Duiven, Groessen, Loo en Westervoort In vogelvlucht door de tijd
Carien Franken Judith van Iersel
De dorpen lagen vier eeuwen lang in twee verschillende landen. Maar ze vormden ook een periode samen ĂŠĂŠn gemeente. Tegenwoordig werken veel organisaties over de grenzen van de dorpen heen.
Duiven, Groessen, Loo en Westervoort
In vogelvlucht door de tijd
Duiven, Groessen, Loo en Westervoort in vogelvlucht door de tijd. Deze vier dorpen waren door de eeuwen heen op verschillende manieren met elkaar verbonden.
De tijd van ontdekkers en hervormers
1500 na chr. | 1600 na chr.
De tijd van steden en staten
1000 na chr. | 1500 na chr.
De tijd van monniken en ridders
500 na chr. | 1000 na chr.
voor chr.
voor chr
| 100
na chr.
| 500
De tijd van grieken en romeinen
100
voor chr.
De tijd van jagers en boeren
....
Inhoudsopgave
stripverhaal De sage van Magerhorst verhaal De tempeliers
stripverhaal Werenfridus
18 16 12 10 8
4
Inhoudsopgave
Algemeen
De tijd van nu
2000 na chr. | .... na chr.
De tijd van televisie en computers
1950 na chr. | 2000 na chr.
De tijd van de wereldoorlogen
1900 na chr. | 1950 na chr.
De tijd van burgers en stoommachines
1800 na chr. | 1900 na chr.
De tijd van de pruiken en revoluties
1700 na chr | 1800 na chr.
De tijd vande regenten en vorsten
1600 na chr. | 1700 na chr.
verhaal
verhaal
Opblazen van de brug bij Westervoort
De wilde vrouwen
Het fort Geldersoort De verdwijning van Leuven
stripverhaal Opstand in het zuiden en bijna ook in Duiven verhaal Loo als bedevaartsoort verhaal De pokkenepidemie
verhaal verhaal
5
54 46
52 40 32 26 24
D G W
Chamavenland
Chamaven
na chr.
| 500
De tijd van grieken en romeinen
voor chr.
100
Vanaf ongeveer 3000 voor Christus ontstaan de eerste beschaafde volkeren. Dit zijn de Egyptenaren, de Grieken en de Romeinen. Deze volkeren denken na over belangrijke zaken en bouwen mooie huizen en gebouwen. Ze gebruiken het schrift om verhalen en ideeën te onthouden. Met de komst van het schrift eindigt de prehistorie.
Het gebied waarin nu de Liemers ligt, is vernoemd naar de Germaanse volksstam de Hamaven. Omdat de Romeinen de ‘H’ aan het begin van een woord niet uit kunnen spreken, wordt het volk door hen ‘Chamaven’ genoemd.
castellum Loowaard
Romeinse Rijk
L
D G W
In deze periode stroomt de Rijn ten noorden van de Loowaard. Hierdoor ligt Loo aan de Romeinse kant van de Rijn. Loo valt zo binnen de grenzen van het Romeinse Rijk. Duiven, Groessen en Westervoort liggen in het Chamavenland. De Germaanse stam de Hamaven woont in dit gebied.
Chamaven
Romeinen
6
100 v.
Castellum Loowaard
Romeins fort
L
In de Romeinse tijd ligt de Loowaard aan de andere kant van de Rijn. Een kilometer ten zuiden van Loo bouwen de Romeinen waarschijnlijk rond 40 na Christus een fort. In zo’n fort leeft een deel van het leger dat bestaat uit 500 tot 1000 man en hun paarden. Andere forten liggen bij Herwen en Arnhem (Meinerswijk)
chr.
Romeinen in de Liemers
Romeins fort
In de taal van de Romeinen, het Latijn, betekent limes ‘grens’ en ‘pad’. De Rijn liep in
7
Romeinen
L
Omstreeks 19 voor Christus dringen de Romeinen via Zuid-Nederland ook de Liemers binnen. De grens van het Romeinse Rijk komt bij de Rijn te liggen. Zo wordt Nederland in tweeën gedeeld. De grens wordt de limes (uitgesproken als lie-mes) genoemd. In de taal van
de Romeinen, het Latijn, betekent dit woord ‘grens’ en ‘pad’. Langs de ‘limes’ worden veel forten gebouwd om zo het Romeinse Rijk te beschermen tegen de Germanen. Rond 400 na Christus worden de Germanen steeds sterker. De Romeinen trekken zich dan terug.
die tijd heel anders dan nu. Wat staat er tegenwoordig op de grens van het Romeinse Rijk en gebied van Chamaven?
