DE WERELD VAN DE ARCHITECT | ARCHITECTUUR.NL ARCHITECTUURNL | 5/14
5/14
INTERVIEW PIET OUDOLF + GROTE TREINSTATIONS + ABT EN NEUTELINGS RIEDIJK OVER BIM + VOLKSHOTEL + CARO VAN DIJK + PIONIER JORIS LAARMAN + KRAAIJVANGER TEGEN ABSTRACTIE + THUIS BIJ JOUKE POST + BIËNNALE VENETIË + OVERTREDERS W 01_Cover_lossepagina.indd 5
18-08-14 11:18
PLATFORM
Een nieuwe zintuiglijkheid in de architectuur Gezonde woonomgevingen van Caro van Dijk
Al sinds haar afstuderen aan de TU Delft in 2004 heeft Van Dijk bijzondere aandacht voor de architectuur van zorginstellingen, in het bijzonder de ouderenzorg – en daarbinnen weer bijzondere aandacht voor dementie. Na haar studie werkte Van Dijk bij Claus & Kaan en Paul de Ruiter. Uiteindelijk kreeg ze ‘de kriebels’ en startte ze in 2012 haar eigen bureau. ‘Ik wilde me structureel verdiepen in architectuur voor zorg.’ Een juiste keuze, want zorg, vergrijzing en dus ook dementie staan nu hoog op de agenda.
40 40-45_platform.indd 40
12-08-14 13:53
Caro van Dijk studeerde in 2005 af aan de TU Delft en werkte daarna voor o.a. Claus en Kaan Architecten en Architectenbureau Paul de Ruiter. In 2012 startte ze haar eigen bureau.
40-45_platform.indd 41
12-08-14 13:53
Wees niet bang voor cross-overs maar blijf uiteindelijk bij je vak
2
Een anekdote die architect Caro van Dijk (35 jaar) graag vertelt, is het verhaal van journaliste Stella Braam en haar demente vader, die in zijn werkzame leven wetenschappelijk onderzoeker was. Nu woont hij in een verpleeghuis waarin de kamers in een strak grid aan lange gangen liggen. Doordat zijn woonomgeving oogt als zijn efficiënte werkplek op de universiteit, verkeert man in de constante veronderstelling dat hij op zijn werk is en zijn medebewoners collega’s zijn. ‘Heel verwarrend voor zo’n man’, aldus Van Dijk. ‘Dit toont aan dat huidige verzorgingshuizen gedateerd zijn, om het mild uit te drukken. Tegelijkertijd maakt dit schrijnende geval duidelijk dat de zorg voor dementiepatiënten een andere aanpak verreist dan de reguliere bejaardenopvang.’ Al sinds haar afstuderen aan de TU Delft in 2004 heeft Van Dijk bijzondere aandacht voor de architectuur van zorginstellingen, in het bijzonder de ouderenzorg – en daarbinnen weer bijzondere aandacht voor dementie. Ervaringsdeskundige met dementie is ze niet. ‘De eerste kennismaking met dementie was mijn afstudeerproject. Ik maakte een ontwerp voor hergebruik van een historisch pand. Daarbij heb ik onderzocht welke rol herinneringen en nostalgie spelen in de beleving van een oud en nieuw gebouw. Uiteindelijk bleek architectuur in deze specifieke context het meest geschikt voor mensen met dementie.’ Pikant detail: ‘Deze menselijke kant van architectuur – hoe beleven mensen een gebouw – kwam tijdens mijn opleiding aan de TU Delft nauwelijks aan bod. Daar gaat het toch vooral over de technocratische aspecten van architectuur, zoals esthetiek, constructie en de context. Met dementie als afstudeeronderwerp kon ik ook de meer persoonlijke beleving van architectuur verkennen.’
