KlasseApart 2016 mei

Page 1

Informatieblad relaties CED-Groep mei 2016 nummer 2 jaargang 14

Nieuwe Taalschool in Leusden Sil stimuleert spel en taalontwikkeling Haal meer uit je les met Breinsleutels Opbrengstgericht werken aan gedrag Cursus In vertrouwde handen Leesplezier groeit met BoekLog

Wie goed kijkt, wordt een betere leraar


Inhoud

6

Goed kijken

Leusden heeft sinds kort noodopvang voor vluchtelingen. Schoolbestuur Voila stelde alles in het werk om in korte tijd een school te realiseren waar kinderen in de basisschoolleeftijd onderwijs krijgen. Elvrie Croes, adviseur bij de CED-Groep, stond het bestuur terzijde.

4

Goed kijken: is dat niet de basis van elk succes? Of je nu timmerman bent, politieagent of verpleegkundige, aan de juiste stappen gaat altijd een goede analyse vooraf. En die

Taalschool Leusden in steigers gezet

De professional voor de klas

begint met goed kijken: wat is hier aan de hand? Hoe komt dat? Wat kan ik daar aan

8

Voor het traject De professional voor de klas moeten deelnemers aardig wat theorie doorwerken. Maar de vier leerkrachten van VSO Herenwaard die deze training volgden, zijn ondanks het harde werk opgetogen: ze oogstten meteen resultaat in de klas.

verbeteren? Ook voor leerkrachten, docenten en pedagogisch medewerkers is het belangrijk om goed te kijken. Zij hebben die prachtige, maar ook ingewikkelde opdracht om kinderen en jongeren te laten groeien. Als het even kan, moet elke leerling daarbij zo worden geprikkeld dat hij of zij echt in beweging komt. En de leraar blíjft kijken: hoe pakken mijn acties uit? Moet ik bijsturen, en zo ja: hoe? Verschillende artikelen in deze KlasseApart laten zien hoe uitdagend het vak van leraar

12

is. We beschrijven hoe leerkrachten die de training ‘De professional voor de klas’ volgden, tijdens een lastige situatie uit wetenschappelijke literatuur putten om een oplossing te vinden. Ze hebben zich dit gedachtengoed zo eigen gemaakt, dat ze op een

Breinsleutels geven inzicht in de ‘bovenkamer’ van leerlingen

Het boek Breinsleutels en de bijbehorende training slaan een brug tussen didactisch handelen en actuele neuropsychologische kennis. Het boek reikt tien didactische gereedschappen aan, die de leraar inzet om het leren bij leerlingen te bevorderen.

nieuwe manier naar de situatie kijken. Ook de training over Breinsleutels brengt wetenschappelijke kennis naar het klaslokaal. Leraren krijgen meer inzicht in de ‘bovenkamer’ van leerlingen en kunnen zo het leren bevorderen. Deze manier van werken is alleen effectief wanneer je goed blijft kijken naar kinde-

Sil op school stimuleert spel en taalontwikkeling

De kleuterklassen van OBS De Barkentijn in RotterdamBeverwaard werken sinds dit schooljaar met Sil op school. Het programma heeft als basis spelend leren naar aanleiding van actuele thema’s. ‘Kleuters leren nu eenmaal vooral door te doen en te voelen’, zegt leerkracht Yolande ter Horst.

ren. Het helpt ook als kinderen zélf goed kijken. Wij bezochten een kleuterklas die werkt met het programma Sil op school. De kleuters genoten van het thema De kleine Rembrandt. Een van hen had de bijbehorende plaatjes zo goed bekeken dat er spon-

Opbrengstgericht werken aan gedrag

taan een wens opkwam: kon de school Vincent van Gogh niet een keertje uitnodigen? Fantastisch toch, als kunst zo kan binnenkomen?

14

We houden onze leerlingen te lang bij de hand, vonden Eefje van Hoof en Wilma van Zelst van sbo-school De Wissel in Veghel. Audrey Machielsen ging met het team aan de slag met Opbrengstgericht werken aan gedrag. CED-Groep bereikt De CED-Groep traint professionals en adviseert beslissers in onderwijs en kinderopvang. En ontwikkelt innovatieve educatieve producten. Dat is wat we doen. Maar niet wat we zijn. Bij de CED-Groep zijn we van alle onderwijsmarkten thuis. We zijn innovatief en hebben een grote passie voor kansen voor kinderen.

Rotterdam Bezoekadres: Dwerggras 30 3068 PC Rotterdam

Volg ons

Postadres CED-Groep Postbus 8639 3009 AP Rotterdam

www.cedgroep.nl info@cedgroep.nl

kinderen het beste uit zichzelf te laten halen, hebben wij echt iets bereikt.

KlasseApart is een drie keer per jaar verschijnend informatieblad van de CED-Groep over (nieuwe) diensten, producten en aspecten van educatieve dienstverlening in de praktijk; bestemd voor scholen, onderwijsinstellingen en overige relaties. ISSN 1571-660, jaargang 14, nummer 2, mei 2016 redactie: Frank Brouwer, Lot Hannik, Marijke Nijboer (eindredacteur), Carolien Rebel, Elly van der Zel redactie-adres: CED-Groep, Postbus 8639, 3009 AP Rotterdam, klasseapart@cedgroep.nl website: www.cedgroep.nl fotografie: Jan van der Meijde vormgeving: Pressure Line druk: MediaCenter Rotterdam oplage: 14.000 KlasseApart gratis ontvangen? Mail uw adresgegevens naar: klasseapart@cedgroep.nl KlasseApart mei 2016 nummer 2

Wat doe je wanneer je vermoedt dat een leerling wordt mishandeld? Of wanneer een kind mogelijk wordt 16 misbruikt? De cursus ‘In vertrouwde handen’ geeft startende interne vertrouwens- of contactpersonen het gereedschap om adequaat op te treden.

Meer leesplezier met BoekLog

Maar voor alles zijn we trots op resultaat. Als het een professional lukt om

2

Cursus In vertrouwde handen

19

Hoe zorgen we dat kinderen met meer plezier gaan lezen en dat zij nog meer uit hun boeken halen? Leerkracht Marianne van Gink en Guyanne van der Horst van de CED-Groep ontwikkelden samen BoekLog. Mariannes leerlingen zijn enthousiast.

10 Nieuws 20 Professionaliseringsaanbod 2016-2017 22 MAGITO, Uit de wetenschap, @cedgroep 23 Cursussen, agenda 24 De werkweek van Monique Jeurissen

KlasseApart mei 2016 nummer 2

3


De professional voor de klas

Een pluim, niet voor scores maar voor gedrag Ook Hanneke gaat anders met situaties om. ‘Een van mijn leerlingen komt vaak te laat. In het verleden reageerde ik daar geprikkeld op, en dan was hij een poos van slag. Nu zeg ik: wat fijn dat je toch op school bent gekomen!’ Zo’n positieve benadering doet wonderen. Nikacia: ‘ik geef regelmatig complimenten. Ik zeg bijvoorbeeld: wat heb jij hard gewerkt vandaag! Kinderen vinden dat heel fijn en zeggen dat soms ook tegen me: wat fijn dat u dat zo zegt.’ Hier putten de leerkrachten uit de gedragsleer. Een compliment, gericht op gedrag, helpt om de externe motivatie om te zetten naar interne motivatie. Wilma: ‘We zijn geneigd om naar ons eigen gedrag te kijken wanneer het fout gaat. Maar

Wie goed naar z’n klas kijkt, wordt een betere leraar

dat moet je ook doen als het goed gaat. Ook daar heeft jouw handelen invloed op.’ Nog een verhaal uit de klas van Soesja: ‘Een van de jongens is al weken dwars en luistert slecht. Ik zei: luister eens, ik waarschuw je de hele dag door, en dat is allemaal negatieve aandacht. Positieve aandacht is toch veel leuker? Zorg nu vandaag eens dat ik jou geen negatieve aandacht hoef te geven. Die tijd spaar ik op en die krijg jij aan het eind van de dag.’ Het hielp enorm, zegt ze. De jongen werkte goed mee en aan het eind van de lesdag genoot hij van z’n beloning: een leuk, exclusief gesprek met de juf. Wilma: ‘Door de theorie ga je beter snappen waarom dingen op een bepaalde manier uitpakken. Als je negatief gedrag beloont, in dit geval met negatieve aandacht, houd je het in stand.’

Wat gebeurde er concreet? Hoe moet ik mijn

Gelijk aan de slag

handelen aanpassen?

‘We hebben die theorie in ons hoofd gestampt

ik gedaan, hoe reageerde hij? Ik heb ge-

Hanneke: ‘Als je zelf moe bent, verval je soms

De training bestaat uit vier e-learning modu-

en zijn er gelijk mee aan de slag gegaan’, zegt

checkt: ligt het aan z’n flexibiliteit? Inhibitie?

in je oude manieren. Maar dan zie je meteen

les en acht bijeenkomsten. Het is een pittig

Soesja. ‘Als er iets misloopt met een leer-

Autonomie?’ Wilma reageert: ‘Geweldig! Zo

de reactie van leerlingen en zet je de knop

Herenwaard die deze training volgden, zijn ondanks het harde werk

traject, zegt Hetty: ‘Je moet in een korte pe-

ling, of iets pakt anders uit dan ik verwachtte,

gebruik je theorie uit de motivatieleer en de

weer om.’ Daarom is ze ook blij dat ze de trai-

opgetogen: ze oogstten meteen resultaat in de klas.

riode veel stof doorwerken.’ Ze bestudeerden

kijk ik achteraf door die drie brillen om te

neuropsychologie!’ In dit geval knelde het op

ning samen met collega’s volgde. ‘Als je het

elementen van de gedragsleer, de neuro-

begrijpen waar het mis ging. Daarbij gaat het

het punt van de flexibiliteit. Soesja besloot de

even kwijt bent, zet een ander je met humor

psychologie en de motivatieleer. Die kennis

vooral om je eigen handelen en hoe je dit aan

jongen daarin tegemoet te komen. ‘Vóór die

weer op het goede spoor.’

