SAMFUNNSFAG 6
frå CAPPELEN DAMM
Elevbok
Frøya Elisabeth Astrup
Emilie Forbes Holmen
Anne Marte Johnsen
Ingunn Langberg
Nynorsk
© Cappelen Damm AS, Oslo 2024
Materialet i denne publikasjonen er omfatta av føresegnene i åndsverklova. Utan særskild avtale med Cappelen Damm AS er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate i den utstrekninga det er heimla i lov eller gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk.
All bruk av heile eller delar av publikasjonen som input eller som treningskorpus i generative modellar som kan skape tekst, bilete, film, lyd eller anna innhald og uttrykk, er ikkje tillate utan særskild avtale med rettshavarane.
Bruk av materiale frå publikasjonen i strid med lov eller avtale kan føre til inndraging, erstatningsansvar og straff i form av bøter eller fengsel.
Samfunnsfag 6 frå Cappelen Damm er laga til LK20, fagfornyinga, i faget samfunnsfag og er til bruk på barnetrinnet i grunnskulen.
Illustrasjonar: Marthe Strand Mourier
Fotografi: eiga liste
Design og sats: Bøk Oslo AS
Omslagsillustrasjon: Marthe Mourier Strand
Omslagsdesign: Tank Design AS / Cappelen Damm AS
Forlagsredaktør: Frøya Elisabeth Astrup
Biletredaktør: Frøya Elisabeth Astrup
Repro: Narayana Press
Trykk og innbinding: Livonia Print SIA, Latvia, 2024
ISBN 978-82-02-80632-3
Utgåve 1
Opplag 1
www.cdu.no
www.laerer.cdu.no
www.skolen.cdu.no
Innhald
1 Fakta, faktisk? 4 Undring og utforsking
2 Den gong då 34 Samfunnskritisk tenkning og samanhengar
3 Samar før og no .................................................... 68 Demokratiforståing og deltaking
4 Rettferdig for kven? ............................................. 94 Berekraftige samfunn
5 Alle saman saman ................................................ 122 Identitetsutvikling og fellesskap
Fakta, faktisk?
Alle som bur i Noreg, har rett til å seie meininga si. Likevel har vi nokre lover og reglar i samfunnet vårt som avgjer kva vi har lov til å seie og gjere, og kva vi ikkje har lov til. Til dømes kan ingen seie eller skrive noko som er direkte løgn, for å lure andre.
Men ikkje alt du ser, høyrer eller les, er nødvendigvis sant, sjølv om nokon seier eller skriv det. Korleis kan vi vite om noko faktisk er fakta? Korleis kan vi vite kva som er sant og ikkje?
For å forstå kor sant noko er, bør vi undersøkje kva agendaen til avsendaren er. Kva er målet med informasjonen som blir gitt? Ønskjer den som seier eller skriv noko, at den som les eller ser det, skal gjere, seie eller meine noko spesielt? Kva, i så fall? Og kvifor?
LÆR OM
G fakta og meiningar
G kritisk bruk av kjelder
G bodskap og påverknad
Kva er agendaen?
Sjå på teikningane. Kva trur du dei viser?
Set strek
Kvifor gjer dei som dei gjer, trur du?
kjøper ein ny sjokolade
såg ein reklame der nokon hadde fint hår
kjøper ein bestemd balsam las om barn i nød
ønskjer seg kinobillettar
såg eit freistande bilete av ein sjokolade
gir pengar til velgjerd høyrde ein venn fortelje om ein spennande film
Ytringsfridom
Alle menneske har rett til å seie det dei vil, og uttrykkje tankane og meiningane sine utan å bli straffa for det. Det er ytringsfridom.
Å ytre seg kan vere å seie eller skrive noko. Å spele inn ei lydfil eller ein film, eller å bere ein plakat med ein bodskap, er også måtar å ytre seg på. Fordi du har ytringsfridom, kan du seie kva du likar. Fordi du har ytringsfridom, kan du også seie kva du ikkje likar.
Retten til å ytre seg fritt er ein rett som står i dei norske lovene og i menneskerettane. Ytringsfridommen gir oss høve til å dele tankane og kjenslene våre med andre og vere ein del av debatten i samfunnet. Men ytringsfridom er faktisk også retten til å velje å ikkje seie noko.
