Krant van de Aarde by Insight design

NIEUWS / CULTUUR / BEAUTY / MODE / WONEN / VOEDING / NATUUR EN MILEU / DUURZAAM ONDERNEMEN / REIZEN

GRATIS

Jaargang 6, #5 oktober/november 2011

Kinderachtig Kunnen we onze kinderen aanleren biologisch te eten?

Ecomama geeft raad over duurzaam opvoeden

Bewuster stoeien: in de natuurspeeltuin Mes en vork • Rauwmelkse kaas: wereldklasse * Met de kids eten plukken op straat Catwalk • Verbeter de wereld met goede doelen schoenen • Kledingruilen blijft hip en hot

Groene Horizon • Nederlandse vakantie met duurzaam keurmerk • Duurzaam toerisme: vergeet de mens niet Wereldwijd • Straatkinderen zijn niet kinderachtig • Kinderarbeid waar je beter van wordt

DUU VOO RZAM RD E ELE Zie p N agin a 24

Uitgave van de Stichting Dag van de Aarde www.earthday.net www.krantvandeaarde.nl www.dagvandeaarde.nl

De Natuurwerkdag wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij

210611_NWD_198x272mm+3mm.indd 1

Je uitleven in het Nederlandse landschap? Meld jezelf, vrienden en familie aan voor een gezellig dagje snoeien, zagen etc. bij jou in de buurt. Kijk op www.natuurwerkdag.nl

29-06-11 15:04

INHOUD/REDACTIE REDACTIE

Jaargang 6 #5 oktober/november

INHOUD

Schaterlachen

Een woonwijk in Almere. Warempel ook een mooi waterig zonnetje. En vooral stilte. Ben ik de eerste? Oh, wacht, ik zie toch wat mensen. De deur gaat open. En dan opeens: een oorverdovend kabaal. Ik schrik me kapot. Plaats van handeling is het kinderfeestje van de nu éénjarige zoon van mijn bijnabroer-vriend. Het is in volle gang. Met logischerwijs allemaal wild rondrennende, rotzooi makende, schreeuwende kinderen. Een springkasteel zelfs. Ik voel me een beetje verloren. Want hoewel ik ooit graag vader word ben ik, als enige lijkt het hier wel, nog kinderloos. En dus niet gewend aan de heen en weer schietende blikken van oplettende ouders die met mij in gesprek zijn maar intussen allerlei andere kindgerelateerde dingen doen. Het middelpunt van het feestje is voor mij de bijna drie jaar oude grote zus van de jarige. Ik heb thuis een foto van ons twee. Haar ouders ontmoetten elkaar op het Lowlands muziekfestival en ik was er

vanaf het allereerste moment bij. Probeert de commercie grote zus zo vroeg mogelijk te vangen? Om iets bepaalds lekker te vinden, om bepaald speelgoed te willen? Loopt haar gezondheid dankzij ons volwassenen nu al gevaar? Sommige mensen vinden dat je in deze tijd geen kind op de wereld moet zetten. Maar als ik grote zus zo zie schaterlachen dan weet ik zeker: ze hebben ongelijk. Dit kán niet verkeerd zijn.

05 07

Nieuws op z’n Frans Gadget top 5

Demeter 08 09

Een aap met chips en gevulde koeken Levenslust in een potje: Babyvoeding

Mes en Vork 10

Rauwmelkse kaas:

kaas van wereldklasse

Oogsten zonder zaaien:

met de kids op pad om eten te verzamelen

13 Column: Tinkebell

Groene Horizon Veel leesplezier gewenst. Afran Groenewoud hoofdredacteur

14 15

Green Key:

Sleutel tot een duurzame vakantie

Achter de Groene Horizon: dieper in op eerlijk toerisme

Special: Kinderachtig 16

Sprekerscursus start 16 november 2011

Licht op de sterrenhemel start 25 november 2011

Tuintherapie in een Notendop start 14 januari 2012

Natuurvoeding in een Notendop start 20 januari 2012

BD tuinieren start 21 januari 2012

Grondbeginselen energetisch beheer start 2 februari 2012

Zaaien met sterren en planeten 3 maart 2012 Meer weten? Kijk op www.kraaybeekerhof.nl of bel 0343-512925

Open dag voor alle cursussen 29 oktober van 10.00 tot 12.00 uur

Over Smaak valt te twisten:

kunnen we onze kinderen aanleren biologisch te eten?

18 “Hij plukt zelf de boontjes”: Ecomama geeft raad over duurzaam opvoeden 19 Natuurspeeltuinen: Waar paarden grazen, kunnen kinderen spelen. 21

De Cultuurpagina

Catwalk 23

Serie groene garderobe (slot):

goede doelen schoenen

24 Arnhem. Groene modestad 25 Dutch Spirit over verantwoorde mode

Wereldwijd 26 Straatkinderen zijn niet kinderachtig 29 Kidzania: kinderarbeid waar je beter van wordt

30 Uitgelicht 30 Nieuwe columnist: Aaltje 30 Recyclebare kinderwagens 31 Op de agenda

weg koude vloer Maakt bestaande vloeren warmer dan nieuwbouw en bespaart energie Een warme vloer en een flinke energiebesparing Dat had ik veel eerder moeten doen

dat comfort zo duurzaam kan zijn, zelfs met DUBO-keur

infraroodfotoâ&#x20AC;&#x2122;s tonen aan: milieu-innovatie superieur

Voor

Koud en klam Bestaande situatie: Onderin de woonkamer heerst een koude klamme zone. De onderkant van de vloer straalt veel te veel warmte uit naar de grond en funderingsmuren. Voeten en onderbenen koelen extra sterk af. De vloerbedekking zit vol huisstofmijten.

Thermoskussen

Thermoskussen: Nederlandse uitvinding

Warm en droog Dezelfde infraroodfoto na aanbrengen van de Thermoskussens: De koude zone onderin is verdwenen. Zelfs onder de meubels is het flink warmer. Het bewijs dat TONZON de meest perfecte vloerisolatie is. Wanneer kruipruimtes met elkaar worden vergeleken dan blijken de Thermoskussens het warmteverlies naar onder duidelijk veel beter af te remmen, dan welke ander materiaal dan ook.

Het Thermoskussen is het eerste opvouwbare isolatiemateriaal ter wereld. De lucht die voor de isolatie noodzakelijk is, wordt pas op de plaats van bestemming in de kussens opgesloten. Het product is gemaakt van een dunne maar ijzersterke folie en weegt bijna niets. Eenmaal opgehangen onder een vloer (of een dak) en gevuld met lucht laat het bijna geen warmte meer door. De binnenkanten van de Thermoskussens zijn te beschouwen als flexibele thermosflessen, die de uitstraling van warmte vrijwel volledig elimineren. De lucht boven en in het kussen gedraagt zich als water in een boiler. Bovenin warm, naar onder toe wordt het langzaam kouder. Omdat de kussens zijn afgesloten kan ventilatielucht deze thermische gelaagdheid niet verstoren.

Weg vocht

De Thermoskussens worden gecombineerd met een stevige Bodemfolie tegen vocht en radongas. Een uitmuntende aanpak zo blijkt in de praktijk. Een droge kruipruimte en een vloer die eindelijk op kamertemperatuur komt. Het systeem telt bij de bepaling van het energielabel al zeer hoog mee met Rc=3,8 m2K/W. Het isolerend effect is echter nog hoger en kan niet vergeleken worden met andere isolaties met dezelfde Rc-waarde omdat deze de warmte nog wel blijven uitstralen naar de koude grond en funderingsmuren, dag en nacht, zomer en winter.

TONZON BV / Postbus 1375 / 7500 BJ Enschede / KvK 06044102 / tel. 053-4332391 / www.tonzon.nl

Nieuws

Nieuws op z’n Frans

Redacteur Frans van der Beek geeft zijn visie op wereldwijd duurzaam nieuws.

ONEforONE: lest de dorst

Commentaar

IS HAPPY FEET VERDRONKEN? De wereld leefde vertederd mee met het wel en wee van de in Australië aangespoelde keizerpinguïn Happy Feet. Het grappige dier met de flip-flap voeten at steentjes die het voor sneeuw aanzag. Hoe zielig! Happy Feet werd opgelapt en onder het oog van miljoenen televisiekijkers te water gelaten met een zendertje. Even later werd niets meer van Happy Feet vernomen. Een mysterie. Verdronken? Zender kapot? We zullen het nooit weten. De opknapbeurt van Happy Feet kostte ruim twintigduizend euro. Een schijntje als de amusementsfactor daarmee wordt gekapitaliseerd, maar hoeveel monden hadden daar in de Hoorn van Afrika mee kunnen worden gevoed? En is dit soort dierenentertainment geen doekje voor het bloeden van de miljoenen dieren die in de bio-industrie wegkwijnen? Een mediamieke afleidingsmanoeuvre voor onzichtbaar dierenleed. Volgens mij.

PINDA PINDA LEKKA LEKKA In de VS wordt nog steeds het bestrijdingsmiddel aldicarb gebruikt om de grond voor pindateelt te ontsmetten. Puur gif dus. Wil je daar aan ontsnappen, koop je Unueco pindakaas van Horizon dat biologische fair trade producten op de markt brengt. Unueco is Esperanto (een universele taal die de Toren van Babylon ontmantelt) en betekent: eenheid, heelheid en integriteit. Kan het mooier? Wat de pindakaas betreft staat het voor een verbinding tussen organisch telen en een eerlijke prijs voor de boer. Dat smaakt (h)eerlijk!

Een hartverwarmend consumenteninitiatief om goed voor elkaar te zijn, te weten: wij als bijna-alles-hebbers voor zij-die-vrijwel-niets-hebben. Dat is ONEforONE, waarbij je diverse producten, zoals groene stroom, kunt afnemen. Topper is de waterfles, speciaal ontwikkeld als een gezond en milieuvriendelijk alternatief voor plastic waterflesjes. Hij is gemaakt van hoogwaardig roestvrij staal en is daarom sterk, licht en recyclebaar. Het unieke design maakt de drinkfles zowel duurzaam als functioneel. De ONEforONE Waterfles is beschikbaar in twee maten: 350ml en 500ml. En in twee verschillende kleuren: blauw en zilver. Kosten vanaf € 14,95 plus verzendkosten, maar dat haal je er in no time weer uit als je al die plastic waterflesjes in de schappen laat staan. En bij aanschaf voorzie je een gezin een leven lang van schoon water. Ook dat nog!

Nog meer waterweetjes

HAAL DUURZAME KENNIS IN HUIS! Energie wordt duurder, maar hoe breng je de stroomrekening omlaag? Markus Schmid van www.duurzameburen.nl presenteert een bespaar-ei van Columbus. Op deze site wisselen huizenbezitters, huurders en bouwers tips en informatie uit. Een sociaal internetplatform met complete verbouwplannen om een huis helemaal energiezuinig te maken, plus leuke tips, zoals deze: vang het koude water bij het aanzetten van de douche op in een emmer en gebruik het om het toilet door te spoelen. Ik ga er morgen mee beginnen!

Flikker het in de gracht Zing maar met me mee: Aan de Amsterdamse grachten, heb ik heel mijn afval voor altijd verpand, Amsterdam vult mijn gedachten als de vieste stad van het land… De drijfvuilvissers van Waternet halen dagelijks afval en troep uit het water. Afgezien van plastic waterflesjes, gebruikte condooms en ander afvalleed worden jaarlijks ongeveer 12.000 fietsen, 700 winkelwagentjes, drie auto’s, 80.000 kilo hout en 5.000 kilo autobanden opgevist. Voeg daarbij dat in Amsterdam dagelijks 4.000 kilo vet door de afvoer wordt gespoeld (gooi dat toch gewoon in de vuilnisbak!) en je waardeert schoon drinkwater als een geschenk!

HOOGSTE TIJD VOOR DE

PISTOLEN PAULTJE PRIJS Paul Wilking (19242005), bijgenaamd Pistolen Paultje als ongekroonde koning van de Amsterdamse onderwereld, was geen lieverdje, maar een groot dierenliefhebber. Wie een dier mishandelde kon rekenen op het bezoek van een paar stevige kerels die met de kwelgeest hetzelfde deden als wat het dier was aangedaan. “Ik ben misschien een sentimentele zeikerd op dierengebied, maar als er één slag mensen is dat ik de strot zou willen doorbijten, dan is het wel het slag verdommelingen dat wreed tegen dieren is. Daar krijg ik het schuim van op mijn bek en ik ben er voor de represaille,” aldus de strijdlustige Paul. De Stichting Dieren voor Dieren wil binnenkort de ‘Pistolen Paultje Prijs’ instellen voor mensen die dierenleed vergelden. Op het randje, dat wel. Binnenkort meer over deze beweging.

NOG EVEN DIT:

Zakelijk flirten Student of net begonnen in het milieuwerkveld? Dan is de Nationale Milieudag voor Young Professionals iets voor jou! Toegang is gratis. De Vereniging Van Milieuprofessionals (VVM) organiseert op 6 oktober tijdens de Vakbeurs Milieu 2011 (4 t/m 6 oktober) een afwisselend programma speciaal gericht op beginners in de milieuarbeidsmarkt. Aftrap vormt een lagerhuisdebat over “De medewerker van de toekomst”, gevolgd door het doornemen van “Trends, kansen en ontwikkelingen op de arbeidsmarkt” en de workshop “Zakelijk Flirten” onder leiding van een erkende flirtcoach. Daarnaast is er een bezoek mogelijk aan de Milieubeurs en als afsluiting een feest ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de VVM. Deze dag geeft je een nieuwe kijk op de milieuarbeidsmarkt waar je wat mee kunt!

Panir, een heerlijke vleesvervanger nu ook van schapenmelk! Panir de perfecte vleesvervanger: • is een unieke kaassoort gemaakt van biologische melk en citroenzuur. • smelt niet en kan worden gebakken, gefrituurd of gegrild. • heeft een romige en neutrale smaak, kinderen zijn er gek op. • is zuiver, voedzaam en makkelijk te bereiden.

Heilige Koe panir van koemelk

Heilige Schaap panir van schapenmelk

Te koop bij uw natuurvoedingswinkel. Zie ook www.panir.nl voor recepten.

Gadgets

Gadget Top 5

Op nr.

Groene Gids gaat nationaal

Eindelijk is hij er: na Amsterdam, Rotterdam en Den Haag hebben we nu ook de Good & Green Guide Holland. Biologische restaurants, fairtrade boetiekjes, eco-campings: de 23 categorieën zijn hier teveel om op te noemen. En de gids is ook nog eens klimaatneutraal geproduceerd. Heerlijk al die tips. En inspirerend. Good & Green Guide Holland. Adviesprijs €19,90. Te koop in de betere boekhandel. ISBN: 978-94-91315-00-8. Of via www.goodandgreenguides.com

Op nr.

Natje, droogje, badje

Misschien in eerste instantie niet iets waar je in de herfst nog aan denkt, maar deze zwemluiers zijn heel geschikt voor babyen peuterzwemmen en dat kunnen de kleintjes natuurlijk het hele jaar door in het zwembad. Het duurzame zit hem in het kunnen hergebruiken van de luier, keer op keer. Naast duurzaam ook erg handig. Er zijn vijf verschillende luierprints. Zwemluier. Prijs € 17,95. Via www.watmooi.nl

Waarom onze nummer 1?

De Good & Green Guide maakt het ons maar weer eens duidelijk: duurzaam kan zó leuk zijn. Wij zijn helemaal om.

Op nr.