Tekst Marijke Nijboer

Voor het traject De professional voor de klas moeten deelnemers aardig wat theorie doorwerken. Maar de vier leerkrachten van VSO

4

Die bewuste houding verslapt soms wel eens.

Met z’n vieren volgden ze de training van advi-

van de 4 D’s (data, duiden, doelen, doen) naar

werd op een praktische manier aangeboden:

kunt passen.’

kookles zit hij bij de houtzagerij en dat vindt

seur Wilma Peulen en een aantal collega’s op

hun eigen handelen te kijken. Die manier van

de leerkrachten leerden hoe ze deze drie

Bij wijze van voorbeeld vertelt ze over een

hij leuk. Ik besefte dat hij moeite heeft met

VSO Herenwaard: de leerkrachten Hanneke

werken is het tegenovergestelde van op rou-

‘brillen’ kunnen opzetten en zo naar het eigen

autistische leerling uit haar klas. ‘Hij verzette

de omschakeling van de houtzagerij naar de

Heijna, Soesja van Dijk, Hetty Hoogerwerf

tine varen: steeds weer stel je jezelf vragen.

handelen en het gedrag van hun leerlingen

zich tegen de kookles, terwijl daar wel z’n

kookles. Nu zeg ik al ruim van tevoren: straks

en Nikacia Slory. Ze leerden om met behulp

Wat wilde ik bereiken? Wat deed ik precies?

kunnen kijken.

vrienden zitten. Ik vroeg me af: wat heb

ga je naar de kookgroep.’

KlasseApart mei 2016 nummer 2

Meer weten? Wilma Peulen w.peulen@cedgroep.nl www.cedgroep.nl/deprofessional

KlasseApart mei 2016 nummer 2

5


CED-Groep ondersteunt onderwijs aan nieuwkomers

Taalschool Leusden in steigers gezet

Steun bij opstart

Ook qua huisvesting moest er in korte tijd

Het mag duidelijk zijn: er komt veel kijken

veel geregeld worden. Het bestuurskantoor

bij het opstarten van een taalschool. Niet

verhuisde naar het gemeentehuis en het

in de laatste plaats op financieel en orga-

leeggekomen gebouw werd verbouwd en

nisatorisch gebied. LOWAN (ondersteuning

ingericht met meubilair, computers, digibor-

onderwijs nieuwkomers) en de PO-Raad

den en onderwijsmaterialen. De Taalschool

hebben gelukkig een Vliegende Keep Team

startte uiteindelijk op 7 maart. De eerste dag

ingericht, dat scholen en besturen adviseert

waren er zeven kinderen; na twee weken

en ondersteunt. De CED-Groep participeert

‘Rond de zomer bereikten ons de eerste sig-

stond de teller al op 33. Hoeveel leerlingen

in dit team, waarop ook Voila een beroep

nalen dat er in Leusden noodopvang zou ko-

er uiteindelijk komen, weet niemand. Het

heeft gedaan. ‘Het is waardevol om een vaste

men. We werden gepolst of we het onderwijs

COA rekent op zo’n 40. Hoe lang die kinderen

contactpersoon te hebben voor alle denkbare

konden verzorgen’, vertelt Gerrit-Jan Weiler,

vervolgens op school blijven, is ongewis.

vragen en problemen’, aldus Gerrit-Jan.

voorzitter van het college van bestuur van

Alette: ‘De leerlingen willen zonder uitzon-

Voor Voila is dat Elvrie Croes. Hij regelde

Voila. Uiteindelijk kwam er pas daags voor

dering allemaal dolgraag naar school. Als

onder meer een NT2-studiedag en maakte

kerst groen licht voor de opvangvoorziening.

ik naar hun gedrag kijk, vermoed ik dat het

de school wegwijs in allerlei methoden en

Begin maart moest de Taalschool operatio-

voor velen hun eerste onderwijservaring is.

lesmaterialen voor deze doelgroep. Ook op

neel zijn. Een forse uitdaging!

We zien enorm grote achterstanden, niet

bestuurlijk niveau bracht hij expertise in.

alleen bij een vak als rekenen, maar ook op

Gerrit-Jan: ‘De reguliere bekostigingsregels

Intensieve voorbereiding met team

gedragsmatig gebied. Veel kinderen maken

gelden niet voor een taalschool. Het is een

‘Begin januari hebben we intern direct de

een heel vermoeide indruk en zijn soms let-

flinke uitdaging om te ontdekken hoe het

vacatures voor vijf leerkrachten en een

terlijk en figuurlijk beschadigd door alles wat

financieel allemaal in elkaar zit. Ik ben heel

leerkrachtondersteuner opengesteld. Aan be-

ze hebben meegemaakt.’

content over hoe Elvrie ons door dat financiële doolhof navigeert.’

langstelling geen gebrek’, aldus Gerrit-Jan. ‘Er waren behoorlijk veel enthousiaste en

Steun aan elkaar

Gerrit-Jan heeft overigens nog wel twee

gemotiveerde mensen die graag een bijdrage

Op alle fronten moeten de leerkrachten echt

adviezen voor de landelijke overheid. ‘Er

wilden leveren aan de Taalschool. En dat

bij de basis beginnen: ze bieden structuur,

zouden meer uren beschikbaar mogen zijn

terwijl we hen niet kunnen garanderen dat ze

veiligheid, aandacht en heel veel taal. ‘Pas-

voor het Vliegende Keep Team en er moet

terug kunnen naar hun oude school wanneer

send onderwijs in de ultieme vorm’, zegt een

rekening worden gehouden met personele

de Taalschool in augustus 2017 stopt.’

gedreven Alette. ‘Dit vraagt veel van het team.

aanloopkosten. Nu worden personeelskosten

Alle vacatures zijn uiteindelijk begin februari

Na elke schooldag bespreken we met elkaar

pas vergoed vanaf de daadwerkelijke start van

Tekst Karin van Breugel

ingevuld, ruim een maand voor de start van

waar we tegenaan lopen en hoe we met be-

de school. Voor een gedegen voorbereiding is

Leusden heeft sinds kort noodopvang voor vluchtelingen.

de Taalschool. Die extra weken waren hard

paalde situaties omgaan.’

echter ook tijd nodig. Iedereen die verstand

nodig, zegt Alette Rond, directeur van de Taal-

Gerrit-Jan is blij met de dagelijkse teambe-

heeft van onderwijs, begrijpt dat!’

school en coördinator passend onderwijs bin-

spreking. ‘We zijn ervoor gewaarschuwd dat

nen Voila. ‘Het is natuurlijk ondenkbaar dat

leerkrachten zich niet moeten hechten aan

het team pas aantreedt op de dag waarop je je

de kinderen. Een kind kan immers na een

deuren opent. Wij willen kwaliteit leveren en

paar dagen weer weg zijn. Er zijn in het land

daar hoort een goede voorbereiding bij. Met

inmiddels leerkrachten die hierdoor post-

het hele team hebben we ons verdiept in NT2-

traumatische stress-stoornis (PTSS) hebben

onderwijs, methodes en lesmaterialen en het

opgelopen. We willen onze mensen bescher-

omgaan met getraumatiseerde kinderen. Er

men en voorkomen dat ze onderuit gaan door

zijn onder meer studiedagen georganiseerd

de aard van het werk. Steun vinden bij elkaar

en we hebben andere taalscholen bezocht.’

is daarbij cruciaal.’

Schoolbestuur Voila stelde alles in het werk om in korte tijd een school te realiseren waar kinderen in de basisschoolleeftijd onderwijs krijgen. Elvrie Croes, adviseur bij de CED-Groep, stond het bestuur terzijde. V.l.n.r. Alette Rond, Elvrie Croes, Gerrit-Jan Weiler

6

Ongewis

KlasseApart mei 2016 nummer 2

Meer weten? Elvrie Croes e.croes@cedgroep.nl www.cedgroep.nl/nieuwkomers

KlasseApart mei 2016 nummer 2

7


Sil op school

Zo stimuleer je kleuters optimaal door spel

Sil op school is een actueel en digitaal programma voor groep 1 en 2. Spel en spelenderwijs leren vormen een belangrijk onderdeel. Alle SLO-doelen op het gebied van taakstimulering, woordenschatontwikkeling, rekenen, motoriek en sociaal-emotionele ontwikkeling komen aan bod. Elk jaar biedt het programma acht vernieuwde thema’s

Tekst Renate Mamber

die aansluiten bij de (kleuter)actualiteit.

De kleuterklassen van obs De Barkentijn in Rotterdam-Beverwaard werken sinds dit schooljaar met Sil op school. Het programma heeft als basis spelend leren naar aanleiding van actuele thema’s. ‘Kleuters leren nu eenmaal vooral door te doen en te voelen’, zegt Yolande moedigt kinderen tijdens het spelen aan om de woorden van het thema te gebruiken.

hadden we bijvoorbeeld de dierenplaatjes van

Yolande ter Horst, leerkracht van groep 1-2.

