Russiske imperium av Kåre Johan Mjør: Utdrag

Innhald

Føreord. . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

1 Russiske imperium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

2 Eit ortodokst ­imperium (1550–1700). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29 29 30 33 35 37 38 40 41 43 45 47 48 49 51 51 53 55 57 58 60 62

3 Eit europeisk ­ imperium (1700–1850). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67 67 68 70 71 74 76 77

Moskovittiske ideologiar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tsarar og tatarar.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Moskva og Bysants. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imperiets fortid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det tredje Roma?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tsarens territorium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kazan. ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det ortodokse landet i aust. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit korstog mot islam.. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prinsipp og pragmatisme. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Steppa. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nye grenseland, nye folk. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Politisk praksis på steppa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sibir. ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pels.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Dei små folka i nord».. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tributtbetalarane. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Grenselandet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kosakkane ved Dnepr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vesle-Russland eller Ukraina?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ortodoks brorskap.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vindauge mot vest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Stat og fedreland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reformer og ekspansjon.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Europeiske idear på russisk grunn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Absolutisme i praksis.. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Og vindauge mot aust.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Europa og Asia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 Innhald

Orenburg mellom basjkirar og kasakhar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toleranseprinsippet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det opphøgde imperiet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ei europeisk makt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russland som utopi.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det nye Russland. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det store nybyggjarprosjektet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krim som europeisk sivilisasjon.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det greske prosjektet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krim som Orienten.. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dei vestlege provinsane.. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Delingane av Polen.. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kviterussland og Litauen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det jødiske landet. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Napoleonstida.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Storfyrstedømet Finland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kongedømet Polen. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bessarabia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kaukasus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Georgia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Muslimar og armenarar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det komplekse Sør-Kaukasus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Fjellfolka». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Krig og emigrasjon.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den nye Orienten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det heterogene imperiet... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit ekspansivt sentrum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dei framande.. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79 81 84 85 87 89 89 90 92 94 95 96 99 101 104 104 106 108 109 110 112 113 115 116 118 120 121 123

4 Eit nasjonalt ­ imperium (1850–1917). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Russland som nasjon. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit foreint og einskapleg Russland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russiske nasjonalismar.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russifiseringsideen. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1863: Polsk oppstand og russisk reaksjon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det polske spørsmålet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det ukrainske spørsmålet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Avpolonisering i nord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russisk katolisisme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Blei imperiet russifisert?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den selektive integreringa av jødane.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det jødiske spørsmålet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

128 129 131 133 135 136 138 141 143 145 146 147

7 Innhald   

Antisemittisme og pogromar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jødane i imperiet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russisk land ved Austersjøen?.. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eit russisk Baltikum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russifiseringa av Finland. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russifisering i aust?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ilminskij-systemet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jadid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Frå Amur til Tasjkent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Det fjerne austen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Orientalisme på russisk.. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erobringa av Sentral-Asia.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Europearar i Asia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mandsjuria og krigen mot Japan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Revolusjonar og krig. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1905 i imperiet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nasjonal demokratisering.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Utfordringa frå periferiane. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den første verdskrigen.. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reaksjonar på revolusjonen.. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Borgarkrig eller kolonikrig?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Finland.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Baltikum og Kviterussland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ukraina.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kaukasus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sentral-Asia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sosialisme, nasjonalisme, imperialisme, antiimperialisme. . .

149 151 152 153 156 157 158 161 163 164 166 169 171 174 175 176 178 180 182 184 185 186 186 187 188 189 190

5 Eit sovjetisk ­ imperium (1922–1991). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Eit imperium av nasjonar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Positiv diskriminering. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Lenin og retten til nasjonal sjølvbestemming.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 Stalin og det nasjonale spørsmålet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 Første forsøk med nasjonal autonomi.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Nye sovjetnasjonar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Etnografi og økonomi. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 Grensegang i Sentral-Asia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 «Tilbakeståande nasjonar». . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Nasjonale kommunistar og nye dilemma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Dei sovjetiske jødane. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Korenizatsija: Nasjonale språk og nasjonale elitar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 Nye språk og språkreformer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

8 Innhald

Språk i Ukraina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 Lokale elitar i aust. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Nasjonalitet og opphav. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Etnisk terror.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Kollektivisering og Holodomor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Ny nasjonalitetspolitikk?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Deportasjonar av nasjonar.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Nasjonalitetspolitikkens paradoks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Folkevenskap. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Tilbake til historia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Det minste vondet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Dei første mellom likemenn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 Andre verdskrigen: deportasjon, utrydding, ny ekspansjon.. . . . . . . 236 Sovjetunionen og Aust-Europa, 1939–1941. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Sovjetunionen under tysk okkupasjon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 Deportasjonar og kollektiv skuld.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240 Nye grenser, nye republikkar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Den nye antisemittismen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Sovjetimperiet etter Stalin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Krim og Kasakhstan. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 Det sovjetiske folket. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Den sovjetiske mobiliteten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Stagnasjon og nasjonal konsolidering.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 Nasjonal aktivisme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252 Det sovjetiske Russland.. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Russisk heimstaddikting.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 Kampen for minnesmerka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Kampen mot vesten i sovjetisk åndsliv. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Lev Gumiljov. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 Ideologiar for imperiet.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Imperiet raknar.. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

