n
jia
es
C af
©
Exiles and Dreamers
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
n da tio un Fo m eu us M n jia es
C af
©
ԵՐԵՎԱՆ | YERE V A N 2020
20-րդ դարի սփյուռքահայ գրաֆիկայի համայնապատկեր Վիգեն Գալստյանի հավաքածու
Exiles and Dreamers Panorama of 20th Century Graphic Arts from the Armenian Diaspora Vigen Galstyan’s Collection
Բովանդակություն
da tio un
Երախտիքի խոսք Acknowledgements
8
Տարագիրներ ու երազողներ. վերաբացահայտելով Սփյուռքը Exiles and Dreamers: Rediscovering the Diaspora
Fo
6
Անհանգրվան երազներ. սփյուռքահայ արվեստը և տարագրության երևակայությունը Unmoored Dreams: Diasporan-Armenian Art and the Imaginary of the Exile
38
Կենսագրություններ Biographies
eu
us
Աշխատանքների ցանկ List of Works
es
jia
n
M
200
m
14
C af
©
n
Contents
Գաֆ էսճ եա ն արվ եստ ի կենտր ոն ում դեռևս
շնորհիվ բացվեց «Տարագիրներ ու երազող
2012-ին ՝ նպատ ակ ուն են ալ ով բաց ահ այ
ներ. 20-րդ դարի սփյուռքահայ գրաֆիկայի
R D
A
համայնապատկեր» ցուցադրությունը Գաֆէս
նրանց արվեստի հավաքածուները: Լինելով
ճեան արվեստի կենտրոնում:
E R
տել ու երև ան աբն ակ կոլ եկց իոն երն եր ին և
նացավ արվեստասեր հասարակության լայն
և շնորհ ակ ալ ութ յուն եմ հայտն ում արվ ես
արձագանքին, ինչպես նաև վերարժևորվեց
տաբ ան, համ ադր ող և հավ աք որդ Վիգ են
անհ ատ կոլ եկց իոն եր ի հանր ային դերն ու
Գալստյանին, ով սիրով միացավ այս նախա
նշան ակ ութ յուն ը՝ որպ ես մշակ ութ ային ժա
ձեռնությանը և համաձայնեց հանրայնացնել
S E L I
Fo
D
Կենտրոնի անունից սրտանց շնորհավորում
A
խադ եպ իր ադ արձ ութ յուն՝ ծրագ իրն արժ ա
N
un
Հայաստանի մշակութային կ յանքում աննա
իր հավաքածուն, ինչպես նաև համա-համադ
ռանգության ջատագով-պահապանի:
E
X
րեց ցուցադրությունը և տրամադրեց պատկե րագրքի տեքստը:
m
2019-ի նոյեմբ եր ի 30-ին Գաֆ էսճ եա ն ար
.
վեստ ի կենտր ոն ում բացվ եց «Երև ան յան
Շն որհ ակ ալ ութ յուն եմ հայտն ում նաև Գա ֆէսճեան արվեստի կենտրոնի ամբողջ անձ
Ե
ու եր ազ ողն եր. 20-րդ դար ի սփյուռք ահ այ
նակ ազմ ին՝ Գաֆ էսճ եա ն ժառ անգ ութ յանն
Ն
գրաֆիկայի համայնապատկեր» խորագրով:
անմ նաց որդ նվիր ում ի և ցուց ադր ութ յունն
Ցուց ադր ութ յան ը ներկ այ ացվ ած են քառ ա
իրականացնելու համար:
Ա
հիս ունյոթ աշխ ատ անքն եր, որ ոնք հանդ ի
Համոզված եմ, որ ցուցադրությունը հրաշալի
Ր
սան ում են արվ եստ աբ ան, համ ադր ող և
հ նարավորություն կընձեռի հայաստանյան և
հավ աք որդ Վիգ են Գալստ յան ի արվ եստ ի
օտարերկրյա արվեստասեր հանրությանը՝ բա
հավաքածուի ընտրանին:
ցահայտելու մեր սփյուռքահայ արվեստագետ
Ո
n
Ւ
M
Զ
սունչ որս սփ յուռք ահ այ արվ եստ ագ ետն եր ի
Ե
Ո
us
Ր
չոր րորդ ցուց ադր ութ յուն ը՝ «Տ ար ագ իրն եր
Ղ
eu
Ը
կոլ եկց իոն երն եր ի ըն տր ութ յուն ը» շարք ի
Ր Ա Տ
©
6
ներին, ինչպես նաև գնահատելու երևանյան կո լեկցիոներների նվիրում ն ու մեծահոգությունը:
jia
ճեան արվեստի կենտրոնը երևան է հանում սփյուռք ահ այ արվ եստ ագ ետն եր ի այնպ իս ի
Վահագն Մարաբյան
ան ունն եր և աշխ ատ անքն եր, որ ոնց զգալ ի
Գործադիր տնօրենի պաշտոնակատար
մասը հայտնի չէ մեր հանրությանը:
es
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Այս բաց առ իկ ցուց ադր ութ յամբ Գաֆ էս-
n
E
նում բոլոր անձանց, ում նվիրումի և ջանքերի
da tio
Մ եր խոր ին շնորհ ակ ալ ութ յունն են ք հայտ
նը» ցուցադրությունների շարքը մեկնարկեց
S
«Երև ան յան կոլ եկց իոն երն եր ի ըն տր ութ յու
M
Երախտիքի խոսք
Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոն
Rediscovering the Diaspora from some of these developments, especially
collections. Thus, it is only fitting that the
in the socio-cultural sphere (fashion, art,
institution continues this commitment with the
music etc.) beyond the iron curtain of the
fourth exhibition in the Yerevan Collectors’
USSR, Armenians scattered all over the world
Choice series since 2012: Exiles and Dreamers.
were part of those transformations, which also
For a Center established by a private collector,
pertained to the evolution of modern art. One
it has been a priority to display artworks that
of the objectives of Exiles and Dreamers is to
are not accessible to a wider public. However,
present the relation of Armenian artists from
this panorama of twentieth-century graphic
the Diaspora to the bigger, global picture
arts unveils not only a hidden treasury, but also
with which they identified. Although working
reveals a number of Armenian artists from the
on different continents and in different
Diaspora who are unknown to even specialist
cultures, these artists emerged from shared
circles, and have never been exhibited in
paradigmatic roots and followed similar
Armenia.
conceptual discourses through their oeuvre.
m
Fo
un
da tio
technologies. While Soviet Armenia was cut off
has always paid special attention to private
The logic of the show itself purveys this idea.
eu
This exhibition features a small part of a
At the same time, it is essential to stress how
assembled by Vigen Galstyan since the mid-
relevant the show is today, in 2019, beyond
1990s: a product of continuous research and
its significance for the Armenians. Exiles and
‘hunting’. As an art historian (PhD) specializing
Dreamers touches on some of the burning
in photography, film and Armenian art of the
issues that international art institutions are
modern and contemporary era, Galstyan sees
concerned with, among which is the question
the collection as an extension of his scholarly
of national and cultural identity in museums,
practices. Having acquired his first artwork at
in the context of re-merging fascism and
the age of thirteen, his aim is to use collecting
nationalism. Through the selection of works
as a way of questioning parochial institutional
presented and the biographical trajectories
narratives, which still dominate perceptions
of the featured artists, we can observe the
jia
n
M
us
much larger collection of art and design
of modern Armenian visual culture today. The
multiplicity of identities, which make up the
selection showcases how considerably more
wider Armenian reality. This project suggests
layered the Armenian Diaspora has been from
that art cannot always be considered a mirror
social, cultural and political perspectives than
of ‘national identity’, as claimed by cultural
is commonly acknowledged.
historian Joes Segal. Today museums all over
es
C af
©
The Cafesjian Center for the Arts (CCA)
n
Exiles and Dreamers:
the world are reconsidering their policies
The show spans nearly the entire twentieth
and agendas to become more inclusive
century, which was a crucial epoch for mankind
and diverse not only in the acquisition of
with its two world wars, nuclear disasters,
artworks, but also how the permanent
genocides, environmental issues, etc. At the
displays and temporary exhibitions are
same time, this was an era of unprecedented
curated. The issues of national identity,
intellectual and technological progress; the
especially in the Western institutions during
conquest of space and emergence of advanced
the last two decades, have been dramatically
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
E
կան արվ եստ ի մասն ավ որ հավ աք ած ու ից
M
թյունն եր ի և արդ ի ազգ եր ի առ անց ք ային
ըն տրվ ած այս ցուց ահ անդ եսն ի մի է բեր ել
գործ ակ ալն եր, սակ այն նրանց հանր ային
տարբ եր մայրց ամ աքն եր ում, եր կրն եր ում
կարգ ավ իճ ակ ն արմ ատ ապ ես ձևափ ոխվ ել
և արվ եստ ային կենտր ոնն եր ում ապր ող
է արդ իակ ան ութ յան ընթ աց ք ում։ Մեր ժա
հայ նկար իչն եր ի ստեղծ ած շուրջ վաթս ուն
ման ակն եր ի ըն դհ ան ուր պատկ եր ացմ ամբ,
ստեղծ ագ ործ ութ յուն։ Նախ ագ իծն ըն դհ ա
D
արվ եստ ագ ետ ը նա է, ով կանգն ած է հեռ
նուր կերպով ուրվագծում է արդի արվեստի
N
վում ՝ դիմ ադր ել ով, ժխտ ել ով, վերլ ուծ ել ով
զարգ աց ում ն անց ած դար ի ընթ աց ք ում ՝
ու վեր ակ երտ ել ով այն իր ակ ան ութ յուն ը,
այս գործ ընթ աց ին ինտ եգրվ ած սփյուռք ա
որ ում ապր ում են ք։ Խոս ել ով մի դիրք ից,
հայեր ի տես անկ յուն ից: Այդ դեմք եր ից մի
որը գտնվում է «մեկ այլ տեղ», նա հաճախ
քան իս ը քաջ հայտն ի են Հայ աստ ան ում և
ին քն ակ ամ որ են կամ հարկ ադր աբ ար մե
արտ երկր ում, իս կ շատ եր ը պետք է բաց ա
X
կուս ացվ ած է այն համ ակ արգ եր ից, որ ոնք
հայտվեն նորովի։ Հավաքականորեն նրանք
տնօրինում են մեր կ յանքը. նա խորթացած
մեզ նաև թույլ են տալիս ուսում նասիրել, թե
մի երազող է, ում սովորաբար տեղադրում
ին չպ ես է սփյուռք ահ այ նկար իչն եր ի ստեղ
են ողբ երգ ակ ան հեր ոս ի, նահ ատ ակ ի կամ
ծագ ործ ակ ան պրակտ իկ ան բարդ ացն ում
un
արդ իո ւթ յան շրջ ան ի հայ արվ եստ ի մաս ին
Ե
պար ում: Ան դր ադ առն ալ ով սփյուռք ահ այ
պատկ եր աց ում ն եր ը, որ ոնք ձևավ որվ ում
Ն
նկարիչներին՝ նպատակ ունենք վերանայել
էին 1900-90-ականների ռուսական և ապա՝
այս ընկալում ները հայ արվեստի պատմու
Ո
us
Ր
առ ասպ ել ակ ան հեղ ափ ոխ ակ ան ի կաղ ա
Ղ
eu
Ը
.