Romeinen trekken zich terug
500
na chr.
na chr.
| 1000
De tijd van monniken en ridders
na chr.
500
Deze tijd heet de vroege middeleeuwen. In de vroege middeleeuwen valt het gebied uiteen in graafschappen. In deze graafschappen hebben de graven de macht. De graaf is vaak de sterkste en dapperste man uit het gebied en wordt door zijn kameraden aangewezen als leider. De graven zijn vaak in oorlog met elkaar. De ridders verdedigen dan samen met de graaf het gebied. Monniken reizen rond om het christelijke geloof te verspreiden.
Een graaf moet dapper, slim en een goede leider zijn. Ken jij iemand die een goede graaf zou kunnen zijn?
Graafschap Hamaland Westervoort W
St.Werenfriedkerk St.Remigiuskerk
D Duiven
Door het land
St.Andreaskerk
G Groessen
trekkende
Loo L
H. Antonius Abt
monniken
D G L W
De vier dorpen horen bij het graafschap Hamaland. Vanaf 763 maakt het deel uit van het rijk van Karel de Grote. Onder Karel de Grote blijft het graafschap Hamaland bestaan.
verspreiden het christendom onder de mensen.
Monnik Willibrord
8
500
Karel de Grote
G L W
G L W
Hamaland
D
Het gebied van de vier dorpen behoort tot het graafschap Hamaland. Het graafschap wordt vernoemd naar de oorspronkelijke bewoners, de Germaanse volksstam de Hamaven.
Rijk van Karel de Grote
D
Het graafschap wordt in het jaar 763 veroverd door het rijk van Karel de Grote. Karel de Grote heeft weinig te zeggen. De graven doen toch wat ze zelf willen. Na de dood van Karel de Grote in 814 valt het rijk uiteen. Het rijk splitst zich weer op in verschillende graafschappen.
na chr.
Werenfridus in Westerfoort Karel de Grote verovert Hamaland
Als je zelf door het land zou trekken, wat zou je dan meenemen op reis?
9
Monniken
W
De kerk wordt steeds belangrijker. Monniken die door het land trekken, verspreiden het christendom onder de mensen. Een van de belangrijkste monniken is Willibrord. In 726 vraagt Willibrord aan zijn vriend Werenfridus of hij ervoor wil zorgen dat de mensen in Elst en Westervoort goede christenen worden.
Werenfridus werkt vanaf dat moment in Westervoort en Elst. Door het werk van monniken als Willibrord en Werenfridus worden steeds meer mensen christen. Voor deze gelovigen worden kerken gebouwd. De eerste kerk in Groessen is waarschijnlijk gesticht door Willibrord, die in Westervoort door Werenfridus.
Karel de Grote sterft
1000
na chr.
Opstand in het Zuiden en bijna ook in Duiven
Er moeten ook mannen uit Duiven naar het
Op 20 oktober moeten alle 59 schutters van de gemeente Duiven bijeenkomen. Aan deze mannen wordt gevraagd wie zich vrijwillig wil melden om te gaan vechten in het Zuiden. Niemand voelt zich geroepen dus niemand meldt zich aan.
Er moeten mannen ook uit Duiven naar het front gestuurd worden, dus er wordt door de burgemeester geloot. Maar ook bij de loting komt niemand opdagen.
De schutters weigeren buiten de gemeenten dienst te doen.
De burgemeester weet niet wat hij moet doen en vraagt om raad in een brief aan de Gouverneur der Provincie Gelderland. Tegenwoordig is dat de Commissaris van de Koningin.
front.
10
De schutters zijn zo boos dat de burgemeester vreest dat als de mannen echt voor dienst opgeroepen zouden worden er rellen zouden uitbreken.
De Gouverneur schrijft dat de loting met alle schutters daarbij aanwezig opnieuw moet gebeuren en dat de mannen die zich niet fatsoenlijk gedragen opgepakt zullen worden. Als er toch nog ongeregeldheden zouden plaatsvinden dan zou hij persoonlijk langskomen met een regiment schutters.
zijn zo boos dat de burgemeester vreest dat er rellen zullen uitbreken.
