SAINT D011INGUE

VJ-trf may hon dao d6 trong vinh

Mexique tb~t la dfc biet. 1''6 an ngil' ngay cai c~ng ngt5 vao ca 1nien Nam Hoa Ky. Dau boa XU' Texas di ngang qua d6 ; cac nguyen li~u cho ky ngh~, c!c san phlm oang nghjf p cua Hoa Ky dtrQ'C chuyen ebb b~ng dttong nay. Tat cl kb6i thong thttoog qua kinh dlo

Panama dtu v~ chuyln qua vinh Mexique vA ke nlo chiem m9t trong ~n hon dao d6 c6 thl lit ngtr~C C\f C di~n DtU s\y ra chiin tranh -T rong ky d~i chi en thu- hai, EU'c qu& xa cbing c6 m9t Can CU' nao tren C3C hon dao, chi C6 vai cbiec tlu ngam trong vµih Mexique ma du lam cho thisy v~n cua D~ng Minh bi dien dau.

B6n hon dao d6 1~ : Cuba, HattiSaint Domingue, Porto-Rico, Jama1que• C6 thl o6i d6 la bcSn anh lf nh gac ch~n cira Hoa ky, bai anh Hnh den va hai anh Unh trlng, ngU'bi da den chiim da s<$ tii Haiti-Saint Domingue va Jama'ique con t~i Cuba vi Porto Rico thl ngtro-i da trlng nhieu ban.

Chinb cai vi tri chiin hrQ'c cua ~c hon dao d6 giup cbung ta hi~u dttQ'C tb~i d9 cua Hoa Ky, c<rng rin trong V\1 Nga d~t hoa tiln t~ Cuba tbang mt.rbi n~m 1962, va can thi~p mau 1~ trong Vt.1 Saint Domingue thang tU' nim 1965.

Trong ph~m vi bai nay chuug ta sl chi xet rieng vl 'Vt,1 thfr hai, t~ ntr&c cQng boa Dominique nhtrng nhic qi kbung canh dia dll' tttn cOog khong phai la viec tbtra.

Dom inique, m9t manh dAt xll'a nh,t trong m9t Ive dia mbi nh,t.

Ngay tro11g cbuyen di dau tien nam 14gi vi trtr&c khi c~p ba lt.tc dia, Chrjs .. tophe Colomb da d~t chSn lfn dao nay. Cac th~ dan ngu-j,i Ara,vak g9i la dao Ha'iti, tihU'ng Christophe Colomb nJng long v6'i dat to cua mloh vA mu6n ky

Di~m Chuycn di lich SU' da dijt cho dao mQt ten m&i La Isla Espanola (dao T iy Ban Nha) m~ ngtrai Anh dQC theo c.ich pha t am cua hQ 1~ Hispaniola.

Christophe Colo~nb da t~ chU'c dao nAy nhtt m9t truog t1m li!n l~c va tiip hf u cha cac chuyin di Sal• 2 ta di lai tren dao 44 th 1sy t !au (11 lo -._S§ng viec d6 va nhfrng !l),.tO'i n?ly 1~ nhfrng ngt10-i Att dau tien dinh OU' tren (lit

M)f. Dao tro nen ph~n thinh m~t ci\1,;h mau ch6ng va ngay n?tm 1538 dao da c6 trltang d~i bQC dau tien. T6i bS'y gia trtro-ng d~i hQC Saint Do1ningue vin hanh di~n vcri danh bitu •dii hQc ell nhSt cu.a chau MSJ ».

N~ 16~7. nguoi Tiy-Ban-Nha bit dlu d! f nhieu hon den nhu-ng nguan lQ'i CU3 Ive dia, nen khong th1et tha m«y v6'i hon dao :nira va dcm nb~Q'ng met phln ha b phla Tay cho ngtro-i Phap -

Phan nay danh l~i d ;c l~p na,n 1 806 vl l!y I@n co la Haiti. Hai p\ an ba dao ve phia £>jng chiu anb htrang cua ngtr?Yi

Tay-Ban-Nha cho t6-i nam 1865 thl tuyen bS dQC lip vA 11y t@n 11\ Dominique.