6 Eit postsovjetisk ­ imperium (1993–2016). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Det multinasjonale folket og arven frå imperiet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den russiske føderasjonen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dei russiske republikkane. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tsjetsjenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Russland – ein einskapsstat?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den ekspansive føderasjonen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Imperium eller nasjon?.. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Den russiske ideen. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gennadij Ziuganov. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

269 271 273 274 277 279 281 281 284

9 Innhald   

Aleksandr Dugin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Aleksandr Panarin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Vadim Tsymburskij. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Rodina.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Aleksej Navalnyj og den nye russiske nasjonalismen. . . . . . . . . . . . 292 Retten til sjølvbestemming. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Stat og sivilisasjon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Ein suveren stat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Ein sivilisasjon bygd av folket.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Den russiske sivilisasjonsnasjonalismen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 Russarar og dei andre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Migrasjon innanfrå og utanfrå. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Eurasia eller Den russiske verda?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 Mot ein eurasisk union. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306 «Landsmenn» i utlandet. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Frå språk til politikk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Den ortodokse kyrkja.. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Mjuk og hard makt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

7 Kreml 18. mars 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 Litteraturliste. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325 Tabellar..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 Stikkordregister. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

Føreord

Denne boka handlar om russiske imperium. Det inneber at ho omtaler ei rekkje stader som ligg utanfor eit russisk kjerneområde, men som likevel er best kjende gjennom sine russiske eller russifiserte namneformer. Sjølv om forfattaren har hatt eit prinsipielt ønske om å nytta lokale, ikkje-russiske former, må dette ønsket balanserast mot det faktum at dei russiske namna ofte vil kommunisera betre med lesaren. Dei aktuelle stadene kan også ha vore russiskdominerte på dei tidspunkta dei blir omtalte, eller i alle fall vore heimstaden til ulike folkegrupper som hadde ulike namn på dei. Boka er såleis ikkje konsekvent når det gjeld namneformer. Særleg tydeleg vil dette vera i samband med Ukraina. Eg har nytta fleire ukrainske former som i seinare tid har vunne innpass i norsk (Kharkiv, Lviv og endå meir nyleg Luhansk og Donbas), medan tradisjonelle russiske former som «Kiev» og «Odessa» er framleis vanlegare enn «Kyiv» og «Odesa». Dei er difor føretrekte også her. Eg nyttar dessutan eit elvenamn som Dnepr og ikkje Dnipro. Sistnemnde form er nyleg også blitt eit nytt, avsovjetifisert namn på byen som tidlegare heitte Dnepropetrovsk. Leonid Brezjnev og sovjetiske partitoppar høyrde likevel til Dnepropetrovsk-klanen, ikkje Dnipro-klanen. Med andre ord, valet av namneformer vil også vera kontekstuelt. Kviterussiske bynamn som «Mahiljou», «Mensk» og «Vitsebsk» vil vera framande for norske lesarar og er difor ikkje nytta.

Slike dilemma gjeld også personnamn. Ukrainarar opptrer som oftast med ukrainske namn, men det er ikkje alltid så lett å avgjera kva nasjonalitet ein person «eigentleg» har. Eg har generelt følgt Språkrådet (www.sprakradet.no) sine reglar for transkripsjon og ordlister for språk og folkegrupper, og har i tillegg støtta meg på Store norske leksikon (snl.no) der det har vore naudsynt (som rett nok ikkje alltid følgjer Språkrådet). I samsvar med norske normer nyttar eg den russifiserte forma «kasakh» i staden for det meir logiske og kasakhiske «kasak». «Russarar» viser i regelen til etniske russarar, medan adjektivet «russisk» kan visa både til det som gjeld etniske russarar og til det som gjeld russiske imperium. «Russiske styresmakter» er såleis ikkje nødvendigvis etniske russarar.

«Russland» er i dag eit namn som er sidestilt med «Den russiske føderasjonen». For tida før 1992 har dette utbreidde namnet ein vagare referanse.

Det kan visa til (ei førestelling om) eit russisk kjerneområde eller ein russisk nasjon innanfor ei større eining, det vera seg Sovjetunionen, Den russiske sosialistiske føderative sovjetrepublikken eller Det russiske imperiet. Sidan

12 Føreord

1700-talet har det også vore eit vanleg namn på den russiske staten. Stundom nyttar eg det også som ein samleterm for ulike russiske imperium, særleg i Innleiinga. Eg kan leggja til at «Karelen» er eit geografisk område i Finland og Russland, medan «Karelia» var/er ein republikk i Sovjetunionen/Den russiske føderasjonen. «Kaukasus» viser både til ei fjellkjede og til eit større geografisk område nord og sør for denne fjellkjeda; andre kallar dette området for «Kaukasia». Elles håpar eg andre tilsvarande tvitydige namn vil bli klare av samanhengen dei står i. Der anna ikkje er sagt, er alle omsetjingar mine eigne.