Sjølv om alle menneske i Noreg har ytringsfridom, betyr det ikkje at alle kan seie akkurat kva dei vil, når dei vil det. Ytringsfridom inneber respekt for andre sine rettar og kjensler. Det er til dømes ikkje lov å true nokon, lyge om noko eller seie ting som er diskriminerande eller rasistiske. Det betyr at du kan seie kva du meiner, men du må gjere det på ein måte som ikkje skadar andre eller bryt lova.
Skriv
Kva betyr det å ytre seg?
Kva er ytringsfridom?
Menneskerettane seier at alle har ytringsfridom, men retten er avgrensa.
Ord = makt
Noreg er eit demokrati. I demokratiske land gir ytringsfridommen oss høve til å seie kva vi meiner om politikk, og kven vi vil ha som leiarar. Viss vi synest politikarane gjer ein dårleg jobb, kan vi seie ifrå om det. Men sånn er det faktisk ikkje i alle land.
Ord har makt. Ord er makt. Når vi deler tankar og meiningar, lærer vi av kvarandre og ser verda frå ulike perspektiv. Ytringsfridommen kan hjelpe oss å forstå kvarandre betre og finne ut kva som er best for samfunnet vårt.
Sjå føre deg at du er på fotballbana med vennene dine, og at det er nokre barn der som blir haldne utanfor. Tenk deg at du seier at alle bør få vere med. Viss vennene dine høyrer på det du seier, og lèt den andre gjengen få vere med, har orda dine faktisk gjort det betre for andre. Kanskje har orda dine gjort det betre for alle? Det du seier og gjer, kan ha makt til å forandre noko, både no og i framtida.
Leitekryss ytre snakke seie fortelje rett idear tankar meiningar makt regel lov Noreg samfunn ytring
Fann du fleire ord? Skriv dei her.
Spelereglane i samfunnet
Samarbeidsleikar, spel og sportar treng reglar for at dei som deltek, har det bra, ikkje kranglar, og forstår kva som er venta av dei. På same måte treng alle samfunn lover og reglar for å fungere. Lovene hjelper oss å halde orden og gjer at folk føler seg trygge. Dessutan fortel lovene kva som er konsekvensane av at nokon bryt dei. Lovene er spelereglane i samfunnet.
Bryt du lovene i Noreg, kan du få straff. Straff er ein konsekvens av ei ulovleg handling. Kva slags straff ein får, kjem an på kor stort lovbrotet er. Fengsel er den strengaste straffa i landet vårt. Å få bot er ei anna straff. Den som får ei bot, må betale for å gjere opp for seg.
Somme blir dømde til samfunnsstraff for eit lovbrot. Samfunnsstraff betyr å jobbe for samfunnet utan å få betaling for det. Det kan til dømes vere arbeid for frivillige organisasjonar eller hjelpetenester.
Lovene i Noreg r spelereglane i landet.
Set R framfor det som er rett, og G framfor det som er gale.
Alle samfunn treng reglar.
Lovene hjelper oss med å halde orden.
Alle samfunn har dei same reglane.
Straff er ein konsekvens.
«Konsekvens» betyr «resultat av».
Ei lov og ein regel er det same.
Ein som parkerer feil, kan få bot.
Samfunnsstraff er lønt arbeid.
Reglar er lokale lover som er laga for ei gruppe menneske. Til dømes har dei fleste skular eigne reglar. Mange klassar har eigne reglar òg. Det er eigne reglar for korleis ein skal spele bandy eller badminton, og for korleis medlemmene av eit kor eller korps skal oppføre seg. Reglane sørgjer for at ting fungerer best mogleg for flest mogleg.
Ein som bryt ein regel, kan også få straff. Men straffa for å bryte ein regel er mildare enn straffa for å bryte ei lov. Viss du bryt reglane når du spelar handball, kan du få gult eller raudt kort, eller ei to minutts utvising.
Normer er uskrivne reglar som seier kva som er greitt eller ikkje greitt å gjere. Å seie «tusen takk» når nokon gjer noko hyggjeleg for deg, er eit døme på ei norm. Sjølv om normer ikkje er lovpålagde, er det ofte forventa at du følgjer dei. Kvifor det, trur du?
Set kryss
Kva er kva, trur du?
Du skal ikkje … norm regel lov
stele
rape slå prompe
lyge
Skriv
Gi eit døme på ei lov du kjenner til.
Kva fortel denne handballdommaren, trur du?
Gi eit døme på ein regel du kjenner til.
Gi eit døme på ei norm du kjenner til.
Kva er pressa?