Egalitaire samenleving Na haar studie werkte Van Dijk bij Claus & Kaan en Paul de Ruiter. ‘Daar heb ik me met uiteenlopende architectuur bezig gehouden. Maar de ArchitectuurNL
40-45_platform.indd 42
ontwikkelingen in zorg en dementie heb ik wel op de voet gevolgd.’ Uiteindelijk kreeg ze ‘de kriebels’ en startte ze in 2012 haar eigen bureau. ‘Ik wilde me structureel verdiepen in architectuur voor zorg.’ Een juiste keuze: ‘Zorg, vergrijzing en dus ook dementie staan nu hoog op de agenda. De organisatie van de zorg zal de komende jaren intensief veranderen onder de druk van een nieuwe economische realiteit die de overheid dwingt terug te treden. Mantelzorg en thuisopvang krijgen steeds meer urgentie. Zorginstellingen moeten zichzelf opnieuw uitvinden.’ Naast deze politieke context moet de architect die zich buigt over zorg rekening houden met voortdurend veranderende inzichten over welke zorg moet worden aangeboden. ‘Dat zie je bijvoorbeeld aan de bestaande bejaardenhuizen’, zegt Van Dijk. ‘Deze zijn veelal in de jaren zeventig gebouwd. Na je pensioen op je 65e mocht je uitrusten en werd er voor je gezorgd. De opvatting was ook dat je toch nog maar een paar jaar had te leven. De architectuur van deze bejaardenhuizen was gebaseerd op ziekenhuizen. Nog steeds herken je een bejaardenhuis meteen als je een straat inrijdt. Grijze bakstenen, gekleurde kozijnen, net te kleine balkons en een strak ritme van de ramen. Alle kamertjes waren ongeveer even groot want dit was ook de tijd van de maakbare, egalitaire samenleving. Het zijn gebouwen waarvan de meeste mensen nu zeggen: gooi maar plat.’
Ouderenwoongroep Veel van deze gebouwen zullen de komende jaren ook leeg komen te staan. Want de lichte zorg transformeert in thuis- en mantelzorg. ‘De huidige generatie is actiever en ook gezonder door de medische vooruitgang. Deze mensen willen geen teruggetrokken leven achter de geraniums, die willen actief blijven deelnemen aan de samenleving.
42 12-08-14 13:53
3
Ze richten politieke partijen op en hebben zelfs een tweede of derde carrière.’ Deze generatie regelt ook in toenemende mate de eigen zorg. ‘Met cpo’s organiseren sommigen ouderen zich met gelijkgestemden in een woongroep met geïntegreerde zorg.’ Wat blijft is de vraag naar zware zorg, zoals dementie. ‘Deze zal door de vergrijzing de komende jaren zelfs toenemen.’ Thuiszorg als het kan, geïnstitutionaliseerde zorg als het moet – hoe kunnen de bestaande bejaardenhuizen worden aangepast aan deze verandering? Dat is een van de belangrijkste onderzoeksthema’s van Van Dijk. ‘De leeglopende bejaardentehuizen beschikken vaak over uitgebreide voorzieningen, zoals een kapper, een fysiotherapiepraktijk, gemeenschappelijke ruimte, een grote keuken met eetzaal. De woningen kunnen deels worden getransformeerd voor zware zorg. De bestaande inrichting met lange gangen voldoet niet, denk maar aan de demente wetenschapper. Dus moet de inrichting huiselijker.’ Wat ook kan is zorg combineren met regulier woonaanbod door kamers samen te trekken tot ruimere appartementen of woongroepen. ‘Dan worden de gebouwen teruggegeven aan de wijk. De kantine kan een buurtrestaurant worden; de gemeenschapsruimte wordt bijvoorbeeld een kinderopvang. Deze gebouwen moeten daarvoor letterlijk en figuurlijk worden opengebroken.’
‘Het intuïtieve huis’ Dat klinkt logisch, bijna eenvoudig. Maar de zorgpraktijk is weerbarstiger, weet Van Dijk inmiddels. ‘Deze transformatie moet gepaard gaan aan een mentaliteitsverandering. Zorginstellingen moeten leren denken als ondernemers. Dat is een complex en dus tijdrovend proces.’ Wat de besluitvorming ook niet versoepelt, is de politieke context. ‘Bij elk voorstel dat je als architect doet, bij elke tekening die je maakt, doe je feitelijk een politieke uitspraak.’ Maar daar loopt Van Dijk niet voor weg.
43 40-45_platform.indd 43
4
‘Als er een patstelling is tussen de politiek en de zorginstellingen, kan de architect oplossingen aandragen. Architectuur kan verschillende scenario’s geven. Voor elk gerealiseerd project zijn er meestal meerdere alternatieve ontwerpen gemaakt. Als architect heb je die maatschappelijke verantwoordelijkheid. Daar kun je niet voor weglopen.’