Elo Hispaniola phan chia lam doi tll' d6 v~ nU'6'C coag boa Don1inique m6'i thinh l~p dJt tbu do t~i Satnt Domin.., gue m~t tb~nh phg do Bartholomy

Colomb {em cua Ch'ristopbc Colo:nb) dvng nen 11am 1946 - Hiin nay n!m xt.rang tan ciia nhc\ tham hilm Cb isto. phe cung "in con an nghi ~i Saint

Domingue nhtr la khing kbit v6i ch6n dirUg cban dau tien treo dlJ'O-ng di thn

Chau My.

E>aog ly ra V\I Dominique nlm nay khOng bao gio- xly tai neu oam 1869 gu&: hQi Hoa ky khong c6 ~gan bu-6-og, mQt c~ch ky C\IC - N~m d6 Domini.. que xio sip nh~p vao vai Hoa ky v~

Tong Th6ng Ulysses Grant het SU'C tan thanh de ogbi n~y. Nbt1og qu<>c h9i

Hoa ky da kh~ "ha~g nhit mvc kh6ng chiu nhin Dominique dtt6'i bong cc, gt)ch sao a mlnh.

Tuy khu6'c tir vifc sAp nhip Hoa ky vin phai dem quin toi Dominique nam

1916 V~ Chiem d6ng XU' ttay rrong 8

Jllfm lien dl d~p yen nhfrng V\I r6i )c,fn dlm mau lam ~o d9ng ca mQt vucg.

Tu- 31 nam d9c tai ..

Hoa ky rut quan ve nm 19 1 4 sau khi da t~ Chll'C dU'Q'C mQt J\1'C ltrQ'ng canh sat ho~n bi du SU'C duy trl tr$t t\J'. Nam 1930 c6 cu~ t~og tuyen CU' bau T~ng Thgng C9ng hoa Dominingue vi m9t quin nhAn nhieu tham VQng1 dii ta Rafael L~onidas Trujillo, da gian lin phieu de thing CU' V} len dm quyen trong 31 nln1.

Su~t thcri gian do, ang ta da nim trQn doo song chlnh trj va kinh ti cua XU' Dominique v6'i I\J'C hr.<;Yng canh sat do Hoa ky de lfi va ~n ban mtt V\l ritng do chinh tay 6ng t~ chu-c, Trujillo jj§ th1it lf p dlfQ'C mQt neo d¢c t}i hi~m e6 trong lich S\J' My chiu v.\ nhfrng thu h$ cua ang di du-a nghi thu$t dln .\p, khung b6 t&i mQt fflU'C hft SU'C tinh vj ve phatn cOng nhtt v~ hrvng. Ve pblm hQ da sing tic nhieu k9 thutt tra tfo tan ky, bierl ch~ nbieu d\1Dg C1,1 thich vng cho tirng truang hQ'p, khiln cho ohirng bQ 6c giau t110.ng ttr9'ng nhft cilng th(y lu mCY trU'ac nhirng phat mioh cua h9. Ve llfQ'Dg, hQ da cho hlng ngan nha chlnh trj d~i 1$p ch(t rn trong nh1 lao hay «dtrQ'C chlt• bing tai n'° xe haj, hay u.r tir vO duyin c&. Cii thlnh t(ch Ian lao nhit cua Trujillo Ii da hf sAt giO' vlo thang mth}i nm,.. 1937, bat kl dan ang , dan ba hay con n!t.;,

Phai cong nh~n Ja Trujhlo cung da lat11 dlfQ'C nhieu V1~0 c6 {ch cho XU' SO'

Cua ong : dtto-ng xa dtrQ'C ma macg, b~nh Vi~n dtr9'C thiet l~p, b ~ th6ng din ntrtYC UOllg, Ctr X5 blnh dan dtrQ'O xay dt!ng kha nh,lu. So cgtro-i mu chit m6i ng~y mQt gjam bat v~ n~n kinh ti trb nen rlt ph~n tbjnh. Co mc;,t dieu la Trujill o khong quen ki~1n lgi cho chinh ~ng ta va cho gia dlnh tnQt each co ve con tich CtfC hO'O :_ MQt pban ba slS d(t Cay ciy dLtQ'C, va 65 phan tr~m dt.r~ng mia do XU' Don1inique san xuat

Ja thuec v~ gia dlnh 6ng. Ngtro-i ta U'<Y.C ltrgng ong ta c6 mQt san righi~p t6-i 800 trifu My kim va con trai ong ta mu~n lam d¢p lo ng rtfr tai ti'r chi~u b6cg Khn

Novak di khong ng)n ng~i gu-i tlog nlng mQt chiic xe Cadillac ( chinh c$u con trai nay c.icg day ft bira con ki~n nhau v&i nhirng d(ra con boang cua nha d~c tai de tranh nbau tnQt gia tai (fl a ngoii qu6c chirng 200 tri~u My kim, va lu_f.t su- cua nhfrng d(ra con vo thira nhin ch!ng a i ~a I~. chinh la ci..ru pho Tong Th6ng Ho a ky Richard Nixon}.