Roetsj soepel weg met je Roetz-Bike

De makers van Roetz geloven dat het mogelijk is om mooie, robuuste fietsen te maken en tegelijkertijd verspilling tegen te gaan. Roetz-Bikes worden daarom zoveel mogelijk vervaardigd uit hergebruikte onderdelen en natuurlijke materialen. Daardoor is van iedere fiets het frame uniek, zijn de zadels van plantaardig gelooid leer en hebben Roetz-Bikes mooie en sterke spatborden van geperst FSC beukenhout. Roetz-Bikes. Winkelprijs € 499,-. Voor verkooppunten zie www.roetz-bikes.nl

Op nr.

Puppy auto

Dit mooie speelgoedautootje van hout met een leuk hondje erop is geschikt voor kinderen vanaf 12 maanden. De houten auto van Wonderworld hobbelt op en neer als je kindje ermee rijdt en het middelste wieltje draait mee. Wonderworld plant voor elke gebruikte boom een nieuwe boom en de rubberboer doet dat ook. Dus voor iedere gekapte boom komen er twee terug. Houten puppy auto. Adviesprijs €12,95. Via Greenjump.nl

Op nr.

Liefde door de (kinder)maag

De app ‘Uit eten met kinderen’ biedt ouders – en andere belanghebbenden – in één oogopslag een overzicht van ruim 800 kindvriendelijke restaurants in Nederland. Denk hierbij aan een ballenbak, flessenwarmer of oppas geregeld door het restaurant. Ouders en aanhang zijn zo verzekerd van een onbezorgde eetbelevenis. Wij kunnen de recensies van deze app niet heel serieus nemen: aan de kids is namelijk geen oordeel gevraagd over het vertier of het kindermenu. Maar het idee is lovenswaardig. Uit eten met kinderen app. €0,79. Via de Appstore van Apple.

Meer weten? Download de i-nigma QR scanner en scan met je smartphone deze QR-codes!

Demeter

Demeter is het keurmerk voor producten van biologisch-dynamische bedrijven. Biologisch-dynamisch werkende boeren en tuinders vormen de bron waaruit ‘biologisch’ is ontstaan. Het Demeter keurmerk stamt al uit 1928! Maar Demeter gaat verder dan EKO. Er zijn hogere eisen voor het sluiten van kringlopen van mest en voer op het eigen bedrijf, voor dierenwelzijn, maar ook in de verwerking die zo puur mogelijk is. En dat proef je! Meer info: www.stichtingdemeter.nl

Gezonde bodem, gezonde planten, gezonde dieren, gezonde mensen, gezonde aarde.

Een aap met chips en gevulde koeken Verplaatst u zich eens in het beeld dat ‘levend voedsel’ leven en vitaliteit voortbrengt. Dat leven begint bij het zaadgoed en in de bodem, zet zich voort naar de plant, de dieren die worden gevoed en daarna naar de mens. Onze voorouders leefden op een dieet van vers en onbewerkt voedsel. Eerst als jagers en verzamelaars van fruit en noten en later als landbouwers. Dat oerdieet was zo gek nog niet. Deze oermensen bleken ook een behoorlijke leeftijd te bereiken. De grootste risico’s om jong dood te gaan waren misoogsten, stammenstrijd, en gebrekkige hygiëne. Nu eten we als enige ‘zoogdier’ grotendeels bewerkt voedsel. Terwijl we genetisch maar heel langzaam evolueren. Wat zou u ervan denken als de apen in de dierentuin chips en gevulde koeken gevoerd zouden krijgen? Het proces van ‘levensverlenging’ van producten heeft ons zeker voordelen gebracht, we werden onafhankelijker van dagelijks vers voedsel, konden voedsel over grotere afstanden vervoeren. Voedsel is –zeker in onze westerse wereld - overal rijkelijk aanwezig. En juist bewerkt voedsel is goedkoop. En als we geen bewerkt, maar vers voedsel eten, eten we vaak voedsel dat niet op levende organische compost is geteeld, maar met chemisch geproduceerde kunstmest uit een systeem dat vrijwel uitsluitend stuurt op efficiëntie. En nu worden we langzaam wakker. Het systeem is doorgeschoten. Het platteland wordt steeds onaantrekkelijker, de meeste koeien staan binnen, boerensloten herbergen nauwelijks nog leven. We lezen over verdwijning van biodiversiteit, we kampen met resistente bacteriën en het eten is smakeloos geworden voor wie de smaakexplosies van vers geteeld voedsel uit eigen tuin nog kent. We worden nog wel met veel kunst en vliegwerk oud, maar welvaartsziekten rukken op, vooral als gevolg van overgewicht. Riolering en waterleiding heeft ons verreweg de meeste gezondheidswinst opgeleverd, niet ons westerse voedselpatroon. Maar nu het goede nieuws, er zijn nog steeds boeren en tuinders die een totaal andere weg kiezen. Die beseffen dat mensen onderdeel zijn van de kringloop van het leven, dat gezond en lekker voedsel alleen kan voortkomen uit een gezond landbouwsysteem. Dat hoeft niet kleinschalig te zijn, maar de kringlopen moeten wel kloppen. ‘Cradle to cradle’ wat nu als een enorme vondst in de industrie wordt uitgedragen – gelukkig maar natuurlijk – is schatplichtig aan het cyclische denken in de biologisch-dynamische landbouw. Boeren die durven te vertrouwen op hun intuïtie en kennis van de natuur en ‘levensmiddelen’ produceren in de juiste zin van het woord. U hoeft niet ‘terug naar de natuur’, de gang naar de natuurvoedingswinkel is voldoende om de smaak en kwaliteit die verbonden zijn aan voedsel met het Demeter –keurmerk te ervaren. En voor wie de waarde van voedsel begrijpt, komt de prijs in een heel ander daglicht te staan. Bert van Ruitenbeek , directeur Stichting Demeter

Demeter

Demeter-babyvoeding:

levenslust in een potje

Aan de productie van babyvoeding worden strenge eisen gesteld. Baby’s moeten natuurlijk gezond eten en geen gifstoffen binnenkrijgen. Daarom zijn in natuurvoedingswinkels de potjes met biologische, of biodynamische, babyvoeding erg in trek. De kwaliteit van die potjes is zo hoog dat je van goeden huize moet komen om hiervoor de producten te leveren. Demeter is een keurmerk dat toeziet op deze kwaliteit. We bezoeken een van de boeren die volgens dit keurmerk werkt: Tom Saat. Door één van onze redacteuren

Bij De Stadsboerderij in Almere hangt de zoete geur van pompoenen over het erf. Het is oogsttijd. De pompoenen zijn deze week van het land gehaald, opengesneden en ontpit. In lichtblauwe torens van plastic kuub-kisten staan de pompoenhelften nu klaar voor transport naar de fabriek. “Groente voor babyvoeding mag niet in houten kisten vervoerd worden. Ze zijn bang voor splinters”, zegt Tom Saat. Samen met zijn vrouw Tineke runt hij De Stadsboerderij, een gemengd biologisch-dynamisch bedrijf. Op 40 van hun 120 hectare akkerland verbouwen ze doperwten, sperziebonen, bloemkool, broccoli, pompoenen en wortels voor babyvoeding. De wortels zijn ook afgelopen maand geoogst en liggen in een enorme berg klaar voor verdere verwerking. Er zijn veel baby’s nodig om dit allemaal op te eten.

Nitraat

Het nitraatgehalte in groente kan stijgen door het gebruik van een grote hoeveelheid (kunst)mest tijdens de teelt. Ook de zon heeft invloed. Hoe zonniger (meer licht) en warmer het is tijdens de teelt, hoe beter de plant de stikstof uit de mest kan gebruiken voor de groei. Groente uit de wintermaanden (uit de kas) bevat daarom meer nitraat dan zomergroente van de volle grond. Ook het ras van de groente kan het nitraatgehalte bepalen. Nitraat kan in het lichaam de opname van zuurstof belemmeren. Daarom heeft de overheid voor enkele groenten (sla, andijvie, spinazie, rode biet) in de wet vastgelegd hoeveel nitraat er maximaal in mag zitten. Kinderen jonger dan zes maanden kunnen beter geen nitraatrijk voedsel eten. De groenten in potjes babyvoeding worden gecontroleerd op een laag nitraatgehalte. Meer info: www.voedingscentrum.nl.

“Er zijn veel baby’s nodig om dit allemaal op te eten” Verkoop

In Nederland is nu ongeveer 5 procent van de verkochte babyvoeding biologisch. In Engeland en Duitsland is dit al ongeveer de helft! Meer info: www.jeproeftdeaandacht.nl.

Monsters

Tom en Tineke doen dan ook zaken met grote Europese producenten van babyvoeding, die de biologisch-dynamische groenten van De Stadsboerderij gretig afnemen. Waarom hebben ook niet-biologische merken zoveel interesse in Demeter? Tom: “De regels voor babyvoeding zijn erg streng. De akkers mogen niet te dicht bij snelwegen en industrieterreinen liggen en de groenten mogen niet teveel nitraat bevatten. Voordat ik ga zaaien, worden mijn percelen bemonsterd en gecheckt op onder andere residuen van bestrijdingsmiddelen en zware metalen. Aan het einde van de rit wordt het nitraatgehalte in de geoogste gewassen gemeten. Uit ervaring weten ze dat Demeter schone percelen en producten heeft.” Hoewel de productie van babyvoeding extra administratie en aandacht vraagt, is Tom blij met deze afnemers: “Ze bieden afnamegarantie en goede prijzen.”

Extra waarborg

In de stal liggen ondertussen witte koeien en stieren te soezen in de herfstzon die door het raam naar binnen schijnt. De dieren weten het zelf niet, maar zij zijn het geheim van de nitraatarme groenten. Zij zijn namelijk de schakel in de kringloop waarmee Tom zijn land in balans houdt. Tom: “Wij werken zoveel mogelijk met eigen mest en voeren de koeien met eigen geteelde grasklaver en granen. De grasklaver is tevens de basis in de vruchtwisseling. Daardoor kunnen we schaars met mest omgaan en zoveel mogelijk op oude krachten telen. Hoe minder mest je gebruikt, hoe lager het risico op teveel nitraat. De gesloten kringloop is overigens een extra waarborg voor onze afnemers dat we geen vervuilde grondstoffen inslepen.” Op deze wijze leveren Tom en Tineke topingrediënten voor gezonde babyvoeding. De producenten van de babyvoeding zelf doen vervolgens hun uiterste best om er voor te zorgen dat er niets van het goede verloren gaat bij de bereiding. Ze verwerken de groenten en fruit direct na de oogst, en voegen geen suiker, zout en kunstmatige smaakmakers toe. In kookketels worden de groente en het fruit zachtjes gegaard met zo min mogelijk toegevoegd water. De gevulde potjes worden daarna gepasteuriseerd bij 96 graden; dat is de laagst mogelijke temperatuur om het product lang houdbaar te maken. Het pasteuriseren gebeurt zo kort mogelijk. Met deze maatregelen zorgen ze voor een optimaal behoud van alle voedingsstoffen en vitaliteit, met als resultaat: levenslust in een potje.

Mes en Vork

Scherpe en prikkelende artikelen in het katern over eerlijk en gezond eten.

Serie:

Streekproducten Deel 4: Rauwmelkse kaas

Bij een rondreis door Nederland op zoek naar mooie streekproducten en –gerechten kunnen we natuurlijk niet om kaas heen. Hollandse kazen, met de Gouda voorop, zijn wereldwijd bekend. Maar ook de Edammer, of de Leidse komijnekaas behoren tot het culinaire erfgoed van Nederland. Door Renske de Zwart

De provincies Noord- en Zuid-Holland en Friesland hebben van oudsher de meest geschikte gronden voor het houden van melkvee. Hier is dan ook de kaasproductie ontstaan en in de loop der eeuwen uitgegroeid tot een traditievol ambacht en levendige handel. Aanvankelijk werd de kaas op de boerderijen gemaakt, waar het meestal de taak van de boerinnen was. Toen eind van de negentiende eeuw de bevolking toenam en in steden ging wonen, nam de vraag naar kaas zodanig toe dat de boerinnen het niet meer konden bijbenen. Vanaf die periode kwamen de zuivelfabrieken op waar de melk werd verwerkt, onder ander tot kaas. Rond 1900 werden de meeste kazen in de fabriek gemaakt.

deze levende en variërende bestanddelen zorgen voor een kaas die elke keer weer anders smaakt en geurt. De makers van industriële kaas halen daarentegen al die ‘smaakmakers’ uit de melk, want zij willen juist het proces controleren en ze streven eenheid van smaak na hetgeen ze bereiken door het zelf toevoegen van een zuurmengsel. Vanuit het oogpunt van regelgeving en volksgezondheid is dit misschien veilig en handig, maar vanuit het oogpunt van smaak en traditie is het een groot kwaliteitsverlies. De risico’s van het eten van rauwmelkse kaas voor gezonde mensen zijn overigens buitengewoon klein; alleen zwangere vrouwen wordt het eten ervan ontraden.

Rauwmelks

Tussenklasse

Maar hoe verhoudt deze fabriekskaas zich tot de ambachtelijke kaas van de boerderij? Volgens echte kaasliefhebbers zijn de verschillen zo groot dat je niet van een gelijke kaas kunt spreken. Boerenkaas wordt gemaakt van rauwe melk. Deze mag tot 40 graden worden verhit volgens de Warenwet uit 1939. De kaas uit de fabriek wordt gemaakt met gepasteuriseerde melk. Door verhitting tot rond de 100 graden verdwijnen alle bacteriën, maar helaas ook de meeste smaak. Rauwe melk zit nog vol werkende enzymen en bacteriën die helpen om rijkere aroma’s te verkrijgen door geurige en smakelijke stoffen uit te scheiden in de melk. Al

Tussen deze twee uitersten gaan er inmiddels ook stemmen op binnen De Bond van Boerderijzuivelbereiders (BBZ) om een derde categorie toe te voegen: kaas van getermiseerde melk. De melk wordt verhit tot 62 graden, en de kaas mag toch boerenkaas worden genoemd. Het laat zich raden dat de échte boerenkaasmaker daar niet vrolijk van wordt. Het is een ‘ tussenklasse’ die smaakt als gepasteuriseerde kaas, maar wel met de Geuzennaam van boerenkaas mag pronken. Inflatie van het boerenkeurmerk, vinden zij. De rauwmelkse kaasmakers willen de 40 graden-grens juist expliciet blijven noemen in de criteria van boerenkaas. Zij

zien dit voorstel als een kostenbesparende maatregel waarbij de smaakkwaliteit vermindert, maar waarbij de makers wel profiteren van het kwaliteitsimago en hoger prijsniveau van boerenkaas. De discussie woedt nu volop, en het laatste woord is er nog niet over gezegd!

Ondertussen gaan wij van de KvdA op zoek naar zo’n lekkere rauwmelkse kaas, en we vinden een prijswinnaar in De Weere in Noord-Holland: Boeren Edammer Weet of maak jij nog een bijzonder streekgerecht of -product? Laat het ons weten en misschien neemt Renske de Zwart het mee in haar Ronde van Nederland. Tips kun je sturen naar renske.de.zwart@krantvandeaarde.nl

Mes en Vork Foto’s: Ben Deiman

Edammer kaas van wereldklasse

In een weids landschap in Noord-Holland, met een klein kerktorentje aan de horizon en mooie wolkenluchten er boven, ligt de boerderij van Lia en Sjaak Koopman. Zij maken kaas sinds 1985, in hun familiebedrijf in De Weere. De melk komt van hun eigen veehouderij en vrijwel elke dag draaien de kaasmachines en worden de voorraadkamers gevuld met boeren Gouda en Edammer. Op deze boerderij wordt de enige rauwmelkse Edammer van Nederland gemaakt. We vragen aan Lia wat het verschil is tussen Gouda en Edammer kaas? “ Edammer en Goudse kaas lijken op elkaar, maar het wezenlijke verschil is dat Edammer van minder vette melk is gemaakt; het is een 40+ kaas, terwijl Goudse kaas 48+ is. Dit heeft invloed op de smaak, hij is iets droger en minder vet. Maar ook aan de vorm herken je de Edammer; het is een bol van ongeveer anderhalve kilo, en vaak herkenbaar aan de rode buitenkant. Een Goudse kaas heeft een wielvorm, weegt wel 15 kilo en heeft een gele korst. Edammer bollen zijn handzame kaasjes die vroeger vooral door minder rijke families werden gegeten: ze hadden precies de juiste maat voor een groot gezin, en je kon ze jong kopen. Dan waren ze niet zo duur en men hing ze daarna zelf op in de schuur om ze te laten rijpen. Want belegen kaas is lekkerder, maar kost natuurlijk meer.