***

Dette bokprosjektet har kome i stand takk vere rause løyvingar frå Fritt Ord og Norsk Faglitterær Forfattarforeining. Eg vil særleg få takka dei som har lese og kommentert heile eller delar av manuset, kome med nyttige innspel og retta opp feil: Pål Kolstø, Martin Paulsen, Ingunn Lunde, Bernhard Mohr, Ingunn Hansejordet og forlagsredaktør Knut Vegard Bergem i Cappelen Damm. I tillegg har eg lært mykje om imperiet av gode kollegaer i Uppsala og Helsingfors: Susanna Rabow-Edling, Mikhail Suslov, Igor Torbakov og Sanna Turoma. Resultatet står i gjeld til alle saman, men eg er sjølv eine og åleine ansvarleg for innhaldet.

Boka er tileigna Ingeborg Mjør (1962–2014) – søster, ven og forskarkollega.

Stord/Uppsala, mars 2017 Kåre Johan Mjør

Innleiing

Russiske imperium

I

bøkene til den kviterussiske nobelprisvinnaren av 2015, Svetlana Aleksijevitsj, møter vi den sovjetiske livsverda. Ei av dei mange røystene frå denne verda, Margarita Pogrebitskaja (lege, 57 år), veks opp i Moskva og minnest maidagane på Den raude plassen i barndommen sin. Ho skildrar situasjonen då ho var ferdig med utdanninga og skulle få seg jobb, på følgjande vis:

Da vi hadde avlagt eksamen i medisin, ble vi tildelt arbeid i Minsk. Alle mine venninner reiste i hver sin retning: En til Moldavia, en annen til Ukraina, noen dro til Irkutsk, dem kalte vi for «dekabrister». Det var ett og samme land – du kunne dra dit du ville! Det fantes ingen grenser, ingen visa eller tollstasjoner. Mannen min ville til hjemtrakten sin. Til Armenia. «Vi drar til Sevan, så får du se Ararat. Og smake ekte armensk lavasj-brød», lovet han. Men tilbudet fra myndighetene var Minsk. Og vi straks: «Kom, så drar vi til Hviterussland!» «Ja, det gjør vi!»

Litt seinare fortel Margarita om feriereisene deira: I vår gamle Zjiguli reiste vi rundt i hele Sovjetunionen: Jeg har sett Karelen … Sevansjøen … og Pamirfjellene. Alt dette er mitt fedreland.

Mitt fedreland Sovjetunionen. Det er mye jeg kan greie meg uten. Det eneste jeg ikke kan unnvære, er det som var.1

For Margarita er det Sovjetunionen som er heimlandet. Aleksijevitsj presenterer oss her for ei konkret oppleving av det ein elles ofte berre møter som ein abstrakt påstand i diskusjonar om den «russiske identiteten» – at 1 Svetlana Aleksijevitsj, Slutten for det røde mennesket: Tiden Second Hand, oms. Dagfinn Foldøy (Oslo, 2015), 112, 123.

14 Russiske imperium

denne identiteten under sovjetperioden (og kanskje før, og kanskje etter) sjeldan var knytt til eit territorialt avgrensa Russland inni Sovjetunionen, men derimot til Sovjetunionen som heilskap. Dette til skilnad frå dei andre sovjetiske nasjonalitetane: For ukrainarar var heimlandet Ukraina (eller Den ukrainske sovjetrepublikken), for armenarar Armenia, for tatarar Tatarstan. Russarar, som i sovjetperioden var meir geografisk mobile enn dei fleste andre nasjonalitetar, identifiserte seg derimot med noko større enn ein nasjon – dei identifiserte seg med imperiet. «Adressa mi er ikkje ei gate og eit hus, adressa mi er Sovjetunionen», heiter det i ein populær song frå 1970-talet.

«Storbritannia hadde eit imperium, men Russland var eit imperium og er det kan henda framleis.»2 Denne utsegna av den britiske russlandshistorikaren Geoffrey Hosking frå 1995 dukkar ofte opp når Det russiske imperiet skal diskuterast. Poenget hans er i utgangspunktet følgjande: Om vi held Irland og Skottland utanfor, var Det britiske imperiets koloniar på den andre sida av havet og dermed tydeleg skilde frå sentrumet – England. Det same gjeld for andre vesteuropeiske sjøbaserte imperium, som Spania, Portugal, Frankrike og Nederland. Russland, til liks med Det osmanske imperiet og Habsburg-imperiet, var derimot kontinentale imperium. Erobra landområde hang saman med sentrumet – desse imperia var contiguous, som det gjerne heiter i den engelskspråklege litteraturen. For Russland hadde dette særlege konsekvensar. Medan dei andre kontinentale imperia etter den første verdskrigen blei erstatta av nasjonalstatar, tok den russiske historia ei anna vending. Det oppstod eit nytt, antiimperialistisk imperium i form av Sovjetunionen – ein stat som hevda å ha som mål å frigjera undertrykte nasjonar innanfor rammene av ein ny, overnasjonal stat. Og den nye strukturen av nasjonar som sovjetstyresmaktene skapte, eksisterer framleis i det postsovjetiske området, både innanfor og utanfor Den russiske føderasjonen. Russland er, med Hosking, «kan henda» eit imperium «framleis».