Freek Vonk’, vertelt Yolande. ‘Dat vonden de kinderen erg leuk. Dan bouwen ze een dierentuin of een circus.’ Pauline vindt dat de actuele thema’s wel meer werk met zich mee brengen. ‘Je hoort De kleuterlokalen van De Barkentijn hangen

tot spel, samenspel en taalontwikkeling. En

vol kleurrijke kunstwerken. De kinderen heb-

je merkt dat ze de woorden van het thema

ben net het thema ‘De kleine Rembrandt’ van

steeds meer gebruiken.’

Sil op school afgesloten. Ze zijn er nog vol van.

Als de kinderen met de andere materialen

‘Een kind vroeg of we Vincent van Gogh op

in de klas werken, stuurt Yolande dat spel

school konden uitnodigen’, zegt Yolande. ‘Dan

ook in de richting van het thema. ‘Als een

merk je hoe ze er nog mee bezig zijn.’

kind bijvoorbeeld met kralen of mozaïek wil

Sinds de leerkrachten Yolande, Pauline en

werken, zeg ik: maak maar een kunstwerk.

Ellen met Sil op school werken is er in de klas

Of als ze iets bouwen met blokjes, wordt het

het een en ander veranderd. ‘Eerst hadden

een museum. Je ziet dan dat de kinderen zelf

we de huishoek op de gang staan’, vertelt

met veel komen. Dan hangen ze er uit zichzelf

Yolande. ‘Maar dan heb je er geen oog op. De

schilderijen in.’

kinderen rennen met de poppenwagen, roeren

Yolande is verbaasd hoeveel er bij de kinderen

in een pan en dat is het.’

blijft hangen. ‘We bieden veel moeilijke woorden aan, maar je merkt dat ze die toch gaan

Begeleid spel

gebruiken omdat je ze vaak herhaalt. Zoals

Onder begeleiding van Suze van der Pol van de

het woord suppoost.’

CED-Groep verplaatsten ze de huishoek naar

‘Je merkt dat ze er ontzettend veel van oppik-

de klas en richtten die in naar het thema van

ken’, beaamt Pauline. ‘Laatst las ik een ver-

die weken. ‘Ik begeleid het spel’, zegt Yolande.

haal voor waar een plaatje bij stond met een

‘Ik geef bijvoorbeeld een opdracht: de huis-

schilderij van Rembrandt op de achtergrond.

hoek is het museum en jij bent de suppoost.

Een kind zei spontaan: ‘‘Ik vond dat andere

Of ik speel zelf mee. Dan kom ik een kaartje

schilderij van Rembrandt mooier’’.’

kopen en verdwijn ik tijdens het spel steeds

8

KlasseApart mei 2016 nummer 2

meer naar de achtergrond. Je kunt sturen dat

Freek Vonk

ze de woorden van het thema gaan gebrui-

‘Sil op school’ kenmerkt zich verder door het

ken. Op die manier stimuleer je de kinderen

aanbod van actuele thema’s. ‘Na de vakantie

een paar weken van te voren wat het thema is. Dan moet je snel materialen gaan verzamelen. Het is een digitaal programma, maar vaak wil je het toch in je hand hebben dus print je alles uit.’ ‘Dat is best wat werk’, beaamt Yolande, ‘maar het programma is een soort kapstok waar je van alles aan kunt ophangen. Dat maakt het leuk en eigen. Het wordt wat je er zelf als school van maakt. Als je dan ziet hoe de kinderen ervan genieten, is dat het waard.’ De leerkrachten hebben het gevoel dat ze de methode steeds meer in de vingers krijgen. ‘We zijn ver gekomen, mede dankzij de begeleiding van Suze’, zegt Yolande. ‘Zij is heel enthousiast en dat steekt ons aan. Als je nog nooit met dit programma hebt gewerkt, is het zeker aan te raden er begeleiding bij te vragen.’ Pauline vindt het belangrijk om met iemand te kunnen sparren. ‘Je krijgt antwoorden van iemand die er verstand van heeft. Je hoeft niet zelf het wiel uit te vinden.’ Meer weten? Suze van der Pol s.vanderpol@cedgroep.nl www.silopschool.nl @silopschool

KlasseApart mei 2016 nummer 2

9


Nieuws

Nieuws

Nieuw in de webwinkel

Groeten uit mijn gemeente ‘Groeten uit…’ is een kleurrijk magazine dat in opdracht van gemeenten wordt gemaakt voor ouders en kinderen. Het magazine stimuleert hen om op speelse wijze te werken aan de taal- en rekenontwikkeling. De onderwijswethouder richt zich tot de nieuwe generatie en er wordt aandacht besteed aan educatieve of sportieve instellingen in de gemeente. Vele kinderen, ouders, scholen en anderen zijn al enthousiast. Heeft u ook interesse voor ‘Groeten uit …’? Wij maken het magazine met u op maat. Dit verschijnt op het door u gewenste tijdstip. www.cedgroep.nl/groetenuit

Samen vooruit

Gedrag is een vak en Gedrag is een signaal

Betrokken ouders en een goede samenwerking: dat wil iedere leerkracht

Deze twee nieuwe uitgaven zijn een must voor ib’ers en gedragsspecialisten. In Gedrag is een vak leest u hoe u het aanleren van schoolgedrag kunt zien als een schoolvak, net als rekenen en taal. De basis wordt gevormd door de leergebiedoverstijgende leerlijnen Sociaal gedrag en Leren leren. Het kader is het 4D-denkmodel: data, duiden, doelen en doen. Met de werkwijze die in het boek gepresenteerd wordt, werkt u opbrengstgericht aan gedrag. Dan kan het zijn, dat er voor een aantal leerlingen méér nodig is. Zij blijven zich opvallend gedragen. Dat komt ergens vandaan: een signaal voor u als leerkracht. De leerling roept als het ware: ’Ik heb je nodig!’ Waarvoor precies, dat ontdekt u met behulp van het boek Gedrag is een signaal. Deze boeken zijn alleen als set verkrijgbaar.

Nieuw: auditorentraining

of pedagogisch medewerker wel. Zeker als het gaat om het jonge kind in de voor- en vroegschoolse educatie. Een gedegen beleid rond ouderbetrokken-

Voldoet mijn school aan de hedendaagse kwaliteitseisen? En: hoe zou de inspectie deze

heid is daarom erg belangrijk. Maar

school beoordelen? Op verzoek van een aantal besturen ontwikkelde de CED-Groep een

hoe kunt u als vve-locatie planmatig de

op inspectieleest geschoeide auditorentraining. De training ondersteunt deelnemers bij

ouderbetrokkenheid en samenwerking

de uitvoering van audits binnen hun bestuur of school. Na afloop kunnen zij een volledige

met ouders vergroten? Dat leest u in het

(inspectie-)audit uitvoeren en daarover een rapportage opstellen.

boek Samen vooruit.

www.cedgroep.nl/auditorentraining

Vliegende keep

www.cedgroep.nl/webwinkel De PO-Raad heeft in

www.cedgroep.nl/webwinkel

samenwerking met

Nieuw: Teach Like a Champion 2.0

Goed nieuws

Een greep uit de nieuwe technieken

Maak kennis met veel nieuwe ideeën, inzichten en maar liefs 62 teach-technieken, actuele filmpjes en het nieuwe trainingsaanbod. Meld u aan voor de conferentie en ontvang daar gelijk het nieuwe boek.

TECHNIEK 4: OBSERVEREN IS MEER DAN KIJKEN

Observeren moet je altijd doen met een doel. Je bent op zoek naar de belangrijkste indicatoren in het leerproces. Specifieke fouten opsporen doe je door je af te vragen wat leerlingen niet begrijpen en wie het niet begrijpt. Successen daarentegen spoor je op door vast te stellen wat het verschil bepaalt tussen een voldoende en een uitstekende prestatie.

Op woensdagmiddag 8 juni wordt Teach Like a Champion 2.0 feestelijk gelanceerd in het Isala Theater, Capelle a/d IJssel. Niemand minder dan Doug Lemov, de Amerikaanse auteur van het boek, leidt deze interactieve conferentie in en maakt u deelgenoot van zijn bevindingen. Lemov beschreef concrete technieken voor onderwijsprofessionals in zijn eerste bestseller. Teach Like a Champion 2.0 is zowel een goed vervolg als een herziening, gebaseerd op aanvullende observaties en aanscherpingen uit de praktijk.

ning onderwijs nieuwkomers) een Vliegende Keep Team Nieuwkomers ingesteld. Dit team geeft schoolbesturen en gemeenten advies op maat over visie, beleid, financiën en het onderwijs aan nieuwkomers. De CEDGroep levert voor dit team zes onderwijsadviseurs. Wilt u gebruik maken van een vliegende

Het boek Teach Like a Champion, met 49 didactische technieken, krijgt in juni 2016

keep? Stuur een e-mail aan Marieke Postma,

een vervolg. De auteur, Doug Lemov, heeft zich de afgelopen jaren vooral gericht op

m.postma@lowan.nl

het observeren van leraren die zijn technieken gebruiken en aanpassen. De opbrengst

Kijk voor onze ondersteuning bij het creëren

komt eraan!

www.cedgroep.nl/kindcentrum

TECHNIEK 7: FOUTEN VOORZIEN

CED-Groep kindcentra in ontwikkeling.