Hoe is het mogelijk dat jullie de enigen zijn in Nederland die nog boeren Edammer maken?

“In 1995 gingen we kaas leveren aan een Franse importeur. Hij vroeg ons eens of we ook Mimolettekaas hadden; een nagemaakte Edammer uit Noord-Frankrijk. We gingen in Nederland op zoek naar het orgineel, een échte Edammer, en wat bleek: niemand maakte die kaas meer zelf op de boerderij! Er bestond alleen nog maar Edammer uit de fabriek. We besloten toen om het zelf te proberen. Daarvoor maakten we alleen Goudse kaas, maar ik ben gaan experimenteren met de Edammer. Ik wilde de oude smaak herstellen en dat is me gelukt. Al snel werd het een bloeiende handel. We maken nu ongeveer 150 kilo kaas (Gouda en Edammer) per dag, en dat vijf à zes keer per week. We leveren vooral aan Frankrijk, aan delicatessenzaken in Amsterdam en elders in Noord-Holland. We proberen het dicht bij huis te houden want we brengen het zelf rond. Via markten wordt er ook veel verkocht, en ik heb een winkeltje aan huis waar je de kaas ook kunt kopen.”

Wat maakt rauwmelkse kaas zo bijzonder?

Deze prijswinner zelf proeven? Koopman Kaasboerderij Tropweere 22 1661 BP De Weere Tel. 0229-581486

Geschiedenis Al vroeg in de geschiedenis werd in het gebied dat wij nu kennen als Nederland kaas gemaakt. Zo zijn er aardewerken potjes met gaatjes gevonden, die van rond de achtste eeuw vóór onze jaartelling stammen en waarvan men aanneemt dat ze werden gebruikt om de wrongel uit te laten lekken. Ook in geschriften van Julius Caesar uit de eerste eeuw voor onze jaartelling wordt melding gemaakt van de gewoonte om kaas te eten in de Lage Landen.

“Het mooie van rauwmelkse kaas is dat het nooit hetzelfde smaakt. Elke kaas is weer anders en dat maakt de kaasmakerij zo mooi. Daar mogen ze niet aankomen! Er zijn nu plannen om de grens van het termiseren op te schroeven van 40 naar 62 graden, maar dat is de nekslag voor boerenkaas. Het is doodzonde als ze dat toelaten. Het zal de unieke smaak van de boerenkaas wegnemen. Ik zal ook altijd rauwmelkse kaas blijven maken, wat er ook gebeurt. Alleen dat geeft een echte boerensmaak. In de fabriek wil men dat juist niet; daar wil men de smaak beheersen, die moet altijd gelijk zijn. Maar dat is toch eenheidsworst, dat heeft geen échte smaak. De rauwmelkse boerenkaas moeten we met elkaar beschermen. Het is ons culinair erfgoed!” In 2008 wonnen Lia en Sjaak de prestigieuze World Cheese Award met hun Edammer kaas. Het is een internationale wedstrijd waar alle kaasboeren ter wereld aan mee mogen doen. “We leverden kaas in Londen en onze importeur daar had een Edammer kaasje van ons ingebracht voor de competitie. We wisten van niets, hij meldde het ons ook terloops. “Bel ons maar als we gewonnen hebben,”grapten we nog, en tot onze grote verbazing belde hij inderdaad. We hebben toen de eerste prijs gewonnen en dat was natuurlijk een enorme eer. Het heeft ons veel waardering en aandacht in de media opgeleverd. Een fantastisch moment, we waren natuurlijk enorm blij. Ik maak nu al ruim 20 jaar deze kazen, met heel veel plezier, en dit was de kroon op ons werk!”

Mes en Vork

Oogsten zonder zaaien

met je kinderen op pad om eten te verzamelen

Is het herfstvakantie en ben je even door je inspiratie heen voor leuke dingen om te doen met de kinderen? Laat ze kennismaken met de wondere wereld van ‘eten uit de natuur’. Leerzaam, lekker en avontuurlijk; wat wil je nog meer! Door Diewke de Haen

Dat je de sla en worteltjes uit de moestuin kunt eten en dat je zelf in de vensterbank tuinkers kunt kweken, weten de meeste kinderen waarschijnlijk wel. Maar vooral kinderen uit de stad zullen verbaasd zijn als ze horen dat het eten vaak letterlijk op straat te vinden is. Oogsten zonder zaaien is gebruik maken van wat het openbare groen te bieden heeft, in parken en perkjes, langs sloten en langs de weg. Want de beukennootjes liggen voor het oprapen, de peren zijn rijp om geplukt te worden en walnoten wachten om te worden verzameld. De bramen langs (spoor)wegen en in parken zijn misschien wel het meest herkenbare en meest verzamelde fruit. Maar er is meer te oogsten, vooral in de herfst: appels, peren, walnoten, hazelnoten en tamme kastanjes zijn overal te vinden.

Stadse hapjes

Veel gemeenten hebben er bij het aanleggen van het openbaar groen voor gekozen om bomen en struiken te planten die niet alleen mooi zijn, maar ook nut hebben. En daarom kun je perenbomen vinden in het Utrechtse Kanaleneiland, walnootbomen aan de oever van de Amstel in Amsterdam en hazelaars in de Gildebuurt in Eindhoven. Als je met je kinderen op pluk- of raapjacht wilt gaan, kun je op internet nagaan waar in jouw buurt de goede vindplekken zijn. Er zijn sites waarop bezoekers met behulp van googlemaps kunnen aan-

Zelfgemaakte hazelnotenchocopasta Ingrediënten • 50 gram hazelnoten • 50 ml melk • 50 gram chocola (bitter of melk; met melkchocola lijkt het meer op Nutella) Kraak de hazelnoten en rooster ze op een laag vuur in een (koeken)pan Verwarm in een andere pan de melk en de chocola in stukken op een laag vuur: blijf roeren tot er chocolademelk ontstaat. Dan laten afkoelen. Laat de geroosterde noten afkoelen; wrijf ze in een schone theedoek langs elkaar zodat de velletjes loslaten. Hak vervolgens de noten fijn, in een blender. Eerst wordt het poeder, maar na enige tijd zal de olie uit de noten vrijkomen. Meng de notenbrij door de chocolademelk en de chocopasta is klaar. Enkele dagen houdbaar in de koelkast.

geven waar je kunt oogsten: www.wildplukwijzer.nl is daar een goed voorbeeld van. Door op de kaart in te zoomen op jouw stad, zie je wat er in de buurt te verzamelen valt.

te rapen. En na het plukken in de buitenlucht, gezellig met elkaar naar huis om er wat lekkers van te maken. Van de hazelnoten kun je bijvoorbeeld je eigen Nutella maken! Of maak in een handomdraai heerlijke appeltaartjes.

“de beukennootjes “na het plukken in liggen voor het de buitenlucht, oprapen” gezellig naar huis www.plukdestad.nl is handig als je in de buurt van om er wat lekkers Utrecht woont; je kunt daarop zien welke vruchten in welk seizoen te plukken zijn, en waar. Zo vind je van te maken” snel de ideale plek om hazelnoten of beukennootjes Appeltaartjes

Ingrediënten • 4 plakjes bladerdeeg • 2 (zelfgeplukte) appels, geschild en in kleine stukjes • 2 eetlepels gehakte walnoot (walnoten moeten na het plukken wel enige weken drogen!) • 2 cm. gemberwortel, geraspt • suiker en kaneel naar smaak • Evt. melk of eigeel om te bestrijken Meng de appels, walnoten, gemberwortel, kaneel en suiker. Leg op elk velletje bladerdeeg een hoopje van het mengsel. Vouw de 4 punten omhoog en plak ze tegen elkaar aan. Plak ook de nog openstaande zijkanten tegen elkaar. Gebruik eventueel wat melk of eigeel om het bladerdeeg aan de bovenkant te bestrijken en strooi er wat suiker overheen. Ongeveer 10 minuten op 200 graden in de oven. Handige tip: als je snel veel hazelnoten wilt kraken, leg dan een harde plank, of stoeptegel op tafel en leg daar een stapeltje noten op. Hou deze op hun plek met een oud tennisracket en tik ze één voor één met een hamer kapot. Dat scheelt stofzuigen!

Column

Column: Tinkebell

Mijn conclusie na een zomer in eigen land

Elke week een tas met biologische groenten en fruit van het seizoen

Wat is het toch dat juist op de zogenaamde ‘hippe plekken’ in Nederland men zich het minst lijkt te bekommeren om de wereld? Ik ben zelf niet zo hip, maar een goede vriendin van mij is dat wel, waardoor ik toch nog wel eens op een plek als ‘Bloomingdale’ beland, de hippe plek aan het Bloemendaalse strand. Mooie, jonge, hippe meisjes ‘doen’ er de bediening: Dat houdt in dat ze zwoel naar de zee staren en rondjes draaien met hun vingers in hun lange haar. Als je heel lang wacht en dat combineert met een aantal keer hard roepen komt er op een gegeven moment zo’n hip ding met een veel te hoog geprijsde menukaart aangetrippeld. Deze kaart heeft welgeteld één vegetarische optie. Uiteraard is dit de salade met geitenkaas want hip zijn betekent vooral doen wat ‘zo hoort’. Ik eet nog wel zo nu en dan vis (mits duurzaam gevangen) maar duurzaamheid is, naast creativiteit, duidelijk niet hip. De opties uit het water waren gamba’s. Volgens Jonathan Saffran Foer (filosoof en schrijver van het boek ‘Dieren eten’, een non-fictie boek over eetgedrag en waarom mensen dieren eten, 2009; red.) zit er op één kilo gamba’s, 26 kilo bijvangst die dood wordt teruggeworpen in de zee en een ‘sashimi van tonijn’. Trouwens, is tonijn niet bijna uitgestorven en daardoor sowieso al not done…..?! Anyway. Hebben we het nog niet eens gehad over de ladingen vlees die op de zelfde kaart werden aangeboden. Ik moet bekennen dat ik het niet heb nagevraagd, maar ik weet het eigenlijk wel bijna zeker: die stukken dood beest, daar zit niets biologisch aan. Mijn conclusie na een zomer in Nederland met –zo nu en dan- een bezoek aan een hippe plek (en die lijken echt allemaal op elkaar): hip zijn in Nederland is niet zo goed voor de wereld. Met andere woorden: er valt nog heel wat te redden. (Ook) hier. Te beginnen in Bloemendaal aan Zee. Looove TINKEBELL

Advertorial

BD-boeren denken in cirkeltjes LunaeTerra, hét merk voor biologisch-dynamische (BD) voeding, heeft nu pasta’s op basis van speltgraan, uit het Italiaanse Piemonte.

Overstap naar BD

In de tachtiger jaren werd overgestapt naar meer duurzame biologische en biologisch-dynamische landbouw zonder kunstmest en pesticiden ter verbetering van de bodemgesteldheid: een ideale leefomgeving voor inheemse dieren en planten.

Gesloten kringloop

Bij het biologisch-dynamisch boeren van de familie Nuova Cappelletta staan wijngaard, graanvelden, weilanden en koeien met elkaar in verbinding. Na de oogst fungeert het stro als ligbed voor de koeien. De koeienmest vermengt zich met het stro: de beste basis voor een vitale bodem. Logisch, dat BD-boeren in cirkeltjes denken!

Spelt

Spelt groeit uitstekend op de BD-akkers en geeft de pasta een volle smaak omdat het in z’n eigen tempo is gegroeid en gerijpt.

www.odin.nl

LunaeTerra heeft speltspaghetti, -penne en -spirelli. Verkrijgbaar bij de Natuurwinkel, GooodyFooods en vele andere natuurvoedingswinkels. www.luna-e-terra.nl

Groene Horizon

Groene Horizon biedt een inzicht in de wereld van het bewuste reizen.

Groene sleutel tot een

duurzame vakantie

Vakantievieren is niet altijd goed voor het milieu. Vliegen naar een verre bestemming zorgt voor een forse CO2uitstoot. Luxe resorts met jacuzzi’s willen nog wel eens water- en energie-verspillend zijn. En safari’s, jetskiën en golfen kunnen de lokale natuur verstoren en beschadigen. Gelukkig kunnen vakantiegangers heel eenvoudig rekening houden met het milieu door te kiezen voor een accommodatie met een keurmerk van Green Key. Door Lynsey Dubbeld | Foto’s: Jaap Jelsma

Ze zijn er in brons, zilver en goud: vakantieverblijven die zich extra inzetten voor duurzaamheid en het keurmerk Green Key hebben behaald. De Stichting Keurmerk Milieu, Veiligheid en Kwaliteit beheert in Nederland het keurmerk, dat deel uitmaakt van een internationaal initiatief om de recreatie- en toerisme-industrie te stimuleren serieus werk te maken van duurzaamheid, milieuzorg en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen. Om het keurmerk Green Key te behalen, moeten bedrijven aantonen dat zij voldoen aan een aantal normen voor bijvoorbeeld duurzaamheid in inkoopbeleid, gebruik van energie en water, afvalmanagement, vervoer, groenonderhoud en papierverbruik. De verplichte normen zijn basale milieunormen, zoals het registreren en besparen van water en elektra, en het verminderen van de hoeveelheid (rest) afval. De optionele normen, waarmee bedrijven een bronzen, zilveren of gouden keurmerk kunnen binnenslepen, gaan een stap verder. Hieronder vallen maatregelen zoals het gebruik maken van duurzame energie, milieubewuste schoonmaakmiddelen of het zuiveren van afvalwater.

Paradepaardje

Dat de Utrechtse Heuvelrug – het grootste nationale park van Nederland – een groen tintje heeft, zal niemand verbazen. De hotelsector in de regio laat zich anno 2011 ook van zijn groenste kant zien. Een respectabel aantal hotels, campings en andere logementen is in het bezit van het Green Key label. In Overberg, een dorp in de buurt van Veenendaal, staat een paradepaardje van het keurmerk: Boshotel Overberg.‘Het hotel is uniek omdat we al tijdens de bouw rekening hebben kunnen houden met duurzaamheid’, vertelt directeur Marco Kramer, die

Boshotel Overberg

‘Je hoeft duurzaamheid niet te zíen. Je wilt gewoon lekker slapen’ Boshotel Overberg in 2008 liet bouwen op het terrein waar zijn ouders al dertig jaar lang een restaurant hadden. ‘Als je een oud hotel in Amsterdam hebt, kun je niet opeens een verwarmingssysteem vervangen of de hele boel isoleren. Wij hebben alle milieubesparende materialen en technologieën kunnen gebruiken die er nu zijn.’