«Presse» er ei fellesnemning for nyheitsmedium. Dei som arbeider i pressa, er folk som jobbar med å dele nyheiter og historier i medium som radio, tv, trykte aviser og nettaviser. Gjennom media når pressa ut til mange menneske på kort tid.
For å lage og publisere nyheiter samlar pressa informasjon frå ulike stader. Det er viktig for å sikre at informasjonen blir så sann og rett som mogleg. Dei som jobbar i pressa, prøver å dele historier som er viktige og interessante for folk flest.
Den viktigaste oppgåva til pressa er å halde folk informerte. Derfor prøver pressa både å finne ut kva som skjer i verda, og kvifor ting skjer. På den måten hjelper pressa oss å forstå verda betre. Men pressa skal òg formidle debattar og ulike meiningar. Kvifor er det viktig, trur du?
Pressa skal òg passe på dei som bestemmer i landet vårt. Pressa skal stille spørsmål til politikarar og andre menneske med makt for å sørgje for at dei gjer det dei har lova, og det som er venta av dei.
Set kryss ja nei
Dei som arbeider i pressa, arbeider ofte med nyheiter.
Ei nyheit er noko som er nytt.
Pressa held nyheiter for seg sjølv.
Pressa forsøkjer å fortelje det som er sant.
Trykte aviser og nettaviser er akkurat det same.
Skriv
Forklar kva verbet «presse» kan bety.
Forklar kva substantivet «presse» kan bety.
publisere –offentleggjere eller utgi
Kven er pressa?
Aviser, nettaviser og tv- og radionyheiter består av fleire reportasjar. Reportasjane er laga av journalistar, fotografar og redaktørar.
Redaktørane les over og ser gjennom det journalistane har laga eller skrive.
Redaktørane er ansvarlege for det som blir publisert og vist fram.
Set strek Kva er kva, trur du?
nyheitsartikkel
Journalistar leitar etter informasjon om samfunnet og verda rundt oss. Dei intervjuar folk og besøkjer ulike stader. Dei utforskar spørsmål og samlar informasjon frå ulike kjelder. Alt saman samlar journalistane i digitale eller trykte reportasjar.
Fotografane tek bilete eller filmar for å vise og underbyggje det som journalistane fortel.
ein som les over og ser gjennom omtale
ei meining frå ein lesar
portrettintervju
noko som fortel om ei aktuell hending lesarbrev
redaktør
ei vurdering av til dømes ei bok eller ein film
eit intervju med ein spesiell person
Media
Ordet «medium» betyr eit middel som noko blir spreidd gjennom. Media leverer og presenterer informasjon.
Medium
Redaksjonelle medium
Tv, aviser, nettaviser og radio er redaksjonelle medium som er styrte av ein redaktør. Redaktøren vurderer, kontrollerer og godkjenner informasjonen.
Set strek
Kven gjer kva?
Sosiale medium
I sosiale medium kan kven som helst opprette ein profil og lage og dele innhald. Det betyr at det ikkje er nokon som vurderer, kontrollerer eller godkjenner det som blir publisert der.
Pressa publiserer nyheiter, informasjon og underhalding.
Media lagar nyheiter, informasjon og underhalding.
Skriv
Kva er det ekstra viktig at pressa informerer om, meiner du?
Kvifor er det viktig at pressa informerer om nyheiter?
Kva redaktørstyrte medium kjenner du til?
Kva sosiale medium kjenner du til?
Pressa påverkar
Ei av dei største oppgåvene til pressa er å formidle nyheiter og informasjon om samfunnet og verda vi lever i. Sidan pressa avgjer kva dei skal skrive om, og media avgjer kva dei vil fortelje, og korleis dei vil fortelje det, har både pressa og media stor makt. Dei kan påverke kva vi trur og meiner.
Det som blir presentert i aviser og andre medium, blir ofte det vi diskuterer og engasjerer oss i. Viss pressa til dømes lagar mange saker om leksefrie skular, er det naturleg at nettopp leksefri blir eit samtaleemne blant både barn og vaksne.
Pressa kan påverke politikarane våre òg. Ofte er det sånn at ei sak som har vore omtalt i pressa, blir ei sak politikarane vel å bruke tid og pengar på. Dette betyr at media ikkje berre gir oss informasjon, men at dei òg kan påverke dei som tek viktige avgjerder og har makt i samfunnet vårt.
Løys kryssordet
Eit anna ord for katt.
To pluss ein.
