Inhoud 1.
Introductie 1.1 1.2
2.
Wat is angst? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De Theorie 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7
2.8
2.9
3.
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ‘Normale’ angsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Uitingen van angst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Ontstaan van bovenmatige angsten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Oorzaken van angst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Zelfbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2.7.1 Uitingen van faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2.7.2 Ontstaan van faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 2.7.3 Gevolgen van faalangst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.7.4 Gedachten van faalangstige leerlingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Angststoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.8.1 Schoolfobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.8.2 Separatie-angststoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.8.3 Sociale fobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.8.4 Posttraumatische stressstoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.8.5 Overige stoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.8.6 Samenvatting van angststoornissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Prevalentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Leerlingenzorg bij angst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het Kader 3.1 3.2
3.3
4.
Wat is de Wijzer over Angst? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Belangrijke aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Interne zorg: in de school . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.2.1 Consultatieve leerlingbegeleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3.2.2 Denken vanuit onderwijsbehoeften . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.2.3 Van denken naar doen: Handelingsgericht werken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3.2.4 Angst signaleren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3.2.5 Angst analyseren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Externe zorg: doorverwijzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.3.1 Hulp van de school bij externe zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3.3.2 Veelvoorkomende behandelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Een leerling met angst in de groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . De Praktijk 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Aanpassingen op groepsniveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Doelstellingen in het groepsplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Aanpassingen op leerlingniveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Individuele aandachtspunten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
5.
Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
6.
Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2
1. Introductie 1.1
Wat is de Wijzer over Angst?
Leerkrachten en intern begeleiders hebben in hun dagelijkse praktijk regelmatig te maken met leerlingen met angsten. Bijvoorbeeld met een leerling als Frans uit het volgende voorbeeld.
Frans is zeven jaar. Hij komt regelmatig te laat op school. Ook vandaag brengt zijn moeder hem in de klas als de les al begonnen is. Ze zegt: ‘He he, dat is weer gelukt….’. Ze kijkt geïrriteerd naar Frans. Ze zien er beiden verhit uit. Frans’ moeder zegt zacht tegen de juf: ‘Hij wilde weer eens niet naar school, omdat er vanmiddag schoolzwemmen is. Hij durft niet in het diepe te zwemmen’. Frans gaat ondertussen aan zijn tafel zitten, met zijn armen over elkaar. Hij kijkt boos naar de grond. Als zijn moeder de klas uitloopt roept hij haar hard na: ’Ik ga toch niet zwemmen!’ waarna hij onder de tafel zijn zwemtas wegschopt.
Frans wil niet naar school, omdat hij bang is om in het diepe te zwemmen. Hoe reageert u als leerkracht of als intern begeleider op de angst van zo’n leerling? Praat u er met de leerling over? Bespreekt u de angsten van een leerling met zijn ouders? En hoe gaat u om met een leerling die niet wil praten over zijn angsten? De Wijzer over Angst geeft antwoord op deze en andere vragen over angstgevoelens bij leerlingen. Daarnaast beschrijft deze Wijzer op praktische wijze verschillende vormen van angst. Bijzondere aandacht daarbij krijgt faalangst. Het uitgangspunt van De Wijzer over Angst is de beperking die een leerling ervaart op school door zijn angst. De Wijzer gaat in op de mogelijkheden