Gewoon lekker slapen

Kramer raakte geïnteresseerd in duurzame hotellerie tijdens zijn werk bij Koninklijke Horeca Nederland, waar hij in 2001 als consultant in dienst trad. In die functie kwam hij vaak bij ondernemers over de vloer en viel het hem op dat de horeca – ondanks een toenemende publieke belangstelling voor milieu en klimaat – nauwelijks bezig was met duurzaamheid. ‘Ik snapte daar helemaal niks van. De vraag naar groene producten stijgt, steeds meer mensen hebben iets met duurzaamheid en bovendien is het gewoon nódig om de hotelsector te verduurzamen. Ik dacht: als ik een hotel ga bouwen, dan moet ik voorop lopen in duurzaamheid. Dat is marketingtechnisch slim, want er is vraag naar verantwoorde vakanties. Maar ik ben ook persoonlijk gedreven: ik vind dat je moet doen wat je kunt om milieuvriendelijk te ondernemen, zowel wat betreft bouw als exploitatie.’ Toch ontbreekt in Boshotel Overberg een geitenwollen sokken sfeer. ‘Ik wilde een strakke design uitstraling; je hoeft duurzaamheid niet te zíen. Je wilt gewoon lekker slapen.’ Voor het grootste deel van de gasten is duurzaamheid geen must maar een leuk extraatje, merkt Kramer. Krant van de Aarde mocht overnachten in een van de twee suites van de viersterren accommodatie. Naast de luxe waarover ook de andere 24 kamers beschikken, zoals Villeroy & Boch wastafels en

Boshotel Overberg bevindt zich op het terrein van restaurant De Holle Boom. Het restaurant is gevestigd in een boerderij uit 1886 en serveert grotendeels biologische producten. Al het vlees op de kaart is afkomstig van biologische veehouders. Houders van de Kaart van de Aarde dineren op woensdag, donderdag en zondag met 25% korting bij restaurant De Holle Boom. Kijk voor meer informatie over de voordelen van de Kaart van de Aarde op www.kaartvandeaarde.nl.

Groene Horizon badkuip, royale stapels handdoeken, en lits jumeaux boxsprings, zijn de suites voorzien van een zithoek met Italiaans designmeubilair, een bubbelbad en een elektrische open haard. Alle hotelgasten kunnen gebruik maken van wellness faciliteiten zoals, sauna en Turks bad, wii sports en (tegen betaling) solarium en schoonheidsbehandelingen. De groene kant van Boshotel Overberg toont zich in bijvoorbeeld het oplaadpunt voor elektrische fietsen, de fair trade producten bij het ontbijt, en de vele wandelingen die direct vanuit het hotel te maken zijn. Ook het dak van sedum en mos, de vloeren van gerecycled PVC en de houten zonwering getuigen van duurzaam beheer. Groene stroom, afvalscheiding in vijf fasen en hout met FSC-keurmerk zijn andere kernelementen van het duurzaamheidsbeleid.

gelijk is qua duurzaamheid.’ Het realiseren van een duurzaam hotel vergt ook nogal wat denkwerk, erkent Kramer. ‘Duurzaam bouwen was een uitdaging: ik wilde geen tropisch hardhout, geen standaard verlichting in de zalen en het restaurant, en geen airco. Daar heb ik samen met de architect, aannemers en installateurs wel even naar moeten zoeken. Hout of tapijt dat dertig jaar meegaat, vind ik niet helemaal duurzaam. Ik bedoel met duurzaam: eerlijk geproduceerd, het liefst van hergebruikte materialen.’

‘De vraag naar groene producten stijgt, steeds meer mensen hebben iets met duurzaamheid’

Kramer vond uiteindelijk een verantwoord alternatief voor tropisch hardhout: behandeld Accoya hout. Dit materiaal uit duurzaam beheerde bossen heeft dezelfde sterke eigenschappen als hardhout, maar er hoeft geen regenwoud voor gekapt te worden. De tl-verlichting op laagspanning verbruikt de helft van de stroom van standaard lampen. En de houten lamellen aan de buitenzijde van de ramen zijn ontworpen om de kamers van gezellig daglicht te voorzien en tegelijkertijd warmte te weren. Maar wie bij groen nog denkt aan geitenwollen sokken, ziet daar bij Boshotel Overberg alleen in de gordijnen iets van terug. Die zijn namelijk gemaakt van zuiver scheerwol.

Denkwerk

Als het gaat om duurzaamheid, is Boshotel Overberg, dat in 2009 de deuren opende, in Nederland een koploper. Dat verbaast Marco Kramer niet. ‘Veel hotels worden gebouwd door investeerders of projectontwikkelaars en die willen gewoon zo goedkoop mogelijk bouwen. Terwijl het zo belangrijk is om al tijdens de bouw na te denken over wat er mo-

Wereldwijd zijn er ruim 1550 bedrijven in 22 landen aangesloten bij Green Key

Milieu Centraal, dat consumenten voorlicht over energiebesparing in het dagelijkse leven, waarschuwt al jaren dat vakanties een grote negatieve invloed op het milieu kunnen hebben. Net als recreatieve activiteiten zoals rondvaarten en autosafari’s, zorgt het vervoer naar de bestemming voor broeikasgassen en luchtvervuiling. Natuurlijk brengt ook het verblijf waterverbruik, energieverbruik en afval met zich. Over het algemeen geldt: hoe luxer de accommodatie, hoe groter het milieueffect.

Het Green Key label is beschikbaar voor hotels, bungalowparken en campings, maar ook voor vergader- en congreslocaties, strandpaviljoens, attractieparken, publieksevenementen, rondvaarten en andere bedrijven in de toerisme- en recreatiebranche. Wereldwijd zijn er ruim 1550 bedrijven in 22 landen aangesloten bij Green Key. In Nederland staat de teller op ruim 370.

Achter de Groene Horizon Directeur van Stichting Fair Tourism Charlotte Vogels gaat

voor de Krant van de Aarde dieper in op de vele aspecten van duurzaam toerisme. Wat is duurzaam toerisme eigenlijk? Dat is absoluut óók: toerisme met respect voor mens & milieu. Vaak ligt de nadruk op natuur & milieu. ‘Minder met het vliegtuig, minder douchen en afval in de prullenbak’ zijn veelvoorkomende antwoorden als ik een college of workshop over dit onderwerp geef. Ook het economische aspect kunnen mensen mij uitleggen: toerisme is immers (een vorm van) economie. Maar als ik doorvraag wat duurzaam toerisme nog meer kan betekenen? Dan blijft het akelig stil.

Vroegere stropers verdienen nu hun brood als toeristengidsen Ondergeschoven kindje

Deze ‘blinde vlek’ overstijgt het klaslokaal. Aandacht voor het menselijke aspect binnen de duurzaamheidsdriehoek van people planet profit is, ook in de praktijk, een ondergeschoven kindje ten opzichte van de ‘andere P’s’. En juist dit sociaal-culturele aspect verdient speciale aandacht, omdat toerisme alleen dán kan leiden tot armoedebestrijding. Ook natuurbehoud werkt niet zonder betrokkenheid van de lokale bevolking. Dat bewijst onder andere het Peace Parks initiatief in Afrika. Wilde dieren krijgen in dit project weer de ruimte in parken, zelfs over landsgrenzen heen. Maar dat gaat ten koste van de mensen in de directe omgeving. Die zien hun vee en akkers bedreigd worden door diezelfde beesten. De natuur kreeg, kortom, een grotere prioriteit dan de belangen van de lokale bevolking.

Juist het sociaal-culturele aspect verdient speciale aandacht En daar zit nu juist de crux: natuurbescherming heeft alleen kans van slagen als de lokale bevolking er baat bij heeft. Als die geld verdient aan de natuur, zal ze zich gaan inzetten voor de bescherming ervan. Zoals in Rwanda, waar vroegere stropers nu hun brood verdienen als gids. Zij zijn het die toeristen naar de berggorilla’s brengen. Deze met uitsterven bedreigde dieren zijn de laatste jaren weer in aantal gegroeid, omdat toeristen bereid zijn veel geld te betalen voor een ontmoeting met deze majestueuze en krachtige mensapen. Zo kan toerisme leiden tot natuurbehoud én armoedebestrijding.

De blinde vlek van duurzaam toerisme overstijgt het klaslokaal Het gaat natuurlijk om de balans tussen de mens, natuur en economie: alleen wanneer die er is kun je spreken van duurzaam toerisme. Daarom is mijn credo op vakantie: Go local! Ga je hotel uit en ontdek! Het contact met de lokale bevolking is vaak hét hoogtepunt van de vakantie. Het is een win-win-win situatie. Voor natuur, economie, én mens.

Over smaak valt Special Kinderachtig

Kunnen we kinderen aanleren liever biologisch te eten dan industrieel geproduceerd voedsel vol suikers en vetten? De Krant van de Aarde gaat op onderzoek uit en legt deze vraag voor aan een wetenschapper, een diëtist en een idealist. Door Tom van der Beek en Moniek Verstegen

“In principe heeft smaakvorming op jonge leeftijd veel invloed op de eetgewoonten op latere leeftijd”, leren we van onderzoeker voeding en gezondheid Gertrude Zeinstra, werkzaam bij Food & Biobased Research Wageningen. Zij promoveerde onlangs aan de Wageningen Universiteit op een onderzoek waarin ze bekeek hoe je de groenteconsumptie onder kinderen kunt bevorderen. “Hoe eerder je iets leert eten, hoe groter de kans dat je de eetgewoonte handhaaft”, blijkt uit haar relaas. Kinderdiëtist Nienke Drost deelt deze mening: “Het is belangrijk dat jonge kinderen, tussen de 6 maanden en 2 jaar, met zoveel mogelijk smaken en structuren van voeding in aanraking komen.” Het scala aan voedselvoorkeuren ligt na de jonge jaren van een mensenleven echter niet helemaal vast. “Koffie, bier en olijven zijn van die dingen die je meestal pas op latere leeftijd lekker gaat vinden”, zegt Zeinstra.

“We hebben een natuurlijke aanleg om producten met veel vet en suiker lekker te vinden” Prei 1

Smaaktest: welke is biologisch?

Prei 2

Lekker eten….

Maar hoe leren kinderen iets eten of lekker vinden? Dat is volgens Zeinstra afhankelijk van een complex systeem van factoren met smaak als een belangrijke. “Iedereen wordt geboren met een voorkeur voor zoet. We hebben een natuurlijke aanleg om producten met veel vet en suiker lekker te vinden. De meeste groenten daarentegen zijn doorgaans ietwat bitter en bevatten weinig energie; die moeten we leren eten.” Volgens Drost spelen voedingsmiddelenproducenten hier handig op in: “Zoete, zoute en vette producten verkopen goed; veel kinderen lusten het.” Zeinstra benadrukt dat naast smaak, ook context en cultuur bepalend zijn. Bij context moet gedacht worden aan de sfeer aan tafel of voorbeeldgedrag van ouders, vriendjes en idolen. Cultuur verwijst naar wat als ‘normaal’ wordt beschouwd. Zeinstra: “Hoe vaker je als kind aan iets wordt blootgesteld, hoe lekkerder het wordt. Dit is een heel belangrijke factor. Het is belangrijk dat ouders hun kinderen herhaaldelijk nieuwe dingen aanbieden.” En hoe zit het met biologisch eten? Kunnen we kinderen een voorkeur aanleren voor biologisch eten? Dat is volgens beide vrouwen niet gemakkelijk te beantwoorden. Volgens Zeinstra omdat het een compleet nieuw onderzoeksterrein is. “Je moet om te beginnen kijken naar de mate waarin de smaak van biologische en reguliere producten van elkaar verschilt. Kinderen moeten wel een verschil kunnen constateren. Daarnaast zit er een levenshouding achter het eten van biologisch voedsel en geldt “jong geleerd, oud gedaan.” Drost heeft ook moeite met de vraag, al meent ze dat haar kinderen biologisch verkiezen boven regulier. Verder bevestigt ze de woorden van Zeinstra “Wat je je kinderen in ieder geval kunt meegeven is dat

Chocolade 1

Brie 1

Foto’s: kim Voerman

Chocolade 2

Brie 2

Model: Marijn Voerman

Het heeft ook met het imago van biologisch eten te maken. Biologisch voedsel is weliswaar hip, maar bij jongeren die zich echt in de materie verdiepen, merk je soms ook cynisme. Zij begrijpen dat het predicaat ‘biologisch’, vooral als Foto: Maaike ter Brugge

Shocking!

In het verleden gebruikte YFM shockmethodes om de consument wakker te schudden. Levie buigt zich over de vraag of deze methode ook voor kinderen en jongeren kan werken. ´´Persoonlijk ben ik niet tegen het gebruik van shockmethodes. Wij hebben als eens een eat-in georganiseerd waarbij de gasten verplicht een aperitief moesten nuttigen in een krap bemeten kippenhok. Zij stonden dus zeer dicht op elkaar. Dat zet mensen wel aan het denken. Ook ken ik het Engelse experiment waarbij consumenten op de vleesafdeling in de supermarkt geconfronteerd worden met foto’s waarop te zien is hoe dieren leven in de vleesindustrie. Maar als je echt wilt aansturen op een mentaliteitsverandering, kun je beter van het positieve uitgaan. Jonge consumenten zijn toch beter te overtuigen door de mooie en positieve kanten van een verhaal.´´ YFM werkt op veel terreinen. Zo is er het Food filmfestival en zijn er lessen, eat-ins, en schooltuinprojecten. Maar wat werkt nu het beste als je jonge kinderen enthousiast wil krijgen voor duurzame producten? Levie hoeft hier niet lang over na te denken. ´´Laat kinderen zoveel mogelijk zelf doen en beleven. Ze moeten producten kunnen aanraken, ruiken en proeven. Dat werkt het best.`` Vooral op het gebied van smaakbeleving valt volgens Levie nog veel te winnen. Bij verschillende projecten laat YFM schoolkinderen helpen in de keuken. ``Bij uitstek de plek om de slechte productkennis en smaakbeleving van de kinderen bij te spijkeren. Er zijn kinderen die nog geen aardappel van een biet kunnen onderscheiden. Ook via een blindproeverij proberen we de smaakbeleving van kinderen te verbeteren.

ike

Laat kinderen zoveel mogelijk zelf doen en beleven. Ze moeten producten kunnen aanraken, ruiken en proeven. Dat werkt het best

Voorzitter Samuel Levie van Youth Food Movement (YFM) sluit zich hierbij aan. Hij zet zich actief in voor het bevorderen van een duurzame voedingsstijl bij kinderen en jongeren. Levie is ervan doordrongen dat kinderen zelf moeten ontdekken hoe lekker biologische producten zijn. Met verschillende projecten probeert hij de smaakvervlakking bij kinderen en jongeren tegen te gaan. Daar is nog veel terrein te winnen. De cijfers liegen er niet om: slechts drie procent van de verkochte levensmiddelen is biologisch. Levie verklaart deze trieste balans als volgt: “In de eerste plaats vinden veel mensen biologisch voedsel te duur. Helaas zien veel jonge mensen niet in waarom deze producten duurder zijn.

Biologisch voor kinderen

certificeringssysteem wordt gebruikt.” Levie is zelf ook kritisch als het om het gebruik van de term ‘biologisch’ gaat. Een product dat het stempel ‘biologisch’ draagt, hoeft volgens hem niet per se duurzamer en met meer respect voor mens, dier en milieu geproduceerd te worden dan een product zonder dat certificaat. Als voorbeeld noemt hij zijn eigen worstenmakerij. ´´Ik voed de dieren onder andere met restvoedsel uit supermarkten. Hierdoor verdient het voer dat ik de dieren geef, niet het predicaat biologisch. Maar als je de hele keten in ogenschouw neemt, heeft het gebruik van overgebleven voedingsmiddelen uit supermarkten zijn voordeel. Wij bij YFM proberen jongeren ook duidelijk te maken dat ze de hele keten van voedselproductie moeten bekijken om te bepalen wat goed is.´´

biologische producten staan voor een verantwoorde omgang met het milieu en onze aarde.”

te twisten

Special Kinderachtig

Sommige kinderen proeven echt het verschil niet tussen bloemkool en wortel.`` Levie wil de kinderen laten inzien dat eerlijke producten ook beter smaken. ´´Op deze manier hopen wij dat ze weerstand bieden tegen grote industriële voedselproducenten die zorgen voor een enorme smaakvervlakking.´´

Voedingsreclame voor kinderen verboden

In Nederland is het niet toegestaan om reclame voor voedingsmiddelen te richten op kinderen onder de zeven jaar. Zo mag je geen advertenties ophangen op peuterspeelzalen of kinderdagverblijven en mogen reclameblokken tussen kinderprogramma’s geen commercials bevatten die zich direct richten op de doelgroep. De regel werd geïmplementeerd door de FNLI, de brancheorganisatie van de levensmiddelenindustrie, en maakt geen onderscheidt tussen gezond en ongezond voedsel. Wie meent dat deze codes worden overtreden kan naar de Nederlandse Reclame Code Commissie stappen.