Cu9c Jeri vang son cua Tt'Ujillo ch«m dtrt de1n hon1 3I thang 5 na1n 1961 khi ong ta la i chitc xe Chevrolet tr!ng di t6'i ch6 1 ~n vcri ngu-o-i tinh. Bly ttr6'ng ti cua 6n g da cb ~n dtJ'O'Jlg , h~ sat ong b~g lieo thanh Va thi hai <>ng, sau nhieu cu9c phi ii u h.ru, nay dtrQ'C an tang tfi nghia dia Pere Lachaise a Pal'is.

• . • qua hai nam .xi\o dqng

Cai chet cua Trujillo <1a di l~i m9t

16 tr6ng 16-n vi su~t tr9ng 3r narn Domi- nique kr,..,g c6 .tnQl sinh ho~t chinh tri uao 1J,~ ~ Muon chuy~n miDh tu- m9t nlir-eQc ~~ri hi sapg mQt chinh thl dao Chu d~i .D ;,hj, Cai XU' CQng hoa nho be nay, - 3 ti ·fu dan va mOt di~n ti~h nho hO'n mien cao nguyen Vi~t Nam, da trai qua nbieu CUQ C b~O dQng, dao chinh, cb inh ly tro ng hon mQt nam ru·&i troi. Thot)t dlu ci.ing c6 mQt ong Thu tu-6'hg, Dgll'O'i cua che dQ co, ong Balaguer. R~i m9t Tham chinh vi~n ra dCYi d~ su-a so~o Tong tuy~n ci'r. Roi Than, chfnh viin bi b~ b~ va n1¢t H9i dong quJn dan, 4 dan S\l', 3 quan nhan, len elm chinh quyeo. Hoa ky khong c8hg nh~n H9i dong nay va rut vi~ trQ'

R~i lllQt CUQC phan dao chinb khac xay ra du-a Tham chinh vi~n tr &- lji v&i gieng m6i qu& gia va Hoa ky l~i vi~n trQ'.

CUQC Wng tuyln CU' dU'Q'C t~ chtrc vao ngay 20 tbaug Chip nlm I£l63 va ang Juan Bosch, lanh t1,1 «E)ang Cach Mfnh

Dominique », dtrQ'c 62 phla tram sg pbieu Va thang CU' gifra tieng phio n~, 10a vang va tieng reo ho cua d~n cbung.

Juan Bosch la m~t nh¼ van, tac gia cua nhie t tap truy~n ngti o (nhu· Camino

Real, Cu t nt as) va nhieu ti!u thuyet d~i (la Man osa, J.,a FHle de la guyara) ong ta da tu- g cl1~11g doi nha dQC tai Trujillo mQt each du· d~i va da phai s-5ng lu-u l~c trong n1¢ t phan tt.r t:he ky t~i cac nu-6-c tan c~n dl tranh Stf bit b&. C6 T~ng th (. ng Kennedy coi ong nhu- mQt ngU'O'i ba a thitt V3 d ?t h~t hi VQllg llO'i ong dl \ U'a cai each dt.rQ'C do-i s6ng cbinh tri va kinh te cua c9ng hoa Domi nique , v(ra tranh cho nt.r&c n~y khoi ch!u anh h ll'O'Og C9ng san ki~u Fidel Castro xfr C.1ba - Bosch ra m9t dio l~t all xa cho nhC'r.og tQi bit . f 1 ujillo, cho ph~p cac phan u- kbuvr: - -c: - Cuba hay Au cha . trO' ·r~ llU'<YC, coi la «mQt each hay nnit d . theo doi hQ', cap giay thong hanh 60 nhC'rng phln tir than cQng di Cuba. MQt dio lu~t kbac tich thu tit cl nhfrng tai sau thu die lnQt cich bat hQ'p phap dlr&i thai Trujillo va dio luJt nlly dem la.i nhieu n15i lo ug~i c.ho phe bao thu.