TECHNIEK 42: GESPREKSGEWOONTEN

box’ denken, soms het onmogelijke samen mogelijk maken: zo ondersteunt de

Door voorbereid te zijn op fouten, kun je er met wat kleine aanpassingen op reageren in je les. Bouw momenten in waarop je begrip controleert en denk vooraf na welke belangrijke vragen / opdrachten in de les zitten en de fouten die daar mogelijk in gemaakt worden.

dingen, het ondersteunen va de gemeente bij de regisserende functie, ‘out of the

Maak discussies productiever en aangenamer door een aantal basisregels of -gewoonten op te stellen die voor meer samenhang zorgen.

ving, ervaring met overheden als ketenpartners, het leggen van politieke verbin-

Inschrijven

Vakinhouden, specifieke expertise vanuit het jonge kind, toepassen van regelge-

www.cedgroep.nl/teachconferentie

vanuit inhoud en eigenaarschap van de uitvoerder en opdrachtgever.

Teach Like a Champion 2.0 is vanaf juni 2016 verkrijgbaar

wikkeling van kindcentra kiest de CED-Groep uit overtuiging voor een benadering

via www.cedgroep.nl/webwinkel

hun talenten te ontplooien in een uitdagende en inspirerende omgeving. Bij de ont-

Bekijk het nieuwe cursusaanbod op www.cedgroep.nl/teachtrainingen

In een kindcentrum krijgen kinderen van nul tot twaalf jaar volop mogelijkheden

Al fan van Teach Like a Champion 1.0? Dan is dit nieuwe boek zeker een aanrader!

Werken aan een krachtig kindcentrum

LOWAN PO (ondersteu-

daarvan heeft hij verwerkt in een verrijkte en aangevulde uitgave van de eerste versie van

van goed onderwijs voor nieuwkomers op

het boek. Teach Like a Champion 2.0 is voorzien van nieuwe ideeën en inzichten en maar

www.cedgroep.nl/nieuwkomers

liefst 62 technieken. Bovendien worden de technieken geïllustreerd met videoclips. Op woensdagmiddag 8 juni 2016 wordt Teach Like a Champion 2.0 feestelijk gelanceerd in het Isala Theater in Capelle aan den IJssel. Doug Lemov, die hiervoor overkomt uit de Verenigde Staten, leidt deze interactieve conferentie in en maakt u deelgenoot van zijn bevindingen. Meld u aan voor de conferentie en ontvang ter plaatse het boek. www.cedgroep.nl/teachconferentie Bekijk ook de nieuwe website www.teachnederland.nl

10 KlasseApart mei 2016 nummer 2

KlasseApart mei 2016 nummer 2 11


Inzicht in de ‘bovenkamer’ van leerlingen Naast het boek

Haal meer uit je les met Breinsleutels

‘Breinsleutels’ is er ook het boek ‘Breinsleutels – Het jonge kind’, een aantrekkelijk doe- en leerboek.

Tekst Ronald Buitelaar

kunnen worden. In het boek werken we tien

Het boek Breinsleutels en de bijbehorende training

didactische sleutels uit, maar met Breinsleu-

slaan een brug tussen didactisch handelen en actuele

tels bedoelen we álle didactische technieken en pedagogische handelingen waarmee

neuropsychologische kennis. Het boek reikt tien

docenten de deuren naar de bovenkamer van

didactische gereedschappen aan, die de leraar inzet

leerlingen openen. Wij hanteren vijf deuren

om het leren bij leerlingen te bevorderen. KlasseApart sprak met trainer Hanni Bijl en enkele deelnemers.

die kunnen worden geopend met Breinsleutels als ‘voorkennis’, ‘herhalen’ en ‘feedback’. Deze deuren vormen de kern van Breinsleutels. Het gaat daarbij om het langetermijngeheugen en vier executieve functies*. Dit zijn processen waarmee we informatie verwerken en zorgen dat we ons denken en handelen kunnen starten, veranderen en stoppen.’ Met interactieve werkvormen laat Hanni de deelnemers eerst ervaren hoe hun eigen brein functioneert. Daarna maakt ze helder

‘Tijdens de training vroeg een docent of ik

wat die inzichten kunnen betekenen voor

wilde herhalen wat ik eerder had verteld. Hij

onderwijsaanbod en leerlingen. ‘Dan blijkt

moest tijdens mijn eerste woorden terugden-

bijvoorbeeld dat leerlingen bij het bestuderen

ken aan iets dat hij had meegemaakt en had

van een tekst beter vooraf dan achteraf kun-

daardoor de rest van mijn verhaal gemist.

nen horen wat de vragen zijn. Die voorkennis

Een grappig en leerzaam moment, omdat het

zorgt voor focus tijdens het lezen.’ De in de

heugen niet eindeloos kunt ‘‘vullen’’. Daarom

nieuw zijn. Nieuw is de koppeling met kennis

de deelnemers aan de training heel direct

eerste bijeenkomst opgedane kennis wordt

werk ik nu minder met woorden en meer met

over het lerende brein. Door deze kennis gaan

bewust maakte van de werking van ons brein.’

door leerkrachten in de praktijk toegepast,

picto’s en ik houd nog meer rekening met

docenten het leren van hun leerlingen begrij-

Hanni Bijl glimlacht als ze terugdenkt aan het

waarna de ervaringen worden besproken.

persoonlijke omstandigheden. Als er span-

pen. Docenten kunnen zowel didactisch als

ning in een gezin is, blokkeren kinderen en ik

pedagogisch nog bewuster handelen, waar-

voorval tijdens een recente training bij de Pie-

12 KlasseApart mei 2016 nummer 2

ter Zandt scholengemeenschap in Kampen.

Eyeopener

begrijp nu beter waarom.’

door de leerlingen de aangeboden lesstof

Hanni is ontwikkelaar bij de CED-Groep en

Willemien Dijkhof, docent zorg en welzijn bij

Leraar handel Herman Lindhout geeft een

beter kunnen verwerken. Zo halen docenten

verzorgt regelmatig trainingen over Brein-

Pieter Zandt, staat op het punt om de leer-

etage hoger les aan een vierdejaars klas

het beste uit zichzelf en uit hun leerlingen.

sleutels. Zij leert de deelnemers om door de

lingen van haar vierdejaars vmbo-kaderklas

vmbo-basis. Ook hij heeft bruikbare ideeën

‘Breinsleutelbril’ naar leren te kijken. ‘Na de

pauze te laten houden. Ze maakt nog dage-

opgedaan. ‘De training draait voor een be-

training kijken leerkrachten met een ander

lijks gebruik van de inzichten die ze opdeed.

langrijk deel om het opfrissen van eerder op-

perspectief naar het leren van hun leerlingen

‘Ik vond de training inhoudelijk erg sterk

gedane kennis, maar de verbanden die gelegd

en begrijpen ze beter hoe dat tot stand komt

en de docent zeer deskundig. Zij gaf veel

worden werken wel inzichtelijk. Zo heb ik me

of waardoor het geblokkeerd kan worden.’

goede informatie en maakte voortdurend een

weer eens gerealiseerd dat de groei van de

koppeling tussen de trainingsinhoud en de

hersenen meebrengt dat het voor leerlingen

Vijf deuren

dagelijkse praktijk in de klas.’ Een eyeopener

in de puberleeftijd moeilijk is om de conse-

Hanni begint de training steevast met een

voor Willemien was een filmpje over een ge-

quenties van hun gedrag te overzien. Wat ik

uitleg over de werkwijze van het brein en de

beurtenis waarbij de achtergrond ongemerkt

nu ook weer bewust doe, is aan het begin en

effecten daarvan op leren én onderwijzen:

veranderde: ‘Ik realiseerde me toen hoe

einde van de dag en week de leerpunten be-

‘Bij Breinsleutels maken we gebruik van een

selectief informatie verwerkt wordt en wat dat

noemen en evalueren. Een leermoment voor

metafoor. Daarin is ons brein een bovenka-

betekent voor het leren van onze leerlingen.’

leraar én leerlingen.’

mer met deuren die met sleutels ontsloten

Willemien: ‘Ik weet nu ook dat je het werkge-

Hanni beaamt dat breinsleutels zelf niet

* Werkgeheugen (waar kennis ver- en bewerkt wordt), inhibitie (rem op het gedrag), flexibiliteit en planning.

Meer weten? Hanni Bijl h.bijl@cedgroep.nl www.cedgroep.nl/breinsleutels @breinsleutels

KlasseApart mei 2016 nummer 2 13


Opbrengstgericht werken aan gedrag

Op sbo De Wissel worden de leerlingen steeds zelfstandiger Tekst Connie van der Zel

Houden wij onze leerlingen te lang bij de hand? Die indruk hadden Eefje van Hoof, orthopedagoog, en Wilma van Zelst, intern begeleider onder- en middenbouw. Zij werken op De Wissel, een sbo school in Veghel. ‘Wij hadden het idee dat onze leerlingen te lang leerkracht-afhankelijk waren’, vertelt Wilma. Audrey Machielsen ging met het team aan de slag met Opbrengstgericht werken aan gedrag.