Insekt som lagar honning.
Pålegg som ein skjer med høvel.
Noko som blør.
«Å kunne» i presens.
Det motsette av siger.
Keeperen står i …
Det vi fyrer i peisen med.
«Ti» på engelsk.
Auga gjer så du …
Noko vi kan gli på snøen med.
Dyr som likar banan.
Det du kan ro med.
Skriv
Kva står nedover i dei farga rutene?
Gi eit døme på når eller korleis pressa kan påverke deg.
Lokale nyheiter
Nasjonale medium fortel om det som skjer i landet vårt. Dei fleste nasjonale media fortel om store hendingar ute i verda òg. Dei lokale media dekkjer mindre område. Ei lokalavis kan til dømes fortelje om arrangement i kommunen, byen eller bygda der du bur.
Tom Erik Nilsen frå Alta laga avisa Kronstadposten då han var berre elleve år gammal. Han ringde på dører i nabolaget for å spørje folk kva planar dei hadde for dagen. Andre gonger spurde han til dømes kva dei skulle ha til middag.
Kva kunne namnet på ei lokalavis der du bur, vore?
Først delte Tom Erik ut avisa gratis. Etter kvart byrja han å selje ho. Folk i nærmiljøet likte å lese om kva som skjedde i lokalsamfunnet.
No er Tom Erik vaksen, men han lagar framleis avisa Kronstadposten. No er det jobben hans på fulltid. Avisa kjem ut både på papir og på nett, og har mange lesarar. Sjølv om Tom Erik ikkje ringjer på dører lenger, er alle sakene i avisa framleis lokale.
Visste du at …
Noreg er eit av landa i verda med flest aviser per innbyggjar.
Skriv
Vel éi av oppgåvene nedanfor.
1 Tenk deg at lokalavisa skal intervjue deg. Kva bør journalisten spørje deg om?
2 Tenk deg at du skal intervjue nokon i nærmiljøet ditt. Kven vil du intervjue? Kva kan du spørje om?
Tom Erik Nilsen
Falske nyheiter
Pressa formidlar nyheiter og informasjon. Men det er ikkje alt pressa publiserer, som stemmer.
I 1874 skreiv ein journalist i avisa New York Herald at dyra i ein dyrepark hadde rømt. Ei heil avisside viste teikningar av ville dyr som gjekk lause i bygatene. Folk blei redde.
Avisa skreiv at nesten femti menneske var drepne, og at hundrevis var skadde. Heilt til slutt i avisartikkelen stod det at ingenting var sant. Men berre dei lesarane som fullførte heile artikkelen, fekk den beskjeden.
Mange blei sinte på avisa og på journalisten som hadde skrive artikkelen. Dei meinte at artikkelen skremde dei unødvendig. Journalisten sa etterpå at han skreiv saka fordi han ville fortelje om dei farlege forholda i dyreparken.
New York Herald 9. november 1874
Skriv
Kvifor les mange berre overskrifter og bilettekstar når dei les nyheiter, trur du?
Kan du tenkje deg fleire grunnar til at avisa publiserte artikkelen, sjølv om det berre var ein bløff?
Ver kritisk
På internett kan kven som helst skrive og dele omtrent akkurat det dei vil. Derfor er det viktig å vere litt skeptisk når du er på nettet. Nokre gonger prøver faktisk folk å lure deg, med vilje.
Både barn og vaksne bør vere kritiske til media dei brukar, og medvitne om kva eller kven som er kjelda og avsendaren. Ein faktasjekk er ofte både lurt og viktig. Først då veit vi om ting stemmer.
Er du sikker på at det som står, er sant?
Verkeleg?
100 % sikker?
Sjekk kjelda: Kvar kjem informasjonen frå? Nokre gonger kan kjelder som ikkje er til å stole på, spreie falske nyheiter. Verkar kjelda påliteleg?
Har du lese heile artikkelen?
Gjer det! Verkar det som står der, sant og ekte?
Har du sjekka fleire kjelder?
Gjer det! Står det noko som liknar, fleire stader?
Fortel fleire kjelder det same?
Nokre gonger kan gammalt innhald bli delt som om det er nytt. Sjekk datoen: Er innhaldet nyleg laga og publisert?
Verkar nyheita faktisk ny?
Det er vanskeleg å vere heilt sikker, men nyheita kan vere sann.
Finn ut
Kan det verke som om dette er publisert tidlegare òg?
