Marcos Grigorian Crossroads by Cafesjian Center for the Arts

Պատկերագիրքը հրատարակվել է 2016 թ. հուլիսի 1-ից օգոստոսի 28-ը Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնում կազմակերպված «Մարկոս Գրիգորյան. Խաչմերուկներ» ցուցադրության առթիվ:

ՀՏԴ 73/76 ԳՄԴ 85.1 Գ 888

Երախտիքի խոսք՝ Վահագն Մարաբյան Գործադիր տնօրենի պաշտոնակատար Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն

Մարկոս Գրիգորյան. Խաչմերուկներ: Երկլեզու կատալոգ.- Եր.: Գ 888 Գաֆէսճեան թանգարան հիմնադրամ, 2016.- 72 էջ:

ՀՏԴ 73/76 ԳՄԴ 85.1

Կարո Վարդանյան Տնօրեն Ե. Չարենցի անվ. գրականության և արվեստի թանգարան «Մարկոս Գրիգորյան. Խաչմերուկներ» ցուցադրությունը՝ Արմեն Եսայանց Ցուցադրությունների գծով տնօրեն Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն Մարկոս Գրիգորյանի հողարվեստը՝ Զառա Մոկացյան Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի վարիչ Մարկոս Գրիգորյանի գորգանկարչությունը՝ Մանյա Ղազարյան Հատված Մարկոս Գրիգորյանի գորգանկարչությանը նվիրված ուսումնասիրությունից Պատկերագրքի խմբագիր՝ Արմեն Եսայանց Ցուցադրությունների գծով տնօրեն Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն «Մարկոս Գրիգորյանի հողարվեստը» հոդվածի անգլերեն թարգմանություն՝ Արծվի Բախչինյան Կատալոգի ձևավորում՝ Էդիկ Պողոսյան

Պատկերագիրքը վաճառքի ենթակա չէ։

ISBN 978-9939-9121-7-2 © Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն, 2016 Սույն հրատարակության որևէ մաս չի կարող վերարտադրվել առանց Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի գրավոր թույլտվության: Շապիկին՝ Ամռան գիշեր (հատված)

Ստեղծագործությունների լուսանկարներ՝ Ռուբեն Մարտիրոսյան (Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու) Զավեն Սարգսյան (Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանի հավաքածու) Գևորգ Ղազարյան (Գյումրու ժամանակակից արվեստի կենտրոնի հավաքածու) Արմեն Եսայանց (Սարգիս Համալբաշյանի և Էդուարդ Կարսյանի հավաքածուներ) Մարկոս Գրիգորյանի լուսանկարներ՝ Զավեն Սարգսյան (էջ 65) Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի արխիվ (էջեր 8, 20, 39, 64) Տպագրություն՝ Տպագրված է «Նուշիկյան պրինտ» տպագրատանը Երևան, Հայաստան

This catalog is published on the occasion of the exhibition, Marcos Grigorian: Crossroads, organized at the Cafesjian Center for the Arts in 2016, July 1-August 28.

Acknowledgments: Vahagn Marabyan Acting Executive Director Cafesjian Center for the Arts Karo Vardanyan Director Museum of Literature and Art after Y. Charents The Exhibition Marcos Grigrorian: Crossroads: Armen Yesayants Director of Exhibitions Cafesjian Center for the Arts Marcos Grigorian’s Earthworks: Zara Mokatsian Administrator Middle Easte Art Museum Marcos Grigorian’s Carpet Paintings: Manya Ghazarian Extract from the study on Marcos Grigorian’s Carpet Painting Editor of the Catalog: Armen Yesayants Director of Exhibitions Cafesjian Center for the Arts English translation of the article Marcos Grigorian’s Earthworks: Artsvi Bakhchinyan

The catalog is not for sale.

ISBN 978-9939-9121-7-2 © Cafesjian Center for the Arts, 2016 No part of the content of this publication may be reproduced without prior written permission from the Cafesjian Center for the Arts. On Cover: Summer Night (detail)

Catalog design: Edik Boghosian Photos of the Paintings: Ruben Martirosyan (Middle East Art Museum Collection) Zaven Sargsyan (Sergei Parajanov Museum Collection) Gevorg Ghazaryan (Gyumri Center of Contemporary Art Collection) Armen Yesayants (Sarkis Hamalbashian and Eduard Karsyan's Collections) Photos of Marcos Grigorian: Zaven Sargsyan (p. 65) Archive of Middle East Art Museum (p. 8, 20, 39, 64) Printed in “Nushikyan print” printing house Yerevan, Armenia

ԵՐԱԽՏԻՔԻ ԽՈՍՔ 2016թ. հուլիսի 1-ին Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնում բաց վեց «Մարկոս Գրիգորյան. Խաչմերուկներ» ցուցահանդեսը, որը Կենտրոնի՝ «Միջթանգարանային համագործակցություն» ծրագրի շրջանակներում թվով 5-րդ ցուցադրությունն էր: Այն կայացավ Եղիշե Չարենցի անվան Գրականության և արվես տի թանգարանի ներքո գործող Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հետ համագործակցությամբ՝ ընդգրկելով աշ խատանքների ընտրանի ինչպես Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանից, այնպես էլ մասնավոր հավաքածուներից և այլ հաստատություններից: Մարկոս Գրիգորյանը բացառիկ դերակատարություն է ունեցել Հայաստանի ժամանակակից արվեստում՝ բացելով նոր էջ նրա պատմության մեջ, ինչպես նաև կարևոր ներդրում ունենալով համաշխարհային մշակույթում: Որպես իր արվեստի արտա հայտչամիջ ոց, արվեստ ագետն ի վերջո ընտրեց հող ը՝ որ ը նաև հանդիսանում է մարդու նյութական կյանքի սկիզբն ու վերջը: Հողի միջոցով Գրիգորյանը խորհրդավոր կերպով կա րողանում է փոխանցել մարդկային կյանքին առնչվող առօրյա, ինչպես նաև տիեզերական և աստվածաբանական երևույթներ և իրադարձություններ: Միևնույն ժամանակ արվեստագետն անդրադառնում է հայկական ավանդական նշանագրությանն ու գորգագործությանը՝ ժամանակակից արվեստի ոճով նոր արտահայտություն գտնելով դրանց համար: Առաջնորդվելով իր առաքելությամբ` նման համատեղ ցու ցադրություններով Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնը նպա տակ է հետ ապնդ ում ստեղծ ել ու միջթ անգ ար ան ային հա մագործակցության հարթակ՝ դրանով իսկ մեր հանրությանն ավելի մերձեցնելով ներկայացված արվեստին և Հայաստանի թանգարաններն ավելի ճանաչելի դարձնելով միջազգային հանրությանը: Իմ խորին շնորհակալությունն եմ հայտնում բոլորին, ում նվի րում ի և ջանք եր ի շնորհ իվ կյանք ի կոչվեց «Մարկ ոս Գրիգորյան. Խաչմերուկներ» ցուցահանդեսը Գաֆէսճեան արվես տի կենտրոնում:

Ց ուց ահ անդ ես ի կայ ացման ը նպաստ ել ու համար հատ ուկ շնորհակալություն եմ հայտնում Հայաստանի Հանրապետու թյան Մշակույթի նախարար տիկին Հասմիկ Պողոսյանին: Շնորհավորում եմ և սրտանց շնորհակալություն եմ հայտնում Եղիշե Չարենցի անվան Գրականության և արվեստի թանգա րանի տնօրեն պարոն Կարո Վարդանյանին և Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի վարիչ տիկին Զառա Մոկացյանին, ում հետ համագործակցության շնորհիվ կայացավ ցուցադրությունը: Եր ախտ իք ի ջերմ խոսք եր եմ հղում Սերգ եյ Փար աջ ան ով ի թանգ ար ան ի տնօր են պար ոն Զավ են Սարգս յան ին, Գե ղարվեստի պետական ակադեմիայի Գյումրու մասնաճյուղի տնօրեն պարոն Համբարձում Ղուկասյանին, նկարիչ-կոլեկ ցիոներ Սարգիս Համալբաշ յանին և դիզայներ-կոլեկցիոներ Էդ ու արդ Կարս յան ին՝ իր ենց հավ աք ած ուն եր ից նմուշն եր տրամադրելու համար: Շնորհակալություն եմ հայտնում նաև Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի ողջ անձնակազմին՝ Գաֆէսճեան ժառանգությանն անմ նաց որդ նվիր ում ի և ցուց ահ անդ եսն իր ակ ան ացն ել ու համար: Հ ամ ոզված են ք, որ «Մարկ ոս Գրիգ որ յան. Խաչմ եր ուկն եր» ցուց ահ անդ ես ը նոր լույս կսփռ ի արվեստ ագ ետ ի կյանք ի և ստեղծագործական ուղու բացահայտմանը: Այն նաև նոր հիմք կհանդիսանա անդրադառնալու մարդկային կյանքի առեղծ վածին, երբ հողեղեն արարածը ոգեղեն շունչ է փոխանցում իր իսկ շինվածքի նյութին՝ հողին:

Վահագն Մարաբյան Գործադիր տնօրենի պաշտոնակատար Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն

Իսկ ես՝ հողեղեն, հողոտ, հողածին… Համո Սահյան

Մարկոս Գրիգորյանի արվեստով հիանալը դյուրին է, իսկ այն բացահայտելն ու վերծանելը՝ ոչ այնքան: Եվ քանի որ ամեն բացահայտում հաճախ սկսվում է հիացումից, այս ցուցադրու թյունը կազմակերպվեց՝ լայն հանրությանը առավել մոտեցնե լու համար հեղինակի ներշնչանքներին:

Գաֆեսճեան արվեստի կենտրոնը այս անգամ էլ հավատարիմ է իր ձևավորած սկզբունքերին. այն է՝ հայ և համաշխարհային ժամանակակից արվեստի լավագույն դրսևորումն երը բարձ րաճ աշ ակ ցուց ադր ութ յունն եր ով ներկ այ ացն ել իր օր եց օր ընդարձակվող լսարանին:

1990-ակ անն եր ի սկզբ ին, եր բ Հայ աստ ան ում ծայր առ ավ ու սկս եց ահագնանալ արտագաղթը, Մարկոս Գրիգորյանը դարձավ առաջին հայրենադարձներից մեկը: Նա կարծես վե րադարձավ երկարամյա արտագնա աշխատանքից՝ «հողոտ» ձեռքերով ու տքնանքով դատած վաստակով: Ձեռքերը հողոտ էին, որովհետև որպես իր ստեղծագործության կարևորագույն հանգրվ ան ըն տր ել էր հող արվ եստ ը և այդ ասպ ար եզ ում հռչակվել էր վարպ ետ ու նահ ապ ետ: Իսկ վաստակը, հեղի նակային աշխատանքներից զատ, կազմում է տասնամյակ ների ընթացքում դստեր հետ ամբարած մի բացառիկ հավա քածու, որն ամբողջովին նվիրաբերեց հայրենիքին:

Այս համատ եղ ցուց ադր ութ յան առթ իվ ողջ ուն ում եմ հայ րեն ի արվեստ աս երն եր ին, մաղթ ում Մարկ ոս Գրիգ որ յան ի ներշնչանքն եր ին հաղ որդ ակցվել ու գեղ եց իկ պահ եր:

Աշխարհի խոշորագույն քաղաքներում հայտնի նկարիչ-վար պետ ը չներկ այ աց ավ որպ ես քաղ աք ային կամ մայր աք ա ղաքային արվեստագետ: Հաստատվեց Գառնիում՝ հողին ու բնության տարերքներին ավելի մոտ: Հող, մոխիր, կավ, ավազ, հարդ, ծղոտ… մեկը մյուսի պատճառն ու հետևանք ը հանդ իս աց ող տարր եր, որ ոնց ով է ի սկզբ ա նե պայմանավորվել մարդու գոյությունը: Այս տարրերով էլ Մարկոսը ժամանակակից արվեստում բացեց այն շավիղը, որը ժամանակների մեջ դարձավ ավելի ու ավելի բանուկ՝ ու նենալով երևելի հետևորդներ: Մարկոսը ներբողներ չհյուսեց հողին, նա հողը դարձրեց կերպարվեստի նյութ ու հումք, լեզու տվեց նրան, որպեսզի հողն ինքը խոսի ու պատմի իր մասին: Ի տարբերություն հողարվեստի, գորգարվեստը մեզանում խորը ավանդույթներ ու ազգային դիմագիծ ունի: Սակայն այս ասպա րեզում էլ Մարկոս Գրիգորյանը երևութացավ որպես նորարար: Իր գորգերը իր կերպարվեստի անբաժան մասն են՝ հեթանոսա կան ժամանակներից դեպի ապագան ձգվող խորհուրդներով:

Կարո Վարդանյան Տնօրեն Ե. Չարենցի անվ. Գրականության և արվեստի թանգարան

ACKNOWLEDGEMENTS

July 1, 2016 the Cafesjian Center for the Arts marks the opening of the exhibition, Marcos Grigorian: Crossroads, the fifth exhibition in the Center’s Inter-Museum Cooperation program. The exhibition is presented in partnership with the Middle East Art Museum under the Museum of Literature and Art after Yeghishe Charents and includes a selection of works from the Middle East Art Museum, as well as other institutions and private collections. Marcos Grigorian played an exceptional role in Armenian contemporary art, opening a new page in its history and making a significant contribution to world culture. As a medium, the artist eventually chose earth itself; the substance which is also the beginning and the end of human earthly life. Through earth Grigorian mysteriously expresses daily, as well as universal and theological phenomena related to human life. At the same time, the artist addresses traditional Armenian symbolism and carpet weaving, newly interpreted with an engaging approach to contemporary art. By organizing such joint exhibitions, the Cafesjian Center for the Arts encourages inter-museum cooperation, bringing the Armenian public into closer contact with the art and fostering international recognition for Armenian museums. The Center expresses its gratitude to all whose dedication and tireless efforts made the Marcos Grigorian: Crossroads exhibition a reality at the Cafesjian Center for the Arts. Special thanks to Mrs. Hasmik Poghosyan, the Minister of Culture of the Republic of Armenia, for supporting the realization of this exhibition.

We congratulate and thank Mr. Karo Vardanyan, Director of the Museum of Literature and Art after Y. Charents and Mrs. Zara Mokatsyan, Director of Middle East Art Museum, whose gracious and generous cooperation were essential for the success of this important initiative. A special note of appreciation is extended to Mr. Zaven Sargsyan, Director of Sergei Parajanov Museum, Mr. Hambardzum Ghukasyan, Director of the Gyumri Branch of the State Academy of Fine Arts, artist-collector Sarkis Hamalbashian and designer-collector Eduard Karsyan, who enriched this exhibition with the loan of works from their collections. The staff of the Cafesjian Center for the Arts is to be commended for their continuing commitment to the Cafesjian legacy in mounting another successful exhibition. We are confident the exhibition, Marcos Grigorian: Crossroads, will provide new insights in discovering the artist’s life and creative path. On a personal level it offers an opportunity to ponder the mystery of human life, wherein the artist’s vision has infused the spiritual nature of existence with the natural substances of the earth, equally inherent in human life.

Vahagn Marabyan Acting Executive Director Cafesjian Center for the Arts

And me earthen, earthy, born from earth... Hamo Sahyan

It is easy to admire the art of Marcos Grigorian, but not so easy

The Cafesjian Center for the Arts is once again faithful to its

to discover and decipher it. As any discovery often starts from

principles: to present the best of Armenian and world art to its

admiring, this exhibition has been organized to bring the public

daily increasing visitors via sophisticated exhibitions.

closer to the inspirations of the author. I am happy to greet the art lovers on the occasion of this collaborative In the beginning of 1990s, when the emigration in Armenia began

exhibition and wish them stunning moments of relating to Marcos

rising, Marcos Grigorian was one of the first repatriates. There

Grigorianâ&#x20AC;&#x2122;s inspirations.

was a kind of impression that he returned from a prolonged work abroad with earthy hands and with hardly earned contribution. His hands were earthy, as he had chosen earth art as the most essential milestone and was a recognized maestro and patriarch in that field. His contribution was the unique collection which he had compiled in decades along with his daughter, and which he donated to his homeland. The celebrated artist in many major cities all over the world did not come an artist of a city or metropolis. He settled in the village of Garni; closer to earth and nature. Earth, ash, clay, soil, strawâ&#x20AC;Ś the cause and effect of one another, which initially conditioned human existence. With these elements Marcos started a direction, which became more and more attractive over time, bringing a lot of followers. He did not extol the earth, he made earth a fine art medium, gave tongue to it, so the earth could talk for itself. Unlike earth art, carpet weaving has had national features and deep traditions among Armenians. However, even in this sphere Marcos

Karo Vardanyan

Grigorian was an innovator. His carpets are inseparable part of his

Director Museum of Literature and Art after Y. Charents

art: symbols that span from pagan times to the future.

Թեհրան Tehran 1956

Այն ամենը, ինչ ես փորձել եմ երկրի վրա, կյանքում, այն ամենը, ինչն ինձ բավականություն է պարգևել, ես արտահայտել եմ իմ հողարվեստի միջոցով: Ես ուզում եմ պայմանական խորհրդանիշերի միջոցով արտահայտել մարդու հարատև գոյությունը: Մարկոս Գրիգորյան, 1990

Everything I have experienced on the Earth, in my life, everything that has made me happy, I have conveyed through my earthworks. I want to express the eternal being of mankind via conditional symbols. Marcos Grigorian, 1990

ՄԱՐԿՈՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ. ԽԱՉՄԵՐՈՒԿՆԵՐ

Մարկոս Գրիգորյանը (1925-2007) այն եզակի հայազգի արվես

քանի կարևոր շերտեր: Հայեցակարգային առումով ցուցադրու

տագետներից է, ով իր ուրույն տեղը գտավ 20-րդ դարի երկ

թյունը բաժանված է երկու մասի: Կենտրոնի «Արծիվ» սրահի

րորդ կեսի համաշխարհային արվեստային զարգացումն երի

ստեղծագործությունները ուղղակի կամ անուղղակի կերպով

համայնապատկերում: Ծնվելով Ռուսաստանում, մեծանալով

հղում են նկարչի հողարվեստին: Հողը որպես արտահայտչա

Իրանում, կրթություն ստանալով Իտալիայում, ապրելով Ամե

միջոց եղել է և մնում է, թերևս, Մարկոս Գրիգորյանի արվեստը

րիկայում, հաստատվելով Հայաստանում, ստեղծագործելով

բնորոշող ամենահայտնի գիծը: Դա բնական է, քանի որ նա

աշխ արհ ի տարբ եր անկ յունն եր ում ՝ Մարկ ոս Գրիգ որ յան ը

առաջիններից է եղել աշխարհում, ով սկսել է ստեղծագործել

խտացումն էր արևելքի և արևմուտքի տարբեր մշակութային

այս ոճով. դեռևս Իրանում 1950-ական թվականների կեսերին

հոսանքների, որի արդյունքում ծնվեց նրա՝ այդքան տարբեր

նրան սկսել է հետաքրքրել պարսկական աղքատ բնակավայ

արվեստը իր բոլոր դրսևորումն երով հանդերձ: Մարկոս Գրի

րերում շինարարության մեջ օգտագործվող այսպես կոչված

գորյանը շրջում էր ոճերի և արտահայտչամիջոցների միջև

«քահգել» կպչուն հողը (պարսկերեն՝ ‫کاهگل‬, բառացի թարգմա

այնպես, ինչպես երկրների և մշակույթների միջև՝ հեշտությամբ

նությամբ՝ դարմանախառն կավ): Հետագա տարիներին նա

հատ ել ով սահմաններ ը: Նա արվեստ ագ ետ էր և արվեստ ի

իր հողարվեստում սկսում է ինտենսիվորեն կիրառել ոչ միայն

տեսաբան, կոլեկցիոն եր էր և համադրող, նաև՝ կինոդերասան:

ավազ, ցեխ, հող, այլև հարդ, ինչպես նաև կիրառական առար

Այս բոլոր բնագավառներում Մարկոս Գրիգորյանին հաջողվել

կաներ, օրինակ՝ մաղ: Հողարվեստի նմուշների հետ միասին

է խորը հետք թողնել՝ իր բազմակողմանի կերպարի շնորհիվ:

«Աուշվիցի դարպասներ» շարքից երկու կտավի ներկայացու

Կյանքի մեծ մասը ապրելով Հայաստանից դուրս՝ նրա հա

մը հատուկ խորհուրդ է կրում, քանի որ այս աշխատանքն է

յացքը մշտապես ուղղված է եղել դեպի հայկական մշակույթ:

դարձել հողարվեստի մեկնակետը արվեստագետի համար

Ուստի, զարմանալի չէ, որ հայրենիքի անկախացումից հետո

(մանրամասն՝ էջ 40): Մարկոս Գրիգորյանի հողարվեստին է

նա 1990-ականների սկզբին իր հսկայական հավաքածուն և

անուղղակիորեն առնչվում նաև «Հողարվեստի հետ պերֆոր

աշխատանքները տեղափոխեց Հայաստան, որի հիման վրա

մանս»-ի ինստալացիայի կրկնօրինակի ընդգրկումը այս էքս

ստեղծվեց Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանը:

պոզիցիայում (մանրամասն՝ էջ 38):

Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնի «Մարկոս Գրիգորյան. Խաչ

Մարկ ոս Գրիգ որ յան ի հետ աքրքր ութ յունն եր ի շրջ ան ակ ում

մերուկներ» ցուցադրությունը ներկայացնում է արվեստագետի՝

առանձնակի կարևոր տեղ է զբաղեցնում գորգարվեստը՝ լինե

Հայաստանում թողած գեղարվեստական ժառանգության մի

լով նրա ուշադրության կիզակետում 1950-ականների վերջից

ՑՈՒՑԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

և զարգանալով արվեստագետի մնացած գործունեությանը

գրք ում: Մարկ ոս Գրիգ որ յան ի ողբ երգ ակ ան մահվան ից ի

զուգահեռ: Ներկայացվելով Կենտրոնի «Սասունցի Դավիթ»

վեր սա առաջին ծավալուն ցուցադրությունն է, որտեղ աշխա

պարտեզի սրահում՝ այս գորգերը երևան են հանում Մարկոս

տանքների հիմն ական մասը ներկայացված է Միջին Արևելքի

Գրիգորյանի կապն իր արևել յան արմատների հետ: Սկսելով

արվեստ ի թանգ ար ան ի հավաք ած ու ից: Այն կարև որվում է

իր փոքրիկ դստեր համար արվող այծիկների պատկերներից՝

նաև այլ հաստատություններում ու անհատական հավաքա

արվեստ ագ ետ ը մի քան ի տար ին եր ի ընթ ացք ում հանգ եց

ծուներում առկա աշխատանքների համադրմամբ: Մարկոս

գորգանկարչության մի աննախադեպ ձևի, որը ինչպես ինքն

Գրիգորյանի արվեստը, իր անհատականության պես, մշա

էր անվանում ՝ Ժամանակակից հայկական կարպետն էր: Թե՛

կութային այնպիսի խաչմերուկում է, ուր արևելքը հատվում է

Հայաստանը, թե՛ Իրանը գորգարվեստի շատ հարուստ մշա

արևմուտքին, հողը հանդիպում է կտավին, իսկ իրանական

կույթ են ունեցել, սակայն Մարկոս Գրիգորյանը, սնվելով այդ

գորգը հայկական հնագույն թագավորության պատկերներն

դարավոր ավանդույթներից, կերտել է մի նոր երևույթ՝ որո

է ստանում:

շակիորեն խախտելով մինչ այդ եղած ձևերը (մանրամասն՝ էջ 45): Նա ոչ միայն ստեղծել է գորգերի համար նախատեսված էսքիզներ, այլև մանրամասն ծանոթացել է գորգագործության տարբեր տեխնիկաների, խորությամբ ուսումն ասիրել է պատ մությունը, սովորել է ինքնուրույն գորգ գործել: Ավելին, Մարկոս Գրիգորյանը, հաստատվելով Հայաստանում, հիմնել է գորգա գործության արհեստանոց, որտեղ ոչ միայն իր հեղինակած պատկերներով գորգեր էին ծնվում, այլև փորձեր էին արվում վերականգնելու հայկական գորգերի կորսված տեսակները: Մ եծ ան ուն այս արվեստ ագ ետ ի բազմազբ աղ ու անս պառ անհ ատ ակ ան ութ յուն ը բաց ահ այտ ել ու ճան ապ արհ ին այս ցուցադրությունը կարևոր հանգրվան է: Նրա կյանքն ու ստեղ

Արմեն Եսայանց

ծագործությունը եզակի ֆենոմեն են, ինչի արդյունքն այն 24

Ցուցադրությունների գծով տնօրեն Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն

աշխատանքներն են, որոնք տեղ են գտել այս պատկերա-

THE EXHIBITION

Marcos Grigorian (1925-2007) was one of those few Armenian artists who found their unique niche in the panorama of world art of the

construction (Farsi: ‫) کاهگل‬. Later he began using not only soil, mud, earth, but also straw and ready-made objects, such as a sieve. Along

second half of the 20th century. He was born in Russia, raised in

with the earth art works two canvases from the series The Gate of

Iran, received education in Italy, lived in USA, settled in Armenia,

Auschwuitz are also presented, which has a special meaning, as this

worked in various places of the world, becoming the consolidation

work is considered to be the starting point for the earthworks of

of different cultural streams of the East and the West; as a result his

the artist (details on p. 40). The replica of the installation for The

unequalled art pieces were created, with all their manifestations.

Performance with Earthworks indirectly relates to Marcos Grigorian’s

Marcos Girgorian was moving between genres and mediums as

earth art (details on p. 38).

easily as between borders and cultures. He was at once an artist and a critic, a collector and a curator, even a movie actor for a

In the scope of Marcos Grigorian’s interests carpets always had

while. He left a deep mark in all these spheres due to his many-

their special place, starting from late 1950s and developing along

sided personality. Living the major part of his life outside Armenia,

with other varied activities of the artist. Being presented in Sasuntsi

his vision was always turned to Armenian culture. Thus, it was

Davit Garden Gallery, these carpets reveal Marcos Grigorian’s

not surprising that after the independence of the homeland in the

connection with his oriental roots. Beginning from drawing sketches

beginning of 1990s he moved his major collection and artworks to

of gazelles for his daughter, some years later the artist came to an

Armenia and the Middle East Art Museum was founded.

unprecedented form of carpet painting, which was the Contemporary Armenian Carpet, as he used to call it. Both Armenia and Iran had

The exhibition, Marcos Grigorian: Crossroads at the Cafesjian Center

a rich culture of carpet weaving. However, Marcos Grigorian

for the Arts presents several layers of the artistic legacy that the

created a new phenomenon, transforming the traditional forms

maestro left in Armenia. The exhibition is conceptually divided into

(details on p. 48). He not only created designs for carpets, but also

two parts. The works that directly or indirectly are linked to the

studied different techniques of carpet weaving, was deeply aware

earth are presented in Eagle Gallery of the Center. Earth as medium

of its history, and even weaved carpets himself. Moreover, when

has been and still is the most famous feature of Marcos Grigorian’s

Marcos Grigorian settled in Armenia, he founded a carpet weaving

art. It is natural, as he was one of the first artists who began

workshop, where not only rugs and carpets by his designs were

working in that style: back in mid 1950s in Iran he was interested

woven, but there also were attempts to recreate those Armenian

by the so called kahgel, a special mud used in poor areas for

carpets that were lost throughout centuries.

MARCOS GRIGORIAN: CROSSROADS

On the way of revealing the inexhaustible and energetic personality of this celebrated artist, this exhibition is an essential milestone. His life and oeuvre is a unique phenomenon, and the result is presented by these 24 artworks. After Marcos Grigorianâ&#x20AC;&#x2122;s tragic death, this is the first major exhibition in Armenia, in the scope of which the main part of the artworks is from the Middle East Art Museum. The exhibition is also significant by the presentation of art pieces from private collections and other institutions. Marcos Grigorianâ&#x20AC;&#x2122;s art, just like his personality stands in such a cultural crossroad, where the East crosses with the West, soil meets canvas, and the Persian carpet depicts images from ancient Armenian kingdom.

Armen Yesayants Director of Exhibitions Cafesjian Center for the Arts

Վերածնունդ (հատված) Rebirth (detail) 1991

ՄԱՐԿՈՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ «Ի՞նչն է ինձ մերձ ինձնից առավել… Տե՜ր, ես տքնում եմ այստեղ, ես տքնում եմ ինքս իմ ներսում. ինքս ինձ հող եմ դարձել` ուսերիս ծանրացած և քրտնաթոր»: Օգոստոս Ավրելիոս Երանելի

1963 թ. Մինեապոլիսում հայ արվեստագետ Մարկոս Գրիգորյանն

Մարկոս Գրիգորյանը ստեղծում է հավասարաձև ունակ գոյության

անհատական ցուցահանդեսում ներկայացրեց հողի պատկեր

հարացույցը` հողի` որպես Անբաժանելի Անըմբռնելի Բանակա

ներ` տարիներ առաջ Իրանում ստեղծած: Մինչդեռ արևմտյան

նության, անկանխատեսելի և բացարձակ օրինաչափ այլաձևու

արվեստաբանության մեջ միայն 1968 թ. Նյու Յորքի Earth Works

թյան պատկերաշարերով:

(Հողային աշխատանքներ) ցուցահանդեսն է նշվում որպես հո ղանկարչության մեկնակետ:

Մեր ոտքի տակից, մեր տեսողությունից մարդաբանական առա

Որտ եղ ի՞ ց և ին չպ ե՞ ս է գոյ աց ել Մարկ ոս Գրիգ որ յան ի արվ ես

գոյավիճակից բարձրացնում և դնում է մեր դիմաց զուգադիր և

տի հայեց ակ արգ ում հող ի մետ աֆ իզ իկ ան. հ այր են յաց հող ի` օտ ար ի ոտք ի տակ գտնվել ը, օտ ար հող ի վրա քայլ ել ու ճակ ա տագ իր ը, ար ևմտ յան ու րբ ան իստ ակ ան արվեստ ի ապ ամարդ կայն աց ում ը զուտ իմաստ ով` հանգ իստ թողն ել ով Օրտ եգ ա-իԳաս ետ ին (նկ ատ ի ուն ենք «Արվեստ ի ապ ամարդկ այն աց ում ը» աշխ ատ ութ յուն ը): Գենոհիշողությունը Մարկոս Գրիգորյանին Եվրոպայում բերում է Աուշվիցի դարպասների դեմ. նա ստեղծում է Ողջակիզման արտե ֆակտը` 13 կտավներից բաղկացած 120 ոտնաչափ երկարությամբ «Սարսափի ճիչը»: Վերջին` 13-րդ եզրափակող կտավի վրա արվես տագետը հայտարարում է իր գոյաբանական պերտուրբացիան. մոխիրը, ի հետևանք անդրպայթյունի, դառնում է հող: «Նոր ալիքի» Ավանգարդը՝ հասուն Մոդեռնիզմի ուշ ուղղություննե րից մեկը, արտաքսեց նյութը գեղարվեստական ստեղծագործու թյան մարմնավորումից: Աննյութական արվեստը հիմնավորվում էր «պնևմատիզմի» հայեցակարգով: Ստեղծագործումը մեկնա բանվում էր որպես արարում ոչնչից, արվեստագետը մեկնաբան

ջընթացի հետևանքով հետզհետե հեռացող հողը իր հորիզոնական ուղղահայաց` իրականացնելով Ներքին Հորիզոնի ազատագրու մը: Սա Գրիգորյանի հողի հայեցակարգն է` բառի արմատական իմաստով: Արքենյութը դառնում է դիտանյութ: Ապա հնչեցնում է իր հողարվեստի հարցը: Եթե հողը մեր նախանյութի վարկածն է, ապա ո՞րն է հողի նախանյութի վարկածը: Ռեցիպիենտի, այն է՝ մեր մեջ պատասխանի գիտակցման ծագման համար էլ նկարիչը կազմակերպում է նյութի հետ հանդիպման անսպասելիությունը, ստեղծում է իր հողի պատկերները` երկրի պատկերները: Գրիգորյանի հողն իր երեք գոյավիճակներում է միաժամանակ` նախապատմական անխաթարությամբ, պատ մական ծածկագրերով, ետպատմական գեղագիտությամբ: Այն նաև հնագիտական է, պեղումնածին, որում քաղաքակրթությունն ու հողը համաառկայական են: Եթե “ABC”-art-ին բնորոշ էր առարկայի սկզբունքորեն իմաստային ոչ բեռնավորվածությունը, ապա Մարկոս Գրիգորյանի առարկան իմաստային գերծանրաբեռնված հողն է: Հողն իմաստաբանական տարամիտ միջավայր է` բաց անթիվ մեկնությունների համար: Նկարիչը սքողում է իր անձնական իմաստավորումը` հողին թող

վում էր որպ ես ար արման նյութ ի անհ րաժ եշտ ութ յուն չուն եց ող

նելով իր` որպես causa sui, իմաստարարման ներունակությունը`

արարիչ: Ուստի, համաձայն անտեցեդենտ և կոնսեկվենտ տրա

իր հիլոզոիզմը:

մաբանության, համընդհանուր ոչինչը հողն է: Ժամանակակից արվեստի, և մասնավորապես Պոստմոդեռնիզմի Մենք գիտենք` ինչ է հողը, սակայն ամեն անգամ նրան անդրա

հրաժարումին արվեստագետն առաջադրում է հողի կազմակերպ

դառնալը նշանակում է, որ մենք գիտենք նաև, որ հողի մեկնու

ման արտակառուցվածքային, ոչ գծային գեշտալտը: Աշխարհա

թյունն անսահման է:

տեսության քոչվորաբանական կողմնորոշումներին հակադրում

ՀՈՂԱՐՎԵՍՏԸ

է իր աշխարհայեցողության, -ճանաչողության, -ըմբռնման և -կա

Ու չնայած հողի էմբիվալենտությանը` արարման և քայքայման,

ռույց ի՝ հող ի ու ղղ ափ առ ութ յուն ը: Հող ի էմ երջ ենտ էվոլ յուց իան

ծննդի և մահվան, սկզբի և վերջի, լինելու հրճվանքի և չլինելու վա

դառն ում է Գրութ յուն, Գրութ յուն նաև Հող ի մաս ին, որ ն ապ ա-

խի, հողի` որպես վերջին ու հավերժ հանգրվանի գիտակցության`

առարկայանում, սակայն չի կորցնում իր ինքնությունը: Հեղինակի

այս արվեստի արտածած համազգայությունը տաքությունն է՝ ի

միտքը, ձեռքը չի ճնշում նյութը, նկարիչը չի վիրահատում հողը, նա

մերժումն «սառն արվեստի»:

սադրում է հողը խոսելու: Կտավին հողի գիտակցության հոսքն է: Արևմտ յան հող արվեստ ը հանգ եց ին քն աք այք այվող ստեղծ ա Գրիգորյանը կառուցում է տրանսցենդենտալ երկրի ճարտարա

գործության: Քոչվորաբանության գիտակցությամբ ինքնախտա

կերտությունը և հողի ներկառուցվածքը անբաժանելի ու չսահ

հարված Արևմուտքում կորսվեց հողն զգալու ընդունակությունը,

ման ափ ակվ ած տար ած ութ յան վրա: Մակ երև ութ ապ ատկ եր ը

փոխ ար են ը ձեռք բերվեց այդ կորստ ի գիտ ակց ութ յուն ը և սու

առաջարկում է երկու տեսունակություն. երկիրը` բարձրից և հողը`

գը: Հայ Մարկոս Գրիգորյանն իրեն չի վերապահում վերարարչի

մերձիմոտ` անվերջ մեծում և անվերջ փոքրում հակադրություննե

առաքելությունը, սակայն ստեղծելով իր հողի պատկերները` նա

րի համընկնելիությամբ: Երկրաչափական ձևերը և գծերն ստեղ

չի առարկում, եթե մենք մտահանգենք, որ հողից բացի մնացյալ

ծում են երկրի արխիտեկտոնիկան, ճաքերը` հողի կառուցվածքը:

աշխարհը արարիչը փոքր-ինչ գերարարել է:

Եթե նեոպլաստիցիզմի ներկայացուցիչները` Մոնդրիանը և վան

Ինչը մտահանգել է Թոմաս Սթըրնս Էլիոթը.