De brief wordt ondertekend met Mr. S. baron van Heemstra - Gouverneur der Provincie Gelderland.
11
Op 30 oktober, de dag van de loting, zijn alle mannen gewoon aanwezig en doet iedereen mee met de loting.
Opstand in het Zuiden en bijna ook in Duiven
De schutters
Opblazen van de brug Westervoort
Op 10 mei 1940 om 4:45 wordt in Westervoort de IJsselbrug opgeblazen. Dit is de eerste gevechtshandeling en daarmee het begin van de Tweede Wereldoorlog op Nederlands grond gebied.
Al wekenlang zijn er soldaten gelegerd in Westervoort. Ze verblijven in Zaal Hugen en in het parochiehuis tegenover de katholieke kerk. Ze moeten de Westervoortse brug verdedigen tijdens een aanval van Duitsland. De gewone soldaat gelooft niet echt in een Duitse aanval. Maar kapitein Heijnen en adjudant Van Vierssen weten wel beter. De oorlogsdreiging neemt met de dag toe. De brug van Westervoort is belangrijk, want hier moeten de Duitsers worden tegengehouden. Als ze Westervoort eenmaal voorbij zijn, kunnen de vijandelijke troepen in een keer doorrijden tot het hart van het land. Vanaf de vorige dag zijn ze al in ‘staat van paraatheid’ gebracht en ondergebracht in het fort bij de brug. Als kapitein Heijnen die negende mei een telex krijgt, weet hij dat het echt menens is. De boodschap luidt: ‘Van de grens komen zeer verontrustende berichten binnen. Weest derhalve hedennacht bijzonder op uw hoede.’ Onmiddellijk geeft de kapitein het bevel om versperringen op te stellen. Ook geeft hij de opdracht de grote planken van de spoorbrug voor een deel te verwijderen. Eigenlijk mag dat niet; hij hoort daarvoor een bevel te krijgen van hogerhand. Maar kapitein Heijnen wil geen risico nemen. Vanaf drie uur verkeren de mannen van het fort in verhoogde staat van paraatheid. Iedereen neemt zijn plaats in. Kapitein Heijnen in het fort, en adjudant Van Vierssen bij de ontstekingskast van de brug. Ze zijn er allemaal klaar voor; alles is bemand, de versperringen zijn neergezet en de munitie is uitgedeeld. Als ze om half vier de honderden vliegtuigen over horen vliegen, weten ze dat het vannacht echt gaat gebeuren. Een uur later ziet adjudant 12
Opblazen van de brug bij Westervoort
Van Vierssen twee treinen aankomen: een pantsertrein en een trein met Duitse soldaten en goederen. De Duitsers stappen uit de trein en beschieten de Nederlandse soldaten die zich terugtrekken richting de ontstekingskast. Ongeveer 15 Duitse soldaten betreden de brug en proberen de bommen onklaar te maken. Op dat moment laat Van Vierssen de brug ontploffen. Een daverende knal en een steekvlam splijten om 04.45 uur de IJsselbrug in tweeĂŤn. De Duitse soldaten vallen in het water en worden meegesleurd door de rivier. Dan komt er opeens een bevel van de commandopost: ‘Bruggen vernielen’. De mannen van het fort lachen schamper. Als ze daar op hadden gewacht, was de pantsertrein Arnhem al voorbij geweest, op weg naar Utrecht. Het was de eerste gevechtshandeling en daarmee het begin van de Tweede Wereldoorlog op Nederlands grondgebied. Van Vierssen en Heijnen weten niet wat ze moeten voelen. Opluchting, omdat ze de trein wisten te stoppen, of verdriet omdat de oorlog nu echt is begonnen?
Westervoortse brug
13
De tijd van nu
...................................................................................
na chr.
2000
Wat zijn er allemaal voor belangrijke gebeurtenissen in Nederland geweest?
| ....
...................................................................................
na chr.
................................................................................... ...................................................................................
Maak eens een tekening van een gebouw of kunstwerk dat na het jaar 2000 is gemaakt.
Koninkrijk der Nederlanden: Gelderland W D
G
L
Wat vind jij een heel mooi gebouw of kunstwerk bij jou in de buurt, dat gebouwd is na het jaar 2000? Waarom?
.................................................................................................................... D G L W
De vier dorpen zijn onderdeel van Gelderland, een van de provincies van het Koninkrijk der Nederlanden.