m
Fo
R A E R D A S E L I
da tio
Քսաներորդ դարի միջազգային, գրաֆիկա
ղաք ակրթ ութ յունն եր ի, գաղ ափ ար ախ ոս ու
S
Արվ եստ ագ ետն եր ը դարերով եղ ել են քա
E
Սփյուռքահայ արվեստը և տարագրության երևակայությունը
Խորհրդային Հայաստանի կենտրոններում:
Ր
սույն արվ եստ ագ ետն եր ի մաս ին ոչ թե որ
նակ ան պատկ ան ել իո ւթ յան վրա հիմ նվ ած
Ե
պես պատմ ութ յան մեջ, իր ենց նախ աս ահ
«համահայկական» արվեստի սպեկուլ յատիվ
Ւ
մանված տեղից ու բննօրանից կտրված ճա
ձևակ երպ ում ը չէ. անհ աջ ող մի մոտ եց ում,
կատագրի «զոհերի», այլ որպես մտավորա
որ ը խոտ ան ել է սփյուռք ահ այ արվ եստ ը
կանն եր ի, որ ոնք՝ ին չպ ես նշում է Էդ ու արդ
պատմ ակ ան ացն ել ու ավ ել ի վաղ արվ ած
n jia
փորձերից շատերը: Ոճերի, թեմաների և հե
մշտ ապ ես շարժմ ան մեջ լին ով ու նայել ով
տաքրքրությունների մեծ բազմազանությունը
պայմ ան ակ ան ի տրամ աբ ան ութ յուն ից ան
վկայում է այս նկարիչներին միավորող որևէ հատուկ բնութագրի բացակայության մասին:
ավ ել ի համ ապ ատ ասխ ան վայր, քան Գա
Եվ այնուամենայնիվ, 1979-ին կազմակերպ
ֆէսճ եա ն արվ եստ ի կենտր ոն ը՝ Սփյուռք ի
ված «Ֆրանսահայ նկարչության մեկ դարը»
փոխ ակ երպ իչ ազդ եց ութ յան հաստ ատ ուն
ցուց ահ անդ ես ի կատ ալ ոգ ում, գալ եր իստ և
ապացույցը Հայաստանի մշակութային տի
բանաստեղծ Կարիկ Պասմաճեանը պնդում
րույթում։
էր, որ «այստ եղ ներկ այ ացվ ած արվ եստ ա
Տ
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
դին։ Այս նպատակի համար չի կարող լինել
Ր
es
Ր Ե
Սայիդը, ներկայացնում են փոփոխություն,
Ա
Ն
M
Ա
Այդ ուհ անդ երձ, մեր նպատ ակ ը էթն ո-կր ո
Ն
սը հ նարավորություն է ստեղծում մտածելու
Ո
Զ
թյան համատեքստում: Ներկա ցուցահանդե
1
n
Անհանգրվան երազներ
©
14
1. Edward Said, ‘Intellectual Exile: Expatriates and Marginals’, Grand Street, no.47, Autumn, 1993, էջ 124։
Diasporan-Armenian Art and the Imaginary of the Exile well known in Armenia and outside, while many
nations, yet their status within society has been
others must be discovered anew. Collectively,
transformed over the course of modernity. In
they also allow us to explore how the creative
our general understanding today, the artist is
practices of diasporan artists complicate
someone who stands at a remove, resisting,
notions of modern Armenian art, which were
negating, analyzing and reconstructing the
being formulated in Russian and then Soviet
reality in which we live. Speaking from a
Armenian centers, between the 1900-90s.
un
da tio
this process. Some of these perspectives are
agents of civilizations, ideologies and modern
position that is ‘elsewhere’, the artist is often
Our intention here is not, however, to make
that govern our lives: an estranged dreamer
a speculative case for a ‘pan-Armenian’ art
who is usually cast in the role of the tragic
based on ethno-religious belonging – an
hero, the martyr or the mythical revolutionary.
unfortunate approach that has sullied many of
By addressing artists working in the Armenian
the earlier attempts to historicize diasporan-
Diaspora, we aim to reassess these perceptions
Armenian art. The great diversity of styles,
in the context of Armenian art history. The
themes and concerns, testifies to a lack of any
present exhibition is an opportunity to think
specific, unifying characteristic between these
eu
m
Fo
willingly or forcibly dislocated from the systems
artists. And yet, in the catalogue of his 1979
off from their predestined place in history and
exhibition, A Century of French-Armenian
native communities – but as intellectuals who,
Painting, the gallerist-poet, Garig Basmadjian
to paraphrase Edward Said, represent change
claimed that
us
about such artists not as ‘victims’ of fate – cut
the artists presented here, who have been
purpose, no setting is more fitting than the
creating outside their mother country for the
Cafesjian Centre for the Arts – an enduring
last hundred years, despite the influences of
proof of Diaspora’s transformative impact
prevailing French schools of painting, continue
upon Armenia’s cultural landscape.
to speak one language. That language is
jia
n
beyond the logic of conventional. 1 For this
M
by being constantly on the move and looking
Selected from a private collection of
Armenian. The spiritual link with their roots is not severed.2
international, twentieth-century graphic art, the show brings together close to sixty works
To what degree we can make this assertion
created by Armenian artists living in different
when it comes to such perennially American
continents, states and artistic centers. It loosely
artists like Edward Avedisian is open to debate.
traces modern arts’ development throughout
He didn’t speak Armenian, was a follower of
the past century from the perspectives of
New York school of minimalist abstraction,
diasporan-Armenians who were integrated in
and had little to say about his ancestral
es
C af
©
For centuries, artists have served as vital
n
Unmoored Dreams
1. Edward Said, ‘Intellectual Exile: Expatriates and Marginals’, Grand Street, no.47, Autumn, 1993, p.124. 2. Garig Basmadjian, A Century of French-Armenian Painting (1879-1979), Galerie Gorky, Paris, 1979.
n da tio un Fo m eu us M n jia
Ֆրանսահայ արվեստագետների «Անի» միության 1930-ի ցուցահանդեսի մասնակիցներ,
es
որոնց շարքում էին այս ցուցադրությանը ներկայացված արվեստագետներ Էտկար Շահինը, Լեոն Մուրատօֆը, Արսէն Շապանեանը:
©
C af
Participants of the exhibition organized by the Union of French-Armenian artists "Ani" in 1930, which include some of the artists featured in this exhibition: Edgar Chahine, Leon Muradoff and Arsene Chabanian.
M
պահպանել և փոխանցել հակամարտություն
հանգեցնել կառուցողական ներգործության:
R A
ների ժամանակներում:
այս գեղ արվ եստ ակ ան իր ող ութ յունն եր ի
մող նմուշներում: Հայկ ակ ան մշակ ույթ ում ՝
D
միջմշակ ութ ային բնույթ ը: Ի տարբ եր ու
թղթի ու տպագրության հանդեպ ակնածան
N
թյուն «ազգ ային ի» ձևի փնտրտ ուքն եր ին
քը մարմ ն ավ որ ող այս գործ եր ը ցուց ում
խորհրդ ահ այ արվ եստ ում ՝ սփյուռք յան
են գրաֆ իկ ակ ան արվ եստ ի նկատմ ամբ
տեսլ ակ անն ամ որֆ է ու աղ երսվ ած շրջ ա
անս պառ հետ աքրքր ութ յուն ը Սփյուռք ում:
L
պատ ող աշխ արհ ին: Այն զետ եղ ում է հայ
Ցուցահանդեսից կարելի է եզրակացնել, որ
I
ին քն ութ յուն ը ժամ ան ակ ակ ից հանր ութ յուն
քսաներորդ դարի սփյուռքահայ նկարիչներն
X
ներ ին առ նչվ ող ավ ել ի մեծ խնդ իրն եր ի
իրենց հիմ նային ներդրում ն են ունեցել ար
տիր ույթ ում ՝ վերածելով այն համ ամ արդ
դի արվեստում հե՛ նց որպես վիմագրանկա
կային հ նչեղություն ունեցող ձայնի։ Տեսեք,
րիչն եր և պատկ եր ազ արդ ողն եր: Թղթ ի
օր ին ակ, թե ին չպ ես էր փար իզ աբն ակ հայ
հենքով արվեստը նաև իր դերն ուներ սփյուռ
Ե
հրատ ար ակվ ած իր ակն արկ ում քնն ադ ա
Ն
տում հայր են ակ ից մի եր իտ աս արդ ի, որ ը
լու փորձ եր ում: Հեշտ ութ յամբ փոխ ադրվ ող
Ղ
փար իզ յան սալ ոնն եր ից մեկ ում ցուց ադր ել
և (տպ ագ իր գործ եր ի դեպ ք ում) տար ա
Ո Զ
էր մանիֆեստով զինված ֆուտուրիստական
բաշխվող այս աշխատանքներն ենթադրում
մի գործ: Ալ յան աք ը համ ոզվ ած իր ապ աշտ
են բազմ աթ իվ գործ առ ույթն եր՝ որպ ես մա
քաղաքական բաժանում ներում տեղակայե
էր, մինչդեռ նկարիչը, որ ի վրա նա այդք ան
սունքն եր, հավ աք ած ոն եր, փոխ ան ակմ ան
անվ եր ապ ահ որ են հարձ ակվ ում էր, հավ ա
նշխարներ և հիշողության անոթներ: Այն ինչ
նաբ ար եր իտ աս արդ Երվ անդ Քոչ արն էր ՝
կարելի է բնորոշել իբրև անց յալ դարաշրջա
արվ եստ ում իր սեփ ակ ան գեղ արվ եստ ա
նի «սփ յուռք յան» տես ող ակ ան մշակ ույթ,
կան շ արժ ում ը ստեղծ ել ու հավ ակն ութ յուն
մեծամասամբ սերում է նմանատիպ արվես
Տ
Ա
Ր
jia
ուն եց ող թիֆլ իս եց ի ավ անգ արդ իստ ը: Այս
տից։ Տվ յալ ժառ անգ ութ յան շրջ ան ակն երն
բևեռ ացն ող բան ավ եճ ը պարզ ապ ես երկ ու
ու նշանակությունը դեռ կարոտ են պատշաճ
հայ նկարիչների պայ քար էր: Դա նաև արդի
գնահ ատ ակ ան ի, ինչ ին համ եստ որ են միտ
es
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
M
Ր
քահ այ ին քն ութ յունն աշխ արհ ագր ակ ան և
Ե
us
Ր
իմպրեսիոնիստ Հրանտ Ալ յանաքը՝ 1927-ին
Ա
eu
Ը
.