Mest sannsynleg ei ordentleg og ekte nyheit.
Finn fram til ei nyheitssak. Undersøk saka ved hjelp av skjemaet over.
Truleg falske nyheiter.
Ver varsam
Pressa har eigne reglar dei må følgje. Reglane står skrivne på Ver varsam-plakaten
Alt pressa publiserer i media, kan ha mykje å seie for enkeltmenneske og for samfunnet. Derfor må journalistar, fotografar og redaktørar vere varsame.
Nedst på Ver varsam-plakaten står det: Ord og bilete er mektige våpen. Misbruk dei ikkje! Kva betyr det, trur du?
VÆR VARSOM
Ver varsam-plakaten er ei liste over reglar for norsk presse.
fatter og hvilke frister som gjelder. Redaksjonen selv avgjør hva som delig publiseres.
3.4. Vern om pressens kilder. Kildevernet er et grunnleggende prinsipp i et fritt samfunn og er en forutsetning for at pressen skal kunne fylle sin samfunnsoppgave og sikre tilgangen på vesentlig informasjon.
3.5. Oppgi ikke navn på kilde for opplysninger som er gitt i fortrolighet, hvis dette ikke er uttrykkelig avtalt med vedkommende.
3.6. Av hensyn til kildene og pressens uavhengighet har ingen rett til å få utlevert upublisert materiale.
3.7. Kilder skal gjengis korrekt. Pressen har plikt til å gjengi meningsinnholdet i det som brukes av intervjuobjektets uttalelser. Ingen kilder har krav på å bli gjengitt sin helhet. 3.8. Hvis det er avtalt sitatsjekk, skal denne primært bidra til å sikre at kilden er gjengitt korrekt og til korrigering av faktiske feil. Ingen uten redaksjonell myndighet kan gripe inn i redigering og presentasjon av redaksjonelt materiale.
3.9. Opptre hensynsfullt i det journalistiske arbeidet. Misbruk ikke andres følelser, manglende medieerfaring, uvitenhet eller sviktende dømmekraft. Husk mennesker i sjokk eller sorg sårbare andre.
3.10. Skjult kamera/mikrofon eller falsk identitet skal bare brukes i unntakstilfeller. Forutsetningen må være at dette er eneste mulighet til å avdekke forhold av vesentlig samfunnsmessig betydning.
3.11. Pressen skal hovedregel ikke betale kilder og intervjuobjekter for informasjon. Vis moderasjon ved honorering for nyhetstips. Det er uforenlig med god presseskikk å ha betalingsordninger som er egnet til å friste mennesker til uberettiget å trå innenfor andres privatsfære eller gi fra seg personsensitiv informasjon.
Ord og bilder er mektige våpen. Misbruk dem ikke!
Skriv
Kva vil det seie å vere varsam?
Kva er Ver varsam-plakaten?
Korleis kan ord vere våpen?
varsam – forsiktig. Å vere varsam med ord betyr å unngå å seie eller skrive ting som kan såre eller gjere andre triste.
Agenda
Ein agenda betyr ein plan. Til dømes kan eit klassemøte ha ein agenda . Det betyr at nokon har bestemt på førehand kva de skal snakke om på klassemøtet.
Nokre gonger er agendaen å opplyse om noko eller å forklare noko. Andre gonger kan agendaen vere å reklamere for noko.
Ein artikkel om eit nytt spel kan ha som agenda å opplyse eller å forklare. Men artikkelen kan òg ha som agenda å reklamere for spelet. Derfor er det viktig å sjå etter kven som er forfattar og avsendar. Medan ei avis truleg skriv ein spelartikkel for å informere, skriv spelutviklarane sjølv artikkelen for å reklamere. Agendaen til spelutviklarane er jo å selje spel!
Sjølv om du framleis er eit barn, må du vere kritisk til det du ser, les og høyrer. Berre sånn kan du danne deg di eiga meining og ta gode val for deg sjølv. Viss du er usikker på om det du har høyrt eller lese, er sant eller ikkje, kan du få vaksne til å vurdere det saman med deg.
Skriv ein agenda for eit klassemøte.
Skriv
Vel tre av orda som er markerte i teksten over. Forklar kva orda betyr.
Vel tre andre ord blant orda som er markerte i teksten over. Bruk orda i kvar si setning.