2. Transformatie van een Bedrijfsverzamelgebouw – interieur ontwerp – opgeleverd december 2013. Een bestaand kantoorgebouw wordt nieuw leven ingeblazen als bedrijfsverzamelgebouw. De begane grond fungeert als ontmoetingsplek en lokale hotspot om te werken en te relaxen. Tussen de potige zeskantige kolommen zijn verschillende plekken ingericht, ieder met een eigen sfeer en gebruik. Bij binnenkomst loop je langs de leestafel en de bistro tafeltjes naar de bar, uitgevoerd in blauw staal. Verderop zitten mensen met hun laptop te werken aan lange tafels, maar is er ook plek voor een gezellige lunch en een goed gesprek. Het 'atelier' is de plek voor workshops en creatieve sessies, terwijl de 'boardroom' alle privacy en comfort biedt voor geconcentreerd overleg. 3 en 4. Het Intuïtieve Huis - Onderzoek en ontwerp voor mensen met dementie. Het doel van dit onderzoek is ontwerpmiddelen te vinden die het leven met dementie, met name de ziekte van Alzheimer, makkelijker en aangenamer maken voor degene die de ziekte ervaart maar ook voor (mantel)zorgenden. De leefomgeving is van grote invloed op de beleving en het verloop van de ziekte. Ontwerpen voor deze doelgroep gaat over een nieuwe zintuiglijkheid in de architectuur; de omgeving appelleert op een natuurlijke manier aan onze intuïtie. In dit onderzoek proberen we kennis uit onder andere omgevingspsychologie om te zetten naar concrete ontwerptools. Zo ontstaat een aandachtige, gezonde woonomgeving en verbetert de kwaliteit van leven. ArchitectuurNL
12-08-14 13:53
5
Van Dijk herkent dit sociale bewustzijn bij veel jonge collega’s. ‘Het cynisme van de vorige generatie, die zich afkeerde van de maakbare samenleving met iconische architectuur, wordt afgeschud.’ Wat Van Dijk ook trekt in zorgarchitectuur is de samenwerking met andere disciplines. ‘Ik zit aan tafel met ergonomen, geriaters, psychologen, productontwerpers, lichtontwerpers en materiaalexperts. Of een tafel van geleidend metaal of natuurlijk hout is gemaakt, kan voor mensen met verhoogde sensitiviteit, zoals autisten, een groot verschil maken. Het omzetten van deze uiteenlopende onderzoeken in één concreet ontwerp dat echt een verschil kan maken voor de gebruikers, dat is mijn drijfveer. Dit resulteerde in de ontwerpstudie Het intuïtieve huis, een ontwerp toolkit specifiek voor dementiepatiënten met bijzondere aandacht voor wayfinding, huiselijkheid, prikkelregulering en privacy.’ Ook deed Van Dijk onderzoek in Japan, waar de vergrijzing de piek al heeft bereikt. Ook is de opvang van ouderen in de familie daar wijdverbreid. Ondersteuning is er dan vanuit kleinschalige buurtinitiatieven. Daar kunnen we veel van leren. Maar Japan is niet zaligmakend. Als je geen familie hebt, dan is er ook niets. Zo zijn er veel ouderen die vereenzamen. Opvallend was dan ook het enthousiasme van Japanse zorgexperts voor onze aanleuningwoning bij een bezoek aan Nederland.’
vormtaal. ‘Een tafel van Zaha Hadid wordt niet herkent als tafel en is dus te onrustig. Een houten tafelblad moet zo zelfs min mogelijk noesten hebben.’ Natuurlijk voelt ze ook beperkingen van zorgarchitectuur. ‘Esthetiek is daarbij niet het primaire uitgangspunt. Het moet vooral optimaal functioneren voor de gebruikers, zowel patiënten als de zorgverleners.’ Als compensatie doet ze veel kantoortransformaties. ‘Ik heb net een restaurant en vergadercentrum ingericht voor een bedrijfsverzamelpand in Amsterdam. Dan gaat het veel meer om esthetische beleving.’ Al neemt ze haar ervaring in de zorg mee in het ontwerp. ‘Met architectuur voor de zorg is vaak de directe omgeving belangrijk. De tafel waaraan je zit, de vloer. Bij het ontwerp van interieurs let ik nu meer op hoe de lichtinval of de akoestiek kan worden verbeterd – de zachte kant van architectuur, zeg maar.’