I Russland som eit landbasert imperium har skiljet mellom sentrum og periferi, eller metropol og koloni, vore vanskeleg å trekkja eintydig. På slutten av 1800-talet var det opplagt for dei fleste at Sentral-Asia var ein russisk, bomullsproduserande koloni, men kva med Volga-bassenget og Sibir, som også var område Russland hadde erobra lenger tilbake i tid?

Og kva med det austslaviske Ukraina, ei anna av imperiet sine erobringar, som på denne tida gjekk under namnet «Vesle-Russland»? Også i dag er det omstridd kvar eit historisk Russland eigentleg sluttar.3 Mange russarar føresteller seg eit Russland som er større enn det som ligg innanfor Den russiske føderasjonen. Kvifor er det slik? Kvifor er arven frå imperiet så 2 Geoffrey Hosking, «The Freudian Frontier», Times Literary Supplement 10.03.95, 27.

3 Stephen Howe, «From Manchester to Moscow», Ab Imperio 1, 2011, 76.

15 Innleiing Russiske imperium   

vanskeleg for Russland å leggja bak seg? Er det noko Russland kan eller vil leggja bak seg? Denne boka gjer greie for den historiske bakgrunnen for desse spørsmåla, og drøftar i kva grad Russland framleis er å rekna som eit imperium. Boka undersøkjer med andre ord ulike måtar Russland har vore imperium på sidan midten av 1500-talet. Dette er ei framstilling av russiske imperium i fleirtal.

«Eg kan ikkje førestella meg Russland utan Volga», sa den sovjetiske forfattaren Konstantin Paustovskij – trass i at mykje av Volga-området nettopp er imperiale erobringar. Utstrekt migrasjon og kolonisering over fleire hundre år er ein viktig faktor som har bidrege til at også den russiske kjernen i imperiet har vore ein flytande storleik, men det er ikkje den einaste.

Sjølv utan område som er offisielt definerte som andre nasjonar – republikkane i dagens russiske føderasjon er ein illustrasjon her – vil Russland for mange framstå som fragmentert. Russland er tilsynelatande avhengig av erobringane sine for å i det heile teke finnast. Det dette først og fremst vitnar om, er at i motsetnad til andre imperium har ikkje Russland vore ein nasjon som har herska over andre nasjonar utanfor eigne, klart definerte grenser. Snarare har Russland slik vi kjenner det i dag, oppstått gjennom den gradvise innlemminga av andre, der det er denne prosessen – frå valdeleg konflikt til fredfylt samarbeid – som har skapt dei russiske imperia og dermed Russland.4 Ein ytterlegare konsekvens av dette er at heller ikkje sentrumet eller metropolen er reint russisk i nokon nasjonal eller etnisk forstand – dei styrande har aktivt inkorporert framande elitar og til tider vore like multietniske som imperiet sjølv.

I dag assosierer mange imperium med ekspansjon, erobring og undertrykking av andre nasjonar. Imperium, kort sagt, driv med imperialisme.

Imperialisme var eit omgrep som kom i bruk på 1800-talet, og ofte som ei skulding ulike europeiske imperium nytta om kvarandre eller til intern kritikk. Å vera imperialist var ikkje bra – heller ikkje den gongen, i «imperiets tidsalder».5 Er så Russland framleis «imperialistisk»? Hendingar i den seinare tida kan tyda på at det er tilfellet. Under presidentperiodane til Vladimir Putin har det vore eit eksplisitt mål å styrka russisk innverknad særleg i det postsovjetiske området. I utgangspunktet har dette vore noko Russland har vilja oppnå med «mjuk makt» (soft power), men dei har også kome til å nytta «hard makt», som i den væpna konflikten med Georgia om Sør-Ossetia i 2008 og då Russland våren 2014 annekterte Krimhalvøya frå Ukraina. Landet har også på fleire måtar vore involvert i krigen i AustUkraina.

4 5

Jf. Frederick Cooper, Colonialism in Question: Theory, Knowledge, History (Berkeley, 2005), 11.

Om «imperialisme», sjå Rudolf Walther, Dieter Groh & Jörg Fisch, Imperium. Imperialisme, oms. Helge Jordheim (Oslo, 2008).

16 Russiske imperium

Hendingane i 2014 stadfesta for mange at, jo – Russland er framleis ei imperialistisk stormakt, og har jamvel eit ønske om å vera det. Dette gjer landet utidsmessig. Å erobra eller «annektera» landområde frå andre statar er ikkje berre noko som høyrer fortida til; det er illegitimt og eit brot på folkeretten. Når folk i Vesten har karakterisert dagens Russland som imperialistisk, er det ei skulding og eit skjellsord.6 Også russiske kritikarar drog imperialismekortet. Andrej Zubov samanlikna annekteringa med Hitlers Anschluss av Austerrike og mista jobben ved Moskvas statlege institutt for internasjonale relasjonar (MGIMO). Ein annan beisk kritikk kom frå forfattaren Vladimir Sorokin, som skreiv at Putin over tid hadde bygd ei tidsmaskin som no var klar til å fly tilbake til «Det sovjetiske imperiums forgangne storhet» og jamvel endå lenger, til glede for «pensjonistene», «postsovjetiske neoimperialister» med fleire: «Russland har alltid vært, er og blir et imperium!» skriker nå unge forfattere og karrierepolitikere. Men et imperium trenger militære seire, nye landområder som erobres fra fienden. Og så kom den, seieren: «Krim er vårt!» Tv-apparatene ble overopphetet av seiershylene, det begynner å riste i tidsmaskinen.7