Appeltjes in het Happy Meal

De Happy Meals van McDonalds zijn de hartewens van ieder kind. Onderzoek toonde onlangs aan dat kinderen zelfs wortels uit een McDonalds verpakking lekkerder vinden dan exact dezelfde wortel afkomstig van de groenteboer. Jammer dat het Happy Meal zo ongezond is. Gelukkig besloot het concern onlangs in Amerika, onder druk van consumentenorganisaties, de Happy Meals gezonder te maken. Kinderen krijgen er vanaf september een appeltje bij en het aantal frietjes wordt gehalveerd. Al met al bevat het vrolijke bakje dan zo’n 20 procent minder calorieën dan voorheen. McDonalds Nederland doet niet mee aan deze veranderingen. Volgens een woordvoerster is het Happy Meal in Nederland al gezonder dan in Amerika. “Wij bieden de gezonde variatie; de ouders en kinderen kiezen vervolgens.”

Special Kinderachtig

“Hij plukt zelf de boontjes”

Groenten uit eigen tuin en natuurlijke voedingsproducten. Aandacht voor duurzaam opvoeden is hot. Hoe voed je je kinderen groen en duurzaam op? Paula Nordhauzen -alias Ecomama- zocht tijdens haar eerste zwangerschap naar het antwoord. Door Jojanneke Spoor Foto’s: Tineke van der Eems, www.spaghettiii.com

Een stadskind, maar wel één met een grote liefde voor de natuur. Op de basisschool lid van een biologieclubje en actief Ranger van het Wereld Natuur Fonds. Ze wilde dierenarts of boswachter worden. Maar jaren later is Paula Nordhauzen (31) bekend als Ecomama; een bewust ecologische moeder. Maar wat is een ecologische moeder? Wat is duurzaam opvoeden? Nordhauzen weet het nog niet precies. “Iedereen maakt zijn eigen keuzes. Wat mij betreft gaat het om bewust nadenken over je eigen handelen en de invloed daarvan op je gezondheid en het milieu. Ook vind ik het belangrijk dat mijn kinderen weten waar dingen vandaan komen en waar ze naartoe gaan. Mijn zoon van anderhalf plukt zelf de bonen uit onze tuin. Zo leert hij over de natuur en dat groenten niet uit de supermarkt komen. Hij is nog te jong om te weten over de afvalberg die we met elkaar creëren.”

‘Ken je E-nummers en weet wat je wilt vermijden’ Er is geen officiële definitie van duurzaam of ‘groen’ opvoeden. Alleen wanneer ouders keuzes maken die goed bij hen passen is het goed vol te houden en ervaren de kinderen het ‘groene’ gedrag als vanzelfsprekend. Algemene kenmerken van ‘groene ouders’ zijn dat ze hun afval scheiden, groene energie gebruiken en zoveel mogelijk de fiets nemen. Ecomama heeft inmiddels vele tips verzameld voor een

Een groene generatie Ook in het onderwijs is steeds meer aandacht voor duurzaamheid. In april is de Duurzaam Onderwijs Coalitie opgericht, die met de campagne “Een groene generatie vraagt om duurzame educatie” aandacht vraagt voor de integratie van duurzaamheid in ons onderwijssysteem. Op www.groenegeneratie.nl kunt u uw stem uitbrengen voor duurzame educatie.

zo groen mogelijke opvoeding. Veel naar buiten bijvoorbeeld. Of natuurlijke voedingsproducten gebruiken. ‘Ken je E-nummers en weet wat je wilt vermijden’, raadt Nordhauzen op haar site aan. Ze is groot voorstander van hergebruik en het verminderen van afvalproductie (een tas mee voor de boodschappen). Maar er zijn ook onderwerpen die haar wat minder na aan het hart liggen.

‘Ik zet mijn telefoon nu ’s nachts op vliegtuigmodus. Struisvogelpolitiek ben ik bang’ “Na een mailtje van een bezorgde moeder deed ik onderzoek naar het gevaar van straling. Daar heb ik toen een artikel over geschreven, maar zelf doe ik er niet veel mee. Ik zet mij telefoon nu ’s nachts op vliegtuigmodus, maar daar blijft het bij. Struisvogelpolitiek ben ik bang, want ik ben veel te dol op mijn smartphone en laptop.” Wat begon als persoonlijke zoektocht naar een duurzame levensstijl is uitgegroeid tot een professioneel weblog. De vele mails en reacties op facebook, twitter en hyves inspireren Nordhauzen om door te gaan. ‘Een uit de hand gelopen hobby’, noemt ze het zelf, want verdienen doet ze er niet aan. “Reclames vervuilen de site en ik wil wel dat alles wat erop staat mijn goedkeuring draagt. Ecomama moet onafhankelijk kunnen blijven.” Voor Nordhauzen is duurzaam opvoeden vooral een leerproces. “Ook ik ben er nog lang niet”, vertelt

Ecomama-doos Mooie babykleertjes die op zolder liggen te verstoffen. Het is Paula Nordhauzen een doorn in het oog. Om de kleertjes een nieuw leven te geven en moeders met elkaar in contact te brengen bedacht ze de Ecomama-doos. Het idee is simpel. De ene moeder doet gebruikte baby- of kinderspullen in een doos, een andere moeder ontvangt de doos tegen verzendkosten of haalt de doos op.

ze. Groene vingers is ze nog aan het kweken en vooral de planning in de moestuin blijkt een uitdaging. “Laatst stond ik met tien kroppen sla in mijn handen, terwijl ik eigenlijk witlof wilde eten.” Meer weten over Paula? Zie www.ecomama.nl

Special Kinderachtig

Waar paarden grazen, kunnen kinderen spelen

‘Kinderen moeten beseffen dat energie niet zomaar uit de muur komt, maar dat er een inspanning voor nodig is.’ Dat is het uitgangspunt van Simon van Anken. Hij ontwierp Step2Play, een speeltoestel uit duurzame materialen waarmee kinderen energie kunnen opwekken. Met deze energie kunnen zij vervolgens een computergame spelen. Het speeltoestel moet bijdragen aan sociale cohesie en bewustwording omtrent energiegebruik. Door Tom van der Beek

voordelen. De speeltuin wordt zo echt van de gebruiker. Er zijn kinderen en jongeren die hun natuurspeelplaats met hand en tand verdedigen. Wanneer zij zelf meewerken aan de aanleg en het onderhoud is er nauwelijks plaats voor vandalisme.’ In ondermeer Lierop, de gemeente Someren en Ubbergen zijn natuurspeeltuinen in samenspraak met omwonenden gerealiseerd. ‘Door een speeltuin samen met omwonenden te ontwikkelen, komt hij altijd op de juiste plaats te liggen, namelijk waar de gebruikers hem willen hebben. En niet zoals bij aanleg door de gemeente nog wel eens gebeurt, op kilometers buiten de wijk. Dat werkt dus niet.’

Mathieu de Bruijn probeert op een heel andere manier speelplezier en bewustwording met elkaar te verbinden. Hij legt natuurspeeltuinen aan en maakt daarbij gebruik van natuurlijke materialen en elementen. ‘Duurzaamheid zit vervlochten in het ontwerp. Ik gebruik dan ook hout, zand en water uit de directe omgeving.’ Zijn motto is: ‘waar paarden grazen, kunnen ook kinderen spelen.’

‘Het is goed dat kinderen tijdens het buitenspelen beseffen dat energie niet zomaar uit de muur komt. Er moet een inspanning voor geleverd worden’

Computergames

gebruikt. Niet sporten betekent dus geen game.’ Op een energiezuinig led-scherm zijn verschillende spelletjes te spelen. Van het ouderwetse Pong tot modernere games, uiteraard binnen de beperkingen van een scherm dat het hoogst mogelijke spelplezier moet bieden met zo min mogelijk energieverbruik. ‘Het is goed dat kinderen tijdens het buitenspelen beseffen dat energie niet zomaar uit de muur komt. Er moet een inspanning voor geleverd worden.’ De gemeente Amsterdam, stadsdeel Zuid-Oost en woningstichting Ymere hebben belangstelling getoond in het ontwerp van Van Anken. De oplevering van Step2Play staat gepland in 2012.

De Bruijn is wars van computergames in een natuurlijke omgeving. ‘Liever zie ik dat kinderen zich samen met andere kinderen ontplooien. Dus dat ze samen hutten bouwen.’ Volgens Van Anken kan het door hem ontworpen speeltoestel juist bijdragen aan sociale cohesie. Hij heeft dan ook hoge verwachtingen van Step2Play. In 2009 ontving hij een afstudeerprijs voor zijn ontwerp dat voor 95 procent uit materialen bestaat die recyclebaar en afbreekbaar zijn. Op het speeltoestel wordt via een steps-apparaat energie opgewekt. Van Anken verwacht dat zowel jongeren als ouderen letterlijk in beweging zullen komen om samen een computerspel te spelen. Hij verwacht dat het speeltoestel kinderen aan het denken zet over energiegebruik. ‘Er wordt toch fysieke inspanning geleverd op een speelplaats, waarom zou je die dan niet gebruiken. En bedenk wel, bij Step2Play wordt geen elektriciteit van het lichtnet

Samen aan de slag

De Bruijns concept van natuurspeeltuinen staat ook volop in de belangstelling. De Bruijn werkt veelal in opdracht van omwonenden en weet jong en oud bij de aanleg en het onderhoud van de speeltuin te betrekken. ‘Deze aanpak heeft grote

De Bruijn heeft moeite met het ‘duurzaamheidsstempel’ dat veel ondernemers gebruiken. ‘Duurzaame elementen worden vaak niet herkend omdat het voor velen toch een wat vage term blijft. Ik spreek liever concreet over hergebruik van materialen, zoals het hergebruik van tegels en regenwater’, aldus de Bruijn. Ook Simon van Anken is het erover eens dat de term ‘duurzaam’ door ondernemers te pas en te onpas wordt gebruikt. ‘Ondernemers doen net of het heel bijzonder is om duurzaam te produceren. Terwijl eigenlijk het uitgangspunt zou moeten zijn dat alles op den duur duurzaam geproduceerd moet worden.’ En zo worden Van Anken en De Bruijn, toch twee Adv. De Toorts-Krant vd Aarde_sep2011:- 13-09-2011 17:01 heren met een verschillende aanpak, het toch nog met elkaar eens.

Uitgeverij De Toorts Haarlem

Aletha Solter Baby’s weten wat ze willen

Aletha Solter De taal van huilen

Vertrouw op de signalen van je kind - Geheel

Positief omgaan met huilen en boosheid van baby’s en kinderen tot 8 jaar

vernieuwde editie 6e druk prijs: u 19,978 90 6020 830 4

5e druk prijs: u 15,978 90 6020 786 4

Aletha Solter Het ongedwongen kind Ruimte geven en grenzen stellen aan kinderen van 2 tot 8 jaar

2e druk prijs: u 17,978 90 6020 801 4

Regine Herbig Laat je hart ademen

Adem- en bewegingsoefeningen om hartcoherentie te stimuleren prijs: u 23,isbn 978 90 6020 837 3

Voor bondige informatie per titel en bestellen: (met winkelwagen)

www.toorts.nl

Ook verkrijgbaar bij de boekhandel

Pagina

Hallo

Oggu is een nieuwe frisdrank die delicious én 100% biologisch is. In Oggu zitten alleen de beste biologische ingrediënten, zoals de mooiste citroenen uit Sicilië en zongerijpte sinaasappelen uit Mexico. Dus geen kunstmatige toevoegingen. En die natuurlijke rijkheid proef je!

100% SMAAK. 100% BIOLOGISCH. OGGU.COM LEKKER BIJ DE BIOLOGISCHE SPECIAALZAAK

Kunst, cultuur & design

Cultuur

Door Frans van der Beek

ZONNEBLOEMEN ZIJN TOCH GEEL?

Als je deze objecten (onderdeel van een gigantisch kunstwerk van vijftien blauwe ‘zonnebloemen’) wilt zien, neem je een retourtje Austin, Texas. Het kunstwerk van Mags Harries and Lajos Héder, verzamelt overdag zonne-energie om de blauwe lampen ‘s nachts van stroom te voorzien. Een duidelijk geval van eco-kunst. Alle stroom die niet nodig is voor het laten branden van de verlichting, wordt aan het stroomnet gegeven, waardoor er wat geld vrijkomt voor onderhoud van de bloemen. Het was niet al te goedkoop om het kunstwerk te maken: het totaal budget was bijna 600.000 dollar.

EEN KOE IS TOCH ZWART-WIT?

Kunst met koeien is mateloos populair. We hebben iets sentimenteels met koeien. Weliswaar vreten we ze op en drinken hun uiers leeg, maar daar gaat het nu even niet om. Koeien hebben van die zachtmoedige ogen, zijn lekker log en lui en stofferen het landschap met hun oogstrelende aanwezigheid. De Finse kunstenares Miina Äkkijyrkkä’s laat zien dat wij Nederlanders niet de enigen zijn die dol zijn op koeien: met behulp van de onderdelen van oude auto’s maakte ze immense sculpturen van kleurrijke koeien.

EEN FIETS IS TOCH VAN METAAL?

In de Hongerwinter tijdens de Tweede Wereldoorlog reden mensen van armoede op fietsen met houten banden. Dat is nog maar enkele decennia geleden, dus wat zeuren we nou over een financiële crisis. Nu kunnen we rijden op een compleet houten fiets, maar dan wegens rijkdom, want ontwerper Jan Gunneweg verkoopt ze niet voor een zacht prijsje. Logisch, want het is een uniek product. Gunneweg is gek op hout en maakt daar aaibare, elegante en stijlvolle ontwerpen mee, die ook nog eens praktisch en gebruiksvriendelijk zijn. Dat dankt Jan aan zijn achtergrond als industrieel vormgever en zijn talent als kunstenaar. Origineel en opvallend. Niet geschikt voor wielrenners.

EEN BOEK IS TOCH VAN PAPIER?

Dat klopt en dat geldt zeker voor het monumentale kunstboek ‘1001 Reasons to Love the Earth’, waarin 1001 kunstwerken zijn afgebeeld van even zovele kunstenaars uit de hele wereld. Een lust voor het oog en een inspiratiebron die zijn weerga niet kent. Bijna drie kilo papier en ruim 600 pagina’s met verrassende visies van internationale kunstenaars op het thema: liefde voor onze planeet. In de boekhandel voor € 99, maar als speciale aanbieding in de Krant van de Aarde voor slechts € 50. Hebben? Maak dan vijf tientjes plus € 6,75 verzendkosten over op rekeningnummer 330259407 over ten name van Stichting 2000 Foundation onder vermelding van je naam en adres. Inclusief fraaie zongele bewaarcassette. Genieten maar!

EEN MUSEUM IS TOCH VAN STEEN?