Դուսբուրգը, հակադրում էին զուտ երկրաչափական ձևերի կանո

Իմ սկզբի մեջ իմ վերջն է: Տները հաջորդաբար բարձրանում

նիկությունը, հստակությունը, կառուցվածքայնությունը բնության

են ու ընկնում, փշրվում, ընդարձակվում,

կամայականությանը, անորոշությանը և պատահականությանը,

Քանդվում, ավերվում, վերականգնվում, կամ այնտեղ

ապա Գրիգորյանը ներդաշնակում է հեղինակային երկրաչափա

Արդեն բաց դաշտ է, գործարան, շրջանցիկ ճանապարհ:

կան կոնստր ուկց իան և հող ի ին քն ակ ամ գիծ ը` պահպ ան ել ով

Հին քար՝ նոր շենքին, հին փայտ՝ նոր կրակին,

կոմպոզիցիոն-ճարտարապետական կշռույթը:

Հին կրակ՝ մոխրին, և մոխիր՝ հողին,

Գծի հեղինակային սահմաններում նկարիչը առաջարկում է հողի

Մարդու ու գազանի ոսկոր, ցողուն ու տերև:

ճաքը` որպես երկրի շնչառություն` ի ցույց հանելով վերջինի հո

(Հատված Արևել յան Քոքեր պոեմից)

Որն արդեն մարմին է, մորթ ու գոմաղբ,

ծությունը, կլանողությունը, անդրանցույթը և լուսաստվերի բոլոր երանգները` պահպանելով ստեղծագործությունների գուներան գային արտահայտչականության խստաբարոյությունը: Հողի հոգևոր իսկականությունը իրականանում է հողածին և հո ղամերձ առարկաների ներկայությամբ` մորֆոլոգիական տարրեր, բիոցենոզներ, ցորենի մաղը, հողկիրը, ոսկեհարդը և հացը: Նյութի

Զառա Մոկաց յան

գիտակցված նոնդեֆորմացիայի նպատակը ընկալողի գիտակ

Վարիչ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարան

ցության վրա նոնդեֆորմացիոն ազդեցությունն է:

MARCOS GRIGORIAN’S

“What is nearer to me than myself...? Certainly, O Lord, I am working hard on it, and my work is being done on myself; I have become unto myself a soil of difficulty, and of too much sweat.” Saint Augustine

In 1963, Armenian artist Marcos Grigorian first presented his

and absolutely standard transfiguration of the earth as Integral

earthworks, made years earlier in Iran, in a solo exhibition in

Incomprehensible Reason.

Minneapolis. Whereas, in Western art history the exhibition Earth Works of 1968 in New York is cited as a starting point of earth art.

The earth - which gradually moves away from under our feet and away from our sight, because of anthropological progress – is lifted

From where and how did earth metaphysics emerge in Marcos

from its horizontal axis and located in front of us in parallel and vertical

Grigorian’s art?

ways, implementing the liberation of the Internal Horizon. This is Grigorian’s way of viewing the earth in a radical sense of the word.

The transfer of his homeland to foreigners; the fate of living

The archematerial turns into visual material. Then the artist raises

in a foreign land; the dehumanization of Western urban art in

the question of his earth art. If the earth is the hypothesis of our

pure terms, leaving alone Ortega y Gasset (I mean his study “The

precursors, then what is the hypothesis of the substance of the land?

Dehumanization of Art”). The artist arranges the spontaneity of meeting with material and In Europe, genetic memory brings Marcos Grigorian to the Gates

creates his images of earth, images of the land just for provoking the

of Auschwitz: he creates a Holocaust artifact, “The Cry of Fear,”

birth of understanding of a response in us, the viewer. Grigorian’s

consisting of 13 paintings, 120 feet long. On the last, the 13th

earth is simultaneously in three states of existence, with prehistoric

painting, the artist announces his ontological disturbance: ashes,

steadiness, historic codes, post-historic aesthetics. It is also

as a result of a meta explosion, become earth.

archaeological, born from excavations, where civilization and the earth are pan-existing.

The “New wave” vanguard – one of the late directions of mature Modernism, “exiled” material from the embodiment of

If the essential, conceptual, and unburdened character of the object

artistic creation. Incorporeal art was grounded in the concept

was inherent to the “ABC”-art, then Marcos Grigorian’s object is

of “pneumatism.” Creativity was interpreted as creation out of

the hypothetically overburdened earth. The earth is a semantically

nothing; the artist was seen as a creator with no need of material

divergent environment open to countless interpretations. The artist

for creation. Therefore, according to antecedent and consequent

provides his personal interpretation, abandoning the ability to make

logic, the earth is universal nothingness.

sense, his hylozoism as causa sui.

We know what the earth is, but discussing it means that we also

The artist offers the extra-structural, nonlinear gestalt to the refusal

know that the explanation of the earth is infinite.

of contemporary art, particularly to Postmodernism. He opposes the orthodoxy of the earth – which is his worldview, world outlook

Marcos Grigorian creates the paradigm of an equally capable

and world structure - to the nomadic orientation of world viewing.

existence of the earth, with a series of pictures of an unpredictable

The emergent evolution of the earth becomes writing, writing also

EARTHWORKS

about the Earth, which becomes de-objectified but does not lose its

fear of disappearing, the consciousness of the earth as the final and

identity. The author’s mind and hand do not pressure the material,

eternal shelter, earth art evokes pan-sensitiveness and warmness,

the artist does not operate the earth, and he provokes the earth to

refusing the “fridge art.”

talk. It is a stream of earth’s consciousness on canvas. Western earthwork art ended in self-molded works. The West, Grigorian builds the structure of transcendental country and the

self-affected with nomadic consciousness, lost the ability to feel

inner structure of the earth on an integral and limited space. The

the ground; instead it gained the consciousness and mourning of

surface image offers two visions: land from above and earth from up close, with the coincidental contrast of infinite big and infinite small. Geometric forms and lines create the architectonics of the earth--the cracks, the soil structure. If the representatives of neoplasticism, Mondriaan and van Doesburg were contrasting the canonicity, clarity and constructiveness of purely geometric forms to the arbitrariness, uncertainty and chance of nature, Grigorian harmonizes his own geometric construction and the arbitrary line of the earth, retaining the compositional and architectural rhythm. Within his own boundaries of line, the artist offers the crack in the earth as a breath of the land, revealing the density, absorption, otherworldliness and all the nuances and chiaroscuro, maintaining the strictness of expressivity of colors and shades of the works.

that loss. Armenian Marcos Grigorian does not commit himself to the mission of re-creator, but while creating his earthworks he does not object if we draw a conclusion that apart from the earth the rest of the world has been somewhat over-created by Creator. In this context Thomas Stearns Eliot’s inference is worth mentioning: In my beginning is my end. In succession Houses rise and fall, crumble, are extended, Are removed, destroyed, restored, or in their place Is an open field, or a factory, or a by-pass. Old stone to new building, old timber to new fires, Old fires to ashes, and ashes to the earth Which is already flesh, fur and faeces, Bone of man and beast, cornstalk and leaf. (Extract from the poem East Coker)

The spiritual authenticity of the earth is realized by the presence of edaphic and earth-related subjects: morphological elements, biocenosis, wheat sieve, stretcher, straw and bread. The goal of perceived non-deformation of the material on the consciousness of a perceiver is the non-deformation impact. Although the ambivalences of the earth, of creation and decay, birth and death, beginning and end, the triumph of living and the

Zara Mokatsyan Administrator Middle Easte Art Museum

Թեհրան Tehran 1977

ՑՈՒՑԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎԱԾ ՀՈՂԱՐՎԵՍՏ EARTHWORKS PRESENTED IN THE EXHIBITION

Անվերնագիր Untitled

1998

Քառ ակ ուս ու պարզ ու ծան ոթ եր կր աչափ ակ ան ֆիգ ուր ը դարձել է Մարկոս Գրիգորյանի հորինվածքային ստորագ րութ յուն ը: Արվեստ ում «սրբ ազ ան» չափման համակ ար գը՝ քառակուսի ցանցը, ասոցացվում է կայունության հետ: Այն երկրի իկոնոգրաֆիկ խորհրդանիշն է, չորս կողմերը, չորս եղ ան ակն եր ը, տիեզ երք ի քառ աչափ համակ արգ ը, օրվա չորս հիմնական բաժանումները: Գրիգորյանն ան ձնավորել է այս ֆորման ֆիզիկապես և հոգեբանորեն այն նմանեցնելով իր կենսական տարածքի՝ սենյակի չորս պա տերի հետ: Նա անգամ իր առաջին ցուցադրությունն անվա նեց «Իմ առաջին տունը»: Նա կրկնում է միանման քառակու սի մոդուլները՝ տարածությունների միջև կապը տեսողական առումով ուժեղացնելու, ինչպես նաև մանրամասները շեշ տելու համար: Անգամ այն դեպքում, երբ ֆորման փոխվում է, օրինակ, շրջանաձև լաբիրինթի, Գրիգորյանը միևնույն է օգտ ագ ործ ում է քառ ակ ուս ին որպ ես շրջ ան ակ՝ իր են և տարածությունը ներառելու համար: Այսպիսի հորինվածք ներում շրջանի և քառակուսու միջև հարաբերակցությունը վերածվում է մանդալայի կամ կոսմոգրամի:

The simple and familiar geometric figure of a square has become the compositional signature of Marcos Grigorian. This square grid, a sacred measurement in art, is associated with stability. It is an iconographic symbol of the earth, the four humors, the four directions, the four seasons, the four quarters of the universe, the four main divisions of the day. Grigorian has personalized the form by physically and psychologically identifying the square with the four walls of a room in his living space. He even called his first exhibition of Earthworks “My First Home.” He repeats identical square modules to visually strengthen the connections between spaces and to heighten nuances of detail. Even when the design form changes to a circular labyrinth. Grigorian still uses the square for a framing device to contain the space and himself. In these compositions the interaction between the circle and a square suggest a mandala or cosmogram.