Annekteringa av Krim var i dette perspektivet det første alvorlege steget mot den dystopien Sorokin skildra i romanen En opritsjniks dag frå 2006, som handlar om eit framtidig russo-kinesisk imperium isolert frå Vesten.8 På det tidspunktet Sorokin skreiv teksten om Putins tidsmaskin, frykta (eller håpa) mange at Russland ville følgja opp Krim-annekteringa og halda fram med å ta «tilbake» Aust-Ukraina, eller «Ny-Russland», eit omgrep frå imperietida som brått blei populært i den russiske ålmenta. Russland har likevel ikkje gått til dette steget, sjølv om landet spelar ei sentral rolle i kulissane. Det nøyer seg førebels med å destabilisera Ukraina. Tidsmaskina har bremsa litt att, og framtida for Donbas-området i Aust-Ukraina er uavklart.

Ein som djupt og inderleg håpa at Krim ville bli innleiinga på ny russisk ekspansjon og skapinga av eit nytt russisk imperium, var forfattaren og neoimperialisten Aleksandr Prokhanov. At Krim på nytt var på russiske hender, var for han «eit mirakel». Og seremonien i Kreml 18. mars, der Krim formelt blei annektert og Putin heldt ein lang tale om Krim som «russisk land», samanlikna Prokhanov med ei «påskegudsteneste». Som 6

Sjå til dømes Paul Goble, «Russian Imperialism: Only a Bare Majority of Russians Wants Russia to Stay Within its Current Borders», Euromaidan Press 24.03.2015.

7 Vladimir Sorokin, «Det ryker av Putins tidsmaskin», oms. Dagfinn Foldøy, Morgenbladet 06.03.2014.

8 Vladimir Sorokin, En opritsjniks dag: Roman, oms. Hege Susanne Bergan (Oslo, 2010). Ein seinare Sorokinroman, Telluria (oms. Dagfinn Foldøy, Oslo, 2016), fortel derimot om eit framtidig fragmentert Russland.

22 Russiske imperium

Borodin, som i 1880 komponerte orkesterstykket På steppene i SentralAsia. Her flettar han elegant saman eit (opp-)lyst og klart «europeisk» tema med eit eksotisk, sensuelt «orientalsk» tema, i ein harmonisk visjon av Det russiske imperiet. Borodin skaper her russisk orientalisme i tonar.

Denne boka søkjer å komplisera denne historia – ikkje gjennom å gå til den motsette posisjonen og fokusera utelukkande på undertrykking, men gjennom å leggja vekt på dei kompliserte relasjonane mellom sentrum og periferiar i russisk historie, der ein grunntanke er at det er desse relasjonane som har skapt Russland som imperium, der «sivilisering» ofte har vore ein gjensidig prosess. Kan henda er det også dette Borodins musikk fortel oss – at sentrumet og Orienten er gjensidig avhengige av kvarandre.

Det finst ikkje noko Russland utan Orienten – Orienten er ein «konstituerande andre» som Russland er avhengig av for å vera eit imperium, for å vera Russland. Borodin sjølv var elles son av ein georgisk adelsmann. I det heile er «russisk kultur» utenkjeleg utan bidraga frå figurar med heilt eller delvis ikkje-russisk bakgrunn.18 «Imperium» er eit omgrep det har vore teoretisert mykje omkring dei seinare åra. På engelsk høyrer ein ofte om the new imperial history, som særleg er påverka av postkoloniale perspektiv. Følgjeleg kan også den forståinga som blir lagd til grunn her, problematiserast. Å definera imperiet som ei styringsform der det blir herska over fleire «nasjonar», kan lett føra til at ein les resultatet av nasjonsbygginga på 1800-talet (eller til bolsjevikane på 1920-talet) bakover i historia og identifiserer dei på eit tidspunkt der dei knappast fanst. Muslimane i Sør-Kaukasus («aserbajdsjanarane») kan vera eit døme på dette. Som det vil koma fram i denne boka, har like fullt herskarane i Moskva og St. Petersburg sidan 1500-talet vore klare over at imperiet deira bestod av ulike folk med ulike språk, levesett og religionar. Dette har jamvel vore ein sentral komponent i sjølvforståinga deira, noko som til dømes er reflektert i den gamle tsartittelen, der alle land tsaren herskar over, blir rekna opp. Å herska over eit omfattande kulturelt og politisk samansett område var med andre ein positiv ting: Det vitna om at Russland var eit imperium. Det følgjer av dette at seinare nasjonsbygging ikkje har vore utan eit kulturelt grunnlag, sjølv om grenser som blei konstruerte i nasjonsbygginga, særleg den sovjetiske, ofte kan seiast å ha vore vilkårlege. Likevel har det blitt argumentert for, i dei mest radikale «nye» imperieteoriane, at «imperiet» forstått som situasjonar der skilnader møtest og må hanskast med, er noko som kan finnast i alle samfunn, og at dette er noko som også kjenneteiknar nasjonsbygging.