m
Fo
A S E
un
տացոլված է նաև մեր ցուցահանդեսը կազ
D
Տվ յ ա լ պ ար ագ այ ո ւ մ էակ ա ն է շ ե շտ ե լ
E
R
E
Ա յս համ ամ արդկ ային նշան առ ութ յունն ար
ակ ան ութ յան հին ու նոր մարտ իկն եր ի միջև
ված է նաև սույն նախագիծը։
էր: Նրանք ժամ ան ակ ակ ից արվ եստ ը մի ջազգայնորեն ձևավորող գործընթացներին
Հավաքումը և հիշողության ստեղծումը
լոկ կողքից հետևող արվեստագետներ չէին,
այլ՝ դրանց ուղղությունը սահմանող ակտիվ
Անցողիկ մշակութային համատեքստերում և
գործակալներ։ 16 Հետև աբ ար, տար ագր ու
գաղութներում ստեղծված արվեստի գործե
28
©
n
E
հատել մշակութային լուսանց քայնությունը և
da tio
թյան բաց աս ակ ան փորձ ը կար ող էր նաև
S
ք յան արվեստագետը մելամաղձորեն հետ է կանգնում, որպեսզի տեսնի թե ինչ կարելի է
16. Հրանտ Ալեանաք, «Նկարչական նոր հոսանքները», Մ. Չուհաճեան, Թ. Ազատեան (խմբ.), Ընդարձակ տարեցոյց, Տպագրութիւն Կիւթէմպէրկ Կ. Ն. Մագասճեան, Իսթանպուլ, 1927, էջ 219-233։
n da tio un Fo m eu us M n jia
Հայ մտավորականներ և արվեստագետներ Արշակ Չոպանեանի բանախոսությանը` նկարիչ
es
Զարեհ Մութաֆեանի արվեստանոցում, Փարիզ, 1944: Դասախոսությանը այլոց թվում ներկա էին նաև այս ցուցադրությանը ներկայացված արվեստագետներ Սոնյա Թօփալեան-
©
C af
Մարգարեանը և Բիւզանդ Թօփալեանը: Armenian artists and intellectuals at the lecture by Arshak Chopanian in the studio of artist Zareh Mutafian, Paris, 1944. Artists featured in this exhibition, such as Sonya Topalian-Margarian and Buzand Topalian were among this group as well.
others.
support and patience throughout the years has
This exhibition has been a similar journey, and
collecting follies and I dedicate this exhibition
I must express my deepest gratitude to my
to them.
co-curator Armen Yesayants, who so diligently
Vigen Galstyan (PhD)
un
championed the project to completion, and the
Curator, art historian, collector
es
jia
n
M
us
eu
m
Fo
Cafesjian Center for the Arts, for encouraging
n
and contemporary Armenian art. My parents’
da tio
the formation of new perspectives on historical
waters, in search of a brighter future with
been instrumental in giving full reign to my
C af
Š
a dreamer who navigates vast and turbulent
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
n
da tio
Կենսագրություններ
es
jia
n
M
us
eu
m
Fo
un
Biographies
Կենսագրությունների գլխավոր մատենագրական աղբյուրներն են հետևյալ հրատարակությունները.
©
C af
Onnig Avedissian, Peintres et Sculpteurs Armenien du 19eme Siecle a Nos Jours, Amis de la Culture Arménienne, Cairo, 1959 Դանիել Դզնունի, Հայ կերպարվեստագետներ (համառոտ բառարան), Լույս հրատարակչություն, Երևան, 1977 Շահեն Խաչատրյան, Ֆրանսահայ կերպարվեստ, Անահիտ, Երևան, 1991 The primary bibliographical references for the artist biographies are the following publications:
Onnig Avedissian, Peintres et Sculpteurs Armenien du 19eme Siecle a Nos Jours, Amis de la Culture Arménienne, Cairo, 1959 Daniel Dznuni, Hay Kerparvestagetner (hamarot bararan) [in Armenian], Luys publishing, Yerevan, 1977 Shahen Khachatryan, Fransahay Kerparvest [in Armenian], Anahit, Yerevan, 1991
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
M
affinity with minimalism – a movement that rid
D
To this end, Antreasian used simple geometrical
present his art within the diasporan-Armenian
shapes and structures like the grid, as seen
circles, as in the 1983 Fresno Arts Center
D
in the 1978 Project II lithograph. The artist
exhibition Five West Coast Artists of Armenian
complicated the ‘mathematical’ framework of
Ancestry and Antreasian’s last, life-time solo
his print by superimposing two slanted grids with
exhibition held at the Tufenkian Fine Arts in
irregular end-points. With the addition of color
2017. (VG)
X
Fo
E A S E
Bibliography
of both an ornament and architectural
Garo Antreasian and Clinton Adams, The
space. The playful spirit and spatial conflicts,
Tamarind Book of Lithography: Art &
constitute the essence of Antreasian’s style.
Techniques, Tamarind Lithography Workshop,
This trajectory of philosophical reconsideration
Albuquerque, 1971; Garo Antreasian and William
Ր
Peterson, Garo Z. Antreasian: Reflections on
prominent after the artist spent time in Turkey
Life and Art, UNM Press, Albuquerque, 2015
Տ
Ա
Ր
jia es
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
Ե
M
Ր
Ա
Զ
Ո
us
Ղ
Ն
of ‘ornamentalization’ would become more
Ե
eu
Ը
.
m
I
trace, the web of lines becomes reminiscent
E
L
un
establishment, Antreasian also made efforts to
R
presence as physical and formal phenomena.
N
R
Though fully integrated into the American art
A
the artwork of any meaning outside of its own
stripes and the soft texture of the lithographic
©
44
n
E
architecture.
da tio
studying medieval Islamic and Armenian
Antreasian’s mature works shared a strong
S
Typified by a rich arsenal of aesthetic devices,
Տ
Ա
Ր
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ո
n
Ն
jia
es
C af
©
46
Ւ
Ա
Զ
Ո
Ն
Ե
Ր
.
m
Ը
eu
Ղ
us
Ր
M
Ե
E
I
L
E
A
N
D
D
R
E
A
M
E
R
n
S
da tio
un
S
Fo
X
n da tio un Fo m eu us M n jia es
C af
©
«Անվերնագիր» (կոմպոզիցիա, կնոջ ֆիգուր), 1985 Թուղթ, ակվատինտ
«Կերպար բազմանկ յան մեջ», 1984 Թուղթ, ակվատինտ, դրոշմում
«Պուլի 1», 1985 Թուղթ, ակվատինտ, դրոշմում
Untitled (composition with a female figure), 1985 Aquatint, paper
A Personage Within a Polygon, 1984 Aquatint, stamping, paper
Puli 1, 1985 Aquatint, stamping, paper
M
n
E
Peter McGough, I’ve Seen the Future and I’m Not
քում է նկարչի լեգենդար հայրենակից և վաղ
Going: The Art Scene and Downtown New York
շրջ ան ի հեղ ին ակ ութ յունն եր ից մեկ ի՝ Արշ իլ
in the 1980s, Knopf Doubleday, 2019, pp.92-94;
Գորկու կ յանքի շառավղին: (ՎԳ)
Roberta Smith, ‘Edward Avedisian, 71, Artist Who
R A E R
da tio
Գրականություն
ծական վիճակի մեջ ընկղմումը, արձագան
S
կան, ին քն ահ որ ինվ ածք ային ստեղծ ագ որ
D
Painted Bold and Bright’, The New York Times,
post-war era, Edward Avedisian’s name is
critic Roberta Smith, ‘combined Minimalism’s
rarely mentioned in the context of ‘diasporan-
rigor, Pop’s exuberance and the saturated
Armenian’ art despite, or perhaps because of
tones of Color Field painting’. Reflecting the
Ը
L
This was a synthetic style that, according to art
this artist’s role in the emergence of Color-
anarchic sensibilities of the Pop-Art movement
Field abstraction.
while aligning itself with the philosophical
eu
.
m
E
X
I
Among the American-Armenian artists of the
Ր
Fo
A
1936 Lowell MA, USA – 2007 Philmont NY, USA
E
Edward Avedisian
S
N
D
un
August 23, 2007, p.13
contemporary art institutions alike, with both
Զ
1950s, becoming one of the many emerging
Whitney and The Metropolitan museums
Ա
artists who were trying to expand the declining
acquiring his paintings for their collections.
vocabulary of Abstract Expressionism.
Soon, however, the artist retracted from the
Sometime in the early 1960s, Avedisian started
tightly regimented structure of these series.
Ւ
painting a series of simple circular shapes
He also began producing lithographic prints,
within large rectangles of flat color. Traces of
which compelled him to explore more complex
brushwork and gesture disappeared entirely,
ways through which color could operate as
n jia
proved to be a success with collectors and
space. Tide Light dates from this period, in
the colors and the space of the canvas. Thus,
which the artist used similarly-toned stripes
optical dynamics defined the painting’s
to produce quivering landscapes of color rays.
es
leaving only the pure relationships between
structure, which became multilateral and
These images are imbued with transcendental
without an anchoring point. The effect was
and cosmic associations that Avedisian – like
decorative, playful and coolly cerebral at the
many others of his generation – sought under
same time.
the influence of chemical drugs.
Տ
Ա
Ր
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ե
M
Ր
us
Ն Ղ Ո
Avedisian made his way to New York in the
Ո
Ե
aspirations of Minimalism, Avedisian’s work
Educated at the Boston Art Museum School,
©
50
«Մակընթացության լույս», 1967 Թուղթ, գունավոր վիմատպություն Tide Light, 1967 Color lithograph, paper
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
E
movement, echoes and sound waves.
M
Genocide – people who were trying to rebuild
Barsoumian’s shapes seem to alternatively
their broken lives. This traumatic narrative
melt or swell up, perpetually on the brink
has left its trace on Barsoumian’s lyrical art.
of either disintegration or becoming. All of
After graduating from school, he studied
these flowing forms are connected to each
design before moving to Paris in 1966 to take
other with delicate lines that transform the
D
up fine arts at the École des Beaux-Arts. It
whole composition into a pulsating organism.
was in the workshops of this institution that
A metaphorical musical score, the image also
the artist became closely acquainted with the
suggests allegorical allusions of wandering,
color aquatint technique, a medium he would
dispersal and connectedness։ a condition that
use to great effect in large abstract prints that
Barsoumian often indicates in his Armenian
evoke both musical and natural landscapes.
titles, as in the folio Avaz (Sand).
