YUGOLOTES” DEL FIN DEL MUNDO EN ZAGREB/CROACIA ’’YUGOLOTES’’, (‘’YUGOPOTOMCI’’) S DRUGE STRANE SVIJETA U ZAGREBU/HRVATSKOJ

Dr. Juan Carlos Olivares Toledo Antropólogo, Universidad de Chile

Prevela: Žana Tkalčić

Hace 500 años, el horizonte de la lejanía & el extrañamiento se instalaron en la mirada de Camila Mancilla Vera [Punta Arenas, 1990]. Este magnífico sortilegio & hecho sorprendente es responsabilidad de los navegantes europeos del Siglo XVI, época de viajes atrevidos & descubrimientos sorprendentes.

En efecto, en Agosto de 1519, cinco naos salen desde Sevilla & bajan el río Guadalquivir, siguiendo el derrotero en dirección al puerto de Sanlúcar de Barrameda. Allí, una vez reunidas, todas juntas zarpan rumbos del océano buscando encontrar una ruta hacia las islas Molucas, el lugar de las especias. Era la expedición de Fernão de Magalhãe [Fernando de Magallanes, 1480/1521], la cual – después de tres años - completaría la primera circunnavegación del mundo, a pesar de la muerte de su navegante a cargo. Así, luego de meses de navegación en dirección Sur – orillando el continente américano -, un día descubren el ahora denominado Estrecho de Magallanes. “Continuando nuestra derrota hacia el sur, el 21 del mes de Octubre, hallándonos hacia los 52° de latitud meridional, encontramos un estrecho que llamamos de las Once Mil Vírgenes, porque ese día les estaba consagrado. Este estrecho, como pudimos verlo en seguida, tiene de largo 440 millas o 110 leguas marítimas de cuatro millas cada una; tiene media legua de ancho, a veces más y a veces menos, y va a desembocar a otro mar que llamamos Mar Pacífico. Este estrecho está limitado por montañas muy elevadas y cubiertas de nieve, y es también muy profundo, de suerte que no pudimos echar en él el ancla sino muy cerca de tierra y en veinticinco a treinta brazas de agua” [Pigafetta, 2016: 29].

Durante siglos & siglos, este lugar será considerado el fin del mundo & permanecerá deshabitado de población de origen europeo. Los grupos de pueblos originarios- Aonikenk, Selknam, Yamana & Kaweshkar -, seguirán ocupando el territorio, enlazando generación tras generación a su particular modo de vida. Sin embargo, a mediados del Siglo XIX, Chile iniciará la ocupación efectiva de aquellos lugares. Entonces, en el transcurso de la segunda mitad del Siglo XIX & principios del XX, se constatará la presencia de un intenso flujo de migración croata, preferentemente de habitantes de la isla de Brac & de la costa firme de Dalmacia. Algunos, atraídos por el auge de la industria del salitre, se localizaron en Antofagasta – Norte de Chile - & la mayoría, buscando fortuna en la minería del oro, se asentarán en la recién fundada ciudad de Punta Arenas, en el sector norte del Estrecho de Magallanes. En ese lugar, descrito por Antonio Pigafetta hace 500 años, prosperaron & no sólo conformaron una comunidad cultural con fuerte & marcada identidad cultural, sino también, provocaron cambios & transformaciones económicas de gran magnitud & significancia & realizan significativos aportes al desarrollo cultural/artístico de Chile.

Sin embargo, no fueron ellos los únicos migrantes arribados a la región en el transcurso de esos años. Un enorme contingente de “chilotes”, antiguos habitantes mestizos del Archipiélago de Chiloé en el Sur de la costa del Pacífico, migraban de manera continua & esporádica hacia el territorio de Magallanes & luego, retornaban a su lugar de origen, eran los “migrantes golondrina”. Muchos, se fueron quedando & se convirtieron en habitantes permanentes del lugar. Así, en el transcurso del Siglo XX, los chilotes juntos a los croatas, se transformaron en grupos culturales de presencia preponderante en la sociedad Sur Austral de Chile.

Entonces, de manera natural & sin mediar contratiempos – en un lugar inhóspito & de cruento clima, alejado & casi extraño a Chile -, ambas comunidades comenzaron a relacionarse, los enlaces & matrimonios se sucedían, derramando al mundo, una numerosa descendencia. Según el escritor chileno, Ramón Díaz Eterovic [Punta Arenas, 1956] – hijo de Ramón Díaz Silva & de Magdalena Eterović Martinić -, estos hombres & mujeres, se conocían como “Yugolotes” & vivían o viven preferentemente en el denominado barrio Croata de la ciudad de Punta Arenas, un barrio de escritores como ningún otro en Chile, en donde destacan Juan Mihovilovich Hernández [Punta Arenas, 1951] & Oscar Barrientos Bradasic [Punta Arenas, 1974]. Según Díaz Eterovic – refiréndose a Juan Mihovilovich -,