Nyheitsbingo
Leit i trykte eller digitale aviser. Set kryss etter kvart som du finn døma i bingobrettet nedanfor. Skriv kvar du har funne dømet, på streken i ruta. Får du tre på rad, har du nyheitsbingo. Klarar du å fylle ut heile brettet?
Veit du kvar snømenn les nyheiter?
ein omtale ei overskrift som overdriv same sak to stader
skrivefeil
reklame ei nyheit om barn
ei nyheit om dyr ei nyheit frå eit anna land ei lokal nyheit
vinternett.
Vakne opp
Arnulf Øverland var ein norsk forfattar og diktar. I 1937 skreiv han diktet «Du må ikke sove». I eit av versa står det:
Du må ikke sitte trygt i ditt hjem og si: Det er sørgelig, stakkars dem! Du må ikke tåle så inderlig vel den urett som ikke rammer deg selv!
Øverland levde før, under og etter andre verdskrigen. Han skreiv fleire dikt der han åtvara mot nazismen. Øverland var oppteken av at folk skal engasjere seg og ikkje berre sitje og sjå på når grufulle ting skjer. Bodskapen i diktet er ei åtvaring mot likegyldigheit.
Arnulf Øverland (1889–1968)
Set ring
Set ein raud ring rundt orda som betyr omtrent det same som «likegyldig». Set ein blå ring rundt orda som betyr omtrent det motsette av ordet «likegyldig».
likeglad
nøytral nøktern
kritisk uengasjert
likegyldig
engasjert aktiv passiv upåverkeleg
lunken varm ufølsam upartisk
interessert viktig
Bodskap
Dei aller fleste tekstar er skrivne av ein grunn; dei har ein bodskap. Bodskap er det avsendaren vil seie til mottakaren. Eit debattinnlegg skal overtyde. Eit dikt skal røre. Ein artikkel skal informere.
Ein journalist som er oppteken av klima og miljø, kan skrive ein artikkel om søppelrydding langs kysten. Bodskapen i teksten kan vere at vi menneske må engasjere oss meir for å redde jorda.
Set kryss
Les setningane nedanfor. Kva er kva?
Kan nokre av setningane vere fleire ting?
Ull klør.
Bruk handlenett.
Stockholm er hovudstaden i Sverige.
Det er mange aviser i Noreg.
Det er for mange aviser i Noreg.
Ikkje gi opp!
Skriv tal
meining fakta bodskap
Kven kan ha sagt eller skrive kva? Skriv tal i snakkeboblene.
1: ein lærar
2: ein journalist
Alle elevar bør ha eigne skulebøker!
Desse skulane skil seg ut.
3: ein elev
4: ein fotograf
5: ein forelder
6: ein politikar
Hugs å sjå over det du har skrive. Hugs matpakken!
Eit smil hevar antrekket. La elva leve!
Fakta?
To menneske som har vore akkurat same stad til akkurat same tid, kan fortelje to heilt ulike historier. Det er fordi vi menneske ser, sansar og opplever ting litt ulikt. Derfor er det viktig å bruke fleire ulike kjelder når vi skal finne ut av noko.
Ein journalist som skal skrive ei nyheitssak, bør intervjue fleire folk som er involverte i saka, for å få eit godt bilete av kva som har skjedd. På same måte må ein lærar som skal ordne opp i ein konflikt mellom to elevar, snakke med begge partar for å prøve å finne heile sanninga.
Nokre gonger endrar ei historie seg avhengig av kven som fortel ho. Derfor er det viktig å vere nysgjerrig og kritisk og å undersøkje grundig. Å bruke fleire kjelder hjelper oss å bli mest mogleg sikre på at det som blir fortalt, er fakta.
Skriv
Kva for ei av avisframsidene fortel ei sann historie, meiner du?
Kor mange stokkar ser du?
Kva for ein tittel likar du best? Kvifor?
Faktisk?
I Noreg er pressa fri og uavhengig. Det betyr at det ikkje er nokon som kan bestemme kva pressa skal skrive og fortelje om, eller korleis dei skal gjere det. Dei som arbeider i pressa, skal og bør alltid forsøkje å fortelje sanninga. Det står på Ver varsam-plakaten.
Likevel er det av og til sånn at pressa publiserer noko som ikkje er sant, eller som ikkje stemmer. Det kan vere ei kjelde som snakkar usant, eller det kan vere nokon som fortel noko vondt eller dumt om andre for å framstå betre sjølv.