Mqt trong nhfrng 15nh t1,1 cua phc nay, tU'6'.og Wessin doi ong Bosch phai d~t c9ng san ra ngoli vong pb~p lu~t.

Ong Bosch tu- ch5i va doi tlt6'ng WctJsin phai tu- chU'C, Wessin da thiy tien hO'n h~t ll t~ ChtrC Ill~t CUQC dao cbinh V30 tbang 9 11ia1 1963 h(l ong Bosch xuong Va mO'i oog ta do·i kboi DU'<YC, (ti sang

Porto Rico. Wessin giai thlcb • uE>6i v&i t8i, khong c6 danh tit oao kh!c, Bosch la C9ng .sanli• . . . tai vv bi~n c6 ghn day

Sau kbi Bosch trc, v~ CUQC s5ng hru . vong, quyea hAnh a Do1ninique ntm trong tay mQt tam dan che daa St}' do Donald Reid Cabral, m9t chu hang xe bO'i 1~m Chu ticb. .

Phe ung h9 Cabral g~m cac tt.r.6'ng Uinh, cac phan tu- bao thu va cac dang vi!n cua 'Lien Hi~p Cong dan Cap Tiln>.

Phe doi l~p ~m hai khuynh htr6'11g ! 1n~t nh6m thien c$og troag d6 c6 nhir.ng cAn b9 cua Fidel Castro lay ten la <Phong tr~o 14 thaag 611 1n9t phong t.rao da nha1n la,t d~ Trujillo nil,n 1959 nbU'ng that bii i COil khuynh htr6-og k1a 00 boa hO'n, c:16 l~ 11 Bang C.ich ~ng Dominique> cua Juan Bosch, Hai kbuynb hlf6'ng u~y lie~t v"&i nhau vl ho~t d(mg d~ du. Juan Bosch trO' ~i chinh quyen.

Sau thang ll'U'O'C day, tiglro-i ta da thffy nhfr.ug ban tay b{ m~t, phat trong dan cbuug nhfrug ,nanh gi~y in b~ng roneo chl dln cich d\rng chu-6-ng ng:}i vit treo dtro-ng pb6, each cu-6-p sung l?lm boJn v!t che <1Cocktail Molotov>.

Chi~u thtr b1y 21, thlng 4 vira qua mQt nh6m ngu·o-i dei beret va mang rau nhu- quan cua Castro, chiln1 dai pbat thanh Saint Do1ningue trong 35 phut va cho dQC m~t ban thong cao theo d6 thl ch.inh phu C\13 Reid Cabral da bj quau ccAch mong» l~t d<t I-IQ yeu cau dfin chung xu5ng dtrang de doi Juan Bosch trO' ve ntr6'c. Vai Si quan theo h9 i:la lllO' kho sung d~n va phat khi gi6'i cho clan Chung.

Luo dlu Hoa ky cOng tin r~g tu6'ng Wew..Jn v&i l\rC hrQ'ng khong quan thu9c din CU' San Isidro du SU'C d~p tan b9n ph1~u lo.[ln, th<r nhtt U1 sau d6 bli quh cuug theo khong quau mA na sung vao nl1U·ng nO'i bi lo~n qoan chi~m dong. Vl v~y ma Hoa ky chi phai c6 v.\i tr'l{m th~y quan l1c1c chii11 t6 i Saint Domin gue di lo vif C rt tau Clt hon bai ngan kieu din M9 va tren m~t ng~n kieu dan cac ntr6-c kh~c». Nbtrng c8ng viic cua tU"ong Wessin khong di dang nhl.l' Hoa ky tu&ng. BQn phi~n lo~n d! cho tU'6-ng

Wessin k~o quSn v~o trong tb~nb pho luc ba'.y gia m6i phan ct>ng va tir cac n6c nha1 tlr' cac khe CU'a, tu• cAc 16 coog dau dau sung c6 du klcb quao ban vlo b9 d9i cua Wessin va tin cua 6ng ta khoang 1000 ngu-oi,