Denne boka held likevel fast ved at det er eit skilje mellom nasjonar og 18

Alexei Miller, «The Romanov Empire and the Russian Nation», i Alexei Miller & Stefan Berger (red.), Nationalizing Empires (Budapest & New York, 2015), 312. Samanlikn Pagden, Lords of All the World, 46.

23 Innleiing Russiske imperium   

imperium i at imperia i større grad definerer seg sjølve som tufta på nettopp skilnader, som det ikkje nødvendigvis har vore noko mål å jamna ut.

Russiske imperium har såleis også vore ein skiftande praksis. Russisk styre over Nord-Kaukasus i Det russiske imperiet er noko heilt anna enn «det russiske Finland», sjølv om desse landevinningane høyrer til same tidsepoke.

Eit omgrep som har fått eit visst oppsving i russiskfaget dei seinare åra, er «indre kolonisering». Det er særleg Aleksandr Etkind som har freista å gjera dette til eit nytt «paradigme» for russlandsstudiet.19 Det sentrale skiljet i russisk historie ifølgje denne tilnærminga går ikkje mellom russarar og ikkje-russarar, men mellom den styrande eliten og folket. Russiske herskarar har i like stor grad «kolonisert» sitt «eige» folk – det vil seia gjort det til russarar. Og desse russarane har vore like undertrykte som mange andre, ikkje-russiske folk – kan henda endå meir. Det siste er eit viktig poeng: Fleire folkegrupper i periferien hadde ei meir privilegert stilling enn dei liveigne bøndene i det sentrale Russland hadde. Meir generelt gjeld det likevel, som Yuri Slezkine peikar på i boka si om jødane i Russland, at i Det russiske imperiet kan alle seiast å ha vore diskriminerte i større eller mindre grad – med unntak av tsaren. Ingen hadde universelle, individuelle rettar, rettar var noko staten hadde gjeve til grupper på ulikt vis, og nokre grupper hadde særskilde privilegium. Imperiet var definert som eit mangfald av skilnader, av mange ulike «dei».20 Den «indre koloniseringa» av det russiske folket, eller russisk nasjonsbygging, er eit viktig forskingsområde, men denne boka handlar primært om noko anna: Russland som multietniske imperium. Sjølv om Etkind tek opp tema som er viktige for imperiehistoria, til dømes pelshandelen i Sibir, har ikkje-russiske nasjonalitetar generelt ein underordna status i studien hans, og det er uklart korleis perspektivet hans er relevant for område der Russland ikkje kan seiast å først og fremst ha «kolonisert seg sjølv». Slike område har det vore mange av. Ikkje desto mindre blir ulike typar russisk nasjonalisme drøfta utetter i boka, men då særleg som ein respons på stadig større mangfald innanfor grensene, eller som ein reaksjon frå ein «russisk nasjon» på imperiet og på imperiets påståtte privilegering av ikkjerussiske periferiar eller av eigen kosmopolitisk elite. Den moderne russiske nasjonalismen som oppstod etter 1850, var særleg framprovosert av «det polske spørsmålet». «Imperiesituasjonen» har med andre ord også skapt nye former for russisk nasjonalisme. Sidan boka handlar om Russland som multietniske imperium, byrjar ho der Russland, eller rettare sagt tsardømet 19 Alexander Etkind, Internal Colonization: Russia’s Imperial Experience (Cambridge, 2011).

20 Yuri Slezkine, The Jewish Century (Princeton, 2004), 110–111. Sjå òg Jane Burbank, «The Rights of Difference: Law and Citizenship in the Russian Empire», i Ann Laura Stoler, Carole McGranahan & Peter C. Perdue (red.), Imperial Formations (Santa Fe, 2007).

24 Russiske imperium

Moskva, erobrar ein annan stat med ein annan religion og kultur. Boka reknar ikkje den statsformasjonen som oppstod i Kiev på 900-talet, som det «første russiske imperiet». Snarare følgjer ho det som er konsensus i forskinga i dag: Historia om Russland som imperium byrjar med erobringa av Kazan i 1552.21 Russisk historie frå midten av 1550-talet (og jamvel før det) og fram til slutten av 1800-talet er ei historie om nærast samanhengande ekspansjon og erobring. Ikkje berre ideologar, men òg fleire forskarar har vore freista til å sjå ei historisk lovmessigheit i dette, til dømes i analogi med den amerikanske manifest destiny-ideen: Russland har vore nøydd til å ekspandera i eit område med få naturlege grenser; dei har nærast hatt eit særskilt «kall» til dette. Denne boka set ikkje fram slike påstandar – det har ikkje funnest nokon «russisk messianisme» eller medfødd «ekspansjonisme». Ho postulerer heller ingen grand strategy of the Russian empire på tvers av ulike tidsepokar, det vil seia at russiske imperium skal ha hatt ein langsiktig ekspansiv strategi. Å hevda dette er etter mitt syn eit moderne, meir varsamt, men likevel historiemetafysisk perspektiv, med røter i klassisk geopolitisk tenking.22 Ekspansjon var tilsynelatande normalt for dei fleste imperia fram til den første verdskrigen, og Det russiske imperiet rivaliserte ofte med andre imperium om dei same områda. Samstundes legg boka vekt på at dette hadde ulike forklaringar i kvar enkelt situasjon. I nokre tilfelle var det nabostatar i forfall eller under kollaps, som Det polsk-litauiske samveldet eller Det osmanske imperiet, som ser ut til å ha stimulert til ekspansjon.