Nee, het Greenmuseum (www.greenmuseum.org) is een digitale verzameling van eco-kunst, die je zo op je beeldscherm kunt bekijken. Ecologische kunst benadrukt de interactie tussen mens en natuur en het leefmilieu in bredere zin. De benoeming eco-art is in de kunstwereld (nog) niet salonfähig. De naam eco-art is vooral opgekomen vanuit de groene (op het milieu georiënteerde) beweging maar lijkt, als meest voor de hand liggende genreaanduiding, aan de winnende hand. Artis Magistra, (de natuur is de leermeesteres van de kunst) is daarbij een uitgangspunt. Eigenlijk is Moeder Aarde met haar natuur het grootste kunstwerk ooit. En de Schepper (adres onbekend) de grootste kunstenaar sinds de Big Bang. Loop je in een bos, dan wandel je al in een kunstwerk. En eigenlijk is het Greenmuseum ook een kunstwerk op zich, want het is een organisch geheel van artistieke kunst met de natuur als voedingsbodem. Ga maar kijken.

EEN ONDERBROEK IS TOCH VAN KATOEN? Misschien niet de meest comfortabele boxershort, en of je er snel verkering mee krijgt als je op het moment suprême je broek laat zakken, is nog maar de vraag, maar apart is het wel. Een onderbroek van computeronderdelen van de hand van kunstenaar emiko-o, waarmee hij de aandacht van de gemeenschap wil vestigen op het milieuprobleem van e-waste (elektronisch afval). Voordat jij je oude computer bij het grofvuil afgeeft, kun je er mogelijk nog een jurkje of jumpertje van maken.

NIEU WS /

Lezersaanbiedingen en tips

GRA TIS

Lezers van de Krant van de Aarde ontvangen een scala aan mooie duurzame voordelen. Abonnees ontvangen altijd 25% korting bij meer dan 1000 (!) restaurants. Verder 2 tot 5% korting bij EkoPlaza op al uw boodschappen. Korting op groene energie van Greenchoice en nog veel meer. Zie ook: www.kaartvandeaarde.nl

CULT UUR / BE AUTY /

MODE /

WONE N / VO EDIN G / NA TUUR EN

MILE U / DU URZA AM

ONDE RNEM EN

Jaa rga jun i/ju ng 6, #3 li 201 1

Kom komm Eet ji ertijd j groe nte d Ho a ezo k om

nkzij u

itbuit We g e zeekomkokmomme ing? unne mer h rtijd : weetn het klimaaeeft het zwaar Erwin t geen v Kroll akantie, d

Mes en • Serie vork • Rece Streekgere pten chten met komk : Asperge Catw omme s alk r • Serie . Het nie uw : duurz De litt am e mode • Win: le green e garderobkatern ba prijsv raag g voor vroe: uw én man

Voor slechts €19,95 (rek nr. 617736146 t.n.v. Stichting Dag van de Aarde) steunt u ons en kunt u niet alleen nu, maar het hele jaar gebruik maken van de kortingen.

Gadg • De ets fijnste

natuu plante rcosm nbas etica is op In de bat • De bijen stichti ng ste ekt ter ug

VO UR O Z

Zie RD AM pa EL gin EN E a2 2

foto Bree Mercer / Getty Images

Uitg ave van Da g de van de Aa Stic htin g rde ww w.e ww w.k art hda y.n ww w.d ran tva nde et ag van aa dea rde .nl ard e.n l

BABY OP KOMST? VERDUBBEL JE GELUK! Breng met jouw geluk óók geluk voor moeders en kinderen aan de andere kant van de wereld.

MELD JE AAn VIA www.BABYzOnDERGREnzEn.nL Of BEL nAAR 020 – 520 8785

www.BABYzOnDERGREnzEn.nL

www.watlief.nl

Verantwoorde babyen kinderkleding Voor lezers van de Krant van de Aarde biedt watLief eenmalig 15% korting* op het hele assortiment. Gebruik hiervoor actiecode: kva2011.

* DezeAdvertentie actie loopt van 5/10/11Beauty t/m 30/11/11 Botanical 98x68_II.pdf 1 24-5-2011 17:45:16

Botanical Beauty

100% natuurzuivere producten geneeskrachtig antibacterieel hypoallergeen parfumvrij pure verwennerij

Ontdek onze Portugese olijfolie van Demeter-kwaliteit! Tegen inlevering van deze bon ontvangt u bij Estafette de biologische eetwinkel 10% kassakorting op 1 fles Demeter-olijfolie uit Portugal, van Dominio Vale do Mondego (500ml)

CMY

(actie is geldig bij alle Estafette-winkels t/m 12 november 2011, max. 1 bon per klant)

Ontdek ons! www.estafettewinkel.nl

HUIDVERZORGING

Live Rozen

your beautiful

Lavendel

Calendula

Life Eucalyptus

Antwoord prijsvraag: Goudsbloem De DRIE prijswinnaars staan op botanicalbeauty.nl

/ RE IZEN

Catwalk Het trendy katern vol scoops en diepgang in de jungle van groene mode

Serie: Hoe krijg ik een groene garderobe?

(deel 7)

Verbeter de wereld met goededoelenschoenen De slotaflevering van de serie ‘Hoe krijg ik een groene garderobe?’ staat stil bij schoenen. Door Lynsey Dubbeld

Wat hebben Gisele Bundchen, Stella McCartney en Sarah Jessica Parker met elkaar gemeen? Ze hebben allemaal iets met duurzaam schoeisel. Toen Sarah Jessica Parker in haar rol van Carrie Bradshaw in Sex & the City de verantwoorde Zweedse klompsandalen van Swedish Hasbeens droeg, zette ze meteen een trend.

Met de aankoop van sandalen kun je bijdragen aan het behoud van Braziliaanse regenwouden De Britse modeontwerpster Stella McCartney maakt, als overtuigd vegetariër, uitsluitend schoenen van dieren milieuvriendelijke materialen. En het Braziliaanse topmodel Gisele Bundchen is oprichter van Ipanema, een label dat verantwoorde slippers op de markt brengt. Met de aankoop van zo’n paar sandalen draag je bij aan het behoud van de Braziliaanse regenwouden.

Concurrent van Birkenstock

Gisele Bundchen is niet het enige modetypje dat de wereld probeert te verbeteren via schoenen. De rubberen slippers van het Nederlandse bedrijf Plakkies worden in ZuidAfrika gemaakt met behulp van de afgedankte autobanden die er volop illegaal gedumpt worden. Bovendien komt de winst uit de sandalen via goededoelenorganisatie KidsRights ten goede aan weeskinderen in de ZuidAfrikaanse sloppenwijken. Plakkies, verkrijgbaar in varianten voor heren en dames, werden in 2008 voor het eerst op de markt gebracht door studenten van de TU Delft en waren een instant hit. Hoewel de Birkenstock in Nederland nog altijd de best verkochte zomersandaal is, zijn Plakkies een geduchte concurrent te noemen. In 2009 werden al 24.000 exemplaren verkocht en inmiddels staan de goededoelenschoenen in de schappen

van onder andere De Bijenkorf en Belgische warenhuizen. Het creatieve gebruik van milieuvriendelijke materialen komt niet alleen bij Plakkies voor. Er zijn schoenen van oude tv’s (OlsenHaus), van volledig composteerbare materialen (OAT shoes) en van gerecycled namaaksuède (Beyond Skin). De faitrade, veganistische zomerschoenen van Komodo zijn comfortabel en gemaakt van biokatoen, denim en gerecyclede motorbanden. En ook al klinken veganistische sneakers niet stoer, Amerikaanse trendsetters lopen maar wat graag op de verantwoorde stappers van Simple Shoes. Dat Simple Shoes ondanks hun hippe ontwerpen niet bijdragen aan de wegwerpcultuur, blijkt wel uit de verhalen van tevreden klanten die op het blog van het schoenenmerk verschijnen. Sommige fans doen verslag van de jaren durende avonturen die ze op hun Simple Shoes hebben beleefd en maken geen geheim van hun emotionele ontreddering als ze na jaren trouwe dienst afscheid moeten nemen van hun schoenen.

de te winnen Komodo denim schoenen

WIN - WIN - WIN - WIN - WIN- WIN Krant van de Aarde mag van webwinkel watMooi een paar denim schoenen van Komodo weggeven! Wil je kans maken op deze groene musthave? Mail dan uiterlijk 15 november het antwoord op de volgende vraag naar prijsvraag@krantvandeaarde.nl. Op welk Indonesisch eiland staat een winkel van Komodo? Vermeld als onderwerp ‘watMooi schoenen’ en vergeet niet in de e-mail je naam en adresgegevens te zetten. Let op: de schoenen zijn alleen beschikbaar in maat 38.

WIN - WIN - WIN - WIN - WIN- WIN Het antwoord op de vorige prijsvraag (‘uit welk land komt het label Hemp Hoodlamp?’) is Nederland. De watMooi broek is gewonnen door Franciska Jonkers uit Heemskerk.

Marketingprincipe

Vorig jaar publiceerden onderzoekers van de Radboud Universiteit Nijmegen de resultaten van hersenonderzoek waarmee zij aantoonden dat beroemdheden ervoor kunnen zorgen dat vrouwen positiever gaan denken over bepaalde typen schoenen. Met andere woorden: het marketingprincipe dat celebs bijdragen aan het promoten van (schoenen)mode lijkt daadwerkelijk te werken. Volgens de Nijmeegse onderzoekers roepen beroemdheden bij vrouwen positieve gevoelens op, die vervolgens worden gekoppeld aan het product dat de bekende gezichten dragen. Dat zou misschien verklaren waarom vrouwen en masse naar de winkel rennen zodra Madonna, Paris Hilton of Kate Moss in een must-have gespot worden. Misschien moeten groene schoenenlabels die de wereld willen verbeteren eens wat vaker gebruik maken van dit mechanisme.

HET LANDSCHAP ZOEKT:

LUCHTVERKEERSLEIDERS (M/V ) Liefst met helikopterview Help dit najaar mee om uw landschap mooi, gezond en toegankelijk te houden! Bijvoorbeeld als vrijwilliger met het tellen van nachtvlinders, uilen of vleermuizen. Wilt u weten wat er zoal voor u te doen valt? Kijk dan in de activiteitenkalender op www.mooierlandschap.nl

@mooierlandschap

www.mooierlandschap.nl Het landschap wordt mede mooier gemaakt door de ministeries van EL&I en I&M, de provincies en het Landschapsmanifest

Hoe groen is modestad Arn 24

Catwalk

Met het hippe modekwartier in de wijk Klarendal, de internationaal befaamde modeacademie ArtEZ en de Arnhemse Mode Biënnale staat Arnhem steeds prominenter op de kaart van de Nederlandse mode. Maar is Arnhem ook een duurzame modestad? Door Lynsey Dubbeld

Deze zomer trok de Arnhemse delegatie van StoereVrouwen ten strijde om aandacht te vragen voor eerlijke mode in hun stad. StoereVrouwen is een idealistische groep shoppers die zich met ludieke acties inzet voor een milieuvriendelijker modeklimaat. De Arnhemse StoereVrouwen bezochten in juni een aantal populaire winkels in de binnenstad om het assortiment duurzame kledingmerken te inventariseren. Daarnaast voelden de kritische vrouwen het winkelende publiek aan de tand of zij letten op duurzaamheid tijdens het shoppen.

Arnhem zit niet alleen in de lift als modestad van Nederland, maar ook als walhalla voor groene fashionista’s Ook op andere zomerdagen zaten de StoereVrouwen niet stil. Zo deelde het koopleger StoereLintjes uit aan ondernemers in de stad die werk maken van eerlijke en schone mode. Er waren lintjes voor onder andere Van Markoviec, Elsien Gringhuis, Karin Ruiter, Hiernamaals, Okimono en Chris Meijers Collectie – allemaal in Arnhem gevestigde groene modeondernemers.

Little green dress

Het moet voor de StoereVrouwen niet moeilijk zijn geweest om kandidaten voor hun lintjes te vinden. Wie in het Modekwartier van de Arnhemse krachtwijk Klarendal rondloopt, struikelt bijna over de verantwoorde mode. Bijzonder is ook de zogenoemde little green dress. Het klassieke zwarte jurkje van tencel is ontworpen door het Arnhemse slow fashion label Van Markoviec en wordt gemaakt in het monsteratelier in Klarendal. De gehele productieketen van het jurkje is door People 4 Earth op duurzaamheid gecontroleerd, waardoor het bekend staat als een van de meest duurzame mode-items in Nederland.

Walhalla

Dit soort initiatieven bewijst dat Arnhem niet alleen in de lift zit als modestad van Nederland, maar ook als walhalla voor groene fashionista’s. Volgens Jeannette Ooink en Wilma Mulder van

Awearness Fair Fashion is de Gelderse hoofdstad dan ook zeker de groenste modeplek van ons land. ‘Van jong talent dat vers van ArtEZ afrolt tot gevestigde namen die zich meer en meer richten op fair fashion, Arnhem heeft het! Arnhem kent een groot – en groeiend – aantal ontwerpers met aandacht voor duurzaamheid, waarbij de fashion kant ongehinderd voorop blijft staan. Juist omdat in deze stad alle aspecten van hippe, innovatieve & duurzame mode te vinden zijn, hebben we het collectief FAIR FASHION Made in [Arnhem] opgericht.’Awearness Fair Fashion, een platform dat duurzame mode promoot en evenementen organiseert met fair fashion in de hoofdrol, startte FAIR FASHION Made in [Arnhem] in het najaar van 2010.

De little green dress staat bekend als een van de meest duurzame mode-items in Nederland Het samenwerkings-verband verenigt veel-belovende Arnhemse ontwerpers die zich inzetten voor mode die wordt gemaakt met respect voor mens en milieu. De negen ontwerpers die op dit moment deelnemen aan het collectief vertegenwoordigen verschillende aspecten van duurzaam-heid in de modebranche: slow fashion, recycling, afvalreductie, gebruik van milieuvriendelijke en innovatieve stoffen, en lokale of eerlijke productie. Met catwalkshows, lezingen, debatten, exposities en guerrillastores zet Awearness Fair Fashion de Arnhemse groene ontwerpers in de schijnwerpers. ‘In 2009 hebben we op eigen initiatief het eerste en grootste fair fashion evenement van Nederland van de grond getild tijdens Arnhem Mode Biënnale. Een flitsende catwalkshow in samenwerking met

webwinkel watMooi, een talkshow met als host Jort Kelder en een goed bezochte guerrillastore. De media-aandacht bracht ons tot in het NOS-journaal.’ Dat Arnhemse fair fashion zich ook in de reguliere modewereld positief onderscheidt, wordt bewezen door een talent als Elsien Gringhuis, zeggen Ooink en Mulder. Elsien Gringhuis, die dit jaar de winnares van de eerste Green Fashion Competition was, presenteert haar collecties sinds 2009 tijdens de Amsterdam International Fashion Week en won de Hema ontwerpwedstrijd met haar regenjas van biokatoen met een laagje natuurrubber. En wie de nieuwste creatie van Gringhuis ziet, een lekker lange sjaal van fair trade biokatoen, kan niet anders dan concluderen dat de mode in Arnhem groener is dan elders.

De nieuwste creatie van Elsien Gringhuis, Meet Your Scarf.

Catwalk

hem? Struikelen over verantwoorde mode

De Arnhemse krachtwijk Klarendal herbergt een groot aantal groene modebedrijven. Je vindt er ultravrouwelijke couture gemaakt in Arnhem (Irvinx) en een styling-bureau dat gebruikte creaties doorverkoopt (Net-A). En er zijn fair trade t-shirts van biokatoen die met de hand van een trendy print worden voorzien (Okimono), limited edition jurken van biologisch katoen en hennep (Chris Meijers Collectie) en unieke kledingstukken van hergebruikte vintage (Hiernamaals). Bovendien zijn er winkels met customized badpakken die zeker tien jaar meegaan (Margalé B.) en handgevilte, naadloze jurken (Blithe).