Nokre gonger er bilete manipulerte for at ting skal verke verre eller betre enn det dei eigentleg er. Andre gonger er det overskrifter som overdriv, eller reklame som manglar merking. Av og til kan ei meining bli presentert som fakta. Kvifor kan det vere skummelt, trur du?
Leitekryss presse nyheit artikkel journalist kjelder fakta tv avis radio medium info makt skrive publisere
Vel minst tre av orda frå leitekrysset. Forklar kva ordet betyr.
Set strek
Set strek mellom orda i ordkjeda.
Reklame
Reklame er når nokon prøver å overtyde deg om å kjøpe eller like noko. Reklame kan gi deg informasjon om nye produkt, tilbod eller arrangement. Men reklame kan òg bidra til at du føler du må kjøpe noko, sjølv om du eigentleg ikkje treng det.
All reklame er laga for å påverke kva du tenkjer, føler og gjer. Dei som lagar reklame, brukar ulike verkemiddel for å påverke deg. Nokre verkemiddel kan vere lette å leggje merke til. Andre kan vere vanskelege å få auge på.
Utsjånad: Sterke fargar som raud, turkis og gul kan få deg til å leggje merke til det som blir vist fram. Grønt blir ofte brukt for å få deg til å tenkje at noko er miljøvennleg.
Innhald: Humor kan få deg til å like ein reklame betre. Musikk i ein reklame kan gi deg ei god kjensle. Og nettopp ved å «spele på kjenslene dine» kan det vere lettare å freiste deg til å kjøpe noko.
Bodskap: Ord kan freiste. Positive ord blir ofte gjentekne mange gonger, for at du skal hugse dei. Stor skrift og gjentekne bodskap gjer det lett å få auge på, og hugse, dei viktigaste orda i ein reklame.
Skriv og teikn
Lag din heilt eigen reklame. Bruk verkemiddel frå lista over.
Skriv
Kva stader ser eller høyrer du reklame?
Freistar det?
Kva kan dette vere reklame for?
Skriv
Kva reklamar finn du i denne nettavisa?
Påverkarar
Ein påverkar er ein person som jobbar med å påverke oss. Påverkarane deler ting dei likar, gjer og meiner, og ønskjer å inspirere andre til å like, gjere og meine det same som dei. Av og til kan ein påverkar få deg til å kjøpe noko. Andre gonger kan ein påverkar få deg til å gjere eller meine noko.
Nokre påverkarar deler mykje frå livet sitt. Då kan det vere lett å tenkje at ein kjenner dei «på ordentleg». Av og til kan påverkarane nesten verke som om dei er vennene dine. Det er ikkje så rart viss du blir inspirert til å leve som ein påverkar, dersom det einaste påverkaren viser fram frå livet sitt, er det som er kjekt og bra.
Påverkarane kan vere fine førebilete. Dei kan hjelpe deg å oppdage nye ting og gi deg nye idear. Nokre gonger kan dei også lære deg noko nytt! Men det er lurt å hugse på at mange påverkarar tener pengar på å reklamere for produkt eller tenester. Det som kan verke som om det er den genuine meininga eller initiativet til påverkaren, kan i røynda berre vere ein reklame for noko påverkaren sjølv har fått betaling for å vise fram og fortelje om.
Set kryss
Kva er ein påverkar?
ein som prøver å påverke nokon
ein som er einsam
ein idrettsutøvar
Kva er det engelske ordet for påverkar? influensa influencer onworker
Det smakar berre så digg! Alt er betre med …
Den sjette bokstaven i alfabetet er f.
… redda livet mitt.
Eg hadde ikkje klart meg utan … Finland ligg aust for Noreg.
Buddhisme er ein religion.
Første pakke er gratis!
«Bok» heiter «Buch» på tysk.
Retusjering
Retusjering er å endre eller justere bilete eller videoar for å få noko til å sjå annleis ut. Retusjering kan vere å gjere fargar lysare eller mørkare, fjerne noko eller endre korleis stader, ting eller menneske ser ut.
Retusjering er ofte brukt i reklamar, magasin og sosiale medium for å få bileta til å sjå «perfekte» ut.
I Noreg må all reklame som er retusjert sånn at kroppsfasong, storleik eller hudtone er endra, merkast. Kvifor det, trur du?
Skriv
Kvifor trur du at bilete ofte blir retusjerte i reklamar og sosiale medium?
Korleis kan retusjerte bilete påverke korleis folk ser på seg sjølv og andre?
Kva kan vere problemet med retusjerte bilete?