Når sjansen var der, tok styresmaktene nytt land. Andre gonger, som i Sibir, var det ikkje-statlege aktørar som leia an. Eller det var overivrige militære, som i Sentral-Asia. Denne boka tilbyr såleis ikkje noka djupare, einskapleg transhistorisk forklaring på kvifor Det russiske imperiet var i kontinuerleg vekst fram til 1905. Sjølv ikkje meir moderate forklaringar som «behov for land» eller «tryggleik» kan generaliserast.

Det denne boka primært gjer i staden, er på den eine sida å gjera greie for korleis Russland har utvikla seg som imperium, med vekt på konsekvensane ekspansjonen har hatt for både sentrum og periferi. Korleis blei Russland endra av at det blei større og (endå) meir samansett? På den andre sida ser ho på korleis erobring og ekspansjon blir legitimert, og kva som skjer med

21

22

Det er ikkje berre Prokhanov som går tilbake til 900-talet; det finst også nøytrale historiske framstillingar av russiske imperium som byrjar med Kiev, til dømes Philip Longworth, Russia’s Empires: Their Rise and Fall: From Prehistory to Putin (London, 2005). At Kiev-staten kan analyserast som eit imperium, er også antyda i Burbank & Cooper, Empires in World History, 185–188, men dette er primært ei bakgrunnshistorie til Moskva-imperiet. For meir om konsensusen om 1552 som byrjinga på imperiet, sjå kapittel 1.

John LeDonne, The Grand Strategy of the Russian Empire, 1650–1831 (Oxford, 2004). For ein god kritikk, sjå Willard Sunderlands melding i Slavic Review 64 (3), 2005. Perspektivet her står nærare Alfred J. Rieber, The Struggle for the Eurasian Borderlands: From the Rise of Early Modern Empires to the End of the First World War (Cambridge, 2014), 5–14.

25 Innleiing Russiske imperium   

russisk sjølvoppfatning etter som Russland kan seiast å bli stadig mindre russisk. Denne legitimeringa blir kontrastert med korleis dei koloniserte ser på seg sjølve og tilhøvet sitt til det russiske sentrumet. Dette er såleis like mykje idéhistorie som politisk historie.23 Størstedelen av denne boka handlar om fortida. Samstundes er det hendingar i samtida som har gjort dette bokprosjektet særleg aktuelt.

Det gjer det til dømes mogleg å påvisa dei historiske røtene til ideen om at samvirket mellom russarar og ikkje-russarar gjennom historia har vore «harmonisk» og «venskapleg». Dette har president Putin ytra fleire gonger, og han har dermed teke opp ein idé som i lengre tid hadde vore forfekta av offentlege intellektuelle i det postsovjetiske Russland. Denne ideen har i sin tur opplagde historiske førelegg: Sovjetunionen blei hevda å vera ein venskap mellom folk (druzjba narodov). Og før dette hadde russisk erobring og ekspansjon ofte blitt hevda å vera «siviliserande» og «venskapleg».

Ikkje desto mindre oppstår det ein viss fare her for det som François Hartog har kalla «presentisme»: at fortida blir skildra i lys av notida, og at ho berre er interessant i den grad ho kan forklara det som skjer i dag.

Denne boka søkjer å unngå dette. Historisk kunnskap kan forklara mykje om dagens Russland, kvifor det ser ut som det gjer, eller meir spesifikt kva det er som er så spesielt med Krim. Samstundes er det ikkje slik at fortida forklarer alt i samtida; at dess meir ein kan om fortida, dess betre skjønar ein kvifor Kreml handlar som dei gjer. I si orientering og sitt verdsbilde er Putin og hans stab grunnleggjande postsovjetiske, og eg vil her leggja særleg vekt på «post». Den sentrale bakgrunnen er Sovjetunionens oppløysing og det tilhøyrande traumet, og Kreml legitimerer politikken sin ved å hevda at han vil retta opp den kaotiske situasjonen som oppstod på 1990-talet.