“/…/“yugolotes” como se les denominaba hasta hace unos años atrás a los hijos de los emigrantes que llegaron de la Isla de Brac en Croacia, y que con el paso del tiempo y el efecto de las flechas de Cupido se unieron a otros emigrantes, hombres y mujeres, provenientes de la Isla Grande de Chiloé. Croatas y chilotes poblaron la Patagonia y con el correr de los años dieron hijos e hijas que se destacaron y destacan en distintos quehaceres de la sociedad chilena, siendo Juan un ejemplo de ello. Emigrantes que, al igual como ocurre en nuestros días, en muchos casos llegaron con lo puesto, hablando una lengua extraña, pero dispuestos a dar un nuevo sentido a sus vidas, a través del trabajo, la formación de familias, al desarrollo de un sentimiento de arraigo hacia la tierra que los acogía” [Díaz, 2018: s/p].

En similar perspectiva, nuestra Arquitecta Artista Camila Mancilla Vera – ahora en Zagreb & buscando sus Otras raíces -, también puede ser adscrita a la categoría cultural de “Yugolote”. En efecto, ella no sólo es descendiente de los chilotes Vera de la ciudad de Ancud o de la familia Leiva de Tenaún en la costa del mar interior del archipiélago de Chiloé, sino también descendiente de Amanda Martinić Leiva – su abuela -, quien es hija de Stjepan Martinić Prijević, nacido en Pučišća, Croacia & arribada a Punta Arenas en 1936 - & también, descendiente – en línea paterna -, de Elena Marinović Vlajovič, de Milna, llegada a Chile en 1941.

Así, - en ese contexto socio/cultural - ella se constituye como “Yugolote” & su vida, su identidad & valores culturales, su Weltanschauung – su visión de mundo -, es de una profunda hibridez, trazas & fragmentos, restos e invenciones, un collage de collages. Es Otra, [diferencia & alteridad], hija de la lejanía & la inmensidad, su vida representa el mágico juego del encuentro de la diversidad humana, del amor & el deseo de hombres & mujeres en las desolaciones del fin del mundo.

Prije 500 godina, u pogledu Camile Mancilla Vera (Punta Arenas, 1990.) smjestio se horizont udaljenosti i nedostajanja. Odgovornost za tu magičnu vradžbinu i začuđujući događaj prepisujemo europskim nautičarima 16. stoljeća., vremenima odvažnih putovanja i iznenađujućih otkrića.

Doista, u kolovozu 1519. godine, pet brodova isplovilo je iz Seville i spustilo se rijekom Guadalquivir, slijedeći nautički put prema luci Sanlúcar de Barrameda. Ondje, ujedinjeni, zajedno su isplovili prema oceanu tražeći put prema Molučkim otocima, odredištu sa začinima. Bila je to ekspedicija Ferdinanda Magellana (Fernando de Magallanes, 1480/1521), kojom bi se nakon tri godine završilo prvo kružno nautičko putovanje oko svijeta, bez obzira na smrt vodećeg nautičara. Tako su nakon mnogo mjeseci plovidbe u smjeru juga, na pograničnom području Južne Amerike, jednog dana otkrili danas poznati Mageljanov prolaz. Taj događaj otkriven je od strane bilježnika Antonia Pigafetta (1480-1535):

‘’Nastavljajući naš put prema jugu, 21. listopada, nalazili smo se na 52 stupnju širine meridijana gdje smo pronašli uski prolaz koji zovemo ‘’Jedanaest tisuća djevica’’, jer je taj dan bio blagdan Svete Ursule. Taj uski prolaz, kako smo mogli odmah vidjeti dug je 440 milja ili 110 morskih liga, od kojih je svaka duga 4 morske milje; ima srednju širinu, na nekim mjestima je širi, a na drugim mjestima uži te utječe u drugo more koje zovemo Tihi ocean. Uski prolaz ograničen je uzdignutim planinama koje su pokrivene snijegom, te je također vrlo dubok, što smo zaključili jer nismo mogli baciti sidro nigdje drugdje već u blizini obale što je dvadeset i pet do trideset hvati od vode’’ ([Pigafetta, 2016: 29).

Tijekom mnogo stoljeća, to mjesto smatrano je krajem svijeta te su ga napustili narodi europskih korijena. Grupe izvornih mještana - Aonikenk, Selknam, Yamana y Kaweshkar – i dalje su zauzimali teritorij, upoznavajući generaciju za generacijom sa svojim jedinstvenim načinom života. Međutim, sredinom 19. stoljeća, Čile će započeti djelotvorno zauzimanje tih prostora. Nadalje, tijekom druge polovice 19. i početkom 20. stoljeća, bilježi se prisutnost intenzivnog pritoka hrvatskih migranata, ponajprije stanovnika otoka Brača te stanovnika dalmatinske obale. Neki od njih, privučeni usponom industrije salitre, smjestili su se u Antofagasti – na sjeveru Čilea – a većina koja je tražila zaradu u rudnicima zlata, u tek osnovanom gradu Punta Arenas, smještenom na sjeveru u blizini Mageljanovog prolaza. Na tom mjestu, koje je opisao Antonio Pigafetta prije 500 godina, nije samo procvjetala i zaživjela zajednica s jakim i naznačenim kulturnim identitetom, već je to prouzrokovalo ekonomske promjene i transformacije velikih razmjera te značenja, ostvarujući