£>~i su- floa ky t~minique, ~ng

Tapley Bennett h<1t hoang ien v~ Hoa

Thinh d~n va trong hO'n ~Qt tuw 1~

Tt5ng Tb6ng Johnson da phai t&i 3~.000 binh si, m9t ba,m dQi nbo v&i m9t hang khoog mlu h~1n va 2-75 miy bay . L~a niy Hoa ky khong giai thfch vj~c 1~m cua tnlnh b~ng nhu clu tan CIJ' kieu dSn nu-a va n6i · trlng ngay ra la cu9c n~i lo,.in b Saint Don1ingue da do CQng san gi$t day va cln phai hanh d9ng ngay d! tranh cho CQng san len c~m quyen

Nhtr T~og thong John son da trlnh b~y v&j qu6c dan ta,i d~i VO tuyen truy~n hlnh ; «Cac qu6c gia My chau khong th~ vl k hong mu~n d~ cho m9t obfnh pbu c¢ng san m6i ra do-i b 'Tay ban cau nay ,,.

P han lrng ctia cac OU'O"C·

L $p Wang can tbiep cua Hoa ky da • g!y ra nhi~u s6ng gi6. Ngtrai ta khong ph~i cha dQ'i qua la u nhfrng phan trng cua phe C9ng san.

T~i La Havana, Fidel Castro 16-n tilng da kich Hoa ky va tuyen bo Cuba luou lu~ 1 at canh v&i nhin din Bao chi Nga so sanh T~ng th~ n1 Johnson v&i nhfrng dQc tai phat xit Hitler v.\ Mussolini troag khi F.edorenko d~j di~n Lien so r~i Lien hi~p qu5c yiu c~u HQi d8ng Bao an biiu quyet rnQ t nghj an doi Hoa ky phai rut quan hrc khlc ra khoi D on1inique.

Anh qu6c trai l~i ung h9 Hoa ky nhtr11g Phap ~i tim dtrgc mQt CO' h¢ i m&i d~ b~n cho I-ioa Ky v~i mOi tln tln1 dQc ma chi rieng De Gaulle c6 bi quyet che t~o : uN tr&c Phap hilu ri ng trong tlnh tr~g lQn x9n cua Dominiq ue Hoa·ky lo lirtg bao v~ St_t' an toan c ho kjeu dan cua minh. NbU'og cong viic do phai dtrQ'C b~n che trong m~C tie u, trong thoi g!an vl trong pbt.rO'og ti~ • Neu khong thl trt.r&c nh&ng 11,1'C ltt Q'n g hung h~u dtrQ'C do b9, chung ta da ng th~t Stf cbfrng kien m9t St! can th ii p btng v5 li.rc ma ngttai ta khQng th!y ro rang s11 c~n thiit11 •

Bft,.N KHEN 7 Bft,.N CH£ ? B~N TRQ~G ? Bft,.N KHINH 7 B~N XEM NHU"

B~C Tl~N TRI L~ Kf 7 B~N COi NHlJ MQf GA BONG LO NG KHO~G Tl!O'N G 7

Mui B~n OQC ho~c d9c loi hai tac pham n~y coa con ngllO'I ffy :

Tu-a ng la l Van - Hoa Vift-Nam

i n ' '" tfu r h a, co th em b a i ty-a (Ghi boo c huc th11 Unh th!n thu- nh11t, vlet t~ ml)a thu 1946 d~ t~ng the fit mfri kh6c o.a 081 nghia ,~ nay dvvc 19 tuoi)

Na Tlnh Thin

• ( l&n khuon mtrci n~m tru-&c, nay m6'1 re m,t nhirno n1vo-i cha- ngvo-i Iv thanh t oa n moo nc;r tlnh thin g, d6 ti> 20 nllm ney), d~ ml xet ,, vl ko da khal sanh ch,n g Ph i, L,c, het chO'i T~u, pha My l~i bcrn Nte ,

Bang chu y ban la .nhil'ng p~an itng cua cac nU'6'C Trul g hay ,.._, i>u:;--wr~ Chili, P~rou, Urug~ay va !t ~exique hl 1 n .\n b~nh d9og cua Hoa ky. Nbtrng T~ng th6ng Br~sil, ong Castelo Branco l~i cho r'ing Hoa ky da hanb d9ng dung mtrc dl ngln ngtta mQt CUQC Cl xlnl l~Dg Cua C~ng san».

Giu-a hai th~i dQ trai ngtrQ'c d6, ph~n 16-n clc qutSc gia Trung vi Nam My deu thong cam nbfrng ly do da thuc dly Hoa Ky oan thiep nhtrng cilng ao tr&c viec do bQ cua Thuy quan l\1C chien dtrQ'C rut agln t&i m(rc t6i thi~u.