Haar ervaringen met dementie heeft Van Dijk ook toegepast in een ontwerp voor een dagopvang voor autisten. ‘Natuurlijk is de problematiek van autisme anders dan van dementie. Maar het vertrekpunt is hetzelfde. De architectuur is afgestemd op de specifieke kenmerken van de gebruiker.’ Bij autisten betekent dat zo min mogelijk prikkeling. Niet te veel kleur, een systematische ruimteverdeling en een archetypische
5-8. Landlust zorgboerderij, dagbesteding voor mensen met autisme – interieur ontwerp – in aanbouw. Zorgboerderij Landlust is een locatie van Cordaan waar verschillende ruimtes voor dagactiviteiten gecombineerd zullen worden met begeleid wonen en een theetuin. De oude boerderij in Diemen werd eerder al gerenoveerd door K2 Architecten (zie ArchitectuurNL #04/2014). Een belangrijk onderdeel van deze opdracht is het ontwerp voor de activiteitenruimtes voor mensen met autisme; voor hen wordt een prikkelarme omgeving gerealiseerd waarin ze optimaal kunnen functioneren. Hierbij wordt op microniveau gekeken naar de indeling van de ruimte, zichtlijnen, akoestiek en effecten van toegepaste materialen. Een groot deel van het meubilair wordt op maat gemaakt speciaal voor deze doelgroep en deze plek.
ArchitectuurNL
Tekst Jeroen Junte
Dementie en autisme
40-45_platform.indd 44
44 12-08-14 13:53
6
Favoriet historisch gebouw? ‘Ik werk nu met liefde aan de transformatie van vrij doorsnee kantoren en zorggebouwen uit bijvoorbeeld de jaren 80, waarvan nu ook veel mensen zouden zeggen: lelijk, slopen maar. Ik vind het een bijzondere uitdaging om in elk gebouw, ook de lelijke eendjes, te kijken wat de waarde is en die weer op een hedendaagse manier in te zetten.’ Favoriet hedendaags gebouw? ‘Een oud gebouw kan onverwacht hedendaags zijn en een nieuw gebouw alweer uit de tijd.’ Favoriet Nederlands gebouw? ‘Loods6, een voormalige havenloods in Amsterdam. Daar hebben we ons kantoor. Het gebouw heeft al vele levens gehad, maar ‘werkt’ nog steeds.’ Favoriete architect? ‘Lina Bo Bardi – heel ‘brutal’ en soms zelfs iconisch maar zo eindeloos genereus en vol liefde voor de mensen achter het project en de lokale gemeenschap. Soms is het moeilijk om de projecten te rijmen, maar onder die eerste laag zit een continue betrokkenheid die zich op elke plek weer anders ontvouwd heeft.’ Favoriete hedendaagse architect? ‘Veel Belgen: De Vylder Vinck Taillieu, Robbrecht en Daem, 51N4E, eigenlijk allemaal ontwerpers die behoedzaam manoeuvreren in de bestaande context. Ook interessant vanwege de transformatie-opgaven: Lacaton Vassal, met hun herinterpretatie van het Palais de Tokyo en hun slimme herwaardering van woonblokken in de banlieues in Parijs.’ Favoriete Nederlandse architect? ‘Aldo van Eyck vanwege de speeltuinen; aanvankelijk op braakliggende ‘gaten’ in de stad, later door heel Amsterdam.’ Wanneer niet in Nederland gevestigd, waar zou je dan willen werken? ‘Een global practice lijkt me lastig omdat je misschien toch bepaalde lokale finesses over het hoofd ziet; maar aan de andere kant zie je soms dingen ook beter als buitenstaander. De cultuur en manier van bouwen in
45 40-45_platform.indd 45
7
Japan en ook landen zoals Chili en Mexico zijn interessant.’ Wat zou je nooit ontwerpen? ‘John Habraken zei: de architect is koning Midas, alles wat hij aanraakt wordt bijzonder. Ik zou niet koning Midas willen zijn, opgesloten in zijn eigen gave.’ Grootste irritatie in het vak? ‘Dat wij als architecten hebben toegelaten dat architectuur wordt gereduceerd tot mooie plaatjes maken. Architectuur is verbonden met maatschappelijke ideeën en hoe we als maatschappij over dingen denken. We moeten ons daar bewust van zijn; niet kiezen is ook een keuze.’ Wat is jouw droomopdracht? ‘Een droomopdracht is het project waar uiteindelijk iets uitkomt dat ieders verwachtingen overtreft, en waar iedereen voorbij de geijkte gedachtegang komt. Dat kan niemand alleen, daar heb je alle betrokkenen vanaf het begin bij nodig’ Belangrijkste inspiratiebron buiten de architectuur? ‘Wetenschap. Er is zoveel inspiratie uit onderzoek te halen, bijvoorbeeld omgevingspsychologie of materiaalkunde.’ Meest waardevolle advies ooit? ‘Wees niet bang voor cross-overs maar blijf uiteindelijk bij je vak.’
ArchitectuurNL
12-08-14 13:53