Դոննա Սթայն

Donna Stein

Արվեստաբան և կուրատոր

Art historian and Curator

Հատված «Գրիգորյանի հողային նկարները» հոդվածից

Extract from the article Grigorian’s Earth Paintings

Համբարձում Ascension 1991

Անվերնագիր Untitled 1997

Հնձած արտ Reaped Field 1991

Վերածնունդ Rebirth 1991

Հողկիրով With Stretcher 1991

Լուսնյակ գիշեր Moonlight 1992

Գյումրի Gyumri 1990

Խավարում Eclipse 1992

Ամառային արևադարձի գիշեր Midsummer Night 1999

Գիշերվա երազ Night Dream 1996

Ամռան գիշեր Summer Night 1991

Գոյության սայլակը The Cart of Existence 1991

1982 թվականին Մարկոս Գրիգորյանը իր հիմնադրած «Գոր կի» պատկ եր ասր ահ ում Նյու-Յորք ում ներկ այ ացր եց «Հ ո ղարվեստի հետ պերֆորմանս»-ը: Աթոռը որպես առարկա հատուկ տեղ ուներ Մարկոս Գրիգո րյանի արվեստում: Լքված կամ պիտանելիությունից դուրս եկած աթոռը (Condemned chair) որպես ռեդի-մեյդ օբյեկտ պարբերաբար հայտնվել է Գրիգորյանի արվեստում սկսած 1973 թվականից ի վեր, երբ նա առաջին անգամ Իրանում օգտագործեց վարսավիրի փչացած աթոռը: Աթոռը արվես տագետի համար հանդես է գալիս որպես մարդու և իր տեղի, իր կարգավիճակի, իր պաշտոնի կամ սոցիալական վիճակի անմիջական կապը խորհրդանշող առարկա, իսկ այս ինս տալացիայում առավել ընդգծված է մատնանշվում՝ որքան կապված ենք մենք մեր տեղի ու դիրքի հետ, այն հողի հետ, որի վրա կանգնած ենք: «Խաչմերուկներ» ցուցադրության մեջ այս ինստալացիան արվեստագետի ներկայության խորհրդանիշն է:

In 1982 Marcos Grigorian presented the Performance with Earthworks in his Gorky gallery in New York. The chair as an object always had essential meaning in Marcos Grigorian’s art. He used the so-called Condemned Chair as a readymade object in his art occasionally since 1973, when he first used a barber chair as an art piece in Iran. The chair was a kind of a symbol of the connection between man and his spot, his social status, his position, and in this installation the idea of very strong ties within us and our place is more obvious, the ties between a human being and the ground he stands on. In the scope of Crossroads exhibition the replica of installation is the symbol of the artist’s presence.

«Հողարվեստի հետ պերֆորմանս»

«Գորկի» պատկերասրահ, Նյու Յորք

Performance with Earthworks

Gorky Gallery, New York

1982

ԱՈՒՇՎԻՑԻ ԴԱՐՊԱՍՆԵՐԸ

1959 թվակ ան ին, երկ ու տար ի լարված աշխ ատ ել ուց հետ ո, Մարկոս Գրիգորյանն ավարտին հասցրեց 12 հսկայածավալ կտավ ն երից բաղկացած շարքը՝ Հոլոքոստի թեմայով. «Աուշ վիցի դարպասները»: Մեծանալով հայկական ընտանիքում, որը փրկվել էր Հայոց ցեղասպանությունից, Գրիգորյանը փոր ձել է իր ճիչն ու ընդվզումը արտահայտել մարդու նկատմամբ մարդու անմարդկային կեցվածքի հանդեպ: Այդ իսկ պատ ճառով նա ընտրեց գերմանացի նացիստների անմարկային վերաբերմունքը Եվրոպայի, Ռուսաստանի, Լեհաստանի ժողո վուրդների, հիմն ականում հրեան երի նկատմամբ Երկրորդ աշ խարհամարտի տարիներին: Քննադատները շեշտում են, որ Հոլոքոստի սարսափներին անդրադառնալը արվեստագետի համար հայկական ջարդերի մասին հիշեցնելու ճանապարհ էր, ինչպես նաև Հայոց ցեղասպանության ցավը մեղմելու մի ջոց, որն այդքան ցցուն էր նրա ընտանիքում և ընդհանրապես հայերի հիշողության մեջ: Այս շարքը Մարկոս Գրիգորյանի գեղարվեստական ժառան գության անկյունաքարային աշխատանքներից է, քանի որ 1960 թվականին նա առաջին անգամ հող և մոխիր կիրառեց ստեղծագործության 13-րդ կտավը ստեղծելիս, որը մարդկային գոյության սկբի ու վերջի խորհդանիշն էր: Այդ ժամանակշրջա նից ի վեր, հողը որպես արտահայտչամիջոց կենտրոնական տեղ գրավեց Գրիգորյանի արվեստում:

In 1959, after two years of intensive work, Marcos Grigorian completed a succession of 12 enormous canvases centering on the topic of the Holocaust: The Gate of Auschwitz. Having been raised in an Armenian family, which survived the Armenian Genocide of 1915, Grigorian tried to express his cry and protest against man’s inhumanity to man. Therefore he chose the inhumanity of German Nazis against the people of Europe, Russia, Poland and most of all, Jews during World War II. Critics state that depicting the horrors of the Holocaust may have been a way of alluding to, as well as assuaging, the pain of the Armenian Genocide that was so central to his own family life and to the memory of Armenians as people. This series is one of the cornerstones in Marcos Grigorian’s legacy, because in 1960 he applied actual earth and ashes to the 13th piece of this monumental work as a symbol of the beginning, as well as the end of a human being. From this time on, earth media became Grigorian’s focus.

THE GATE OF AUSCHWITZ

Իմ նպատակը այս ծավալուն աշխատանքում մարդու նկատմամբ մարդու անմարդկային լինելը պատկերելն էր: Ես ընտրեցի նացիստների անմարդկային վերաբերմուն քը Եվրոպայի հրեաների նկատմամբ Երկրորդ աշխար համարտի ժամանակ, քանի որ 20-րդ դարում նրանց ող բերգությունը քանակական առումով ամենամեծն էր: Այդ պիսով նրանց զոհաբերությունը ամենից սարսափելին է... Սա ԻՄ ճիչն էր: Այսօր այն դարձել է աշխարհի ճիչը... Մարկոս Գրիգորյան, 2002

My aim in this colossal piece was to depict man’s inhumanity to man. I chose the inhumanity of the Nazis to the European Jews during the Second World War because in the 20th Century their tragedy was numerically the greatest. Therefore, if for no other reason, their holocaust is the most heinous… It was MY cry. Now it has become the world’s cry… Marcos Grigorian, 2002

Աուշվիցի դարպասները (2 կտավ 13-ից) The Gate of Auschwitz (2 canvases of 13) 1959

ՄԱՐԿՈՍ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ԳՈՐԳԱՆԿԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆԸ Ուսում ն ասիրությունը նվիրված է Սաբրինա Գրիգորյանի հիշատակին

Հ ող անկ արչութ յուն ը Մարկ ոս Գրիգ որ յան ին տար ավ դեպ ի

սինթեզում են արհեստն ու արվեստը, իրար են միահյուսվում`

Արարատյան թագավորության (Ուրարտու) արվեստի ակունք

դառնալով արվեստի կարևորագույն երևույթ` գորգարվեստ:

ներ ը, ինչպ ես նաև` ավել ի խորք եր ը` Հայկ ակ ան լեռն աշ խարհ ում մեծ զարգ աց ում ուն եց ած ժայռ ապ ատկ երն եր ը:

Մարկոս Գրիգորյանն սկսեց մասնագիտորեն ուսումնասիրել

Հետաքրքրությունը բերեց ուսումնասիրման խորություն, բայց

գորգագործական արվեստը: Նա ըմբռնեց պարսկական և հայ

անհրաժեշտ էր գտնել դրանց ընդհանրացումներից առաջա

կական գորգերի նույնության սկզբունքները, բրդի տեսականու

ցած սեփական պատկերումների արտահայտչականության

ընտրությունը, թելերի ոլորն ու գունային սպեկտրը, ներկերն ու

ձևը: Որ ոն ող, պրպտ ող նկար իչ ը, նոր ար ար ութ յան ձգտ ող

ներկերի տեխնոլոգիան, հենքի կառուցվածքը, միջնաթելի դե

ստեղծագործողը, արևել յան խառնվածքով մարդը գտավ իր

րը գորգի ճկունության պահպանման մեջ և, ամենակարևորը՝

նոր հետաքրքրությունների արտահայտման բնագավառը`

խավի բարձրության, նրա թավշանյութային, լուսաստվերային

գորգանկարչությունը:

գաղտնիքները: Մարկոս Գրիգորյանը սովորեց գորգ գործել: Դա նրան հնարավորություն տվեց հասկանալ արևել յան գոր

Մարկ ոս Գրիգ որ յան ը ստեղծ եց գորգ եր ի նկարչակ ան էս

գերի հարդարանքի կառուցման սկզբունքները: Հասկանալ,

քիզներ, բայց ոչ ավանդական գորգանկարչության գարդա

բայց ոչ կրկնել:

նախշային համակարգով: Սա նոր ժամանակների արվեստի մտածողությունն իր մեջ կուտակած արվեստագետի նորա

Մարկոս Գրիգորյանը մանկությունից շրջապատված էր գոր

մուծությունն էր բազմաթիվ դարերի կյանք ունեցող գորգա

գերով: Հետագայում նրա համար գորգը դարձավ գործված

գործական արվեստում:

նկար, ձեռքով հյուսված գեղանկարչական կտավ, որն ուներ նրբ ագ ույն հանգ ույցն եր ից ստացված կայ ուն հոր ինվածք,

Գորգագործության նկատմամբ ունեցած հրապուրանքը զուտ

իրար միացած, իրար կրկնող չորս հավասար մասեր: Իսկ եթե

կենցաղային հետաքրքրություն չուներ Մարկոս Գրիգորյանի

խախտվի այդ սիմետրիան, այնպես, ինչպես նրա մոտ խախտ

համար: Նա սիրեց գորգագործությունը: Սիրեց արվեստագետի

վեց դասական սյուժետային մտածողությունը, ինչպես և գույնը

անսահման հետաքրքրությամբ: Նրա ստեղծագործական կյանք

փոխարինվեց հողով իր կտավներում:

մուտք գործեց գորգը, գորգագործությունը և, ամենակարե– վորը՝ գորգանկարչությունը: Սրանք տարբեր բնագավառներ

Սկսեց գորգի նկարների էսքիզներ անել: Ըստ իրեն, հետա-

են, տարբեր հարթությունների վրա գտնվող երևույթներ, որոնք

քրքր ութ յուն ը սկսվեց այն եր եկ ոն եր ից, եր բ իր վաղ ամ եռ իկ

դստեր՝ Սաբրինայի մանկության օրերին միասին երևակայա

իրենց սահմաններից և դառնում գաղափարակիրներ: Լա

կան նկարներ էին ստեղծում: 1956 թվականի վերջերից Մար

վագույն օրինակներից է «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» գորգի

կոս Գրիգորյանը սկսեց զբաղվել ժամանակակից հայկական

էսքիզը (էջ 60): Դաշտը երկու ուղղահայաց մասերի բաժա

գորգի նկարչությամբ:

նած անհարթ գծերի կենտրոնում «կենդանանում են» երկու «կոտոշավորները» Արան և Շամիրամը, ավելի ճիշտ` նրանց

Առաջին հերթին իր գորգի էսքիզներում նա «քանդեց» արե–

խորհրդ ան իշ եր ը: Սպիտ ակ գծեր ի եր իզ ի մեջ լուս ապս ակ

վել յան դասական խավավոր գորգի հարդարման սկզբունք

հիշեցնող կոտոշներ կրող հպարտ գլուխները, իրար հատու

ները, նրա դիզայնի ստրուկտուրան: Նրա գորգի էսքիզները

նայող հայացքները (աչքերը կորագիծ ստորակետներ են) ուժ,

հեռու են այն կառուցվածքներից, որոնք բնորոշ են արևել յան,

վեհություն, մարտահրավեր ու հպարտություն են արտահայ

նշանակում է նաև՝ հայկական գորգ հասկացողությանը: Գրի

տում: Դրանք Հին Արևելքի երկու հզոր պետությունների` Ասո

գորյանի գորգերը սիմետրիկ են ըստ ներքին մտածողության:

րեստանի ու Հայաստանի թագավորական կերպարներն են,

Ավելի ճիշտ` հիշեցնում են այդ սիմետրիան, հիշեցնում են գծե

որոնց սիրո, ինչպես նաև հայրենասիրության ու ընտանեկան

րի ու գույների որոշակի կրկնությունները, որոնք սակայն հեռու

հավատարմության ողբերգական պատմությունը մեզ է հասել

են դասական գորգի կրկնության ռիթմից: Նրա էսքիզներում

V դ. հայ պատմիչ Մովսես Խորենացու «Պատմություն Հայոց»

գեղանկարչական ռիթմ կա, որտեղ գրաֆիկական գիծն ու գու

անմահ երկի միջոցով: Մարկոս Գրիգորյանի մոտ պարզեցվել

նային համադրությունները ամբողջական գեղարվեստական

է առասպելը, հակամարտության գաղափարը վեր է ածվել տո

կերպար են ստեղծում:

տեմական խորհրդանիշերի, որոնց կերպարային երանգները հոգեհարազատ են յուրաքանչ յուր հայի: Միայն հայի՞ն... Կեր

Ուշ ագր ավ են գորգ եր ի անվ ան ումն եր ը. «Էր եբ ուն ի», «Ար

պարների ներքին ուժը, կոմպոզիցիայի մոնումենտալությունը

գիշտ ի», «Ս արդ ուր», «Դվ ին», «Ս աս ունց ի Դավ իթ» և այլն…

այն բարձրացնում է արվեստի ուրույն մակարդակի:

Անվանումներ, որոնք խորհրդանշական իմաստավորումներ ունեն: Դրանք խորհրդանշում են Հայաստանի անցյալ մշա

Մարկոս Գրիգորյանը «խախտում է» նաև հայկական գորգերի

կութային արժեքները, որոնց շնորհիվ վերակենդանանում են

շրջագոտիների ավանդական հորինվածքները: Նրա գորգե

հայ ժողովրդի պատմության հզորություն և ուժ արտահայտող

րի շրջագոտիները գալիս-լրացնում են տվ յալ գորգի դաշտի

որոշակի շերտերը: Այդ խորհրդանիշերը Գրիգորյան-նկարչի

«սյուժետային» կառուցվածքները: Հատկապես արտահայտիչ

ստեղծագործական երևակայության շնորհիվ դուրս են գալիս

են «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» գորգի էսքիզի շրջագոտում

տեղ գտած իրարից «նեղացած», գլուխները դեպի ետ թեքած,

Մարկոս Գրիգորյանի գորգի էսքիզները գալիս են հարստաց

ուրվագծով արված եղնիկները, որոնք այնքա՜ն նրբագեղ են,

նելու ազգային գորգարվեստի ժամանակակից ըմբռնումները,

այնքա՜ն քնարական և որոշակի սիրային երանգների կրողներ

ընդլայնում են նրա շրջանակները: Դրանք այդպես էլ կոչվում

են: Մարկոս Գրիգորյանի էսքիզներն իրար կապող ամենա

են. «Ժամանակակից հայկական գորգ», սակայն նկարչի ընձե-

կարևոր առանձնահատկությունը հուզականությունն է: Եվ այդ

ռած գործը ազգային սահմանափակումներ չունի: Այն խարսխ

իսկ պատճառով այս էսքիզներով, թվում է թե դժվար է խավա

ված է Արևելքի տարբեր ժողովուրդների աշխարհընկալումների

վոր գորգ գործել: Իրոք: Նրանց իրականացումը պահանջում

վրա և անցնում է ժամանակակից նորագույն արվեստների

է ոչ միայն խավավոր գորգ գործելու տարրական կանոնների

պրիզմայի միջով` պահպանելով և հաստատելով բոլոր ժա

պահպանում, այլև բրդի թելերի հատուկ մանվածք, թելերը

մանակների մշակույթների կապի բացարձակ իսկությունը:

ներկելու այսօրինակ որակ, երբ դրանց նրբագույն երանգները կարող են մոտենալ գեղանկարչական վրձնահարվածների արտահայտչականության: Միաժամանակ, գործելու ժամա նակ անհրաժեշտ է միայն ու միայն տվ յալ գորգին անհրա ժեշտ խավի հատուկ բարձրություն, որի շնորհիվ կդրսևորվի նաև հորինվածքի լուսաստվերային առանձնահատկությունը: Թվում է` գորգ գործելու ընթացքում գորգագործը պետք է աշ խատի արտակարգ լարված վիճակում` գորգի գեղանկարչա կան պատրանքը պահպանելու նպատակով: Գործն հիրավի դժվար ութ յունն եր ի հետ է կապված: Գրիգ որ յան ը սովոր եց գորգ գործել: Սովորեց գորգ գործել՝ փորձելու համար իր իսկ էսքիզների իրականացման հնարավորությունները:

Մանյա Դազարյան (1924-1998)

նաև որպես գեղանկարչական կամ գրաֆիկական ստեղծա

Ականավոր հայ արվեստաբան, արվեստագիտության դոկտոր

գործություններ՝ ներկայացնելով դրանց հեղինակի բազմա

Հատված Մարկոս Գրիգորյանի գորգանկարչությանը

Գրիգորյանի գորգի նկար-էսքիզները կարող են ցուցադրվել

կողմանի հնարավորությունները:

նվիրված ուսումնասիրությունից

MARCOS GRIGORIAN’S CARPET PAINTING The study is dedicated to the memory of Sabrina Grigorian

Marcos Grigorian’s involvement with earth work had led him to

He understood the identical principles of Persian and Armenian

investigate the sources of art of the Araratian kingdom (Urartu) and,

carpets: choice of wool variety, the twist of the threads and color

even more deeply, the petroglyphs which had progressed greatly in

spectrum, dyes and the technology of dyes, the construction of

the Armenian plateau. His in-depth study was spurred by the need

the base, the role of the middle thread in the maintenance of the

of his finding the form of expression of the personal images derived

carpets resilience and, most importantly, the secrets of the layer`s

from their common elements. The searching, investigating painter,

heights, its light-shadow velvetiness. His knowledge of carpet

the creator striving toward newness. The man with the oriental

making enabled him to understand the principles of the formation

temperament found the field of expression of his new interest

of the ornamentation of Oriental carpets: understand but not to

in carpet painting. Grigorian began to create artistic sketches of

duplicate.

contemporary carpets which did not possess the symmetrical system of traditional carpet painting. Thus his creations were a novelty in the

Marcos Grigorian was surrounded with carpets from early childhood.

centuries-old art of carpet making, reflecting the artist’s accumulated

Thus, for Grigorian, the carpet became a woven painting, a fine art

thoughts stemming from his concept of modem art.

canvas woven by hand, which had a firm construction created by the most delicate of knots-four equal sections joined together,

The appeal of carpet making for Grigorian did not represent a

duplicating each other. But what if the construction is changed, as

purely social interest for him. He loved it with the infinite interest

it was done with paintings, when color was replaced with earth?

of an artist. The carpet entered his creative life in terms of carpet making and, most importantly, carpet painting or design. These

He began creating designs for carpets. According to Grigorian,

are different fields, phenomena existing on different planes which

everything began when he was drawing some imaginary paintings

are the synthesis of craft and art, interwoven together, becoming

for his daughter, Sabrina. From 1956 Marcos Grigorian began making

a most important phenomenon of art -- the art of carpets.

designs for contemporary Armenian carpets.

Firstly, he “broke” the principles of classical pile carpet, the structure

“come to life” - Ara and Shamiram - or, more accurately, their symbolic

of its design. His designs are far from those typical for oriental

representations. Their proud heads, with horns, reminiscent of auras

carpets, thus for the Armenian carpets as well. Grigorian’s carpets

with a band of white line (the eyes are curved commas), express

are symmetrical in their internal artistic thinking. Moreover, they

power, majesty, invitation to battle and pride.

remind the symmetry of oriental carpets, they only remind the repetition and colors of the latter, but they are far from the rhythm

They are the regal models of two of the most powerful states of

of repetition of oriental carpets. His designs have the rhythm which

the ancient Near East - Assyria and Armenia - whose tragic story

is typical for the paintings, where the graphical line and correlation

of love, as well as patriotism and fidelity to family has come down

of colors create an integral artistic image.

to us through the immortal work, History of the Armenians, by the talented 5th-century historian, Movses Khorenatsi. In this work by

The appellations of the carpets are also attention-drawing: Erebuni,

Marcos Grigorian, the legend is simplified, the idea of antagonism is

Argishti, Sardur, Dvin, Sasuntsi Davit (David of Sasun), and others,

rendered into totemic symbols, whose nuances of form are kindred

which have symbolic meanings. They symbolize the values of

to every Armenian. And not only Armenians - the inner strength

Armenia’s past culture, a culture of distinct layers expressing

of the forms, the monumentality of compositions elevate it to a

the mightiness and power of the history of the Armenian people

unique artistic level.

revived. Because of the creative imagination of Grigorian the artist, these symbols cross their boundaries and become ideologues.

Grigorian also “violates” the traditional arrangements or composi tions of the border fringes of Armenian carpets. The borders

The design of the Ara the Handsome and Shamiram (p. 60) carpet

girding his carpets serve to complete the design constructions of

is one of the best examples. The field is divided into two vertical

the field of the carpet in question. Particularly expressive are the

sections, in the center of rough lines the two “horned creatures”

backward-leani ng heads, “angry” at each other, which are found

in the border of the Ara the Handsome and Shamiram carpet, the

The drawing-sketches of Grigorian’s carpets can be shown also as works

outlines of deers which are so elegant, so lyrical and the bearers

of fine art or graphic art, presenting the creator`s manifold capabilities.

of distinct amorous overtones. The sketches of Marcos Grigorian’s carpets serve to enrich con The most important characteristics tying Marcos Grigorian’s

temporary conceptions of Armenian national carpet making

sketches together is their emotion. For that very reason, it seems

and widen its circles. Those, in turn, are labeled precisely that -

it is difficult to weave layered carpets with these sketches. Indeed,

“Contemporary Armenian Carpets” - but the work offered by the

their completion requires not only staying with the elementary

artist is not limited to one nationality. It is based on the world

rules of layered carpet weaving, but also a special texture of wool

views of various Oriental peoples and passes through the prism of

threads, an unusual quality of dying the threads so that their most

the latest contemporary art forms, preserving and confirming the

subtle hues can approach the expressiveness of delicate brush

absolute truth that there exists a link between cultures of all times.

strokes. At the same time, during weaving, only the unique height of the necessary layer of a given carpet is required in order for the composition’s light-and-shade peculiarity to be revealed. It seems that, during the course of weaving the carpet, the weaver must work in an extremely agitated state in order to preserve the carpet`s illusion of being a painting. The task is truly a difficult one, yet Grigorian learned it well, in order to master the possibilities of

Manya Ghazarian (1924-1998)

transforming his very own sketches to the medium of contemporary

Celebrated Armenian Art Historian, Doctor of Art History

Armenian carpet.