Awearness Fair Fashion

mag dan een speciale focus op Arnhem hebben, de organisatie opereert landelijk en werkt samen met alle groene modeontwerpers en initiatieven. Zo bieden Jeannette Ooink en Wilma Mulder dit jaar ondersteuning bij de landelijke Warme Truien Competitie. Voor deze wedstrijd worden alle tweede-, derde- en vierdejaars studenten van de mode- en designacademies in Nederland uitgedaagd een trui te ontwerpen van innovatief en duurzaam materiaal. Kijk voor meer informatie op www.awearness-fashion.nl.

Frisgroen:

jonge ecomodemerken De jeugd heeft de toekomst, zo luidt een tegeltjeswijsheid. En dat geldt zeker in de hedendaagse modewereld. Daar werpen jonge honden zich met grenzeloos enthousiasme en een flinke dosis creativiteit op de uitdagingen van onder andere recycling, fair trade en slow fashion. In het afgelopen jaar liet de Krant van de Aarde in de serie Groene garderobe zien hoe de kledingkast op een stijlvolle manier kan worden voorzien van duurzame basisstukken. Er was aandacht voor verantwoorde jeans, jurken, schoenen, sokken, tassen en andere must-haves. Trouwe lezers weten inmiddels hoe zij hun garderobe kunnen vergroenen. Met ingang van het volgende nummer staan in onze moderubriek frisgroene merken centraal. Door hun opmerkelijke ideeën en moedige initiatieven in de schijnwerpers te zetten, krijgen we ongetwijfeld inspiratie tot nieuwe aanwinsten en ontdekkingen in de kledingkast. In de eerste aflevering van de nieuwe serie staat slow fashion centraal. Onder de noemer slow fashion gaat een breed scala aan verantwoorde merken schuil. Ze hebben een gevoel voor ambachtelijke kwaliteit, klassieke silhouetten en traditionele stoffen met elkaar gemeen. Toch maken merken zoals Studio Jux, i-did, Rianne de Witte, Van Markoviec en Bright Young Things geen oubollige kleding. In tegendeel, ze ontdoen klassiekers zoals het kleine zwarte jurkje, de kokerrok of het matrozenshirt van het stof en transformeren ze tot hedendaagse must-haves. Vanuit duurzaamheidsperspectief is slow fashion een goed idee omdat deze manier van ontwerpen de levensduur van kleding kan verlengen. In het huidige tijdperk van throwawayism en fast fashion komt de langzame trend dus als geroepen. En met de aanhoudende crisis is slow fashion ook nog eens fijn voor recessionista’s en iedereen met een smalle beurs. Want de aankoop van een tijdloze klassieker van hoge kwaliteit is wat betreft draagcomfort ongetwijfeld een diepte-investering met een gegarandeerd rendement op de lange termijn. Outfits van Studio Jux. Foto’s gemaakt door Mick de Lint.

NIEUWE SERIE

in de MODERUBRIEK:

FRISGROEN

Column: Rien

De zolder van mijn ouders Het is weer zover: het ene seizoen is voorbij, het volgende komt eraan. Het moment waarop we onze woning klaarmaken voor de warmte waarmee we ons graag omringen in de herfst en winter. Ik herinner me de tijd dat dit het moment was om onze garderobes te veranderen. De zomerkleding werd opgeslagen, de herfst- en winterkleding te voorschijn gehaald. Zo nodig schaften we een paar items aan - een nieuwe jas, enkele shirtjes om te combineren en klaar waren we voor de koude maanden! Helaas is dit niet meer zo: de herfst is de tijd waarin de mode-industrie om ons probeert te verleiden tot de aanschaf van een gehele nieuwe garderobe zodat we er ook deze winter weer hip en trendy bijlopen. De strijd om de consument barst los rond de herfstvakantie. Weg met die oude kleding! Talloze labels proberen ons ervan te overtuigen dat je hun kleding deze winter moet dragen. Met trendy items zoals oranje lange jassen en hoge hakken horen we er echt bij, en zijn we hip, trendy dynamisch. Je kunt je niet meer vertonen onder vrienden of op werk als je niet gekleed bent volgens de laatste trends. Dit jaar maken modebeeld en modetips van de glossies me weer wat gelukkiger. ‘De jaren ‘70 blijven hun stempel op de mode drukken en dat komt vooral tot uitdrukking in wijd uitlopende broeken en superchique blouses, al dan niet met sjaaltje of strik’, schrijft Trendystyle.net. Zouden ze stiekem naar me geluisterd hebben? Weliswaar kan ik niet mijn winterkleding van vorig jaar weer te voorschijn halen, maar ik hoef nu alleen maar op de fiets naar mijn ouders. Even wat dozen met hun kleding uit de jaren ‘70 van hun zolder halen en daarmee mijn kast vullen. Rien Otto, director fashion & sustaineble innovations van Dutch Spirit In zijn volgende column geeft Rien antwoord op de vraag: is duurzame kleding nu te duur of is sommige kleding te goedkoop?

Wereldwijd

Straatkinderen zijn Het katern over internationale samenwerking. Over mensen, ontwikkelingen, grote én kleine initiatieven.

Twaalf jaar geleden was Paul Alitia een straatkind zonder huis in de hoofdstad van Oeganda, Kampala. Nu runt hij een organisatie die jonge straatkinderen een thuis, en een toekomst geeft. Door onze Afrika-correspondent Marlies Pilon

Schreeuwend en lachend voetballen de drie kleine mannetjes op het modderige erf in Nakulabje, een groene buitenwijk van Kampala. Ze doen stoer wat trucjes en af en toe gaat er eentje onderuit. Tot Paul Alitia binnenkomt. “Jullie worden hartstikke goor zo!”, bromt Paul. “En ik ga die kleren niet wassen hoor, dat moeten jullie zelf doen”. De drie stoere jongetjes transformeren à la minute in onderdanige lieverdjes; “Sorry oom Paul, het zal niet meer gebeuren”. Na een handshake met Paul is alles weer ok.

De drie stoere jongetjes transformeren à la minute in onderdanige lieverdjes Vader en moeder

Paul Alitia

“Eigenlijk is Paul voor mij mijn vader en moeder”, filosofeert Andrew, terwijl hij over het zonovergoten erf loopt om zijn zelfgewassen broek op te hangen. Zonder Paul zou het tienjarige jongetje nog steeds alleen door de straten van Kampala zwerven, op zoek naar geld, drugs, een slaapplek. Paul vond hem ‘s nachts op straat, verstopt in een autowrak. Nu woont Andrew samen met een bonte verzameling van 22 straatkinderen, variërend van twee tot twintig jaar oud, in een groot huis met mooi erf, dito moestuin, en geiten. “Ik wil dat de kinderen zich hier zoveel mogelijk thuis voelen”, vertelt Paul, zelf een voormalig straatkind, die de organisatie Peace for Children Africa oprichtte. “Ik wil dat ze hun waardigheid hervinden. Dat is moeilijk, omdat ze zo lang als oud vuil behandeld zijn”.

Opgeruimd staat netjes

De Oegandese overheid is niet blij met de vieze en bedelende kinderen in de hoofdstad. Daarom kondigde de vrouw van de president, Janet Museveni, afgelopen maand aan Kampala ‘op te ruimen’. Straatkinderen moeten naar een rehabilitatiecentrum, en vanaf daar weer terug naar hun families. Op die manier wil de overheid het probleem van de straatkinderen oplossen. Dus denderen ‘s nachts politiebusjes door de straten van Kampala, op zoek naar de straatkinderen. Die

Andrew bij de moestuin

In het afgelopen decennium nam het aantal straatkinderen in Afrikaanse landen toe. Naar schatting leven 30 miljoen kinderen in het continent op straat. Urbanisatie, de groeiende kloof tussen arm en rijk, mishandeling en aids zijn de belangrijkste factoren die kinderen op straat doen belanden.

Straatkinderen zijn stoer en ‘streetwise’

“Ik wil dat ze hun waardigheid hervinden. Dat is moeilijk, omdat ze zo lang als oud vuil behandeld zijn” vluchten meestal de sloppenwijken in, waar de politie ze moeilijk kan vinden. Ze zijn bang. George Emmanuel, 23 jaar, kan daarover meepraten: “Ik ben een keer opgepakt en naar het rehabilitatiecentrum vervoerd. We kregen daar maar een keer per dag te eten en moesten de hele dag werken in het bos. Sommige vrienden werden mishandeld en misbruikt. Ik ben daar weggevlucht”.

Wereldwijd

niet kinderachtig

Rondje Wereld: Rehabiliteren of basisvoorzieningen?

Ook Paul twijfelt aan de effectiviteit van het rehabilitatiecentrum. Het pakt volgens hem niet de oorzaak, maar de gevolgen aan. Hij legt uit dat kinderen vaak van huis weglopen door armoede, mishandeling en ziekte in de familie. In plaats van te investeren in een rehabilitatiecentrum, en de kinderen terug te sturen naar de dorpen, ziet de 27-jarige Paul liever dat de overheid investeert in basisvoorzieningen in de dorpen. Zoals scholen, ziekenhuizen, en informatieverstrekking over voedsel, opvoeding, aids, etc.. Als die problemen niet worden aangepakt, zijn volgens hem veel kinderen binnen no time weer terug op straat. De 23 kinderen die leven in het Peace for Children Africa- huis van Paul hebben het goed getroffen. Met het geld van donaties van particulieren gaan ze naar school, leren ze sporten, mogen ze kleuren en knutselen, en hebben ze een dak boven hun hoofd. Daarnaast gaat Paul twee keer per week naar de sloppenwijken, om te praten met de straatkinderen die daar leven. Hij geeft ze voedsel, advies en biedt ze een luisterend oor. Vandaag gaat Paul naar Kisenyi, de grootst sloppenwijk van Kampala. Een groep van zo’n veertig straatkinderen warmt zich aan een vuurtje, terwijl de avond valt. Overal ligt afval, het open riool spoelt door de aaneengeschakelde huisjes heen, die van golfplaten en rotzooi gebouwd zijn. Sommige kinderen hebben geen schoenen aan, de

meesten zijn dronken, of high. Als Paul aan komt lopen veert de groep op. Pratend in de lokale Luganda taal sust hij een ruzie tussen twee huilende jongens van rond de 15, allebei onder invloed. Iedereen luistert aandachtig. Met zijn capuchontrui, tussen de straatkinderen in de sloppenwijk, is hij een van hen. Paul Alitia is streetwise. Van zijn twaalfde tot vijftiende jaar zwierf hij over straat. De herinnering aan die periode draagt hij met zich; door een messteek in zijn rug die nooit goed heelde, loopt hij mank.

Met het geld van donaties van particulieren gaan ze naar school, leren ze sporten, mogen ze kleuren en knutselen, en hebben ze een dak boven het hoofd Kracht en wijsheid

“Ik probeer de kinderen kracht te geven. Ik vertel ze dat mensen ze alles kunnen afpakken, maar dat kracht en wijsheid van binnen zitten, dat is alleen van henzelf”. Vroeger, toen hij dertien was, gebruikte Paul ook drugs. “De groepsdruk op straat is enorm. Vaak regeren de oudjes over de jongeren. Als je niet meedoet ben je een watje. Wat doe je dan, als je wilt overleven?” Met het geld van de organisatie huurt Paul middenin de sloppenwijk een klein kamertje van vier bij twee meter, waar een stapelbed staat. Elke nacht slapen er zo’n tien kinderen. De rest slaapt onder een tafeltje, een stuk plastic zeil, in het vervallen krot, of gewoon op de grond onder de sterrenhemel. Als ze echt ziek zijn kunnen ze aansterken in het tehuis van Paul. Als Paul praat over zijn toekomstdromen gaan zijn ogen glinsteren. “Het liefst wil ik een stuk land kopen, buiten Kampala, waar we nog veel meer kinderen onderdak kunnen bieden. We verbouwen onze eigen groenten, zijn zelfvoorzienend, de kinderen kunnen naar school. Ik wens niemand toe wat ik heb meegemaakt, soms droom ik dat ik miljonair ben, en alle straatkinderen van Oeganda een thuis kan geven”.

Straatkinderen in de sloppenwijk

Straatkinderen

Straatkinderen in de sloppenwijk Kisenyi

Weinig kinderen kiezen ervoor om als straatkind door het leven te gaan. De termen die zij op straat naar hun hoofd geslingerd krijgen verschillen van land tot land, maar hebben gemeen dat ze weinig positief zijn; ‘Eafunzi’ roepen ze in Oeganda naar straatkinderen, dat zoiets als ‘vieze kinderen’ betekent. In Colombia worden ze ‘ongedierte’, oftewel ‘chinches’ genoemd. In Vietnam gaat het er iets filosofischer aan toe, en noemen ze de straatkinderen ‘stof van het leven’ (‘bụi Đời’). De Peruanen vergelijken straatkinderen met ‘kleine piranhas’ (‘pirañitas), in Kameroen zijn het ‘moustiques’, oftewel ‘muggen’. Congolezen typeren straatkinderen als ‘de verlorenen’ (‘balados’), terwijl mensen in Nicaragua het simpelweg ‘heulepegas’, of ‘lijmsnuivers’ noemen. Net als in Mexico, waar straatkinderen worden aangeduid met ‘chemos’. De Russen zijn nog redelijk mild in hun terminologie, en noemen straatkinderen ‘besprizorniki’, dat ‘zij die alleen zijn’ betekent.

IN 1957 KIEMDE DE GEDACHTE VAN BIO AL. EN DAAR PLUKT U NOG ALTIJD DE VRUCHTEN VAN. In 1957 ontmoet een Belgische kunstenaar een Japanse filosoof, de vader van de macrobiotiek. Uit hun unieke visie ontluikt Lima, pionier van de biovoeding in Europa. Vandaag is onze filosofie nog steeds dezelfde: een goede voeding met een goede smaak voor een goede levensstijl. Niet meer, niet minder. www.limafood.com

De natuur. Niet meer, niet minder.

LIMA_Riz_202x139_NL.indd 1

18/08/11 12:26

Wereldwijd

Kidzania: kinderarbeid waar je beter van wordt

“Welkom bij Kidzania! Weet u hoe het werkt? Bent u hier al eerder geweest?” Het meisje aan de kassa kijkt tante niet aan, maar praat tegen Carlo en Nicole, respectievelijk 8 en 9 jaar oud. Maar vandaag even niet. Vandaag gaan we met hen en hun tante Elizabeth naar Kidzania, het themapark voor kinderen in Mexico Stad. Hier zijn de koters enkele uren grote mensen. Door onze Latijns-Amerika correspondent Jan-Albert Hootsen

Kinderlijke onschuld

Hoe het ook zij, het is zeker een commercieel gebeuren. Naast beroepen als brandweerman en dierenarts kunnen de kleintjes werken in echt bestaande bedrijven als Walmart, Liverpool, Aeromexico en Banamex. Ibañez heeft daar geen bezwaar tegen. “Commercie en bedrijvigheid zijn onderdeel van het leven. Kinderen kunnen beter spelenderwijs kennismaken met de wereld van grote bedrijven en groot geld, dan dat ze later in een wereld terechtkomen die ze niet begrijpen en waar ze kwetsbaar zijn.” Is ze niet bang dat Nicole en Carlo zo te snel hun kinderlijke onschuld verliezen? “Nee, juist niet. Ze kunnen nu al beter met geld omgaan dan ik, haha! Nicole is een slimme meid, haalt hoge cijfers en is sneller volwassen. Zij voelt zich hier thuis. Carlo vindt het gewoon leuk om brandweerman te spelen met échte spullen.” Het is bijna 16.00 uur, dus het einde is in zicht. Nicole heeft een volle ´creditcard´. “Zetten we dit nu op de bank? Bij Banamex zeiden ze dat ik dan rente krijg...”Haar tante is even heel trots op haar.

Kinderen zijn de baas!