L’Amour de la Partition is from a series of
Aesthetically elegant and imbued with poetic
engravings that Barsoumian produced for the
power, Barsoumian’s non-figurative prints
fine art publisher Jacqueline de Champvallins,
mediate between the conceptual imperatives
un
of Western abstraction and the symbolic import
Ե
collaborated since the end of the 1960s. Like
of ‘Oriental’ decorative art. His arabesque-like
Ն
his 1970 folio Concert Imaginaire, this print
etchings reframe ornamentation as a return to
Ղ
is also associated with a musical subject. The
the spiritualist roots of abstraction espoused by
Ո Զ
combined use of agitated lines and morphing
Wassily Kandinsky, while invoking a continuing
Ա
shapes arranged in a cascading manner
dialogue with the legacy of ancient and medieval
produces an image redolent not so much of
art from the Middle East. (VG)
jia es
Տ
Ա
Ր
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
Ե
M
us
Ր
with whom the artist has frequently
Ր
eu
Ը
.
m
Fo
R A E R D A S E L I X E
da tio
concrete matter, but of sensory phenomena:
filled with recent survivors of the Armenian
S
The city of Hratchya’s childhood, Aleppo, was
N
B. 1939 Aleppo, Syria. Lives and works in Paris, France
n
Hratchya Najar Barsoumian
©
58
«Մի երաժշտական պարտիտուրայի սերը», 1987 Թուղթ, ակվատինտ L’Amour d’une Partition, 1987 Aquatint, paper
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
ներով և ռոբոտային կերպարներով բնակեց
տակ ան դավ ան անքն եր ից՝ դեպի ժամ ան ա
ված, դասական շենքերի, գործարանների ու
կակից արվեստի ավելի քաղաքականացված
երկաթգծերի մի ավերյալ աշխարհ: Առլեկինն
ձևերը: Այս տեսանկ յունից կարելի է պնդել,
այդ էա կներ ից մեկն է, ով մարմ ն ավ որ ում
որ Գառզուն՝ հետ-արդիականության առաջին
է ին քն ահ ոշ ոտմ ան մեջ ըն կղմվ ած անհ ոգ ի
մունետիկներից էր եվրոպական մշակույթում,
ու բեկ անվ ած հաս ար ակ ութ յուն ը։ Այս հա
ինչպես նաև՝ հետ-ցեղասպանության տրավ
կամ ոդ եռն իստ ակ ան ու մել ամ աղձ ոտ դիր
մայի կարևորագույն մեկնաբանողներից մեկը
քոր ոշ ում ն արտ աց ոլվ ած էր նաև Գառզու ի
20-րդ դարի արվեստում: (ՎԳ)
un
Fo
հատկություններում: Ոստայնատիպ սև գծե րից կազմված նրա կմախքային ֆիգուրներն
Գրականություն
ու կառ ույցն եր ը՝ ար ևմտ յան դաս ակ ան ու
Onnig Avedissian, էջ 263-268; Դանիել Դզնու նի, էջ 113-114; Շահեն Խաչատրյան, էջ 80-85;
միաձ ուլ ում ն են: Չնայ ած կապ իտ ալ իստ ա
Florent Fels, Carzou, Pierre Cailler, Geneve,
կան հասարակության հակամարդկայնության
1959; Վահան Հարությունյան, Գառզու. նկա
eu
m
ավ անգ արդ արվ եստ ից բխող մաս նիկներ ի
րիչն ու ժամանակը, Սովետական գրող, Երևան,
տրանսցենդենտալ միստիցիզմին, Գառզուի
1987
us
նրա քնն ադ ատ ութ յուն ը հաճ ախ հար ում է
Jean Carzou (Karnig Zouloumian)
M
1907 Aleppo, Syria – 2000 Périgueux, France
Few artists from the Armenian diaspora
allegorical ideas outside of the constraints of
have received such widespread international
socialist-realism.
n
acclaim as Jean Carzou. Much like Arshile
jia
Gorky, Carzou’s oeuvre also had a profound
A witness to the after-effects of the Armenian
impact on the development of modernist
Genocide in the refugee camps of Aleppo,
art in Soviet Armenia. Already a well-known
Carzou was a typical offspring of diasporan
name in Paris, his work began to circulate
reality. Moving to Cairo as a teenager, he
in the Soviet-Armenian press from the
received his secondary education at the
late 1950s onwards, leading to a major
Kalousdian Seminary, before entering the
retrospective in Yerevan, in 1966. This,
École Special d’Architecture in Paris with
and subsequent shows, would have a lasting
scholarship from the Yeghiayan Foundation.
influence, inspiring a younger generation of
In the early stages of his career, Zouloumian
Armenian artists to explore metaphysical and
drew caricatures for French-Armenian
es
n
հաս որ են շեղվ ում են մոդ եռն իզմ ի պուր իս
da tio
աշխ ատ անքն եր ը, այդ ուհ անդ երձ, կանխա
րից Գառզ ուն բաց ահ այտ ում է ու րվ ակ ան
ստեղծ ագ ործ ութ յան ոճ ակ ան առ անձն ա
C af
©
Ապագայի ինչ-որ կետում գտնվող հեռանկա
Տ
Ա
Ր
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ո
n
Ն
jia
es
C af
©
68
Ւ
Ա
Զ
Ո
Ն
Ե
Ր
.
m
Ը
eu
Ղ
us
Ր
M
Ե
E
I
L
E
A
N
D
D
R
E
A
M
E
R
n
S
da tio
un
S
Fo
X
M
ներքո «մաշված» անհատի: Հյուծված և ան
ծագործության առաքելությունը փոխըմբռն
հաղ որդ այս կնոջ դիմ ագծ եր ը սոսկ ալ ի են
ման կամըրջ ի ստեղծ ում ն էր ՝ դեպի իր ժո
R
իր ենց կմախք ային տեսք ով: Նրա սրած այր
ղովրդի պես ոտնահարված ազգերի փորձա
D
ար ծվ աք իթ ը և գլխ աշ որ ն ակն արկ ում են
ռությունները: Նկարչությունը նաև միջոց էր
պատկ երվ ող ի հայկակ ան ին քն ութ յան մա
այդ կորսված ճակատագրերն ու պատում ները
D
սին: Հավանական է, որ Ժանսէմը նկատել էր
միախմբելու «Ժանսէմյան ընտանիքում»՝ հա
N
կնոջ ը եկ եղ եց ակ ան ին չ-որ ար ար ող ութ յան
սար ակ ութ յան թշվ առն եր ի ընդ արձ ակ մի
ժամանակ, որտեղ նա հաճախ գտնում էր իր
պատկերասրահում: Արվեստի դարմանող ուժի
բնորդներին:
այս տեսլականն է, որ հակադրում է Ժանսէմի
un
Fo
R A E A S E X
ջատական հռետորաբանությանը։ (ՎԳ)
Ֆրանս իս Գրուբ եր ի նման «նոր ռեալիզմի»
ներկ այ աց ուց իչն եր ի ազդ եց ութ յան ներք ո՝
Գրականություն
Ժանսէմը ներարկում էր իր արվեստը սոցիա
Onnig Avedissian, էջ 277-278; Դանիել Դզնունի,
Ր
էջ 189-190; Շահեն Խաչատրյան, էջ 69-100;
Ե
րը», ինչպես և պատմական ու կրոնական թե
Գրիգոր Քյոսլ յան «Ժանսէմ», Յառաջ. միտք և
մաներով իր կտավներից շատերը՝ հարուցում
արուեստ, 1977, սեպտեմբերի 11, էջ 1-2
Jean Jansem (Hovhannes Semerdjian) of widespread public admiration that only a
However, misery also belongs to everyone. It
few twentieth-century artists – Armenian or
is rare to see individuals who have never been
otherwise – have achieved. A chronicler of
miserable at some point in their lives.'
the downtrodden and the rejected, Jansem
jia
Jansem, 1977
remained committed to his primary subject despite this international acclaim. The populist
The artist expressed these sentiments at a
appeal of his work stemmed in part from the
time when his work was garnering the kind
sentiment-laden concerns of even the most
Տ
Ա
Ր
C af
es
Ր Ե Ն Ր Ի Գ
n
'The misery of the Armenians was also mine.
Ն
Ւ
M
1920 Selez, Turkey – 2013 Paris, France
Ո
Ե
Ր
Ա
Զ
Ո
us
Ղ
լական օրակարգերով։ «Ծեր կնոջ դիմանկա
Ն
eu
Ը
.
m
I
կեսի արևմտյան մշակույթի օտարացած ու ան
տեսլականը պատերազմական տարիներին՝
E
L
ստեղծագործությունը 20-րդ դարի երկրորդ Ձ և ավ ո ր ել ո վ ի ր ա ր վ ե ս տ ա գ ի տ ա կ ա ն
Ա
n
E
թյամբ: Նկարիչը հավատում էր, որ իր ստեղ
da tio
է ցավն ու տառ ապ անք ն ան ող ոք ճշգրտ ու
S
չոր ու բծախ առն այս օֆ որտ ը պատկ եր ում է ժամանակի, գուցե ողբերգության ճ նշման
©
84
«Ծեր կնոջ գլուխ», 1964 Թուղթ, օֆորտ, չոր ասեղ Head of an Old Woman, 1964 Drypoint etching, paper
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
կամ ընկնում է կապույտի մեջ ընկղմված նն
թության հեռանկարը, բայց և` փոփոխության
ջասենյակում, որտեղ «ներխուժել» են հանե
ու էվոլ յուցիայի խոստումը նույնպես: (ԱԵ)
լուկային գունավոր կետիկներ ու շրջաններ: Գրականություն
տական հիմքը վերացական և խորհրդանշա
Շահեն Խաչատրյան, էջ 125; Neery Melkonian,
կան բաղադրիչներով: Նկարի անհավասա
‘Memories of Mesopotamia: Ancient, Modern
րակշիռ տարածությունը թվում է ժամանակի
Cultures Collide in Ardash’s Art’, Armenian
ընկ ալ ել ի սահմ անն եր ից դուրս ու փոխ ա
International Magazine, May 1991, էջ 48-49
Fo
m
1941 Mosul, Iraq – 1999 Paris, France
un
Կակաֆեանն այստեղ էլ համեմում է ռեալիս
Ardash Kakafian
Nationalism in the 1960s. Dissatisfied with
eu
An important representative of modernist art in Iraq, Ardash Kakafian was born to Armenian
the dictatorial regime in his home country,
parents who were survivors of the Genocide.
the artist moved around the Middle East and
Orphaned at the age of two, he would become
Europe, prior to settling in California.
us
a radical figure in the context of Arab and
Kakafian’s distressed, parentless childhood
a creative path that was unapologetically
influenced his entire life. The yearning
individualistic and politically provocative at
for a maternal figure and happy memories
the same time. He was raised in a period when
were reflected in the artist's sensual works
Iraq was undergoing a cultural renaissance,
that invoke a magic-realist space, where
and Kakafian’s artistic ambitions would bring
mythology meets mundane phenomena.
him to France in the late 1950s to study
Kakafian explored these profoundly personal
n
M
diasporan-Armenian art worlds, carving
visions through diverse techniques and
Paris. He graduated with a degree in fine arts
hybrid styles that drew on Chinese inkwork,
instead and returned to Iraq to take part in
German Expressionism, Cubism, miniature
jia
architecture at the École des Beaux-Arts in
the emerging avant-garde scene. The activities
painting and the archaic art of Mesopotamia.
of these intellectually progressive collectives,
This multifarious aesthetic was underpinned
such as The Baghdad Modern Art Group,
by Kakafian’s critical regard of ‘Oriental’
founded in the 1950s, were highly politicized
and especially Armenian culture, making
and prompted Kakafian to create a number
him an ‘explorer of a self-diaspora’, as
of propaganda posters during the rise of Arab
described by his close friend, the celebrated
es
n
այս վիճակը նշանավորում է քաոսի և շփո
da tio
կերպման շեմին կանգնած։ Անկայունության
ձեռքեր ունի, իսկ նրա մարմինը սավառնում
Ին չպ ես իր բոլ որ գործ եր ում առհ աս ար ակ,
C af
©
անհ ամ աչ ափ մեծ, կարծ ես մեծ ահ աս ակ ի
Տ
Ա
Ր
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ո
n
Ն
jia
es
C af
©
92
Ւ
Ա
Զ
Ո
Ն
Ե
Ր
.
