadır. Söz konusu şiirde komiğin iki önemli yönüne işaret edilmektedir: Gülme bir yönüyle alaylı olduğunda birine haddini bildirme, sınırlarını belirleme anlamı taşırken, diğer yönüyle sınırları aşmanın bir ifadesidir. Homer’in Odyssee/Odysseia adlı eserinin 8. şiirinde de (1979b: 326) benzer bir yaklaşım sergilenmektedir. Aynı kitabın 20. şiirinde ise, gülmenin bir başka özelliğine dikkat çekilmekte, tanrıların sönmek ve tükenmek bilmeyen gülmelerinin aklı sınırladığı ve zihin karışıklığına yol açtığı ifade edilmektedir. Fakat gülenin kendi kendisiyle olan paradoksal ilişkisini ifade etmesi bakımından en dikkate değer ifadeler İlyada’nın 21. şiirinde (1979a: 385) yer almaktadır. Homer bu şiirinde, tanrıların kendi aralarında tutuştuğu kavgayı seyreden Zeus’un yürekten güldüğünü söylemektedir. Ancak bu gülme dolayısıyla tanrıların kavgası tanrısallık özelliğini yitirmektedir: Zeus tanrılara gülmekle esasen kendine gülmektedir. O hem gülmenin öznesi hem de nesnesidir. Tanrı, tam bu mutlak gülme dolayısıyla, ancak spekülatif-idealist felsefenin anlayacağı biçimde Tanrı olmakta ve aynı zamanda kendisiyle paradoksal bir ilişkiye girmektedir. Zira Zeus, kendisini bir yandan Tanrı olarak sınırsız göstermekte, ama öte yandan aynı anda çoktanrıcılığın gereği, güldüğü varlıkların Tanrı olması dolayısıyla kendini sınırlamaktadır. Kaldı ki çoktanrıcılık kendi içinde çelişkilidir. Zira sonsuz ve sınırsız olması gereken Tanrı, çoktanrıcılıkta diğer tanrıların olması dolayısıyla kısıtlanmakta ve sınırlandırılmaktadır. Aynı zamanda komiğin de temel formlarından biri olan çelişkinin, bu tarz bir paradoksun çözülmesi ancak gülünç durumun fark edilmesi ve gülünçlüğünün tasdik edilmesiyle mümkündür. Zeus’un diğer tanrılara ve dolayısıyla kendine gülmesi bu gülünç durumun tasdik edilmesi, böylece Zeus’un içinde bulunduğu paradoksu
97
Gülme Teorileri
Opitz Martin (2002), Buch von den Deutschen Poetery, Reclam: Stuttgart. Paul Jean (1990), Vorschule der Ästhetik, Hanser: München. Pierer Heinrich August & Löbe Julius (1858), UniversalLexikon der gegenwart und Vergangenheit, 4. Auflage. cilt 4, Verlagsbuchhandlung: Altenburg. Pirandello Luigi (1986), Der Humor, (çev.) Johannes Thomas, Sachon: Mindelheim. Plato (1994), Republic, (çev.) Robin Waterfield, Oxford University Press: Oxford and New York. Plessner Helmuth (1982), Lachen und Weinen. Eine Untersuchung nach den Grenzen menschlicihen Verhaltens. In: Gesammelte Schriften, Band/, Ausdruck und menschliche Natur, Suhrkamp: Frankfurt am Main. Ritter Joachim (1974), Subjektivität. Sechs Aufsätze, Suhrkamp: Franfurt am Main. Routledge Encyclopedia of Philosophy (1998), Cilt 10, Edward Craig (ed.), Routledge: New York. Schelling Friedrich Wilhelm Joseph (1859), Philosophie der Kunst, Samtliche Werke, Band 5, Cotta: Stuttgart. Schiller Friedrich (1992), Über naive und sentimentalische Dichtung, in: Werke und Briefe in 12 Bänden. Bd. 8: Theoretische Schriften, Deutscher Klassiker Verlag: Frankfurt. Schmidt Johannes (1905), Euripides Verhältnis zu Komik und Komödie, FRDR. Bode: Grimma. Schopenhauer Arthur (1997), Die Welt Als Wille und Vorstellung, Band 1, Könemann: Köln. Schopenhauer Arthur (1987), Die Welt Als Wille und Vorstellung, Band 2, Reclam: Stuttgart. Scott A. Nathan (1969), The Bias of Comedy and the Narrow Escape into Faith, (ed.) Hyers M. Conrad, Holy Laughter: Essays on Religion in the Comic Perspective, Seabury Pres, New York. Solger Karl Wilhelm Ferdinand (1829), Vorlesungen Über Ästhetik, Brockhaus: Leipzig. Solger Karl Wilhelm Ferdinand (1826), Nachgelassene Schriften und Briefwechsel, Brockhaus: Leipzig. Überhorst Karl (1896), Das Komische, George Wigand Verlag: Leipzig. Vischer Friedrich Theodor (1967) Über das Erhabene und Komische – und andere Texte zur Ästhetik, Suhrkamp: Frankfurt a. M. Winifred Smith (1912), A Study in Italian Popular Comedy, Colombia University Pres: New York
140
İsim İndeksi A Adarno 114 Albee 28 And 30, 31, 138 Antik Yunan 5, 10, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 24, 26, 27, 34, 35, 46, 48, 49, 57, 98, 99, 133 Aristo 10, 11, 12, 14, 18, 19, 20, 21, 23, 27, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 96, 98, 100, 112, 126, 128, 129 Aristofanes 19, 20, 22, 23, 24, 25, 51 Arrabal 26 Artaud 26 Ayckbourn 44 B Bakhtin 122, 123 Baudelaire 70, 71, 72, 73, 126, 138 Beckett 26, 28, 44, 136 Bergson 101, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 116, 119, 121, 124, 126, 127, 129, 130, 138 Bernard Shaw 27 Bernhards 26 Boileau 99, 100, 101, 138 Borges 51 Boris Vian 26 Büchner 26 C Calderon 26 Chaplin 35, 128, 136 Chionides 20 Cicero 63 Commedia dell’arte 27, 28, 29, 30, 31, 32 Cramer 52 D Darwin 11 Descartes 54, 75 Deutsch 26 de Vega 26 Dionysos 17, 18, 19, 35 Don Kişot 77, 111 Dumas 26 Dürrenmatt 26 141