die de school heeft om rekening te houden met die angsten van leerlingen. U vindt in deze Wijzer over Angst zowel theorie als herkenbare voorbeelden. Met (meer) kennis over angst worden professionals op scholen zich bewuster van de signalen van leerlingen die kunnen duiden op angstgevoelens, en die een belemmering (kunnen) vormen voor de leerprestaties en de persoonlijkheidsontwikkeling van die leerlingen. Daarnaast biedt deze kennis de professionals de mogelijkheid vaardiger te handelen. De intern begeleider krijgt met de Wijzer meer inzicht in de achtergronden van angst, evenals in zijn mogelijkheden om een leerkracht te begeleiden bij zijn omgang met leerlingen met angst. Een deel van de leerlingenzorg is gericht op leerlingen met angst. De vraag die een school zich hierbij kan stellen is: hoe richten we de zorg binnen de school in, zodat we leerlingen met (bovenmatige) angstgevoelens vroegtijdig kunnen signaleren en hen adequaat kunnen begeleiden? Een kader voor het vormgeven van onder andere de zorg binnen school, biedt het Onderwijscontinuüm, een denk- en werkwijze voor het bieden van passend onderwijs (Struiksma & Rurup, 2008). Een uitgangspunt van het Onderwijscontinuüm is, dat een school werkt met verschillende onderwijsarrangementen: een basisarrangement voor de meeste leerlingen en een intensief arrangement voor leerlingen die meer zorg vragen. Leerlingen met angst vragen om een aangepaste aanpak. Voor hen kan (tijdelijk) een intensief arrangement nodig zijn. Met de Wijzer over Angst heeft u een instrument in handen, waarmee u een dergelijk arrangement uit kunt werken. De Wijzer legt een basis om de onderwijsbehoeften van leerlingen met angst in kaart te brengen. Hierdoor kan de school werken aan een afname van de angstgevoelens van leerlingen. In deze Wijzer vindt u aandachtspunten en beschrijvingen van hulpmiddelen waarmee u aan een intensief arrangement invulling kunt geven.
1
In deze Wijzer leest u steeds de ‘hij-vorm’. Hiermee worden zowel jongens als meisjes bedoeld.
3
Verder bevat de Wijzer praktische aanwijzingen die angstgevoelens, zowel op individueel-, groeps- als op schoolniveau, een plaats kunnen geven binnen de leerlingenzorg op school. Deze Wijzer is vooral bedoeld voor leerkrachten en intern begeleiders. Maar iedereen die binnen het (speciaal) basisonderwijs werkt, kan er gebruik van maken. Zo kunnen ook ambulante begeleiders, (ortho)pedagogen en directieleden informatie uit de Wijzer goed gebruiken voor hun dagelijkse werkzaamheden.
1.2
Belangrijke aandachtspunten
Wanneer u aan de slag gaat met de Wijzer over Angst, is het goed om rekening te houden met de volgende aandachtspunten: •
Iedere leerling is uniek. Dit geldt ook voor leerlingen met angsten. Deze Wijzer bespreekt voornamelijk algemeen voorkomende gedragingen en kenmerken. Dit wil niet zeggen dat deze beschrijvingen bij alle leerlingen met bepaalde angsten voorkomen. Lees de Wijzer over Angst dan ook kritisch en ga altijd, indien mogelijk samen met de leerling en zijn ouders, na wat zijn specifieke (onderwijs)behoeften zijn.
•
Angstig gedrag en angststoornissen zijn complex. Daarom zijn in de Wijzer over Angst de belangrijkste punten voor het onderwijs eruit gelicht. Voor meer diepgang in bepaalde onderwerpen wordt in de tekst verwezen naar relevante literatuur en kunt u de literatuurlijst raadplegen.
•
U kunt de Wijzer in een willekeurige volgorde lezen, afhankelijk van uw behoefte of vraag.
In hoofdstuk 2 kunt u lezen wat angst is en welke vormen u kunt tegenkomen. Vervolgens beschrijft hoofdstuk 3 hoe u op school leerlingenzorg voor angstige leerlingen kunt organiseren en welke vormen er zijn om dit gestructureerd aan te pakken. Ten slotte bevat hoofdstuk 4 praktische aanwijzingen voor de omgang met angstige leerlingen.
4
2. Wat is angst? 2.1
Inleiding
Iedereen is weleens bang. Het is heel normaal dat mensen af en toe angst ervaren. In moeilijke situaties is angst zelfs een nuttige emotie. Angst mobiliseert het voelen, denken en doen en brengt zo het lichaam in staat van paraatheid. Angst zorgt er bijvoorbeeld voor dat iemand wegloopt uit een gevaarlijke situatie en zo zichzelf in veiligheid brengt. Of dat iemand zichzelf kan verdedigen tegen een agressieve reactie van iemand anders, en zich op die manier beschermt. Kortom, angst zorgt ervoor dat iemand zich beschermt of verdedigt in gevaarlijke situaties. Maar angst is niet altijd nuttig. Wanneer iemand bang is voor situaties die geen gevaar opleveren, kan angst hem belemmeren in zijn functioneren. Angst kan dan een probleem worden. Het is daarom belangrijk te weten wanneer angst nuttig is en wanneer angst belemmerend werkt.