m
Ը
eu
Ղ
us
Ր
M
Ե
E
I
L
E
A
N
D
D
R
E
A
M
E
R
n
S
da tio
un
S
Fo
X
Վահէ Հեքիմեան 1914 Օրդու, Օսմանյան կայսրություն – 1997 Փարիզ, Ֆրանսիա
ված հող ը, ժայռ եր ի քարք ար ոտ ծալք եր ը և
տանդն ուպ ոլս ի որբ ան ոցն եր ում, նախք ան
գետերի մթագնած խորքերը:
da tio
բնության նյութական զգացողությունը. այր
կորցրած Վահէ Հեքիմեանը մեծացել է Կոս Ֆրանս իա տեղ ափ ոխվ ել ը։ 1928-ին հաս
Հ եք իմ եան ի խորհրդ ալ ից վերն ագր եր կրող
է արվեստի դասընթացների՝ միաժամանակ
պատկերները («Աքսոր», «Անսահման ուղի»,
աշխատելով որպես կոմերցիոն լուսանկարիչ։
«Հ այկ ակ ան եր գ» և այլն) հաճ ախ արծ ար
Հայրենական պատերազմի տարիներին նա
ծում են նկարագրությունից կամ պատումից
ծառայել է ֆրանսիական բանակում և շուրջ
անդ ին գտնվ ող երև ույթն եր: Էո ւթ են ակ ան
հինգ տարի անցկացրել է գերմանական բան
փնտրտ ուքն այդ վեր աց ակ ան գործ եր ում
տում։ Երկար ապաքինումից հետո՝ 1953-ին,
նրա ստեղծագործություններին հաղորդում
Հեքիմեանն ուշ մասնագիտական անցում է
է սիմվ ոլ իստ ակ ան, մետ աֆ իզ իկ հատկ ու
կատարել դեպի գեղանկարչություն։ Իր առա
թյունն եր: Այդ առ ում ով, Հեք իմ եան ը որ ո
ջին իսկ ցուցադրված աշխատանքները ներ
շակ իոր են շեղվ ում է 1960-80-ակ ան եր ի
կայացնում են նրան, որպես տաշիստական
եվրո-ամերիկ յան վերացական նկարչության
ոճի՝ մռայլ ու խորունկ վերացական նկարների
տենդենցներից, որոնք մեծամասամբ կենտ
համարձակ վարպետի։
րոնացած էին արվեստագետի ներաշխարհի,
eu
m
Fo
un
տատվելով Փարիզում, նկարիչը մասնակցել
կամ էլ գեղանկարի՝ որպես ինքնավար տի
Հանդիսանալով եվրոպական (առաջին հեր
րույթի, վերլուծական կազմաքանդման վրա:
թին՝ ֆրանս իակ ան) պատ ասխ ան ն ամ ե
Հ եք իմ եան ը մեծ ամ աս ամբ անջ ատ է եղ ել
տաշիզմը զարգացավ որպես «Art Informel»
ֆրանսահ այ մշակ ութ ային շրջ անակն եր ից,
us
րիկ յան աբ ստր ակտ էք սպր ես իոն իզմ ին,
որ ոնք առ անձն ապ ես ուշ ադր ություն չեն
կան աբ ստր ակտ արվ եստ ի այս ձևաչափը,
դարձրել իր արվեստին: Այդուհանդերձ, ար
շեշտադրում էր արվեստագետի ներաշխար
վեստագետն այցելել է Խորհրդային Հայաս
հը՝ ժեստային և հոսուն բծանկարի միջոցով։
տան 1983-ին՝ պետական պատկերասրահին
Սակայն Հեքիմեանի կտավներն ու գծանկար
նվիրաբերելով իր ստեղծագործությունների
ները գործադրում են ոչ այնքան ժեստային
մի մեծ հավաքածու: (ՎԳ)
jia
n
M
ուղղության ճյուղավորում։ Ոչ երկրաչափա
տեխն իկ ան, որք ան շերտ եր ի ու տեքստ ու րան եր ի խաղ ը։ Նրա յուղ ան երկ ու անգ ամ թան աք ով արվ ած գործ եր ի խիտ և թանձր
Գրականություն
մակերեսները՝ ինչպես այս ցուցադրությանը
Դանիել Դզնունի, էջ 264-265; Շահեն Խաչատ
ներկայացված ցուցանմուշում, վերհանում են
րյան, էջ 92-93
es
C af
©
Ցեղ ասպ ան ութ յան ժամ ան ակ ծնողն եր ին
n
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
լիզացված է, նկարիչն այն քողարկում է թա
շում իր տատուն, ով վճռորոշ ազդեցություն
փանցիկ հանդերձ հիշեցնող գծերի և բծերի
է ունեցել նրա անհատականության ձևավոր
շղարշ ով: Երկ ու կերպ արն եր ը ձուլվ ում են
ման վրա՝ դեռահասության տարիներին:
իր ենց միջ ավ այր ին ու աս ես կեն ակց ում են
թաքցնում է, քան ի ցույց է դնում ՝ ճիշտ ինչ
տիպ «Տ արփ ուհ ին» ոչ բնոոշ մոտ իվ է իր
պես կնոջ շիտակ, սակայն անթափանց հա
un
Նմ ան համ ատ եքստ ում Նոր իկ եան ի վիմ ա
յաց քը: Նորիկեանը թեման նաև օգտագոր ծում է մոդեռնիստական և «Արևել յան» գեղա
որ ը ներհ ատ ուկ էր Նոր իկ եան ի արվ եստ ին
գիտության զուգահեռներին անդրադառնալու
աղ երսվ ող ֆրանս իակ ան «մ իզ եր աբ իլ իզ
նպատակով: Նկարի հարթ, երկչափ տարա
մին»։ Կար նաև այն հանգամանքը, որ «հայե
ծությունը և գերդեկորատիվ գունապնակը հղ
Fo
ստեղծագործության համար։ Էրոտիկ պատ կեր ը հակ աս ում է այն լրջ ախ ոհ ութ յան ը,
վում են թե՛ Մատիսին, թե՛ իսլամական ման
փաստում է նկարիչը։ Այնուամենայնիվ՝ նկա
րանկարչությանը՝ ներքաշելով այդ երկուսին
րի առաջնամասում պատկերված ֆեսով երի
փոխլր ացն ող եր կխ ոս ութ յան մեջ: Տարբ եր
տասարդ տղամարդը, և վերնագիրն ինքնին
մշակութային ընկալում ներ շաղկապելու այս
eu
m
րը մերկ եր չեն գնում», ին չպ ես կատ ակ ով
պազորոշ ցուցում են, որ այս առեղծվածային
միտ ում ը հատկ անշ ակ ան է մի նկարչ ի, որ ի
տեսարանը նույնպես ծայառում է արևել յան
ին քն ութ յուն ը բոլ որ վել է հայկ ակ ան, լիբ ա
մշակույթի մասին խորհում ներին: Հարճի թե
նանյան և ֆրանսիական ակունքներից: (ԱԵ)
us
ման մերկապատկերի ենթաժանր է, որն ան
Գրականություն
դեռնիզմի համատեղ զարգացմանը՝ արևմը-
Cesar Nammour, Norikian: Portrait of the
տ աեվր ոպ ակ ան արվ եստ ում: Նոր իկ եա նն
Artist, Fine Arts Publishing, Beirut, 2007; Hratch
M
խզելիորեն կապված է օրիենտալիզմի և մո
Tchilingarian, ‘Witness of His Time’, Armenian International Magazine, Vol. 11, No. 3, March
կրթվ ած միջ ին-ար ևելց ի նկար իչ: Թեպ ետ
2000, pp. 62-64
jia
n
այստեղ առաջարկում է թեմայի իր անհատա կան մեկնաբանությունը՝ որպես Եվրոպայում
es
n
հուզմունքով նշում է Նորիկեանն ու նաև հի
da tio
մերկ կնոջ դիրքը բացահայտորեն սեքսուա
մի հանելուկային տիրույթում, որն ավելի շատ
C af
©
բերություններից. «Մայրս պաշտելի կին էր»,
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
Հերան Շաբան (Հերանտ Շապանեան)
E
Շաբ ան ը նույնպ ես ստիպվ ած էր արտ ադր ել
րին եր ի փար իզ յան արվ եստ ի դաշտ ի ներք ին
եկամուտ ունենալու համար։ Ցուցահանդեսում
հակասություններից շատերը։ Սադրող, էրոտիկ
ընդգրկված նրա երեք գործերը հարուցում են
R A
որով Շաբանը աղերսվում է եվրոպական արդի
էր որպես գեղատեսիլ, ծովափնյա բնանկարնե
արվեստի սոցիալ-ռեալ իստական հոսանքներին։
Միաժամանակ, դրանք ներկայացնում են նկար չի տեխն իկ ակ ան հմտ ութ յունն եր ի և ոճ ակ ան
ձկնորսական նավահանգիստների իմպրեսիո
մոտեցում ների բազմազանությունը։ Օգտվելով
նիստական տեսարաններից, դեպի փարիզ յան
կուբիզմի և էքսպրեսիոնիզմի լեքսիկոնից, Շա
կ յանքը ներկայացնող՝ գրեթե գրոտեսակային
բանը, այդուհանդերձ, երբեք չէր հրաժարվում
պատկերավորում ներ։ Երանգների այս տեսակ
իր գործերի պատմողական ներուժից։ Զգ ալ ի հաջ ող ութ յան հասն ել ով ֆրանսիաց ի
տաքրքրված, սակայն շուկայական քմահաճույ ք
նկարիչների սալոնում, Շաբանը նաև անդամակ
ներից առկախված արվեստագետի։
ցել է ֆրանս ահ այ արվեստ ագ ետն եր ի «Ան ի»
S E L I
eu
m
քաոսային ժամանակների խորշելի կողմերով հե
Ը
.