Extract from the Study on Marcos Grigorian’s Carpet Painting

Ոսկե թռչունը (հատված) Golden Bird (detail) 1960 / 1992

ՑՈՒՑԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎԱԾ ԳՈՐԳԵՐ CARPETS PRESENTED IN THE EXHIBITION

Ուրարտու Urartu 1957 / 1986 *

* Պատկերի ստեղծման թվական / գորգի ստեղծման թվական * Date of design/ date of weaving

Արամազդ Aramazd 1965 / 1998

Ոսկե թռչունը Golden Bird 1960 / 1992

Էրեբունի III Erebuni III 1957 / 1992

Գառնի Garni 1957 / 1998

Արա և Շամիրամ Ara and Shamiram 1956 / 1992

Այծյամներ Gazelles 1956 / 1992

Էրեբունի II Erebuni II 1957 / 1993

Նկարիչների և քանդակագործերի անկախ խումբ, Թեհրան (ձախից) Սիրակ Մելքոնյան, Մասուդ Արաբշահի, Ղոլամհոսեյն Նամի, Մորթեզա Մոմայեզ, Independent group of painters and sculptors, Tehran (fom left) Sirak Melkonian, Massoud Arabshahi, Gholamhossein Nami, Morteza Momayez 1974

Թեհրան Tehran 1976

Գառնի Garni 2000s

Մարկոս Գրիգորյանը և Սերգեյ Փարաջանովը նվերներ են ստանում արվեստագետ Ֆրիդա Բրիլիանտից, Նյու Յորք Marcos Grigorian & Sergei Parajanov recieving gifts from artist Fredda Brilliant, New York 1989

Երևան Yerevan 2006

ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ 1925

ձեռքբերումներ. գեղանկար և քանդակ» ցուցադրության

Ծնվել է Հայոց ցեղասպանությունից փրկվածների ընտանիքում,

շրջանակներում

Կրոպոտկին, Ռուսաստան 1930 Ընտանիքը տեղափոխվել է Իրան

1970 Աշխատել է որպես դասախոս Թեհրանի համալսարանում

1940 Մարկոսը հաճախել է Ամերիկյան կրթահամալիր Թեհրանում,

1978 Ամերիկացի բարեգործ և կոլոկցիոներ Նելսոն Ռոքֆելերը ձեռք

Իրան

է բերել Մարկոս Գրիգորյանի աշխատանքներից 5-ը՝ նվիրելով մեկը Նյու Յորքի Ժամանակակից արվեստի թանգարանին

1945

Դարձել է գնդի հրման և սկավառակի նետման չեմպիոն

Դարձել է ծանրամարտի չեմպիոն թեթև քաշային

1980

կատեգորիայում

1986 Հունիսի 10-ին սրտի կաթվածից մահացել է նրա սիրելի դուստր

1948 Սկսել է նկարել Քամալ-էլ-մոլք արվեստի դպրոցում, Թեհրան

Սաբրինան: Այդ պահից ի վեր նկարչի գործունեությունը հիմնականում ուղղված էր դստեր հիշատակի անմահացմանը

1950-54 Սովորել է պրոֆեսոր Ռոբերտո Մելիի մոտ Գեղարվեստի ակադեմիայում, Հռոմ, Իտալիա 1954

1987

Հիմնադրել է Esthétique պատկերասրահը Թեհրանում Կազմակերպել է բազմաթիվ իրանցի արվեստագետների

Սկսել է գործել ուրարտա-հայկական գորգեր, կամ ինչպես ինքն էր դրանք անվանում Ժամանակակից հայկական կարպետներ

1989 Նկարիչների միության հրավերով այցելել է Մոսկվա և

ցուցադրություններ և հրապարակումներ կատարել հատկապես ժողովրդական արվեստով զբաղվողների վերաբերյալ

Հիմնադրել է «Գորկի» պատկերասրահը, Նյու Յորք

Լենինգրադ 1992

Իր արվեստի հսկայածավալ հավաքածուն (ավելի քան

1955 Ամուսնացել է Ֆլորա Ադամյանի հետ Հռոմում

2500 նմուշ, այդ թվում իր ստեղծագործությունները) բերել է

1956 Հռոմում ծնվել է նրա դուստրը՝ Սաբրինան

Հայաստան, որի հիման վրա բացվել է Միջին Արևելքի արվեստի

թանգարանը. Մարկոս և Սաբրինա Գրիգորյանների հավաքածու

Դարձել է գրաֆիկայի բաժնի ղեկավարը, Գեղարվեստի նախարարություն, Թեհրան

1956-58 Առաջին անգամ էսքիզներ է ստեղծել կարպետների համար

1995 Դարձել է Երևանի պատվավոր քաղաքացի

Հիմնել է գորգագործության արհեստանոց Գառնի գյուղում,

1958 Իրանական տաղավարի պատվիրակ է եղել և միջազգային ժյուրիի անդամ Վենետիկի բիենալեում, Իտալիա

Հայաստան 1995-2007 Ավելի քան 10 տարի նրա գործունությունը կենտրոնացած էր

Հիմնադրել և կազմակերպել է Թեհրան-Վենետիկ առաջին

Գառնի գյուղի մշակութային զարգացման վրա. նա հրավիրում

բիենալեն, Իրան

էր այստեղ հյուրեր ամբողջ աշխարհից, կազմակերպում էր փառատոներ

1959 Ստեղծել է իր ամենանշանավոր աշխատանքներից մեկը՝ բաղկացած 12 մեծածավալ կտավից՝ «Աուշվիցի դարպասները»

2007 Օգոստոսի 4-ին դիմակավոր մարդիկ ներխուժում են Մարկոս

1960 Հող ու մոխիր է օգտագործել «Աուշվիցի դարպասները»

Գրիգորյանի առանձնատունը Երևանում, հարձակվում նրա վրա՝ թալանելու նպատակով

աշխատանքի 13-րդ կտավն ստեղծելիս. այդ պահից ի վեր հողը դառնում է Գրիգորյանի արվեստի գլխավոր

Մահացել է սրտի կաթվածից օգոստոսի 27-ին՝ հիվանդանոցից

արտահայտչամիջոցը

դուրս գրվելու հաջորդ օրը

Նկարահանվել է կինոնկարներում՝ մարմնավորելով գլխավոր հերոսներին 8 իրանական ֆիլմերում. «Մեծ քաղաքը»,

ԱՆՀԱՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍՆԵՐ

«Հանդարտություն փոթորկից առաջ», «Բանալին», «Անապատի

1951-52 Ցուցադրություններ Ֆիորանի պատկերասրահում, Հռոմ

գայլ», «Սպիտակ ոսկի», «Վերջին ուղևորը», «Մարդը փոթորկի

1953 Ցուցադրություն Ռայմոնդ Դունկան պատկերասրահում,

ժամանակ», «Առաքելությունն անիրականալի է» 1963

Փարիզ, Ֆրանսիա

Որպես դասախոս աշխատել է Մինետոնկա արվեստի

Ցուցադրություն Galleria II Pincio-ում, Հռոմ

կենտրոնում, Մինեապոլիս, ԱՄՆ

1954

Ցուցադրություն Իրան-Ամերիկա միությունում, Թեհրան

1956

Ցուցադրություն Esthétique պատկերասրահում, Թեհրան

1966 Նյու Յորքի Ժամանակակից արվեստի թանգարանը գնել է իր հողարվեստի աշխատանքներից մեկը և ներկայացրել «Վերջին

1960 «Աուշվիցի դարպասներ» ցուցադրություն, Միսաղիե կինոստուդիա, Թեհրան

1963 «Աուշվիցի դարպասներ» ցուցադրություն Բոտեգա

1974 «Կապույտ աշխատանքներ» անկախ արվեստագետների խումբ,

պատկերասրահում, Մինեապոլիս 1971

Ցուցադրություն Իրան-Ամերիկա միությունում, Թեհրան

1975 Ցուցադրություն Litho պատկերասրահում, Թեհրան

Ցուցահանդեսային սրահ, Թեհրան 1975 «Ձայն և միջավայր», Իրան-Ամերիկա միություն, Թեհրան 1978 Մեծ ռետրոսպեկտիվ, Ժամանակակից արվեստի թանգարան,

1977 Ցուցադրություն Սաման պատկերասրահում, Թեհրան

Թեհրան

1981-85 Ցուցադրություններ «Գորկի» պատկերասրահում, Նյու Յորք

1994 «Հայաստան. Անցյալ և ներկա», Բոխում թանգարան, Գերմանիա

1989-90 Ցուցադրություններ Մոսկվայում և Լենինգրադում, Ռուսաստան

1995

1991

1998 Առաջին միջազգային բիենալե, Գյումրի, Հայաստան

Հողարվեստի ցուցադրություն, Նկարիչների միություն, Երևան

1996 Հայաստան-Գերմանիա փոխանակման ցուցադրություն,

1999 «Կրակի ալիք», Արքունական ազգային թանգարան,

Գառնի, Հայաստան 1997 Գերմանիա-Հայաստան փոխանակման ցուցադրություն,

Ամման, Հորդանան 2000 «Մայրցամաքային բաժանում» ցուցադրություն,

Բոխում թանգարան, Գերմանիա 1998 Հայաստան-Գերմանիա բարեկամության ցուցադրություն, Հայ Արտ, Երևան

Միջազգային արվեստի կենտրոն, Աախեն, Գերմանիա 2001 Իրանի ժամանակակից արվեստ, Բարբիկան կենտրոն, Լոնդոն 2001 Հայ ժամանակակից արվեստ, Թեհրանի ժամանակակից

2000 Հողարվեստի ցուցադրություն, Հին պատկերասրահ, Թբիլիսի, Վրաստան 2000 Երկրորդ միջազգային բիենալե, Գյումրի, Հայաստան 2001 Գրիգորյանի Ժամանակակից հայկական կարպետները, Միջին Արևելքի արվեստի թանգարան, Երևան 2012

Հողարվեստի ցուցադրություն, Լեյլա Հելեր պատկերասրահ, Նյու Յորք

«Կրակի ալիք», Նիկոսիա, Կիպրոս

արվեստի թանգարան, Իրան

Հայ ժամանակակից արվեստ, Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Երևան

2002 «Բառի և պատկերի միջև: Ժամանակակից իրանական վիզուալ մշակույթ», Գրեյ պատկերասրահ, Նյու Յորք 2006 «Շերտավոր կյանք. հայ-իրանական ինքնություն ժամանակակից արվեստի միջոցով», Բրունեի պատկերասրահ, Լոնդոն

ԽՄԲԱՅԻՆ ՑՈՒՑԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ՀԱՎԱՔԱԾՈՒՆԵՐ

1952 Միջազգային արվեստի ցուցադրություն Զբոսաշրջության

Միջին Արևելքի արվեստի թանգարան, Երևան

ազգային կենտրոնում (ENIT), Հռոմ 1953 Ամենամյա ցուցադրություն, Գեղարվեստի ակադեմիա, Միլան

Հայաստանի ազգային պատկերասրահ, Երևան Սերգեյ Փարաջանովի թանգարան, Երևան

(առաջին մրցանակ գեղանկարում և գրաֆիկայում)

Ժամանակակից արվեստի թանգարան, Նյու Յորք

Խմբային ցուցադրություն, Palazzo Delle Esposizioni, Հռոմ

Ժամանակակից արվեստի թանգարան, Թեհրան

1956 Ժամանակակից արվեստի թանգարան, Ca Paesaro, Վենետիկ

Կերպարվեստի թանգարան, Թեհրան

1963 «Invitation 1963» ցուցադրություն, հողարվեստի գործերի առաջին

Քերման թանգարան, Քերման, Իրան

ցուցադրությունը ԱՄՆ-ում, Ուոքեր արվեստի կենտրոն,

Զբոսաշրջության կենտրոն, Հռոմ

Մինեապոլիս

Նելսոն Ռոքֆելերի հավաքածու,

1964 Հողարվեստի ցուցադրություն, Ջեյսըն պատկերասրահ, Նյու Յորք

Ժամանակակից արվեստի գլուխգործոցներ, Նյու Յորք

1966 «Վերջին ձեռքբերումներ. գեղանկար և քանդակ» ցուցադրություն,

Ջոնսոն թանգարան, Նյու Յորք

Ժամանակակից արվեստի թանգարան, Նյու Յորք 1970 Միջազգային արվեստի ցուցադրություն, Նյու Յորք, (արծաթե մեդալ) 1973 Հետահայաց ցուցադրություն Իրան-Ամերիկա միությունում, Թեհրան

Կիպրոսի կենտրոնական բանկ, Նիկոսիա Կայսրուհի Ֆարահ Փահլավիի անձնական հավաքածու, Իրան

BIOGRAPHY 1925

Was born to a family of survivors of the Armenian Genocide,

1987

Kropotkin, Russia 1930 Family moved to Iran

1989 September 10-20, visited Moscow and Leningrad, invited by the Union

1940 Marcos attended American College in Tehran, Iran 1945

Became champion in discus and won second place in

Started weaving Urartian-Armenian patterned rugs or, as he called them, Contemporary Armenian Carpets of Artists