Gedrag is een vak Het 4D-traject Opbrengstgericht werken aan gedrag is ontwikkeld door Audrey Machielsen en Ria

De school formuleerde allereerst haar ambi-

In de klassen is deze kleur terug te vinden op

positief over. Ze werden geïnspireerd door

van der Sar van de CED-Groep. Uitgangspunten

tie. Deze ‘schoolstandaard’ werd uitgedrukt in

de dagroosters en in de visualisaties. Verder

elkaars manier van werken.’ Het kost weinig

zijn de leerlijnen sociaal gedrag en Leren Leren.

een niveau van de leerlijn. Met behulp van een

werken de leerkrachten per categorie aan

extra energie om op deze manier aan gedrag

Die laatste leerlijn bestaat uit vijf categorieën:

nulmeting Leren leren (zie kader) werd het

twee doelen van Leren leren. Deze worden

te werken, vindt zij. ‘Het gaat eigenlijk om

taakaanpak, uitgestelde aandacht/hulp vragen,

huidige niveau in kaart gebracht. Iedere leer-

gekoppeld aan vakken op het rooster en vier

dingen die je altijd al deed, maar nu handel je

zelfstandig (door)werken, samenwerken, reflectie

kracht vulde voor elk kind in op welk niveau

keer per dag geoefend. Het dagrooster laat

bewust en gestructureerd, ook naar de leer-

op werk. Elke categorie is omschreven op acht

het zit op de leerlijn. Wilma: ‘Hierdoor zie je

zien wanneer dit gebeurt.’

lingen toe. Dat levert enorm veel op.’

niveaus. De werkwijze vraagt om een schoolbrede

welke niveaus voorkomen in een groep. Van

Elke leerkracht heeft iets bedacht om de

deze data hebben we een datamuur gemaakt.

vooruitgang voor kinderen zichtbaar te ma-

Veelbelovend

so-scholen. Bij dit traject zijn ook twee boeken

Zo zie je duidelijk waar je als school staat.

ken. Wilma: ‘Bij de kleuters werken ze met

Tijdens de tweede studiedag is een datamuur

verkrijgbaar in de webwinkel.

Op basis van de datamuur hebben we de data

een dikke duim, een andere groep werkt met

besproken met nieuwe leerlinggegevens van

vergeleken met onze ambitie. Mijn groep be-

een pauw die iets op zijn staart geplakt krijgt

Leren leren. Hierbij was per leeftijdsgroep

Voorbeelden van doelen behorend bij niveau 7 op de leerlijn Leren leren. Dit kunnen de

heerst bijvoorbeeld gemiddeld niveau twee op

wanneer een doel is bereikt. Weer een andere

te zien of en hoe de doelen bereikt zijn. ‘De

leerlingen van sbo De Wissel als ze de school verlaten:

de leerlijn, terwijl dat niveau vijf zou moeten

groep werkt met het thema ‘Het in je vingers

resultaten zijn veelbelovend’, vindt Wilma.

zijn volgens de schoolstandaard. Wij hebben

hebben’. Deze visualisaties helpen enorm

‘Mijn groep ging van een gemiddelde score op

Taakaanpak

Plant taken van een vakgebied voor een week

afgesproken dat we streven naar eindniveau

met het halen van je doelen op groepsniveau.

niveau twee naar gemiddeld niveau vijf voor

Schat in hoeveel taken hij afkrijgt binnen een bepaalde tijd

zeven als schoolstandaard. We denken dat op

Maar ook op individueel niveau beoordelen

minstens 75% van de leerlingen. Dit is ook de

Stelt prioriteiten wanneer er meerdere dingen

termijn zelfs niveau acht haalbaar moet zijn.’

leerlingen van zichzelf of een doel is gehaald.

tendens bij de andere groepen. Maar ook zon-

tegelijk moeten gebeuren

Kinderen zijn heel enthousiast wanneer dat

der die cijfers zien we de vooruitgang. Vorig

Zelfstandig

Zet zich 45 minuten in voor een taak die hij niet leuk vindt of die niet lukt

lukt. Ze zien hoe hun zelfstandigheid groeit.’

jaar kwam bijvoorbeeld een tienjarig kind nog

doorwerken

vragen of hij een potlood mocht slijpen. Nu

Samenwerken Noemt een aantal van de eigen capaciteiten

Praktisch De eerste studiedag van Leren leren is vooral

aanpak. Het traject is geschikt voor po-, sbo- en

praktisch: hoe kan ik binnen mijn eigen klas

Filmopnames

zijn onze leerlingen zelfstandiger. Daarnaast

Benoemt en gebruikt capaciteiten van medeleerlingen

werken aan goed gedrag? Eefje: ‘Vanwege

Na de eerste studiedag gingen alle leer-

zijn ze rustiger en zelfbewuster geworden.’

Past zijn gedrag aan na terechte kritiek van een medeleerling

de schoolbrede aanpak moet je duidelijke

krachten in de praktijk aan de slag. De intern

Eefje: ‘Leren leren wordt vast onderdeel van

Reflectie

Past zijn werkstijl (kwaliteit t.o.v. hoeveelheid) waar nodig aan

afspraken maken. Bij ons staat elke dag

begeleiders filmden het handelen van de

de klassenconsultaties en van de groeps-

Stelt zo nodig zijn tijdsplanning bij voor een enkelvoudige taak

een van de vijf categorieën van Leren leren

leerkrachten. De opnames zijn tijdens de

besprekingen. Zo wordt het geheel ook de

Beoordeelt of hij een uitgevoerde taak goed had voorbereid en

centraal. Elk categorie heeft zijn eigen kleur.

tweede studiedag gebruikt om terug te kop-

komende jaren geborgd. Gedrag is nu een vak

uitgevoerd en verbindt hier consequenties aan voor de volgende keer

‘Uitgestelde aandacht’ is bijvoorbeeld oranje.

pelen. Eefje: ‘De leerkrachten waren hier heel

op sbo De Wissel!’

14 KlasseApart mei 2016 nummer 2

Meer weten? Audrey Machielsen a.machielsen@cedgroep.nl

KlasseApart mei 2016 nummer 2 15


De interne contactpersoon:

Behoedzaam manoeuvreren in netelige situaties

Dit komt in de cursus aan bod • De taken en eigenschappen van de intern contactpersoon • De functie van de externe vertrouwenspersoon • De klachtenregeling en landelijke klachtencommissie • Meld- en aangifteplicht in het onderwijs • Vertrouwen en vertrouwelijkheid • Signalen van kinderen bij machtsmisbruik • Training in het voeren van lastige gesprekken met ouders, leerlingen en collega’s • Klachtroutes • Proactieve en preventieve werkzaamheden

Tekst Marijke Nijboer

Wat doe je wanneer je vermoedt dat een leerling wordt mishandeld? Of wanneer een kind mogelijk wordt misbruikt? De cursus ‘In vertrouwde handen’ geeft startende interne vertrouwens- of contactpersonen het gereedschap om adequaat op te treden.

Merel Grijpink is sinds dit schooljaar intern

bij heb ik de gesprekstechnieken gebruikt die

hebben we handige kaarten voor gekregen

chamelijk contact heeft gehad met een meisje

gedaan. De meldplicht beschermt je tegen

offers bijstaan en adviseren.’

contactpersoon op basisschool De Hobbedob

we tijdens de cursus hebben geleerd.’

met de routes die je kunt nemen. Die zijn erg

tijdens de gymles. Hij verzekerde ons dat

een te persoonlijke betrokkenheid.

Het is de bedoeling dat contactpersonen na

fijn om achter de hand te hebben.’

dat niet is gebeurd; het draaide volgens hem

gaf haar voor die taak een goede basis mee,

Duidelijkheid voor iedereen

Tijdens de cursus werden geanonimiseerde

allemaal om een schooladvies dat niet goed

Kennis delen

hun team. Daarbij kunnen ze de informatie-

vertelt ze. ‘Vooral over de aanpak van een si-

Ook cursist Marjan Das van basisschool De

casussen uit de praktijk besproken. ‘Het was

viel bij haar ouders. Deze leerkracht voelde

Netelige situaties als deze mogen de intern

map gebruiken die ze van de cursusleider

tuatie rond mishandeling of misbruik: wat de

Molenwiek in Woerden heeft veel opgesto-

af en toe wel heftig om die verhalen te horen,’

zich aangevallen en is echt beschadigd. Hij

contactpersonen op een school niet met

meekrijgen. Na afloop blijven de cursisten

verschillende stappen zijn en wat dan precies

ken. ‘Vooral over onze taak, onze rechten en

zegt Brenda. ‘Zeker wanneer je beseft dat er

vertrouwt mensen niet meer.’ Als contact-

elkaar delen, vanwege de privacy. Marjan:

twee keer per jaar bijeen komen in een net-

jouw taak is.’

plichten. Het is de bedoeling dat je ook een

op elke school meerdere kinderen rondlopen

persoon zit je dan in een lastige situatie: je

‘Maar gelukkig kunnen we wel bellen met

werkbijeenkomst met alle interne contact-

Ze volgde de cursus samen met haar collega

protocol ontwikkelt voor je school. Dat geeft

die hiermee te maken hebben. Op de cursus

moet allereerst de klagers een luisterend oor

Frank Brouwer van de CED-Groep, de cursus-

personen van de scholen van hun bestuur.