značajnu potporu u kulturno umjetničkom razvoju Čilea. Međutim, u tom periodu, oni nisu bili jedini migranti koji su stigli u regiju. Veliki broj ‘’chilotesa’’, drevnih stanovnika mestika s otočja Chiloé, s južne strane tiho oceanske obale ujednačeno i mjestimično je migrirao prema Mageljanovom prolazu i kasnije se vraćao svojim korijenima, u migracijama koje bi mogli usporediti sa seobom lastavica. Mnogi su otišli i ostali tamo, te postali stalni stanovnici tog područja. Tako su u periodu 20. stoljeća, chiloti zajedno s hrvatima stvorili kulturne zajednice koje su bile vidno prisutne u društvu na jugu Patagonije (regija Sur Austral de Chile).

Tada su se na prirodni način bez ičijeg upilitanja – na ne tako ugodnom mjestu teško podnošljive klime, dalekom i skoro stranom mjestu za Čile – obje zajednice počele međusobno povezivati. Sklapale su se veze i brakovi ostavljajući svijetu brojne potomke. Prema Čileanskom piscu, Ramónu Díazu Eterovicu (Punta Arenas, 1956), ti muškarci i žene su poznati kao ‘’Yugolotes’’ i živjeli su ili žive ponajprije u takozvanoj hrvatskoj četvrti u gradu Punta Arenas, četvrti pisaca koja je jedina takva četvrt u Čileu, gdje se ističu Juan Mihovilovich Hernández [Punta Arenas, 1951] y Oscar Barrientos Bradasic [Punta Arenas, 1974]. Según Díaz Eterovic – refiriéndose a Juan Mihovilovich -,

‘’/…/’’yugolotes’’ kako se do prije nekoliko godina nazivalo potomke emigranta koji su došli s otoka Brača u Hrvatskoj, a koji su s vremenom bili pogođeni Kupidovom strelicom te se tako ujedinili s ostalim emigrantima, muškarcima i ženama koji su došli s velikog otočja Chiloé. Hrvati i chiloti nastanili su Patagoniju te su tijekom godina dali sinove i kćeri koji su se isticali i ističu se različitim doprinosima u Čileanskom društvu, kojega je Juan također dio. Emigranti koji su kao što se događa i danas, u mnogo slučajeva došli na neko mjesto, govoreći strani jezik, ali spremni dati novi smisao svom životu, putem posla, osnivanjem obitelji, razvojem osjećaja privrženosti za zemlju koja im je pružila dobrodošlicu’’ (Díaz, 2018: s/p).

Na sličan način, naša arhitektica Camila Mancilla Vera – sada u Zagrebu i tražeći svoje druge korijene – također osjeća privrženost kulturnoj karegoriji ‘’Yugolote’’. Doista, ona nije samo potomak chilotesa Vera iz grada Ancud ili obitelji Leiva de Tenaún na obali unutrašnjeg mora otočja Chiloé; već je također potomak Amande Martinić Leiva – njene bake – koja je kći Stjepana Martinića Prijavića koji je rođen u Pučišću u Hrvatskoj te je stigao u Punta Arenas 1936. godine, i također je potomak – po očevoj liniji, Elene Marinović Vlajovič, iz Milne, koja je došla u Čile 1941. godine. Tako da se ona - u tom socio-kulturalnom kontekstu - smatra ‘’Yugoloteom’’, a njen život, identitet i kulturne vrijednosti, njen Weltanschauung – njena vizija svijeta -, je produbljena s više značenja, tragova i dijelova, ostataka i izuma, jedan kolaž kolaža. Ona je Druga, (različitost i drugost), kći udaljenosti i neizmjernosti, na način da njen život predstavlja magičnu igru susreta ljudske različitosti, ljubavi i želje muškaraca i žena na napuštenim prostorima na kraju svijeta.

Dr. Juan Carlos Olivares Toledo Antropólogo/Antropolog Universidad de Chile Instituto de Arquitectura & Urbanismo FAA Universidad Austral de Chile Valdivia/Chile

Díaz, R. [2018]. Juez de Letras premiado con justicia, o preocúpate Juan Mihovilovich. Letras de Chile. https://www.letrasdechile.cl/home/index.php/cronicas/548-juez-de-letras-premiado-con-justicia-o-preocupate-juan-mihovilovich.html

Pigafetta, A. [2016]. Primo Viaggio Intorno al Globo Terracqueo. Prólogo de Emilio Lamo de Espinosa. Madrid: Real Instituto Elcano. España.