Til dette hentar dei bitar frå fortida som kan tena målet deira – til dømes ei dyrking av ein eintydig versjon av den andre verdskrigen.24 Eit viktig mål med denne boka er derimot å visa at Russland har vore imperium på ulike måtar, at fortida er ulik notida, og at det ikkje er nokon automatikk eller noka historisk nødvendigheit i måten Russland oppfører seg på. Boka er ei framstilling av russiske imperium frå Ivan den grufulle til Vladimir Putin, men ho påstår ikkje at det er noka eintydig linje mellom dei. Boka avdekkjer kontinuitetar i russisk imperiehistorie, men her er også mange diskontinuitetar i form av «et stort mangfold av linjer og sammenhenger» (Quentin Skinner). Til liks med ein annan studie av russiske Self-description står sentralt i imperieanalysane i Ab Imperio-tidsskriftet. Sjå Ilya Gerasimov, Jan Kusber & Alexander Semyonov (red.), Empire Speaks Out: Languages of Rationalization and Self-Description in the Russian Empire (Boston & Leiden, 2009) (Gerasimov og Semyonov er redaktørar for Ab Imperio).

24 François Hartog, Regimes of Historicity: Presentism and the Experiences of Time, oms. Saskia Brown (New York, 2015); Nikolaj Koposov, Pamjat strogogo rezjima: Istorija i politika v Rossii (Moskva, 2011).

23

26 Russiske imperium

imperium (i fleirtal), som blei publisert medan arbeidet med dette manuset var i avslutningsfasen, fokuserer denne boka også på institusjonar, praksisar og tenkjemåtar som gjennom historia har blitt borte.25 Russland har vore imperium på ulike måtar, og kjennskap til desse måtane gjer det mogleg å stilla seg kritisk til påstandar om at Russland har ein eigen veg det «må» følgja, elles vil det ikkje lenger vera Russland. Historisk kunnskap utfordrar tilvande førestellingar om kva Russland er.

Denne boka undersøkjer altså ulike måtar Russland har vore imperium på sidan midten av 1500-talet. Som all historieskriving er det eit selektivt prosjekt, men det har vore eit mål å arbeida seg bort frå stereotypiar om Russland og få fram andre sider som ikkje er så godt kjende for eit ålment publikum. Tradisjonelt har då heller ikkje Det russiske imperiet frå 1500-talet til revolusjonen blitt framstilt som historia til eit imperium.

Den klassiske historiografien som vaks fram i Russland på 1800-talet, og som har vore viktig også for oss i Vesten, fokuserte anten på utviklinga av staten eller på folket. Dei to store namna her, Sergej Solovjov og Vasilij Kljutsjevskij, definerte rett nok begge russisk historie som ei koloniseringshistorie, men dette handla anten om statsbygging (Solovjov) eller om det russiske folkets kolonisering, i form av migrasjon og busetjing utover på den austeuropeiske sletta (Kljutsjevskij). Andre nasjonalitetar spela ei perifer rolle i denne historia. Tradisjonelt har russisk historie vore nasjonalhistorie.26 Det var først på 1990-talet at imperiet for alvor blei eit tema i russlandsforskinga. Ein milepæl i så måte var boka Russland als Vielvölkerreich av austerrikaren Andreas Kappeler, som kom i 1992. Sidan har studiet av russiske imperium opplevd ein boom. Særleg nye generasjonar av amerikanske forskarar har ivrig kasta seg over temaet. Namna er for mange til å lista opp her, men dei figurerer tett i fotnotane frametter. Eit viktig organ for den nye forskinga på Russland som imperium har vore tidsskriftet Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, som har kome ut sidan 2000. Også i det postsovjetiske Russland har det funne stad viktig og nyskapande forsking på imperiet. Eitt sentralt namn her er Aleksej Miller, som i tillegg til eigne arbeid har vore redaktør for bokserien «Det russiske imperiets utkantar», på forlaget Novoe literaturnoe obozrenie. Eit anna viktig forum har vore tidsskriftet Ab Imperio: Studies of New Imperial History and Nationalism in the Post-Soviet Space, som også starta opp i 2000.

25 26

Valerie A. Kivelson & Ronald Grigor Suny, Russia’s Empires (Oxford, 2016), 2. Skinner-sitatet er frå «Staten, genealogien og historien: Quentin Skinner i samtale med Helge Jordheim», Nytt norsk tidsskift 1, 2012, 62.

Kåre Johan Mjør, «Russian History and European Ideas: The Historical Vision of Vasilii Kliuchevskii», i Helge-Vidar Holm, Sissel Lægreid & Torgeir Skorgen (red.), The Borders of Europe: Hegemony, Aesthetics and Border Poetics (Aarhus, 2012). På eitt plan held Etkinds historie om «indre kolonisering» fram denne tradisjonen, noko fleire meldarar har peika på (Alexander Morrison i Ab Imperio 3, 2013; Adeeb Khalid i Slavic Review 4, 2012).

27 Innleiing Russiske imperium   

Det hadde utgangspunkt i ei uavhengig forskargruppe i Kazan, som gradvis har forflytta seg til USA. Ab Imperio-redaktørane representerer ei særleg postmoderne og postkolonial tilnærming til imperieproblematikken. Alle desse arbeida og gruppene har vore både til stor inspirasjon og viktige kjelder til kunnskap for dette bokprosjektet. Boka er med andre ord også eit forsøk på å presentera ei norsk ålmente for nokre av dei viktigaste nyvinningane innanfor russlandsforskinga dei siste tiåra.