1992

shot-put and triple-jump. Became champion in weight lifting, light-

Brought his major art collection (his own artworks and other works, more than 2500 pieces) to Armenia and founded the Middle East Art

weight category

Museum/ Marcos and Sabrina Grigorian Collection

1948 Started painting at the Kamal-el-molk Art School, Tehran

1995 Became Honorary Citizen of Yerevan

1950-54 Studied with professor Roberto Melli at the Academy of Fine Arts,

Rome, Italy 1954

Founded Carpet weaving workshop in Garni village, Armenia

1995-2007 For more than 10 years his activity was concentrated on cultural development of Garni: invited there guests from all over the world

Established Gallery Esthétique, Tehran. Organized exhibitions for and

and organized festivals

published the works of many Iranian artists, especially folkloric artists 1955

Married Flora Adamian in Rome

1956

Daughter Sabrina born in Rome

Became the head of Graphic Department, Ministry of Fine Arts,

2007 On August 4 Grigorian was assaulted and beaten by two masked robbers who had broken into his Yerevan residence

He died of a suspected heart attack on August 27, a day after leaving the hospital

Tehran 1956-58 Began making first designs for carpets 1958 Delegated for Iranian pavilion and was an international jury member

1951-52 Exhibitions at Fiorani Gallery, Rome

Founded and organized the first Tehran-Venice Biennale, Iran

1953

Exhibition at Raymond Duncan Gallery, Paris, France

Exhibition at Galleria II Pincio, Rome

1954

Exhibition at Iran-America Society, Tehran

1956

Exhibition at Gallery Esthétique, Tehran

1959 Created one of his most prominent artworks consisting of 12 major canvases: The Gate of Auschwitz 1960 Applied actual earth and ashes to the 13th piece of his monumental

1963

SOLO EXHIBITIONS

for Venice Biennale, Italy

work The Gate of Auschwitz. From this time on, earth media became

1960 The Gate of Auschwitz Exhibition, Misaghieh Film Studios, Tehran

Grigorian’s focus

1963 The Gate of Auschwitz Exhibition at the Bottega Gallery, Minneapolis

Started acting in movies. He was a leading actor in eight Iranian

1971 Exhibition at Iran-America Society, Tehran

feature films, “Big City”, “Peace before Storm”, “The Key”, “Desert Wolf”,

1975 Exhibition at Litho Gallery, Tehran

“White Gold”, “Last Passage”, “Man in Storm”, “Mission Impossible”

1977 Exhibition at Saman Gallery, Tehran

Worked as a lecturer at the Minnetonka Center of Arts, Minneapolis,

1981-85 Exhibitions at Gorky Gallery, New York City

USA

1989-90 Exhibitions in Moscow and Leningrad, Russia

1966 Museum of Modern Art (MoMA, New York) acquired one of his Earthworks and exhibited it in its Recent Acquisitions 1966 exhibition

1991

Earthworks Exhibition, Artists Union, Yerevan, Armenia

1996 Armenia-Germany Exchange Exhibition, Garni, Armenia

1970 Worked as professor at Tehran University

1997

1978 US philanthropist and collector Nelson Rockefeller acquired five of his

1998 Armenia-Germany Friendship Exhibition, Hai Art, Yerevan, Armenia

works and donated one to the MoMA

Germany-Armenia Exchange Exhibition, Bochum Museum, Germany

2000 Earthworks Exhibition, Old Gallery, Tibilisi, Georgia

1980 Established Gorky Gallery, New York City

2000 Second International Biennale, Gyumri, Armenia

1986 On June 10 Sabrina, his beloved daughter died from a massive heart

2001 Contemporary Armenian Carpets by Grigorian, Middle East Art

attack. From that moment his activity was mainly connected with the memory of his daughter

Museum, Yerevan 2012 Earthworks Exhibition, Leila Heller Gallery, New York

GROUP EXHIBITIONS

SELECTED COLLECTIONS

1952 International Art exhibition organized by National Tourist Center

Middle East Art Museum, Yerevan

(ENIT), Rome 1953 Annual exhibition, Fine Arts Academy, Milan (first prize in painting and

National Gallery of Armenia, Yerevan Sergei Paradjanov Museum, Yerevan

in graphics)

Museum of Modern Art, New York

Group exhibition, Palazzo Delle Esposizioni, Rome

Museum of Contemporary Art, Tehran

1956 Exhibition, Museum of Modern Art, Ca Paesaro, Venice

Museum of Fine Arts, Tehran

1963 Invitation 1963 exhibition, first appearance of his earthworks in USA,

Kerman Museum, Kerman, Iran

Walker Art Centre, Minneapolis

Ente Nazionale Turistica, Rome

1964 Earthworks Exhibition, Jason Gallery, New York

Nelson Rockefeller Collection, Masterpieces of Modern Art, New York

1966 MoMA acquires one of his earthworks and exhibits it in its Recent

Johnson Museum, Ithica, New York

Acquisitions 1966 1970 International Art Exhibition, New York (silver medal) 1973 Retrospective organized by Iran-America Society, Tehran 1974 Blue Works Independent Artists Group, Exhibition Hall, Tehran 1975 Volume and Environment, Iran-America Society, Tehran 1978 Major retrospective, Museum of Contemporary Art, Tehran 1994 Armenia: Past and Present, Bochum Museum, Germany 1995

The Stream of Fire, Nicosia, Cyprus

1998 First International Biennale, Gyumri, Armenia 1999 Royal National Gallery, Stream of Fire, Aman, Jordan 2000 Continental Shift exhibition Ludwig Forum, Aachen 2000 Exhibition Open Ends, Museum of Modern Art, New York 2001 Iranian Contemporary Art, Barbican Center, London 2001 Armenian Contemporary Art, Tehran Contemporary Museum, Iran

Armenian Contemporary Art, National Gallery of Armenia, Yerevan

2002 Between Word and Image: Modern Iranian Visual Culture exhibition, Grey Art Gallery, NYU, New York City 2006 Layered Lives: Iranian Armenian Identity through Contemporary Art exhibition, Brunei Gallery, London

Central Bank of Cyprus, Nicosia Empress Farah Pahlaviâ&#x20AC;&#x2122;s Private Collection, Iran

ՊԱՏԿԵՐԱԳՐՈՒՄ ՆԵՐԿԱՅԱՑՎԱԾ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 23

Անվերնագիր, 1998 Կտավ, հող, ցեխ 75 x 71 սմ Գյումրու ժամանակակից արվեստի կենտրոնի հավաքածու

Խավարում, 1992 Կտավ, ցեխ, հող, գուաշ 90 x 60 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Ոսկե թռչունը, 1960 / 1992 Բամբակ, բուրդ 209 x 118 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Համբարձում, 1991 Կտավ, հող 60 x 60 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Ամառային արևադարձի գիշեր, 1999 Կտավ, հարդ, գուաշ 35 x 35 սմ Էդուարդ Կարսյանի հավաքածու

Էրեբունի III, 1957 / 1992 Բամբակ, բուրդ 227 x 124 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Անվերնագիր, 1997 Կտավ, ցեխ, հող, հարդ 72 x 52 սմ Սարգիս Համալբաշյանի հավաքածու

Գիշերվա երազ, 1996 Կտավ, հարդ, գուաշ 40 x 30 սմ Էդուարդ Կարսյանի հավաքածու

Գառնի, 1957 / 1998 Բամբակ, բուրդ 215 x 126 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Ամռան գիշեր, 1991 Կտավ, հարդ, գուաշ 225 x 900 սմ (10 կտոր) Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Արա և Շամիրամ, 1956 / 1992 Բամբակ, բուրդ 210 x 130 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Գոյության սայլակը, 1991 Ռեդի-մեյդ օբյեկտ՝ հողկիր Հեղինակային ինստալացիա Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Այծյամներ, 1956 / 1992 Բամբակ, բուրդ 195 x 111 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Էրեբունի II, 1957 / 1993 Բամբակ, բուրդ 216 x 121 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Հնձած արտ, 1991 Կտավ, հող, ցեխ, հարդ 150 x 300 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Հողկիրով, 1991 Կտավ, ցեխ, ռեդի-մեյդ օբյեկտ (հողկիր) 176 x 150 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

Վերածնունդ, 1991 Կտավ, ցեխ 90 x 60 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու Լուսնյակ գիշեր, 1992 Կտավ, հարդ, գուաշ, ռեդի-մեյդ օբյեկտ (մաղ) 90 x 60 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու Գյումրի, 1990 Կտավ, հող, գուաշ, ռեդի-մեյդ օբյեկտ (մաղ) 90 x 60 սմ Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանի հավաքածու

42-43 Աուշվիցի դարպասները (2 կտավ 13-ից), 1956 Կտավ, գուաշ, մատիտ 200 x 290 սմ յուրաքանչյուրը Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու 55

Ուրարտու, 1957 / 1986* Բամբակ, բուրդ 230 x 120 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու Արամազդ, 1965 / 1998 Բամբակ, բուրդ 225 x 117 սմ Միջին Արևելքի արվեստի թանգարանի հավաքածու

* Պատկերի ստեղծման թվական / գորգի ստեղծման թվական

LIST OF WORKS IN THE CATALOG

Untitled, 1998 Soil, mud on canvas 75 x 71 cm On loan from the Gyumri Center of Contemporary Art

Eclipse, 1992 Mud, soil, gouache on canvas 90 x 60 cm On loan from the Middle East Art Museum

Golden Bird, 1960 / 1992 Cotton, wool 209 x 118 cm On loan from the Middle East Art Museum

Ascension, 1991 Soil on canvas 60 x 60 cm On loan from the Middle East Art Museum

Midsummer Night, 1999 Straw, gouache on canvas 35 x 35 cm On loan from the collection of Eduard Karsyan

Erebuni III, 1957 / 1992 Cotton, wool 227 x 124 cm On loan from the Middle East Art Museum

Untitled, 1997 Soil, mud, straw on canvas 72 x 52 սմ On loan from Sarkis Hamalbashian's collection

Night Dream, 1996 Straw, gouache on canvas 40 x 30 cm On loan from Eduard Karsyan's collection

Garni, 1957 / 1998 Cotton, wool 215 x 126 cm On loan from the Middle East Art Museum

Reaped Field, 1991 Soil, mud, straw on canvas 150 x 300 cm On loan from the Middle East Art Museum

Summer Night, 1991 Straw, gouache on canvas 225 x 900 cm (10 pieces) On loan from the Middle East Art Museum

Ara and Shamiram, 1956 / 1992 Cotton, wool 210 x 130 cm On loan from the Middle East Art Museum

With Stretcher, 1991 Mud, ready-made object (stretcher) on canvas 176 x 150 cm On loan from the Middle East Art Museum

The Cart of Existence, 1991 Ready-made object: stretcher Artist’s installation On loan from the Middle East Art Museum

Gazelles, 1956 / 1992 Cotton, wool 195 x 111 cm On loan from the Middle East Art Museum

Erebuni II, 1957 / 1993 Cotton, wool 216 x 121 cm On loan from the Middle East Art Museum

Rebirth, 1991 Mud on canvas 90 x 60 cm On loan from the Middle East Art Museum

Moonlight, 1992 Straw, gouache, ready-made object (sieve) on canvas 90 x 60 cm On loan from the Middle East Art Museum

Gyumri, 1990 Straw, soil, ready-made object (sieve) on canvas 90 x 60 cm On loan from the Sergei Parajanov Museum

42-43 The Gate of Auschwitz (2 canvases of 13), 1956 Gouache, pencil on canvas 200 x 290 cm each On loan from the Middle East Art Museum 55

Urartu, 1957 / 1986 * Cotton, wool 230 x 120 cm On loan from the Middle East Art Museum Aramazd, 1965 / 1998 Cotton, wool 225 x 117 cm On loan from the Middle East Art Museum * Date of design/ date of weaving