E
X
տատանում ները, որակում են Շաբանին իբրև իր
Fo
D
Նրա ստեղծագործությունը կտրուկ շեղվում էր
A
րում մասնագիտացած օֆորտիստ և ջրանկարիչ։
N
un
նկարչի քաղաքականորեն զգայուն տեսլականը,
պատկերների այս հեղինակը, առավել հայտնի
E R
մերկանկարների և բանվոր դասակարգի դժգույն
D
da tio
ցել էր իր միջազգային հեղինակությունը, և որը
թյուն ը բնոր ոշ ում է միջ-պատ եր ազմ յան տա
S
Հերան Շաբանի բազմակողմանի գործունեու-
M
1887 Էրզրում, Օսմանյան կայսրություն – 1939 Նանտ, Ֆրանսիա
Ն
Շաբանն ականատես է եղել թե՛ իր ժողովրդի
վեստագետն էր 1920-ին Ժնևում կայացած արդի
Ղ
տառապանքներին, թե՛ իր հոր՝ համբավավոր
արվեստի խոշոր միջազգային ցուցադրությանը։
Զ
ծովանկարիչ և նատյուրմորտի վարպետ Արսէն
1929-ի «Paris-Soir» թերթում հրատարակված
Շապ ան եան ի համ առ հավ ակն ութ յունն եր ին։
հարց ազր ույց ից կար ել ի է ենթ ադր ել, որ նա
1894-ին Աբդուլ Համիդ II-ի կազմակերպած ջար
բիրտ բնավորության տեր մարդ էր, իսկ ըստ Օն
դերի շեմին, ընտանիքի հետ Փարիզ տեղափոխ
նիկ Ավետիսեանի՝ Շաբանը հակված էր դեպրե
վելուց հետո, Շաբանը ճարտարապետություն
սիայի բռնկում ն երի, որոնք ի վերջո հասցրեցին
է ուսանել Գեղեցիկ արվեստների դպրոցում և
նրա ինքնասպանությանը՝ Ֆրանսիայի Նանտ
այցելել է նշանավոր ակադեմիական նկարիչ
քաղաքում։
jia
Ֆերնան Կորմոնի արվեստանոցի դասընթաց Շաբանի՝ մտավորականորեն ճկուն և գեղագիտո
հոր մոտ, վերջինիս արվեստանոցում ՝ նախքան
րեն բազմաշերտ ժառանգությունը հոդավորում է
es
ներին։ Հավանական է, որ Հերանն աշխատել է
հայ արդի գեղանկարչության անցումը 19-րդ դարի վերջի իր կազմավորման շրջանից, դեպի սփյուռ հավակնությունները՝ 1920-ականներին։ (ՎԳ)
ձերբազատվելու մղումը ակնհայտ է ոչ միայն Շաբանի եվրոպամետ անվանափոխումից, այլև նկարչի ստեղծագործական ուղղվածությունից
Գրականություն
դեպի Փարիզ յան բարերի, հասարակաց տների
Onnig Avedissian, էջ 85; Դանիել Դզնունի, էջ 369;
ու գաղթական բանվորների գարշ սանդրամետը։
Շահեն Խաչատրյան, էջ 23; Garig Basmadjian, A
Դա հակադրույթն էր այն տեսակ «բարեհաճո»
Century of French-Armenian Painting (1879-1979),
արվ եստ ի, որ ով Արս էն Շապ ան եան ը կառ ու
Gorky Gallery, Paris, 1979
C af Ր
քահայ արվեստագետների ավանգարդիստական
Ա
Ակ ան ավ որ Շապ ան եա ն ավ ագ ի ստվ եր ից
Տ
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
M
Ր
տանը պաշտոնապես ներկայացնող միակ ար
Ե
Ո
us
Ե
Էրզր ում ի հայկ ակ ան համ այնք ում մեծ ացած
Ա
Ր
միությանը։ Հետաքրքրական է, որ նա Հայաս
Փարիզի արվեստաբեմ ներխուժելը։
©
134
n
n da tio un Fo m eu us M n jia es
C af
©
«Փարիզյան սրճարան», 1930-ականներ Թուղթ, օֆորտ
«Ձկնորսը նավահանգստում», 1920-30-ականներ Թուղթ, օֆորտ
Parisian Café, 1930s Etching, paper
Fisherman in the Port, 1920-30s Etching, paper
n da tio un Fo m eu us M n jia es
C af
©
«Ծեր մուրացկան կինը եկեղեցում», Ճապոնական թուղթ, օֆորտ, չոր ասեղ
«Աղջիկներն ու կավատը» Թուղթ, օֆորտ, չոր ասեղ
Old Beggar Woman in a Church, Drypoint etching, Japon paper
The Girls and The Pimp, Drypoint etching, paper
Արսէն Շապանեան
E
ու Ժան-Պոլ Լորենի մոտ, Շապանեանը ձևա
կարների հեղինակ, իր ստեղծագործությամբ
վորվեց որպես բազմաժանր նկարիչ, որի գոր
ներկայացնում է եվրոպական արվեստի մի
ծեր ում ակ ադ եմ իակ ան գեղանկ արչ ութ յան
R
էր «ակ ադ եմ իակ ան» ոճ ի կարգ ավ իճ ակի:
էին իմպրեսիոնիզմի արդիականության հետ:
D
Նրա աշխատանքները նաև փաստում են այս
Այդ ոճ ն իր եկրպագուներին գտավ Եվրոպա
N
ուղղության միջազգայնացման ու 20-րդ դա
յում, ԱՄ Ն-ու մ և անգ ամ Եգ իպտ ոս ում, որ
րասկզբին՝ տպագրական գրաֆիկայի միջո
տեղ Շապանեանը կազմակերպել է մի շարք
ցով, դրա ապրանքայնացման մասին։
անհատական ցուցահանդեսներ։
I
Շապանեանի ստեղծագործական կայացումը՝
Թեև նա հիմ ն ակ ան ում հայտն ի էր Ֆրան
Օսմ ան յան կայսր ութ յան, Եվր ոպ այի և Ռու
սիայի և Ան գլ իա յի ծով ափն յա տես ար ան
սաստանի նրա դեգերում ների միջև, երկար
ներ ի իր բնապ ատկ երն եր ով, Շապ ան եան ը
տարիներ տևեց: Փոքր հասակում նա ընդուն
նաև նատյուրմորտի գերազանց վարպետ էր:
վել է Մխիթ ար եան միաբ ան ութ յան կողմ ից
«Սպիտակ վարդերը» նկարչի ոճական մոտե ցում ների հիանալի օրինակ է՝ միագույն հարթ
Ե
վարժ ար ան ը, ու ր ուս ան ել է 1874-83 թվա
ֆոնին ծաղիկների կենտրոնադիր կոմպոզի
Ն
կաններին: Շապանեանի նկարչության առա
ցիայով: Շապանեանը հմտորեն աշխատաց
Ղ
ջին ուսուցիչը եղել է իտալացի ակադեմիկոս
նում է իր սիրելի պաստելային տեխնիկան,
Զ
Անտոնիո Պաոլետին, ով մինչ այդ դասավան
առ աջ ացն ել ով աչ ք շոյող թավ շ անմ ան մթ
Ա
դել էր այլ հայ նկարիչների՝ այդ թվում Էտ
նոլորտ: Ցուցադրելով երփնագրի իր բացա
Ր
կար Շահինին և Շառլ Ադամեանին: Ծննդա
ռիկ ունակություններր, նա օգտվում է ներկի
վայր վեր ադ առն ալ ուց հետ ո, Շապ ան եա նն
ընդ ամ են ը մի քան ի բծեր ից՝ ծաղկ ամ ան ի
աշխ ատ ում էր վարչ ակ ան պաշտ ոնն եր ում
ջուր ը և վարդ ի նուրբ թաղ անթ ը խաբկ ան
մինչ 1891-ին՝ որպես առևտրային բանկի աշ
քային ճշգրտ ութ յամբ փոխ անց ելու համար:
խատ ակ ից, Բաթ ում տեղ ափ ոխվ ել ը: Նույն
Այս տեխնիկական ճարտարությունը, ինչպես
Տ
Ա
Ր
©
144
jia
այդ տար ի նա Թեոդ ոս իայ ում այց ել ում է
և բնության վաղանցիկ հմայ քի պոետիկ ուժը
ծովանկարչության իշխող նահապետին՝ Հով
որսալու ձիրքը, ամրագրեցին Շապանեանի
հանն ես Այվ ազ ովսկ ուն, ով քաջ ալ եր ում է
կայուն ներկայությունը Փարիզ յան սալոննե
es
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
M
Ո
us
Ր
տնօրինվող Վենիտիկի Մուրադ Ռաֆայելեան
Ե
eu
Ը
.
m
Fo
A S E L
un
D
թյան առ եղծվ ած այն ութ յուն ը շաղկ ապվ ում
X
A
կառուցողականությունն ու խոհրդապաշտու
յակ ան ացվ ած տես ող ակ ան ձև էր ու հասել
E R
շրջան, երբ իմպրեսիոնիզմ ն արդեն մասսա
E
da tio
շարունակելով կրթությունը Գուստավ Մորոյի
բեր եց որպ ես իմ պր ես իոն իստ ակ ան բնան
S
Արսէն Շապանեանը, ով զգալի համբավ ձեռք
M
1864 Էրզրում, Օսմանյան կայսրություն – 1949 Փարիզ, Ֆրանսիա
n
Շապանեանին հետամուտ լինել արվեստա
ի շքանշա րում, ինչպես և նրա Պատվո լեգեոն
գետի կարիերային: Այս հանդիպումը, ինչպես
նը՝ 1910-ին:
նաև հայատյաց միջավայրը սուլթան Աբդուլ
Համ իդ ի II-ի Թուրք իայ ում, դրդ ում են Շա
Ս ակայն նկարչ ի էֆեկտային նկարչ ությունն
պան եան ին ընտ ան իք ի հետ տեղ ափ ոխվ ել
արդեն հ նամաշ էր 1900-ականների վերջին,
Փարիզ 1894-ին: Ժյուլիանի ակադեմիայում
երբ ավանգարդիստների անսանձ փորձար
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
Սերժ Շարթ (Սարգիս Յարութիւնեան)
E M
ցով հասել է մեծ հաջողությունների՝ դառնալով
տարածել իր բարյացակամ աշխարհընկալումը
«համամարդկային ռեալիզմի» նշանավոր ջա
հանրության լայն շրջանակներում, որոնք չու
R
տագովներից մեկը: Դա ֆիգուրատիվ նկարչու
նեին իր գեղանկարները գնելու միջոցներ: Այդ
թյան մի ձևաչափ էր, որն առաջացել է Ֆրան
իմաստով, նկարիչը դիտարկում էր իր արվես
սիայ ում` Եր կր որդ աշխ արհ ամ արտ ից հետ ո՝
տը, որպես սովորական կ յանքի ածանց յալ, և
որպես վերացականությանն ու ԽՍՀՄ-ի քաղա
ոչ թե՝ լոկ թանգարանային երևույթ։
un
R A E D N
da tio
թավ շանման, բազմաշերտ երանգներ։ Տպա
քան ակ ի առկ այ ութ յունը նաև թույլ էր տալ իս
S
1950-ակ անն եր ի սկզբ ին, Բեյր ութ ից Փար իզ տեղափոխված Շարթն ինքնակրթության միջո
D
1927 Բեյրութ, Լիբանան – 2011 Փարիզ, Ֆրանսիա
A
քականացված, սոցռեալիստական արվեստի
Հարելով իր սերնդակից սփյուռքահայ շատ այլ
հակադարձում:
X
Fo
I
որ ը զտվ ած էր խտր ութ յուն ից և բախ ում ն ե
րում և իր գործունեության ընթաց քում միշտ
րից: Վեր ադ առն ալ ով տասնյոթ եր որդ դար ի
կապված է եղել Լիբ ան ան ի ու Ֆրանս իա յի
հոլ անդ ակ ան և իսպ ան ակ ան նկարչ ութ յան
սփյուռքահայ մշակութային ցանցերի հետ: Այդ
«կենցաղային» ժանրի ավանդույթներին` նրա
տես անկ յուն ից հատկ անշ ակ ան է իր համ ա
տեսլականը գովաբանում էր ամենօրյա գոյու թյան անսեթևեթ հաճույ քներն ու տարրական
Ե
պարբերականների, օրինակ՝ «Անդաստանի» և
մարդկային կապերը: Ֆրանսիան, Լիբանանը,
Ն
«Յառաջի» հետ: Այնուամենայնիվ, Շարթն իր
կամ էլ Հայաստանը պատկերելիս, նա ստեղ
Ղ
արվեստը համարում էր ցանկացած «ազգային»
ծում է մի աշխարհ, որում մշակույթը և բնությու
Զ
որակավորում ներից անդին՝ պնդելով, որ այն
նը ներդաշնակորեն վերծավում են ռոմանտիկ
Ա
բխում է համ ընդհ ան ուր և մարդ աս իր ակ ան
իդիլիայի: Այս ապաքաղաքական հայեցակար
Ր
պարզ սկզբունքներից: Այդ դիրքորուշում ն ակն
գը համակված է շարունակականության ու կա
բախ է թեմաների նրա ընտրությունից: Շարթի
յունության կարոտով, ինչն ակնարկում է քաոսի
ստեղծագործությունների կորիզն են կազմում
և կործանման այն վախերի մասին, որոնք սե
բնանկարները, մերկապատկերները, առօրեա
րում էին նկարչի՝ հավաքական տրավմայի մշա
կան ժանրային տեսարանները, որոնք ախոր
կութային ժառանգությունից: (ՎԳ)
jia
ժակով յուրացվում էին կոմերցիոն արվեստի
Ր
շուկայում: Անմիջական իրականությունից վերց
Գրականություն
ված այս մոտիվները կարելի էր գտնել նկարչի
Onnig Avedissian, էջ 288; Դանիել Դզնունի, էջ 379;
մեծ ած ավ ալ կտավն եր ում, նկար ազ արդ ում
Շահեն Խաչատրյան, էջ 104-106; Բաբկեն Բոդոս
ներում, ինչպես և իր վիմատպություններում,
սիան, Զուլալ Գազանդջիան, «Շարթ. սրտաբաց
որոնք նա սկսեց թողարկել 1960-ականներին:
և մարդկային», Յառաջ. միտք և արուեստ, մար
Շարթը գերադասում էր վիմատպության տեխ
տի 6, 1977, էջ 4-6; Guy Vignoht, Shart, Galerie du
նիկան, քանզի դրանով հ նարավոր էր ստանալ
Faubourg Saint-Honoré, Paris, 1990
es
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
M
Ո
us
Ր
գործակցությունը հայկական խմբագիրների և
Ե
eu
Ը
.