Brenda Rebel. Samen gingen ze na afloop,

iedereen duidelijkheid over waar je terecht-

zijn de mogelijke signalen van mishandeling

bieden en hun klacht uiterst serieus nemen.

leider. Hij is tevens de externe vertrouwens-

Marjan: ‘Dan brengen we casussen in en

zoals de cursusleider aanbeval, de klassen

kunt en welke stappen nodig zijn. Daar gaan

besproken. Zelf let ik bij het omkleden voor

Maar het gaat wel over een collega, met wie

persoon* van onze school. Het is heel prettig

bespreken hoe je die het beste afhandelt. Dat

rond om zich voor te stellen. Ook hebben ze

wij zeker verder mee aan de slag.’

de gym altijd op of ik geen blauwe plekken

je misschien een goede band hebt.

om bij een lastige kwestie op hem terug te

is goed, want je moet je blijven ontwikkelen.’

een brievenbus ingesteld waarin kinderen

De Molenwiek heeft bewust gekozen voor een

zie. Natuurlijk moet je beseffen dat niet elke

In dit geval krijg je als interne contactper-

kunnen vallen. Hij kan ook klagers en slacht-

een bericht kunnen achterlaten. Brenda: ‘Na

vrouwelijke en een mannelijke contactper-

blauwe plek komt door mishandeling.’

soon, net als elke medewerker van de school,

afloop van ons voorstelrondje zaten daar drie

soon, waarvan één in de onder- en één in de

Dat een intern contactpersoon behoedzaam

te maken met de meldplicht. Zelfs bij een

briefjes in, maar die gingen over ‘‘gewone’’

bovenbouw werkt. Dit om de drempel voor

moet manoeuvreren, illustreert het verhaal

vermoeden van een zedendelict ben je al

ruzies.’ Merel heeft inmiddels twee gesprek-

ouders en kinderen te verlagen.

van een kennis van Marjan, die lesgaf in groep

verplicht het bevoegd gezag op de hoogte

ken gevoerd met leerlingen die niet wisten

Er komt nogal wat regelgeving kijken bij het

8 op een andere school in een andere ge-

te stellen. Zij moeten dan in actie komen.

hoe ze hun conflict moesten oplossen. ‘Daar-

werk van de contactpersoon. Brenda: ’Daar

meente. ‘Hij werd ervan beschuldigd dat hij li-

Daarmee heb je als contactpersoon je plicht

in Weesp. De cursus In vertrouwde handen

16 KlasseApart mei 2016 nummer 2

afloop van de cursus hun kennis delen met

* De gecertificeerde externe vertrouwenspersonen van de CED-Groep vangen eventueel klagers op, brengen problemen en klachten terug tot de kern en helpen bij een goede afwikkeling. Zij adviseren en professionaliseren interne contactpersonen, directies en besturen en verzorgen het jaarlijkse klachtenverslag.

Meer weten? Frank Brouwer f.brouwer@cedgroep.nl www.cedgroep.nl/vertrouwdehanden

KlasseApart mei 2016 nummer 2 17


BoekLog

komt eraan!

Goed nieuws

Lees met plezier en haal meer uit je boek Hoe zorgen we dat kinderen met meer plezier gaan lezen en nog meer uit hun boeken halen? Leerkracht Marianne van Gink en Guyanne van der Horst van de CED-Groep ontwikkelden samen BoekLog. Mariannes leerlingen zijn enthousiast.

Op woensdagmiddag 8 juni wordt Teach Like a Champion 2.0 feestelijk gelanceerd in het Isala Theater, Capelle a/d IJssel. Niemand minder dan Doug Lemov, de Amerikaanse auteur van het boek, leidt deze interactieve conferentie in en maakt u deelgenoot van zijn bevindingen. Lemov beschreef concrete technieken voor onderwijsprofessionals in zijn eerste bestseller. Teach Like a Champion 2.0 is zowel een goed vervolg als een herziening, gebaseerd op aanvullende observaties en aanscherpingen uit de praktijk. Maak kennis met veel nieuwe ideeën, inzichten en maar liefst 62 teach-technieken, actuele filmpjes en het nieuwe trainingsaanbod. Meld u aan voor de conferentie en ontvang daar gelijk het nieuwe boek.

Een greep uit de nieuwe technieken TECHNIEK 4: OBSERVEREN IS MEER DAN KIJKEN Observeren moet je altijd doen met een doel. Je bent op zoek naar de belangrijkste indicatoren in het leerproces. Specifieke fouten opsporen doe je door je af te vragen wat leerlingen niet begrijpen en wie het niet begrijpt. Successen daarentegen spoor je op door vast te stellen wat het verschil bepaalt tussen een voldoende en een uitstekende prestatie.

Marianne, is een ‘leesschool’. Er zijn drie leescoördinatoren, de school heeft een eigen bibliotheek en elke ochtend van half negen tot negen uur wordt er in elke groep gelezen. Vanuit passie voor leesplezier ontstond het project Lezen Oké!. Sinds twee jaar is dat de Stichting Lezen Oké!. ‘Wij propageren leesplezier en leesmotivatie’, zegt Marianne. ‘Lezen is belangrijk voor de fantasie en taalontwikkeling. Kinderen leren spelenderwijs veel nieuwe woorden. Ze krijgen zicht op een andere wereld. En we bevorderen zo ook nog eens burgerschap.’ Nieuw in de rij activiteiten is BoekLog, een fleurig boekje met dezelfde afmeting en uitstraling als een vriendenboekje. De leerling houdt hierin een lijst bij van gelezen boeken. Hij verzamelt leestips en handtekeningen van

nuttig, soms ook een beetje niet. Ik denk wel

Mooie doorgaande lijn

schrijvers en illustratoren en krijgt van de juf

dat kinderen door BoekLog meer gaan lezen.

Marianne begon bij wijze van pilot in groep

TECHNIEK 7: FOUTEN VOORZIEN

‘tops en tips’ over zijn eigen boekbesprekin-

Dan bladeren ze erdoorheen en denken, o ja,

6 met BoekLog. ‘De kinderen hebben input

Door voorbereid te zijn op fouten, kun je er met wat kleine aanpassingen op reageren in je les. Bouw momenten in waarop je begrip controleert en denk vooraf na welke belangrijke vragen / opdrachten in de les zitten en de fouten die daar mogelijk in gemaakt worden.

gen. De leerling krijgt per gelezen boek een

dat boek heb ik gelezen, dat was leuk, boeken

geleverd en inmiddels is de definitieve versie

verwerkingsopdracht die steeds weer anders

lezen is wel heel erg leuk.’

klaar. Aangezien het boekje drie jaar mee-

is. Bijvoorbeeld: maak een mindmap van dit

Evy (groep 7) is de voorleeskampioen van

gaat, hebben deze leerlingen een mooie door-

verhaal, of: wie zijn de belangrijke personen?

OBS De Noord. Die titel sleepte ze binnen

gaande lijn tot en met groep 8. Tijdens het

TECHNIEK 42: GESPREKSGEWOONTEN

Jacques Vriens schreef het voorwoord en

met haar voordracht uit ‘Mulberry House’

halve uur vrij lezen aan het begin van de dag

Maak discussies productiever en aangenamer door een aantal basisregels of -gewoonten op te stellen die voor meer samenhang zorgen.

geeft daarin een paar handige tips mee voor

van Kristine Groenhart. ‘Het is een leerzaam

kunnen ze hun BoekLog bijwerken. De juf of

wie moeilijk tot lezen komt.

boek. Er komen stukjes Engels in voor omdat

meester geeft in BoekLog ook reacties op de

het zich in Londen afspeelt. Ik heb erg op de

boekbesprekingen. Ik denk dat die handge-

Inschrijven

Gek op lezen

uitspraak geoefend. Ik lees altijd ’s avonds

schreven opmerkingen leuke herinneringen

www.cedgroep.nl/teachconferentie

Robrina (groep 6) is gek op lezen. ‘Ik lees

voordat ik naar bed ga en op school. Ik lees

zijn voor later.’

spannende boeken, grappige boeken, dikke

graag over de Tweede Wereldoorlog. Ik vind

BoekLog (met versies voor de groepen 4 en

Teach Like a Champion 2.0 is vanaf juni 2016 verkrijgbaar

boeken. Als ik naar de bibliotheek ga, neem

BoekLog heel handig, want daarin kan je

5, en 6, 7 en 8) is samen met een handleiding

via www.cedgroep.nl/webwinkel

ik vijf of zes boeken mee. En op school heb ik

kwijt wat je eigenlijk aan iemand anders wil

voor de leerkracht verkrijgbaar bij de web-

ook meer dan vijf boeken gelezen. BoekLog is

vertellen. Als die geen tijd heeft, kan je het

winkel van de CED-Groep.

Bekijk het nieuwe cursusaanbod op www.cedgroep.nl/teachtrainingen

wel makkelijk, want dan kan je altijd terugkij-

in je BoekLog schrijven. Bijvoorbeeld als er

ken wat je hebt gelezen. Ik heb bijvoorbeeld

iets in voorkomt wat je niet begrijpt.’ Evy: ‘Ik

‘Superjuffie in de soep’ gelezen, van Jan-

denk dat ik straks, als ik van school ben, wel

neke Schotveld. Ik heb voor dat boek een

dingen blijf opschrijven over boeken die ik

woordzoeker gedaan. Dat was wel een beetje

lees. We hebben nu op school geleerd hoe je

moeilijk. Soms vind ik die vragen in BoekLog

dat kan doen.’