In Kidzania, in de chique wijk Santa Fe in de Mexicaanse hoofdstad, kunnen de kleintjes meemaken hoe het is om brandweerman te zijn, politieagent of journalist. Het themapark bootst de wereld van volwassenen na. Kinderen kunnen er hun droombaan uitproberen en als volwassene leven . En ze vinden het prachtig. “Ik wil brandweerman zijn!”, roept Carlo enthousiast. Nicole stapt in de rij voor de journalisten-inde-dop. Als we het complex binnenkomen, zijn we ze meteen kwijt. De komende vijf uur zijn zij de baas, terwijl hun tante en ik wat gaan drinken. Kidzania is meer dan zomaar een themapark waar kinderen volwassene kunnen spelen. Er is een eigen overheid, geleid door kinderen, en een economie met een eigen munteenheid: de Kidzo. De kinderen verdienen Kidzo´s door te werken, waarna ze er snoep of speelgoed mee kunnen kopen, of het geld op de bank zetten. Dat economisch stelsel is zowel speels als serieus: als het geld op is, is de lol ook over. Eerst moeten de kids weer werken voor hun geld. Xavier López Ancona, een 47-jarige Mexicaanse zakenman kreeg 12 jaar geleden het idee om een park te ontwikkelen waarin kinderen

zich even groot konden voelen. De voormalig investeringsmanager vaart er wel bij. Kidzania is inmiddels een wereldwijde franchise, met vestigingen in steden als Dubai, Moskou, Kuala Lumpur en Shanghai en straks ook in de Verenigde Staten. natuurlijke uitvaartmanden

Onschuldig vermaak?

Niet iedereen vindt dit onschuldig vermaak. De Financial Times suggereerde dat Kidzania een ´grimmige training´ zou zijn voor de ´volgende generatie consumenten´ en dat het ´wellicht de enige plek ter wereld is waar kinderarbeid wordt aangemoedigd. López stelde in dezelfde krant juist dat het park de echte wereld nabootst: “Kinderen leren hier dat geldautomaat geen tovermachine is waar op miraculeuze wijze geld uitkomt. Ze ervaren dat je geld moet verdienen. Niemand leert ze dat op school.” Ibañez, jaren werkzaam in het bankwezen, is het daar roerend mee eens. “In Mexico leer je niet met geld omgaan. Veel mensen steken zich nodeloos in de schulden, omdat ze niet weten hoe een credit card werkt. Het onderwijs in Mexico is slecht. We worden niet voorbereid op onze toekomst; in Kidzania krijgen kinderen een idee van hoe het er in de buitenwereld aan toe gaat.”

Bamboe

Pandanus

Wilgenteen

Bananenblad

Pine

GreenCoffins is: Duurzaam gekweekt Biologisch afbreekbaar Bewezen kwaliteit

Eerlijke handel Vriendelijker ogend

Vergelijkbaar geprijsd

Bewuste levensstijl ook na het overlijden Natuurlijke uitvaartmanden

PO Box 412 | 2220 AK Katwijk Z-H | T +31 6 22 43 80 80 E welkom@greencoffins.nl | www.greencoffins.nl

30 Uitgelicht

Welkom in de

Natuurwinkel!

De Natuurwinkel biedt u elke dag een bijzonder ruim assortiment eerlijke, biologische producten. De Natuurwinkel is ook een winkel waar tijd en aandacht is voor u als klant én voor het verhaal achter onze bijzondere producten.

Breed assortiment

Het lekkerste wat de natuur u te bieden heeft, u vindt het bij ons. Vers en houdbaar, food en non-food. Van biologische wijn tot babyvoeding, van appels tot amarant, van pasta tot pastinaak en van honing tot homeopathie. Keuze genoeg.

Pure producten vol smaak

De Natuurwinkel kiest bewust voor producten geteeld en geproduceerd met respect voor mens, dier en milieu. Dus zonder kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen, conserveringsmiddelen of chemisch-synthetische geur-, kleuren smaakstoffen. Pure producten, vol van smaak. Producten die met passie en kennis zijn geproduceerd door veelal kleine en bij voorkeur lokale producenten met oorspronkelijke kennis van voeding.

Column: Aaltje

Het gekwelde midden Ik hou van dieren én van vlees. Kan dat wel? De mens mag dan een moreel wezen zijn, in ons denken over dieren is vaak weinig consequentie te vinden. De antrozoöloog Hal Herzog verdeelt de mensheid in zijn boek ‘We aaien ze, we haten ze, we eten ze’ in drie groepen. Tussen de uitersten van gewetenloze vleeseters die het niet boeit hoe een dier heeft geleefd en de extreme idealisten is er een grote groep mensen zoals hij en ik: morele watjes die het goed bedoelen. Inconsequente twijfelaars met slappe knieën die tot halfbakken compromissen komen. Niet elke dag vlees, bijvoorbeeld. Of wel dode dieren eten, maar dan alleen als ze biologisch zijn vertroeteld. Mensen, die leven in het ‘gekwelde midden’. We worstelen daar wat af met ons schuldgevoel. Dat dat tobben niet is voorbehouden aan de volgroeide hersenen van morele volwassenen, blijkt wanneer ik mijn dochter vertel te overwegen een varken te kopen. Hartstikke gezellig en ze eten al je kliekjes op. Weg met de voedselverspilling! De ideale voedselkringloop: restjes erin en….

Het geweten aan onze eettafel mag dan slechts negen lentes tellen, op haar achterhoofd gevallen is ze niet. ‘O ja, en dan zeker slachten en zelf opeten’, klinkt het boos. Maar waarom niet? Zo’n roze knorrie een leven als God in Frankrijk bezorgen en dan met evenveel liefde en aandacht tot worst draaien; mooier kan niet toch? Ze kijkt me met grote ogen aan. ‘Dat is toch hartstikke zielig? Dan houden wij van zo’n beest en ga jij het dood maken.’ Onze carnivoor bij uitstek valt stil als ik plagerig vraag: ‘Jij wilt wel vlees eten, maar geen dieren doden?’ Het duurt een dag of wat, maar dan komt ze erop terug. Ze is er uit. Eigenlijk, zo heeft ze bedacht, kunnen we voortaan maar beter fabrieksvarkens eten. Je weet wel, die zo op elkaar gepakt met afgeknipte staarten leven. En niet van die biologische. Want die industrievarkens hebben toch een rotleven. ‘Als ik zo zou moeten leven, dan wilde ik juist dood.’ Als ik hierop haar kinderlogica om zeep help met de opmerking dat we dan wel de bio-industrie in stand houden, haalt ze moedeloos haar schouders op. Glimlachend denk ik: Welkom in het gekwelde midden!

Freelance journalist Annemarie Geleijnse schrijft als Aaltje columns voor de Krant van de Aarde. Meersmakelijke verhalen op www.delaatstepaling.nl

Proef het verschil

Verras uw smaakpapillen en proef het verschil! Neem eens een kijkje bij een Natuurwinkel bij u in de buurt. U bent van harte welkom! Kijk voor vestigingsadressen op www.natuurwinkel.nl

Verdien aan je oude kinderwagen. Door hem te recyclen.

Waarom eigenlijk ook niet? Je levert je oude kinderwagen in en ontvangt geld of een tegoedbon. De bekleding van de wagen belandt op de composthoop en het frame wordt gerecycled. Alle grondstoffen en onderdelen die voor je kinderwagen nodig waren worden zorgvuldig uit elkaar gehaald en opnieuw gebruikt. Heel duurzaam verantwoord. Dit is nu nog een beetje toekomstmuziek. Maar onlangs had China de primeur. Protoypes van een kinderwagen, autostoeltje, kinderstoel en ledikant zijn in Shanghai volgens dit ‘cradle-to-cradle’ principe geproduceerd. Volgend jaar volgt een reguliere productielijn. Hopelijk wordt cradle-to-cradle wereldwijd een hit. Meer weten? Bekijk de website van BabyStuf.

Op de agenda

IN DE VOLGENDE Thema: EETiquette

• Hoe hoort het eigenlijk? In de breedste zin van het woord

Gadget Top 5 • speciale aandacht voor de feestdagen

Groene Horizon: • Duurzaam en zonnig op vakantie naar Curaçao • Fair trade Hotels

Nieuwe modeserie: • Jonge ontwerpers. Slow Fashion van Studio Jux.

COLOFON

De Krant van de Aarde is een uitgave van de Stichting Dag van de Aarde. De Stichting wil samen met partners uit de natuurvoedingsbranche mensen aanzetten tot een gezonde en duurzame leefwijze. Verder werkt de Stichting samen met universiteiten, (semi)overheden en goede doelen. © 2011 Krant van de Aarde | ISSN 1872-5104 Stichting Dag van de Aarde Gerestein 1, 4158 GB DEIL info@dagvandeaarde.nl M: 06-53332980

Bestuur Albert Poutsma, voorzitter, uitgever Jos Huijser, penningmeester Frans van der Beek, secretaris Redactie Afran Groenewoud, hoofdredacteur afran.groenewoud@krantvandeaarde.nl M: 06-53345880 Frans van der Beek, Tom van der Beek, Lynsey Dubbeld, Moniek Verstegen, Renske de Zwart correspondent Afrika: Marlies Pilon correspondent Latijns-Amerika: Jan-Albert Hootsen Eindredactie: Petra van der Veer redactie@krantvandeaarde.nl Columnisten Tinkebell Annemarie Geleijnse Aan dit nummer werkten mee Ben Deiman, Diewke de Haen, Jaap Jelsma, Jojanneke Spoor, WatMooi, Fair Tourism Foto cover: Babette Elise Redactionele partners Stichting Demeter, Greenpeace, Dutch Spirit Distributiepartners Udea BV, EkoPlaza Groep BV, Natudis Nederland BV, Estafette Associatie CV, Stichting Wereldwinkels. Vormgeving & Opmaak insight-design.nl | Celina Koekenbier Advertentieverkoop Bureau Sjoerdsma, Peter Sjoerdsma W.A. Scholtenlaan 47, 6865 VV Doorwerth T: 026-3817658, info@bureau-sjoerdsma.nl Distributie: Via de natuurvoedingswinkels en wereldwinkels. Naar abonnees / leden van de stichting. Naar (semi) overheden en overige partners. Oplage 50.000. Abonnementen: Je kunt de Krant vd Aarde thuis ontvangen door lid te worden. Maak € 19,95 over op rekening nr. 61 77 36 146 van de Stichting Dag van de Aarde onder vermelding ‘abonnement’. Je ontvangt dan ook onze voordeelkaart thuis. Met de voordeelkaart krijg je 25% korting bij meer dan 1000 restaurants en vele andere kortingen zoals duurzame mode en groene stroom. www.krantvandeaarde.nl

OP DE AGENDA Voel je onderdeel van de wildernis

Vanaf maandag 10 oktober draait zes maanden lang exclusief in het Haagse koepeltheater Omniversum de grootbeeldfilm Born to Be Wild. Een meeslepend verhaal over twee bijzondere vrouwen die zich ontfermen zich over jonge olifanten en orang oetans met als doel ze klaar te stomen het leven in de vrije natuur. Born to Be Wild neemt de kijkers mee naar de olifanten in de savanne van Kenia en naar de orang oetans in het regenwoud van Borneo. De speciale IMAX beeld- en geluidstechniek van het Omniversum zorgt ervoor dat je – op een extra groot koepelscherm – het gevoel krijgt dat je je echt ín de vertoonde film bevindt. Een geweldige ervaring. Kijk op www.omniversum.nl voor meer informatie over de voorstellingstijden van Born to Be Wild.

Wat doe jij op 11-11-11?

Op 11 november is het weer Dag van de Duurzaamheid. Dat betekent dus allerlei activiteiten door heel Nederland op die dag, die de successen van duurzaam denken en – vooral – doén in het zonnetje zetten. Dit alles met het doel om duurzaamheid nog meer vanzelfsprekend te maken in het leven van mensen. Zo vindt op 11-11 de uitreiking van de Groene Giraf plaats, een stimuleringsprijs op het gebied van duurzaam ondernemen in de kinderopvang. Er zijn teveel activiteiten om hier allemaal op te noemen. Breng dus een bezoekje aan www.dagvandeduurzaamheid.nl voor een compleet overzicht. Of, nog beter: meld daar je eigen duurzame activiteit aan.

Het grootste Nederlandse Duurzaamheidscongres

Het Nationaal Sustainability Congres is het grootste jaarlijkse evenement in Nederland op het gebied van duurzaamheid. Het congres vindt dit jaar plaats op woensdag 30 november 2011 in Den Bosch. Eén van de onderwerpen die deze editie de revue zullen passeren is de ‘plastic soup’: het wereldwijde probleem van plastic afval in onze oceanen. Tevens zijn heel veel bedrijven die zich hard maken voor maatschappelijk verantwoord ondernemen aanwezig op deze dag. Een uitgelezen kans voor het opdoen van inspiratie en duurzame contacten. Aanmelden kan via www.sustainability-congres.nl

Straatkinderenweekend

Stichting SAMEN organiseert twee keer per jaar een straatkinderenweekend. De organisatie brengt Nederlandse jongeren in contact met straatkinderen in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Het eerstvolgende straatkinderenweekend staat op 25 tot en met 27 november op de agenda. SAMEN belooft ons ‘géén weekend met lezingen en informatierondes maar een weekend waarin je zelf kunt ervaren wat het betekent te moeten leven op straat, voor jezelf op te komen en geen plek te hebben om te slapen’. De kosten van het weekend in Assel (bij Apeldoorn) zijn 35 Euro. Meer informatie vinden en aanmelden kan via www.samen.org/activiteiten Meer informatie over deze activiteiten? Scan de QR-codes met je mobiele telefoon en ga direct naar de website.

Camu

Camu B hoeveevat de hoogste in freulheid Vitamine Crde. it bekend op aa

0g 0 1 / ol TE m 0µ ORAC 6100

Full-spect

. e Cstoffen n i m ta n rum Vi lante

Bevat honderden ext

ra p

60 vegicaps

120 vegicaps

2 maanden gebruik

4 maanden gebruik

19,95

34,95 Royal Green Camu Camu

Is de Vitamine C die u gebruikt wel daadwerkelijk natuurlijk?

Camu Camu bevat de hoogste hoeveelheid Vitamine C in fruit bekend op

Controleer of uw Vitamine C niet synthetische ascorbinezuur of zogenaamde

aarde en biedt Vitamine C in een ‘full spectrum’ vorm met honderden extra

Ester C is. Ondanks vele marketingclaims zijn deze vormen van Vitamine C

plantenstoffen als bioflavonoïden, vitaminen, enzymen, mineralen en amino-

niet plantaardig of natuurlijk, maar synthetisch. Royal Green biedt met Camu

zuren. In vergelijking met bijvoorbeeld een sinaasappel bevat Camu Camu tot

Camu een natuurlijk alternatief, de rijkste bron van 100% plantaardige Vita-

wel 30 maal zoveel Vitamine C, 10 maal zoveel IJzer, 3 maal zoveel Niacine, 2

mine C ter ondersteuning van de weerstand en energie.

maal zoveel Riboflavine en 50% meer Fosfor. Royal Green garandeert u 100% pure Camu Camu van de hoogste kwaliteit en in de hoogste concentratie

Royal Green gebruikt absoluut geen chemicaliën, conser-

beschikbaar (30:1). Dit in tegenstelling tot conventionele merken die de Camu

veringsmiddelen, synthetische zoet- of smaakstoffen.

Camu uit kostenoverwegingen vaak vermengen met cassave of maltodextrine.

Natuurlijk gluten vrij. Ervaar het verschil nu!

Meer informatie: Frenchtop Natural Care Products BV. • Tel: 0226-364400 • www.royal-green.eu

SUPERFOOD Enjoy life, stay healthy!