Mieke is een meisje in de klas met wie iedereen graag wil samenwerken. Ze is heel geduldig, weet opdrachten altijd goed te structureren en ze verzint vaak creatieve oplossingen voor problemen. Bij het buiten spelen vindt Mieke het echter eng om te vragen of zij mee mag spelen met andere meisjes. Daarom speelt ze bijna altijd alleen in de pauze. En dat vindt ze best jammer.
2.2
‘Normale’ angsten
Bij een normale ontwikkeling van kinderen hoort angst. Zo zijn kinderen rond 1 jaar vaak bang voor vreemden en vanaf 4 jaar zijn veel kinderen bang voor het donker. In de volgende tabel ziet u een overzicht van de verschillende stadia van angst die bij een normale ontwikkeling horen.
5
Leeftijd
Soort reactie
3 maanden
Schrikreacties, bijvoorbeeld bij plotselinge geluiden
3 - 6 maanden
Schrikreacties, bijvoorbeeld bij mensen met wie het kind een onplezierige ervaring heeft opgedaan, of bij objecten die het kind eng vindt
6 maanden - 2 jaar
Angst voor: • ouders die weg gaan • vreemden • natuurverschijnselen (water, wind)
2 - 4 jaar
Angst voor: • straf • dieren • bloed
4 - 6 jaar
Angst voor: • beschadiging van het eigen lichaam • het donker • gefantaseerde figuren
6 jaar
Gewetensangst
6 - 12 jaar
Angst voor: • beoordeling door leeftijdgenoten • falen (bijvoorbeeld schoolwerk, sportwedstrijden, presentaties) • nare gebeurtenissen (dichtbij, zoals echtscheiding van ouders, de eigen sterfelijkheid, oorlog in eigen land)
12 - 18 jaar
Angst voor: • beoordeling door leeftijdsgenoten van het andere geslacht • nare gebeurtenissen (verder weg, grootser), zoals (kern)rampen of wereldoorlogen • ziektes bij zichzelf (aids, kanker)
Tabel 1: Stadia van een normale ontwikkeling van angst (Sanders-Woudstra et al., 1996; Rigter, 2002). Als leerlingen voor nieuwe situaties komen te staan, bijvoorbeeld als ze nieuwe leerstof krijgen, is het normaal dat ze wat gespannen zijn. Bijvoorbeeld omdat ze zich afvragen of ze wel kunnen voldoen aan de (nieuw) gestelde eisen. Een beetje angst voor nieuwe situaties is overigens nuttig, omdat leerlingen daardoor beter hun best doen. Als de leerlingen vervolgens de nieuwe taak goed volbrengen, of goed kunnen omgaan met de nieuwe eisen, dan is de basis gelegd voor de ontwikkeling van een gevoel van zelfvertrouwen. Maar wat gebeurt er als een leerling ervaart dat bepaalde taken hem minder goed afgaan? Gevoelens van machteloosheid en hulpeloosheid liggen dan op de loer. Deze gevoelens zijn risicofactoren voor het ontstaan van angstklachten.
De leerkracht heeft Achmed na de instructie gezegd dat hij vandaag wat sneller moet werken dan gisteren. De leerkracht weet dat Achmed zijn werk gemakkelijk aankan; hij verwacht daarom van hem dat hij het werk makkelijk binnen de gestelde tijd af krijgt. Maar Achmed voelt zich onder druk gezet door de eis van de leerkracht. Als hij zijn pen pakt, beginnen zijn handen een beetje te trillen. Het lukt hem die dag niet om een begin te maken met zijn werk.
6