Al fan van Teach Like a Champion 1.0? Dan is dit nieuwe boek zeker een aanrader! 18 KlasseApart mei 2016 nummer 2

OBS de Noord in Ridderkerk, de school van

Meer weten? Guyanne van der Horst g.vanderhorst@cedgroep.nl www.cedgroep.nl/webwinkel

KlasseApart mei 2016 nummer 2 19


Professionaliseringsaanbod 2016-2017 Maak kennis met het nieuwe aanbod van de CED-Groep door een kijkje te nemen in één van de vier nieuwe cursusbrochures. Nieuw in de reeks is de aparte brochure voor het mbo. In de brochures vindt u korte beschrijvingen van cursussen, trainingen, workshops, conferenties en studiedagen en een kortingsbon. Op www.cedgroep.nl/cursussen staat het complete aanbod met data en prijzen en een zoekmachine waarmee gefilterd kan worden op doelgroep, thema, vakgebied, functie en cursusplaats. Ook op cursusnummer kan worden gezocht door gebruik te maken van het algemene zoekvenster rechts bovenin. Spelen mag Opbrengstgericht werken en ruimte bieden om te spelen of te werken aan creatieve vakken hoeven geen tegenstellingen te zijn. Integendeel, een flexibele manier van doelgericht werken zou spelend leren niet in de weg mogen staan. Tijdens het spel kunnen juist alle ontwikkelingsgebieden aan bod komen. De kleutermethode Sil op school, waar begeleid spel een belangrijk onderdeel is van het leerproces, is hier een goed voorbeeld van. Ook in ons cursusaanbod komt spelend leren Kwaliteitsverbetering didactiek

leerling beter te leren. Via zelfregulering le-

bij de methode Nieuwsbegrip. Daarnaast is

De professional voor de groep maakt het

ren zij het leerproces te sturen. Nieuw in het

er voor de teachgebruikers een studiemiddag

verschil. Er kan nog zo’n goede methode zijn

aanbod zijn de trainingen de Feedbackrijke

ontwikkeld over de combinatie Teach Like a

Samen onderwijs en opvang verbeteren

aangeschaft, als de leraar of pedagogisch

klas en De professional voor de klas voor po/

Champion en Nieuwsbegrip. Tenslotte is er

Onderwijs geven en goede kinderopvang

medewerker niet weet te inspireren en te

so en Feedback geven doe je zo! voor het vo/

een training in de maak over het werken met

bieden zijn dynamische, mooie en veelei-

motiveren, heeft dat grote gevolgen voor de

mbo.

het nieuwe programma Newswise.

sende beroepen. Kinderen, professionals voor

in vele vormen terug.

Nieuw in het aanbod

delbaar beroepsonderwijs. Na deze training

leerpotentie van de kinderen. Kwaliteitsver-

Er zijn dit jaar zoveel nieuwe cursussen dat we

van één dag, heeft u op grote lijnen uw eigen

betering didactiek is dan ook één van onze

Nieuwkomers

Opbrengstgericht of prestatiegericht

en bestuurders; op alle niveaus bestaat de

er op de cursussite aparte pagina’s aan gewijd

planning voor het komende jaar helemaal op

speerpunten. De Basiscursus en Verdiepings-

Door de stroom van vluchtelingenkinderen en

Opbrengstgericht werken is niet hetzelfde

behoefte aan vaardigheden en instrumenten

hebben. Zo is er nu ook apart aanbod voor

een rijtje.

cursus Teach Like a Champion en de training

veelheid aan nieuwe opvangplaatsen krijgen

als prestatiegericht afrekenen. Het betekent

om nog beter te functioneren. De CED-Groep

de groep, teamleiders, ouders, managers

Bewust omgaan met Breinsleutels zijn daar

steeds meer scholen te maken met nieuw-

alleen dat u het beste uit de leerlingen en het

heeft uitgebreide mogelijkheden om samen

is aangevuld met nieuwe cursussen. Bijvoor-

Verdieping voor specialisten

vakoverstijgende voorbeelden van. Maar ui-

komers. De CED-Groep, van oudsher expert

team wilt halen en dat u goed weet waar u

met u excellent onderwijs en geweldige

beeld over onderwijs aan nieuwkomers. Ook

De CED-Groep biedt een groot aantal trai-

teraard is er op het gebied van taal, lezen en

op het gebied van Nederlands aan anders-

met z’n allen mee bezig bent. U bepaalt, op

kinderopvang neer te zetten. Wij hopen dat

het aantal cursusplaatsen is flink uitgebreid.

ningen waarmee deelnemers uit onderwijs

rekenen ook genoeg aanbod. Van vve tot bve.

taligen, wordt overstelpt met vragen uit het

basis van reeds verzamelde gegevens, waar

ons professionaliseringsaanbod u ideeën en

bestuurders en vooral het aanbod voor po/so

en kinderopvang zich verder kunnen speci-

Het aanbod voor onderwijsassistenten is uit-

hele land. We hebben daarom besloten extra

u aan wilt werken als team en met welk doel.

inspiratie biedt om hiermee aan de slag te

Schoolleiders en bestuurders

aliseren in een actueel onderwerp. Het zijn

gebreid met een training over woordenschat.

trainingen te ontwikkelen over lesgeven aan

Na verloop van tijd kijkt u wat er gelukt is en

gaan. Het professionaliseringsaanbod wordt

Voor leidinggevenden is naast Lead Like a

hele praktische basistrainingen waarbij de

nieuwkomers. Er zijn drie nieuwe trainingen

wat nog beter kan. Vervolgens worden weer

door heel Nederland verzorgd voor individu-

Champion en de Masterclass OGW in 4D een

cursisten het geleerde meteen kunnen toe-

Feedback en reflectie

voor zowel leerkrachten basisonderwijs als

nieuwe doelen geformuleerd met het hele

ele cursisten. Bijna alle onderdelen zijn ook

Auditorentraining ontwikkeld die ook voor

passen in hun eigen praktijk. Na de training

Zelfreflectie is het begin van kwaliteitsverbe-

docenten vo/mbo.

team. Zo werken geeft tevens houvast voor

op maat in te kopen voor uw eigen school,

bestuurders geschikt is. Na deze training

weten ze niet alleen meer over het onderwerp

tering. Als leraren reflecteren op hun eigen

het vormgeven van het passend onderwijs dat

instelling, bestuur of academie.

kunnen de deelnemers een volledige kwa-

maar ook hoe ze andere teamleden beter

handelen, weten ze hoe ze hun handelen

Nieuwsbegrip

uw school biedt. Opbrengstgericht werken

liteitsbeoordeling van een school uitvoeren,

kunnen ondersteunen. Naast deze bekende

moeten verbeteren en gerichte, professionele

Het aanbod met cursussen over Nieuwsbe-

kan toegepast worden op schoolvakken als

aan de hand van het waarderingskader van

specialistencursussen zijn er steeds meer

feedback aan de leerlingen kunnen geven.

grip is aanzienlijk uitgebreid. Uiteraard blijven

spelling en rekenen maar ook op gedrag.

de Inspectie van het Onderwijs. De populaire

vervolgcursussen of verdiepingstrajecten. Dit

Wanneer de reflectie wordt gebaseerd op the-

de goedlopende basistrainingen en de ver-

Ons professionaliseringsaanbod kan u hierbij

training Verantwoord plannen en borgen heeft

geldt bijvoorbeeld voor de Leesspecialist, Ge-

oretische principes die in onderzoek effectief

volgtrainingen over differentiatie, modellen

helpen. Maar… of u een prestatiegerichte

varianten gekregen voor besturen, de kinder-

dragspecialist, Rekenspecialist en de Intern

bleken, is de kwaliteitsverbetering groter.

en woordenschat in het aanbod. Nieuw is een

of een opbrengstgerichte school wilt zijn,

opvang en het speciaal, voortgezet en mid-

begeleider.

Goede feedback naar de leerlingen helpt de

training over het onderdeel schrijven (stellen)

bepaalt u zelf.

20 KlasseApart mei 2016 nummer 2

Meer weten? Lot Hannik cursusbureau@cedgroep.nl www.cedgroep.nl/cursussen /cursusbureau @cursusced

KlasseApart mei 2016 nummer 2 21


Agenda

MAGiTO ‘Flipping the system’? Zowat ieder rapport over onderwijs bevat een opsomming van trends. Technologisering, digitalisering, globalisering, internationalisering, flexibilisering, economisering: je krijgt soms het gevoel dat werkelijk alles verandert en ook nog eens heel snel. En dat het onderwijs geen moment te verliezen heeft. Er wordt niet alleen gewerkt aan ‘flipping the classroom’, maar zelfs aan ‘flipping the system’! Het onderwijs bereidt onze kinderen immers voor op de toekomst. En die toekomst is anders; kijk maar naar die trends. Natuurlijk: de toekomst is anders dan het heden, zoals het heden anders is dan het verleden. De onderwijsinhoud moet steeds geactualiseerd worden, de onderwijsmiddelen gaan mee met de technologische vernieuwingen. Voorbeelden

UIT DE WETENSCHAP

STUDIE(MID)DAGEN EN WORKSHOPS

Het Nationaal Regieorgaan Onderwijsonderzoek (NRO) heeft haar

Wo 15/06

Werken met Nieuwsbegrip en Woordenschat

meerjarenplan 2016-2019 voor onderwijsonderzoek uitgebracht. Voor

Vr 17/06

Drama is leuk en stimulerend

onderzoeksvoorstellen plaatst het NRO een ‘call’ (uitnodiging) op de

Wo 07/09

Nieuwkomers in de klas

eigen website. Bij praktijkgericht onderwijsonderzoek kunnen scholen

Do 15/09

Passend omgaan met verschillen in de klas

en onderzoeksinstituten samen een onderzoeksvoorstel indienen, dat

Do 15/09

Werken met Nieuwsbegrip in het basisonderwijs

vervolgens door NRO wordt beoordeeld. De CED-Groep vraagt ook samen

STARTDATA CURSUSSEN

met scholen praktijkgericht onderzoek aan. De komende vier jaren zijn de hoofdthema’s voor onderwijsonderzoek: • Onderwijsaanbod en curriculum • Onderwijs en technologie • De socialiserende functie van onderwijs • De ontwikkeling van onderwijsprofessionals • Onderwijs en levensloop • Het onderwijsbestel en sturing van en in het onderwijs • Onderwijsvernieuwing en de rol van onderzoek. De onderzoekscalls kunnen fundamenteel, praktijkgericht of beleidsgericht onderwijsonderzoek betreffen. Bij praktijkgericht onderzoek moet de vraagstelling worden ingegeven door de onderwijspraktijk en worden uitgevoerd met de praktijk. Meer informatie over toegekende subsidies is te vinden op www.nro.nl.