m
L
E
ջան ում էր ստեղծ ել պատկ եր ային աշխ արհ,
ավանդական լիբանանահայկական միջավայ
E
S
արվեստագետների գաղափարներին` Շարթը Շարթն ստացել է իր դպրոցական կրթությունը
Տ
Ա
n
©
148
«Ձմեռը գյուղում», 1977 Թուղթ, գունավոր վիմատպություն Village in Winter, 1977 Color lithograph, paper
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
E
exhibitions at MOMA, New York.
USA. His family fled from Turkey because of the
D
old. Sarkisian showed an aptitude for drawing
under the influence of late-nineteenth-
while growing up in Smyrna. Inspired by
century European art. According to the
Greco-Roman ruins around his hometown, he
artist, the collection of post-impressionist
made clay sculptures, kites and even musical
painting assembled by the Detroitian Dr.
instruments. This childhood fascination with
Wilhelm R. Valentiner, was a crucial source
the norms of classical beauty remained a
of inspiration for him. The drawing Portrait
defining feature of Sarkisian’s art.
of a Boy summarizes Sarkisian's synthesis of
Fo
E A S E L
un
of his life, Sarkisian’s oeuvre was formed
R
when the future painter was only thirteen years
D
R
Although he was based in the USA for most
A
massacres of Armenian and Greek populations,
N
da tio
Biennale of American Art, as well as group
artist, who spent most of his life in Detroit,
S
Sarkis Sarkisian was a Turkish-born Armenian
M
1909 Smyrna, Ottoman Empire – 1977 Detroit MI, USA
the Wicker Art School, and later graduated
for an oil painting, since Sarkisian didn’t leave
from the Art School of the Detroit Society of
many individual graphic pieces. However,
Arts & Crafts, becoming an instructor there
his mastery is reflected in the minimalistic, almost humble method, through which the
Ե
1947. In addition to this, he also taught at
artist portrays the inner pain of the wide-
Ն
the Birmingham Society of Women Painters
eyed teenager with just a few lines. Evocative
Ղ
from 1945 to 1954. An active exhibitor since
of Jean Cocteau’s neoclassical drawings,
Ո Զ
the late 1920s, Sarkisian showed his works
Sarkissian also searches for something
Ա
at different salons in Washington, New York,
timeless in the adolescent's emotional unrest
Ր
and Philadelphia, garnering positive notices
on the way to adulthood. (AY)
from The New York Times and Life magazine. Bibliography
from the avant-garde movements that shaped
Onnig Avedissian, p.395; Daniel Dznuni, p.437;
American modern art of the post-war period,
Gordon and Elizabeth Orear, Sarkis, Center for
jia
Ո
Sarkisian remained a respected figure within
Creative Studies and Wayne State University
the art establishment. His paintings could
Press, Detroit, 1995; 'Oral history interview
often be seen at prestigious events such as
with Sarkis Sarkisian', 1973 February 23-March
the Michigan Artists Exhibition, the Annual
23, https://www.aaa.si.edu/collections/interviews/
Exhibitions of American Painters and Sculptors
oral-history-interview-sarkis-sarkisian-12788
at the Art Institute of Chicago, the Whitney
(accessed: 10.10.2019)
C af
es
Ն Ր Ե Ն Ր Ի Գ Ա Ր Ա Տ
©
While his practice was considerably removed
n
Ւ
M
us
Ր
in 1934, and then the School's director in
Ե
eu
Ը
.
m
X
antiquity. The portrait was probably a sketch
E
I
modernist aesthetics with his love of classical The artist received his initial art training at
160
n
Sarkiss Sarkissian
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
E
changing conditions of landscapes and the
M
space of indeterminate shapes and fluctuations,
vegetal world, often producing fragmentary
it also recalls a primal natural landscape in
images that coalesce into larger, immersive
R
turmoil. Redolent of Turner’s seascapes,
environments in her exhibitions. As noted by
Vassilikian’s darker and foreboding piece
scholar Chaké Matossian, these installations
E
S
Escaping Ceausescu’s Romania, Vassilikian
L
obtained political asylum in France in 1985,
I
after spending close to five years in Lisbon with
E
X
the support of the Gulbenkian Foundation.
destabilizing our dominant position in relation to the ‘landscape’.
Vassilikian’s neo-romantic approach is an attempt to reconnect with the world beyond the cultural lens that define our perceptions. She seeks a sublime realm, where lines and
m
Since then, the artist has moved constantly,
un
Vassilikian’s art, but her life trajectory itself.
‘induce a sense of vertigo in the viewer’, thus
Fo
R A E D
typifies not only the primary enquiries of
A
This state of instability and rootlessness
N
wavers between nothingness and becoming.
da tio
over long periods of time, she observes the
print is an evasive image. At once an abstract
S
Alexandra Vassilikian’s Untitled lithographic
D
B. 1946, Bucharest, Romania. Lives and works in Germany and France
.
living almost nomadically between London,
Ե
investigation.
us
Ղ
nature her central subject matter and object of
Ն
Ր
is, thus, unsurprising that Vassilikian makes
by powerful forces. The artist points out the fluidity of this condition, which envelops and affects all people regardless of their roots or nationality – a vision that is as poetic, as it is
Ա
movement, nature is also cyclical, promising
Bibliography
the possibility of return and rebirth, just
Chaké Matossian, ‘Alexandra Vassilikian: L’oeil
as it heralds the onset of death and decay.
du Paysage ou le Vertige Scopique’, Haratch:
Vassilikian treats these motifs allegorically,
Mitk ev Arvest, March 3, 1991, p.4; Jean-
using painting, lithography, installation and
Philippe Domecq and Alexandra Vassilikian, Un
analogue photography as a way of capturing
Coin du Monde: Le Bauptois, Isoète Edition,
jia es
the larger realities of existence. Working
Տ
Ա
Ր
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
M
Զ
Constantly in a state of transformation and
Ր
political. (VG)
Ե
Ո
borders are constantly erased and swept away
eu
Ը
Paris, Germany and other European cities. It
©
174
n
Alexandra Vassilikian
Maupertus-sur-Mer, 1997
Armenian artists who worked in book art – an
n da tio
E
Der-Markarian to a long lineage of French-
M
R
S
printmaking and graphic design relate
A
important contribution to French culture in
D
R
E
which Der-Markarian left a notable mark.
un
D
triptych Grief exemplifies this ‘dramaturgial’
A
attraction to storytelling. The serigraphic
N
Der Markarian’s art was also driven by an
S
the disturbing image is made up of three
X
appear to be surrounded by flames, witnesses to some unimaginable violence raging
m
I
photographic film. The petrified figures
E
L
E
consequent frames, like shots in a roll of
Fo
quality. Focusing on the theme of suffering,
.
behind them. Referencing the tragedy of the
Ե
– an imperative inspired by Francisco Goya
Ն
and Pablo Picasso, who used painting as a way of making sensible the human capacity for
Ա
attempt by an Armenian artist to represent the
Ր
collective trauma of the Genocide in allegorical terms. It is not incidental, then, that it recalls
reliefs in Akhtamar and Armenian miniature
Francis Bacon’s expressionist painting, while
painting. These were important visual sources
also evoking religious art: a chilling 'icon' for
for Der-Markarian, who is known to have used
the twentieth century.