Kan ei maskin hjelpe?
Ein robot er ei maskin som er laga for å hjelpe oss menneske med ulike oppgåver. Har du fått hjelp av ein robot nokon gong?
Mange fjøs i Noreg har mjølkerobotar. Robotane vaskar og mjølkar kyrne. Mjølka blir automatisk oppbevart på rett måte.
På nokre sjukehus er det robotar som fraktar og leverer mat, medisinar og sengeklede. Robotane kan jobbe døgnet rundt og er aldri sjuke eller vekke frå jobben.
Mange menneske trur at robotar vil hjelpe oss endå meir i framtida. Kanskje kan robotar lage mat, rydde eller vaske klede for deg når du er vaksen?
Sjølv om robotar kan vere gode hjelparar, er det viktig at det er menneske som styrer dei og lærer dei korleis dei skal oppføre seg. Då kan robotar kanskje gjere verda enklare, betre og meir interessant.
Teikn og fortel
Spør minst tre personar: Kva skulle du gjerne hatt ein robot til?
Denne kua blir mjølka av ein mjølkerobot.
Kan ei maskin tenkje?
Hjernen din er ei superkraft som hjelper deg å tenkje, forstå og løyse gåter.
Menneskeleg intelligens handlar om kor flinke vi er til å nettopp lære, forstå ting og løyse problem. Kunstig intelligens (KI) er når maskiner lærer å tenkje og ta avgjerder som normalt krev menneskeleg intelligens.
Kva har tolv bein og seier «mø»?
KI brukar informasjon og mønster for å føreseie og forstå. Til dømes kan KI hjelpe med å tilrå filmar eller musikk basert på filmar du har sett, og musikk du har lytta til. Kunstig intelligens kan gjere livet enklare på mange måtar.
KI kan hjelpe legar med å finne ut kva som feilar pasientar, hjelpe bilar å køyre tryggare, og hjelpe menneske med å finne svar på spørsmål omtrent på sekundet.
Men nokre gonger gjer KI direkte feil, eller misforstår noko, fordi KI ikkje forstår alt på same måte som menneske gjer. Kva meiner du: Kan vi stole på KI?
Set kryss
Kva står KI for?
⬜ kunstig intelligens
⬜ kunstig intelligent
⬜ kunstig integrering
Kva er det motsette av kunstig?
⬜ fake
⬜ naturleg
⬜ unaturleg
Skriv
Kva brukar du kunstig intelligens til?
Kva trur du KI kan hjelpe deg med?
⬜ tilrå songar
⬜ lese ein tekst
⬜ steikje pannekaker
⬜ føreslå middag
⬜ plastre eit sår
⬜ forklare korleis du bør plastre eit sår
⬜ tilrå lydbøker
⬜ klø på eit myggestikk
Menneske og maskiner, saman!
Selja elskar å hoppe på trampolinen. Ho øver på ulike triks. Men i dag landar ho feil. Veldig feil.
Armen gjer vondt. Selja og mamma reiser til «sjukestugu» i sentrum.
Inne på behandlingsrommet får Selja hjelp av ein radiograf. Ei maskin tek bilete av armen hennar.
Fordi menneske og maskiner samarbeidde, gjekk behandlinga raskare enn om menneske hadde gjort vurderinga åleine.
Eitt minutt og ti sekund seinare er resultatet klart.
Maskina fant ut at Selja har eit brot i armen. Ein lege gipsar armen til Selja.
Puslespel
Legg puslespelet ved å setje sidene som høyrer saman, inntil kvarandre. Det er to ulike puslespel, som gir deg to ulike figurar, ein oransje og ein blå.
FAKTAPÅVERKARSEIEKUNNEÅ VILEINKVA
RETUSJERE
VIL FÅ DEG TIL Å KJØPE
Å YTRE = VILEINNOKO OPPNÅ
MEDIA YTRINGSFRIDOM LOVENE PRESSA
TELEVISJON JOBBARMEDNYHEITER REKLAME
SYNSPUNKT
Klipp ut trekantane.
ENDREOGFORANDRE
SEIEÅ SPELEREGLANE I SAMFUNNET MEINING
EIN SOM VIL INSPIRERE
Klipp ut trekantane.
Du kan påverke!
Skriv
På kva måte treng dei ulike titlane ulike bilete?
Fortel begge titlane dine ei sann historie? Kvifor eller kvifor ikkje?
På kva måte er orda dine makt i avistitlane?