BINNENKORT

HET JONGE KIND Do 02/06 Spelen in hoeken voor de kinderopvang - taal

25, 26 en 27 mei 2016 Rotterdam

Vr 03/06 Verantwoord plannen en borgen voor kinderopvang

Brugprogramma Onderwijs Research Dagen

Di 20/09 NCKO module 1: Kwaliteitsmonitor

Tijdens de Onderwijs Research Dagen (ORD2016) zijn

Wo 21/09 Opbrengstgericht spelen in de onderbouw

er parallel aan het reguliere programma drie mid-

Vr 30/09 Spelen in hoeken voor de kinderopvang - taal

dagen waarop onderwijsonderzoekers

Wo 05/10 Effectief communiceren met ouders, basiscursus kov

in gesprek gaan met de onderwijspraktijk. Per middag

Wo 05/10 Denkkracht: DGM voor leerkrachten

staat een andere doelgroep centraal: op woensdag

Do 06/10 De overgang van 1 naar 2 naar 3

praktijkmensen uit vve en po, op donderdag uit vo en

Vr 11/11 Hbo'er op de groep

mbo en op vrijdag uit hbo en wo. www.ord2016.nl

PO EN SO Di 31/05 Verantwoord plannen en borgen voor so

die twintig jaar geleden vanzelfsprekend waren

Meer weten? José van der Hoeven j.vanderhoeven@cedgroep.nl

voor leerlingen zijn nu hopeloos verouderd. De

30 mei, 3 juni, 9 juni 2016

Di 07/06 Verantwoord plannen en borgen voor besturen

De Betere Basisschool ‘on tour’

Wo 15/06 Grip op de groep

Tijdens deze tour laten wij u kennismaken met De

Wo 14/09 De Vreedzame school voor nieuwe leerkrachten

intrede gedaan. Kennis zoek je niet meer op in

Betere Basisschool. We lichten het programma toe

Wo 14/09 Sociale veiligheid op De Vreedzame School

een oude encyclopedie, maar je googlet of zoekt in

en u hoort over praktijkervaringen van scholen die al

Wo 14/09 Hoe verbeter ik mijn aanvankelijk technisch leesonderwijs?

Wikipedia. Onderwijs moet met zijn tijd mee. Hoe

duurzaam zijn verbeterd door te werken met De Be-

Wo 14/09 Sociaal veiligheidsbeleid op school

tere Basisschool. Na afloop van de bijeenkomst kent u

Do 15/09 Basiscursus interne begeleiding

de ins en outs van het programma. U heeft bovendien

Do 15/09 Ernstige rekenproblemen en dyscalculie

de gelegenheid om met ervaringsdeskundigen van

Do 15/09 Basiscursus Teach Like a Champion po

gedachten te wisselen.

Do 15/09 DGM voor logopedisten, intern begeleiders en taalcoördinatoren

www.cedgroep.nl/beterebasisschoolontour

Wo 21/09 Basiscursus Bouwcoördinator

digiborden, tablets en smartphones hebben hun

je de nieuwe vaardigheden en onderwijsmiddelen

@CEDGROEP

hun plek binnen het onderwijs kunt geven en hoe je kinderen kunt stimuleren tot een optimale kwalificatie voor samenleving en beroep, dat vereist dikwijls een hele speurtocht.

@NLerenmarjolein Trots op de leerlingen mytylschool @deSprienke Zij

En toch… en tegelijkertijd…

maakten een #relatiecirkel nav de les @nieuwsbegrip

Hoeveel anders is het troosten van een kind met

#verslaving

verdriet geworden, het geven van een complimentje, het vinden van jouw plekje binnen de

Wo 28/09 Rekenen met Nieuwkomers 8 juni 2016 Capelle a/d IJssel

Do 27/09 Lead Like a Champion

Conferentie Teach Like a Champion 2.0

Do 29/09 Aan de slag met woordenschat

Het succesvolle boek Teach Like a Champion krijgt

Ma 03/10 Basiscursus Gedragspecialist

een vervolg. Teach Like a Champion 2.0 staat vol

Di 04/10 Auditorentraining po

groep, het anderen leren begrijpen en het leren

@IElmaagac

nieuwe ideeën, inzichten en technieken. Ook zijn er

Wo 05/10 Taakspel in de klas voor leerkrachten

uiten van jouw eigen gevoelens, het leren reke-

Een bijzondere avond voor de ouders van @BSCosmicus026

videoclips gemaakt die de technieken duidelijk il-

Wo 05/10 Verdiepingscursus Teach Like a Champion 2.0

ning met elkaar te houden?

dankzij @VreedzameSchool van @CEDgroep. Dank!

lustreren. Het boek Teach Like a Champion 2.0 wordt

Do 06/10 De professional voor de klas

gelanceerd tijdens de conferentie. Een technische handleiding van twintig jaar geleden is nu geschiedenis. Maar de wereldliteratuur, inclusief de Griekse tragedies van eeuwen her, zijn voor begrip van de intermenselijke verhoudingen nog altijd relevant. Misschien is dat wel de trend: dat sommige dingen alsmaar veranderen en andere niet. Een beroep leer je voor een bepaalde tijd, maar mens word je voor het leven. Theo Magito is algemeen directeur/bestuurder van de CED-Groep. @magitoT

22 KlasseApart mei 2016 nummer 2

@LeonBolweg Vandaag eerste cursusdag Lead Like A Champion van @CEDgroep Zinvol. Nu al zin in de tweede dag! @fleurvanhagen Nieuwe groepjes, dus nieuwe teamposters voor #Taakspel!! @KeizerskroonBS We gaan weer voor een nieuwe maandbeloning @KOVderondeVenen En weer een avondje bijscholing. Onderwerp Breinsleutels (hoe leren jonge kinderen)

www.cedgroep.nl/teachconferentie

VO en MBO Di 19/05 Verantwoord plannen en borgen in het vo

7 september 2016

Ma 12/09 Basiscursus Taalcoördinator

Conferentie Focus op toekomst

Do 15/09 Werken met Nieuwsbegrip

Op de conferentie Focus op toekomst, professioneel in

Di 20/09 Leesexpert

de 21ste eeuw, presenteren we twee workshoprondes

Di 27/09 Basiscursus Teach Like a Champion

met de volgende onderwerpen: Opbrengstgericht wer-

Do 10/11 Rekencoach

ken met kleuters, een vak apart?, De professional voor de klas, Opbrengstgericht werken aan gedrag, Lead

Bekijk het complete aanbod op

Like a Champion en Leren met toekomst.

www.cedgroep.nl/cursussen

www.cedgroep.nl/focusoptoekomst

/cursusbureau @cursusced

KlasseApart mei 2016 nummer 2 23


Monique Jeurissen

Monique werkt als adviseur bij de unit Het jonge kind van de CED-Groep. Ze coacht, traint en ondersteunt professionals die werken met jonge kinderen, zowel in kinderopvang als onderwijs. Daarnaast ondersteunt en adviseert zij gemeentes met betrekking tot vve en werkt ze binnen de CED-Groep mee aan de ontwikkeling van producten.

Vandaag geef ik de tweede cursusbijeenkomst over opbrengstgericht werken met kleuters. We delen ervaringen, bespreken de eigenheid van kleuteronderwijs en leren hoe je opbrengstgericht kunt werken met kleuters. Het gaat erom dat de peuters en kleuters blijven spelen, dat is de manier waarop jonge kinderen leren. Een middag met hoog betrokken deelnemers!

Later die week geef ik een workshop OGW voor schoolleiders en ib’ers. Op welke manier is OGW met kleuters anders dan voor groep 3-8?

Aan de hand van de wensen van de school, de wijze waarop zij nu al werken en het bestaande aanbod vanuit de masterclass stellen we twee teambijeenkomsten samen. Altijd vanuit mijn motto: ‘vandaag ervaren, morgen doen!’ Vandaag heb ik een gesprek met de directie en intern begeleider van de 2e Marnixschool in Utrecht. We bespreken de mogelijkheden om de masterclass over meten en meetkunde voor hun onderbouwteam op maat aan te bieden. Deze masterclass geef ik als educatief partner van het project Nu voor Later.

Samen met mijn collega Jeroen Meiboom bespreek ik hoe de cursus ‘Opbrengstgericht werken met kleuters in 4D’ ingezet kan worden in een teambreed traject OGW in 4D. Onderwijs aan kleuters is een vak apart. Ook in onze trainingen en cursussen geven we daar expliciet vorm aan.

Welke foto past voor jou het best bij opbrengstgericht werken met kleuters? Een foto zegt vaak zoveel meer dan woorden. We bespreken de gekozen foto’s en leren met en van elkaar.

Een workshop is geen lezing, dus er wordt hard gewerkt, nagedacht en uitgewisseld.

Dat maakt mijn werk zo leuk: op zoveel verschillende scholen werken dat je regelmatig weer eens een ‘oude’ bekende tegenkomt!

We spelen met elkaar het 4D-spel dat veel gesprek oplevert.

Naast coachen, trainen en adviseren werk ik ook graag mee aan de ontwikkeling van diverse producten. Vandaag hebben we een overleg over onze nieuwe aanpak over de kernvaardigheden van leren: Learn Like a Champion.


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.