.................................................................................................................... .................................................................................................................... ....................................................................................................................
14
2000
Welke gebeurtenis in jouw dorp is zo belangrijk geweest dat deze niet mag ontbreken in een geschiedenisboek.
.................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... ....................................................................................................................
Voer een toneelstuk op over een belangrijke gebeurtenis van de laatste jaren.
Wat zou jij willen dat er in de toekomst in jouw dorp gebeurt?
Maak eens een (strip)verhaal over iets dat je graag een keer zou willen meemaken in jouw dorp.
15
.................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... ....................................................................................................................
.....
na chr.
Welke ken-
Duiven
D
1800: +/- 750 inwoners 1950: +/- 3000 inwoners 2010: +/- 26.000 inwoners De naam Duiven komt van ‘Thuvine’. Thuvine betekent hoogte of heuvel. In het dialect wordt Duiven dan ook uitgesproken als ‘Duuven’.
merken van jouw dorp vind jij belangrijk? Bedenk daarmee eens een nieuwe naam voor jouw dorp.
Veel straten zijn vernoemd naar belangrijke gebeurtenissen uit de plaatselijke geschiedenis. Hoe heet jouw straat? Zit daar een verwijzing in? Welke andere straten met verwijzingen ken je nog meer?
16
1800: +/- 150 inwoners 1950: +/- 400 inwoners 2010: +/- 1000 inwoners Loo ligt tot de 12e eeuw aan de andere kant van de Rijn. Doordat de Rijn anders is gaan stromen, is Loo na de 12e eeuw aan de kant van Groessen en Duiven komen te liggen. De naam Loo komt van de oorspronkelijke naam Angeroyen. Daaraan is de band met het dorp Angeren te zien en Ooy is een ander woord voor waard. Tegenwoordig hoort de Husselarij bij Loo.
W
1800: +/- 600 inwoners 1950: +/- 2800 inwoners 2010: +/- 15.000 inwoners In 726 wordt deze nederzetting voor het eerst vermeld. De naam Westervoort zou kunnen betekenen: een voorde die toegang geeft tot het westen. Een ‘voorde’ is een plek waar je een rivier te voet kunt oversteken.
Algemeen
De naam Groessen komt van Gruten. Buurtschap de Husselarij hoorde bij Groessen. Tegenwoordig hoort de Husselarij bij Loo. Leuven hoorde ook bij Groessen. Maar deze buurtschap is door de dijkdoorbraakbraak in 1799 compleet verdwenen.
L
Westervoort
1800: +/- 1100 inwoners 1950: +/- 800 inwoners 2010: +/- 2000 inwoners
Loo
17
Groessen
G
.... | 100
Een overzicht van de topografisch kaarten van alle tijdvakken.
Chamavenland
Graafschap Hamaland 500 | 1000
100 | 500
W D
G
L
Romeinse Rijk
Graafschap Gelre
Hertogdom Gelre 1500 | 1600
1000 | 1500
W D
W D
G
L
Graafschap Kleef
G
L
Hertogdom Kleef
18
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden: Gelderland
De Republiek: Gewest Gelre
D
W D
G
G
L
L
Hertogdom Kleef
Pruisen
Koninkrijk der Nederlanden: Gelderland
Koninkrijk der Nederlanden: Gelderland 1900 | 1950
1800 | 1900
W D
W D
G
G
L
L
Koninkrijk der Nederlanden: Gelderland 1950 | 2000
W D
G
L
19
Algemeen
1700 | 1800
1600 | 1700
W
met dank aan
concept
Al die mensen die het boek gelezen en
Judith Van Iersel Carien Franken
bekeken hebben en inhoudelijke suggesties hebben gedaan. In het bijzonder: Petra van tekst
Gennip, de heer Jonker, Ellen de Leeuw,
Judith van Iersel
Barbara Kerkhof en Esmay Kersten.
eindredactie
Petra van Gennip
De Historische kring Duiven, Groessen en Loo en de Historische kring Westervoort voor het beschikbaar stellen van hun materiaal.
illustratie
Judith van Iersel grafisch ontwerp
Carien Franken
uitgave
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
november 2010, eerste druk
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
drukwerk
judithvaniersel@hotmail.com
flyeralarm
van Judith van Iersel en/of Carien Franken.
Duiven, Groessen, Loo en Westervoort in vogelvlucht door de tijd.