the ‘Targmanchats’ Gospel miniatures painted
jia
by Gregory in 1232, as the inspiration behind
Following in Picasso’s footsteps, Der-
his murals for Église Saint-Nicolas in Roches-
Markarian began to produce glazed ceramics
de-Condrieu. (AE, VG) Bibliography
earth, the water, and the fire that commands',
Shahen Khachatryan, pp.109-110; Marielle
the artist stated. Looking at the schematic and
Dupessey, ‘The Work of Maurice Der
naive faces on his ceramic plates and vases,
Markarian’, Vienna News, July, 1993; Michel
one can't help but see an echo of the medieval
Bouvard, Der Markarian, Reflexx, Vienna, 1993
Ր
C af
Ա
Գ
pottery as we dominate a canvas. It is the
Ա
es
at the end of the 1980s. 'One cannot dominate
Տ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
M
Զ
destructiveness. In this regard, Grief is an early
Ե
Ո
us
Ր
experiences, which are beyond representation
Ղ
eu
Ը
Armenian Genocide, the work seeks to relate
©
186
n da tio un Fo m eu us M n jia es
C af
©
«Վիշտ. եռապատկեր», 1970-ականներ Թուղթ, մետաքսատպություն Grief: Tryptich, 1970s Silkscreen, paper
n da tio un Fo m eu us M n jia
ցուցահանդեսներին, մինչև խմբի լուծարումը
մեծարված դերակատարներից մեկը՝ ի շնոր
1930-ին։ (ԱԷ, ՎԳ)
es
հիվ Շահինի, նկարիչ Ռաֆայել Շիշմանյանի
C af
©
մ նում էր սփյուռքահայ արվեստի շրջանակների
և Արշակ Չօպանեանի հետ իր մտերմությանը։
Գրականություն
Մասնագիտական այս կապերը դարձան ավելի
Onnig Avedissian, էջ 239-242; Դանիել Դզնունի, էջ
առարկայական, երբ՝ Շահինի դրդմամբ, Փօ
501; Շահեն Խաչատրյան, էջ 48-50; Նունե Ավե
լատն անդ ամ ակց եց հայ նկար իչն եր ի «Ան ի»
տիսյան, Տիգրան Փօլատ, Հայաստանի Ազգային
միությանը 1926-ին, մասնակցելով դրա չորս
Պատկերասրահ, Երևան, 2007
«Կինը լողափին», 1929 Թուղթ, օֆորտ Woman on the Beach, 1929 Etching, paper
Մելինէ Օհանեան-Քոչար
E
ջոցային սկզբնաղբյուր։ Մարդու և բնության
կին արվեստագետներից է, և հիմ նականում
ներդաշնակ գոյակցման հանդեպ ակնհայտ
հիշ ատ ակվ ում է Երվ անդ Քոչ ար ի հետ իր
հավ ատն այս աշխ ատ անք ում, շոշ ափ ել ի է
D
այդ բացը լրացրել է Ֆերնան Լեժեի արվես
A
մասն ագ իտ ակ ան կրթ ութ յուն չի ստաց ել և
N
մահվ ան ից կարճ ժամ ան ակ անց ։ Մել ին էն
թյան հիմքային` ֆեմինիստական մտածողու
թյան հետ որոշակի աղերսներ ունեցող, գա ղափարական առանց քը։
յաստան հայրենադարձումից հետո, Մելինէն
թյանը, որի առաջատար ներկայացուցիչնե
մեծ ջանք եր է գործ ադր ել իր ամ ուսն ու ար
րից են եղել Պիկասոն, Միխայիլ Լարիոնովը,
վեստը ԽՍՀՄ-ից դուրս ներկայացնելու հա
Նատ ալ յա Գոնչ ար ով ան և Մարկ Շագ ալ ը։
մար։ Չնայած խզվ ած կապ ին, նա 1965-ին
Հետպատերազմական համատեքստում նե
կազմակերպում է Երվանդ Քոչարի երկրորդ
ո-պրիմիտիվիզմը հանդիսանում էր կուբիզ
անհ ատ ակ ան ցուց ահ անդ ես ը Փար իզ ում,
մից հեռ ան ալ ու միջ ոց, և արվ եստ ի ավ ել ի
որից հետո` ամուսնուն կրկին տեսնելու հույսը
I X Ն
փորձ։ Մելինէ Քոչարի ստեղծագործությունն
Ղ Ո
լիովին մարմ նավորում է այդ շրջադարձը դե պի մարդասիրական գաղափարներ։ Ցուցա
կորցրած արվեստագետն ինքնասպանություն է գործում։ Տասը տարի անց Մելինէի արվես
տանոցի ող ջ գույ քը վաճառվել է աճուրդում`
երիտասարդ կնոջ պատկերը հանդիսանում
գործ ակ ան ժառ անգ ութ յուն ը մասն ագ իտ ա
է խաղաղության հավաքական խորհրդանիշ։
կան տեսադաշտից։ (ԼՀ) Գրականություն
փոխ անց ում է իր աս ել իք ը հ նար ավ որ ինս
Atelier Kotchar Méline, catalogue de vente, Hôtel
jia
պարզորոշ և հստակ կերպով` օգտվելով ման
Drouot, Paris, 1975
Տ
Ա
Ր
C af
es
Ր Ե Ն Ր Ի Գ Ա
n
Ւ
րագրային մոտիվներից է, որով նկարչուհին
Ն
Այն արվեստագետի նախա-սիրած պատկե
Ո
M
Ա Ր
մասնատելով ու հեռացնելով նրա ստեղծա
հանդեսում ներկայացված գործի՝ թռչնակով
Ե
us
Ե
բար ոյ ակ ան հիմ ունքն եր ին վեր ադ առն ալ ու
Զ
Ր
eu
Ը
.
m
E
Fo
տը հարում է նեո-պրմիտիվիստական ուղղու
L
S
1936-ին Երվանդ Քոչարի՝ Խորհրդային Հա
ինչպես և ամուսնու օգնությամբ։ Նրա արվես
E
տանոցում` վարպետության դասերի միջոցով,
դարձնում Մելին է Քոչ ար ի ստեղծ ագ ործ ու
un
R A D
1930-ին` Քոչ ար ի առ աջ ին կնոջ և եր եխ այի
E R
կապի առնչությամբ։ Նրանք ամուսնացել են
da tio
կական արվեստից, որպես արտահայտչամի
բան ութ յան մեջ շատ քիչ ուս ում ն աս իրվ ած
S
Մել ին է Օհ ան եա ն-Քոչ ար ը հայ արվ եստա
M
1909 Ֆրանսիա – 1969 Փարիզ, Ֆրանսիա
n
©
192
«Աղավնիով կինը», 1950-ականներ Թուղթ, գուաշ, մատիտ Woman with Dove, 1950s Gouache, pencil, paper
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo
n
Հակոբ Սեմերճյան (Ֆեբյուս), Արշակ Չոպանեանի դիմանկարը
da tio
S
Hakob Semerdjian (Phebus), Portrait of Arshak Tchobanian
E
A
M
E
R
1938
A
N
D
un
D
R
Հանդիպում Ֆեբյուս ստուդիոյի ձեղնահարկում, Փարիզ: Դաշնամուրի մոտ՝ կոմպոզիտոր Գուրգեն Ալեմշահ: Ձախից աջ՝ Նուբար Արաբեան, գեղանկարիչ Հրանդ Ալեանաք, Հակոբ Սեմերճյան, Ֆիլիփ Աղազարեան, բանաստեղծ՝ Բիւզանդ Թօփալեան և Գեղամ Քերեսթէճեան
Տ
Ա
Ր
jia es
C af
Ա
Գ
Ի
Ր
Ն
Ե
Ր
Ն
Ո
n
Ւ
Ե
M
Ր
Ա
Զ
Ո
us
Ղ
Ն
Ե
Ր
eu
Ը
.
m
E
X
I
L
E
Fo
S
Meeting in the attic of Phébus studio, Paris. At the piano, the composer Kourken Alemshah. From left to right, Noubar Arabian, the painter Hrand Alyanak, Hagop Semerdjian, Philip Aghazarian, the poet Puzant Topalian and Kegham Kerestedjian.
©
196
1935
n da tio un Fo m eu us M jia
n
Ժան Գառզու Լուսանկարիչ Ֆեբյուսի (Հակոբ Սեմերճյան) ծաղրանկարը «Կավռօշ» թերթում
es
Jean Carzou Caricature of photographer Phebus (Hakob Semerdjian) in Gavroche
©
C af
1928
Անհայտ լուսանկարիչ, Սոնյա Թօփալեանը իր ամուսնու՝ նկարիչ, պոետ ու հրատարակիչ Բիւզանդ Թօփալեանի հետ, 1950-ականներ Photographer unknown, Sonia Topalian with her husband, painter, poet and publisher Buzand Topalian, Paris, 1950s
n da tio
S R E M A E R
un
D D N A
Fo
S E L I X
m
E .
eu
Ը Ր Ե Ն
us
Ղ Ո Զ Ա
M
Ր Ե
n
Ւ
Photographer unknown, Arsène Chabanian in his studio, 1920s
Տ
Ա
Ր
C af
es
jia
Ո Ն Ր Ե Ն Ր Ի Գ Ա
Անհայտ լուսանկարիչ, Արսէն Շապանեանն իր արվեստանոցում, 1920-ականներ
©
198
Անհայտ լուսանկարիչ, Ռիշար Ճերանեանը Էտկար Շահինի մի խումբ օֆորտներ հանձնում է Դիլիջանի երկրագիտական թանգարան-պատկերասրահին Photographer unknown, Richard Jeranian presenting a group of etchings by Edgar Chahine to the Dilijan Local Lore Museum and Gallery in Armenia 1983
n
Անհայտ լուսանկարիչ, Էդուարդ Ավետիսյանն և իր շրջանաձև կտավներից մեկը
da tio
Photographer unknown, Edward Avedisian with one of his circle paintings 1965
©
C af
es
jia
n
M
us
eu
m
Fo
un
Անհայտ լուսանկարիչ, Գարո Անդրէասեանը ցուցադրում է իր տպածոները 1980-ականներ
Photographer unknown. Garo Antreassian exhibiting his prints 1980s
աշխատանքների նկարիչների ցանկ
are under copyright
Գարո Անդրէասեան ©արվեստագետի ժառանգներ
Garo Antreassian ©Estate of the artist
Ասատուր ©Ասատուր Պզդիկեան
Assadour ©Assadour Bzdikian
Էդուարդ Ավետիսյան ©արվեստագետի ժառանգներ
Edward Avedisian ©Estate of the artist
Հրաչյա Նաջար Բարսումեան ©Հրաչյա Նաջար Բարսումեան
Hrachya Najar Barsoumian ©Hrachya Najar Barsoumian
Գառզու © արվեստագետի ժառանգներ
Carzou ©Estate of the artist
un
Buzant Topian ©Annie Kamborian
Սոնյա Թօփալեան ©Էննի Կամբորեան
Sonia Topalian ©Annie Kamborian
Fo
Բիւզանդ Թօփալեան ©Էննի Կամբորեան
Levon Jamgochian ©Levon Jamgochian
Լեւոն Ժամկոչեան ©Լեւոն Ժամկոչեան
Jansem ©Estate of the artist
Արտաշ Կակաֆեան ©արվեստագետի ժառանգներ Ռիշար Ճերանեան ©արվեստագետի ժառանգներ
eu
Ժորժ Յակոբեան ©արվեստագետի ժառանգներ
m
Ժանսեմ ©արվեստագետի ժառանգներ
Ardash Kakafian ©Estate of the artist Richard Jeranian ©Estate of the artist Georges Akopian ©Estate of the artist
Գրիգոր Նորիկեան ©Գրիգոր Նորիկեան
Krikor Norikian ©Krikor Norkian
Սերժ Շարթ ©արվեստագետի ժառանգներ
Serge Shart ©Estate of the artist Judith Simonian ©Judith Simonian
Ալեքսանդրա Վասիլիկեան ©Ալեքսանդրա Վասիլիկեան
Alexandra Vassilikian ©Alexandra Vassilikian
Մորիս Տէր-Մարգարեան ©արվեստագետի ժառանգներ
Maurice Der-Markarian ©Estate of the artist
es
jia
n
M
us
Ջուդիթ Սիմոնեան ©Ջուդիթ Սիմոնեան
C af
©
n
List of artists whose works
da tio
Հեղինակային իրավունքով պաշտպանված
n
jia
es
C af
©
m
eu
us
M
n
da tio
un
Fo