Nglto-i ta cfing to mo n1u~n bi~t cbioh c11u Ting Th6og Juan Bosch xu- Dominique da nghl sao vl cuec dt> bQ nay. Tii

Porto-Rico ngay ngay dlu cua . biin c6, 8ng sU'a soon banh ly <'.fl h~i ht.rang nbtrng sau lai phai hoan ngly ve. Theo ong thl ci chi them 24 gio- nO-a 1~ pbe

Ong (!a to~n thing va tuy Hoa Ky vin t\t' hao la Hinh d~o cua tbi gi6'i t\l' do, nhU'ng ohinh Hoa Ky di b6p ngh~t 1n9t

CUQC each m~ng dan Chu'•

Bl Bosch cang hang hai khong ketn ; ba ta mic to~n quan ao den di vao Tr1c1 sa T~ ch{rc cac qulSc gia MY Chiu

(O.B A.) v~ tuyen bo di tang cli chic cua neo dan chu ru Dominique. NgU'oi ta hoi then1 ang Juan Bosch c6 bi~t la c6 bm tay CQng sao a Doxninique khong 1 0.ng tra l~i :

- Le dt nhien Ii 06 . Toi tU'o-og ring ngay tren dat Hoa Ky cOag c6 C9ag sln ,.

Nhu-ng ngll'o-i thaa tin cua ong tbl so sinh tlnb tr~ng _Dominique v6'i tlnh tr,ting :otr6'c .Phlpnam 1944. Chinh dang CQng san Pl:tap da giup giai ph6og Ba Le vi dtt.a De -3aulle ve elm quyen. Co ai bao De Gaulle l~ C{lng sin khong i Vl hQ con n6i them blng mQt gi9ng kblng dinh : , Chung t6i kh6og phai 1~ C9ng siia. Cu6-p dU'Q'C ch!nh quy~n xoog chung t6i se ap d\lng Hii11-Ph6p vA lo"i b9n C9ng san ra ngoai Jt.

Chi co 6ng trutn C.I.A. cua Hoa Ky, d8 d~c Wjllian1 Raborn la kh6ng tin lu~n di~u d6. Don1inique cbtra c6 n1<)t truyen th~ng dan chu tlhll' t1U'6'c Pbap va Juan Bosch chtra phai Hl mOt Hinh tv c& De Gaulle. Tro11g khi CUQC bien dQog O' Dominique dang bi C9ng san thao tung, dtra Bosch v~ qua s6-m thl nhi~u nhlt la chi th~nh 1$p dttQ'C tnQt chinh phu li@nh i~p trong <:!6 cll'u qu6c gia sgng chung v&i ch6 s6i Ci;,ng san c.'le roi chlng bao liu e lam moj ngon cho de qu& do.

Ai dung , ai sai ?

Phan-u-ng cua m6i nglt'cri thtrO'llg chi 1~ bieu- thi nhirng quyen lQ'i cua ngtro-i c!6. Giii'a nbu·og y--kien trai ngltQ'C nhu tren cbung ta ging tlm xem dau c6 the coi 1~ S\1' th\J'C.

Dilm ma m9i ngtrai d~og y la CQng san c6 ca mQt chU'O'llg trlnh xam l~g Trung-M}' vl Nam-My. Chtrcrng trlnh oay nbtm ba m\lc tiiu :

- giy S\I' cbia re vl khai tbac mQi b(t blah : di!u nl'ly kb6ng phai ll kh6 am gifra mOt tioh tr~ng xa h(>i nhieu bit cang MU' Truog, Nam My.

- C.Uo t~o cin b~ c6 kb.a n~ng trong khu v~rc c6ng cOng nhu tu- di n'im tiy cac dia vi chi buy.

- t?> ch{rc v~ tra!1g~kich chiio, hu~n luyin dan chung thann th~o each bieu tlnh, each trung l~p h6a r~oh sat va quan d9i d~ ctr&p chinh quy~n.

T~t cl cbtrang trlnh n~y da dtrQ'C ap dt,1ng cho Dominique va BQ Ng o~i Giao

Hoa Ky da trao ct·o bao chi danh sach 58 cao b9 C9ng san nong c5t ina ngtrCYi ta da nh~n dieo dtrQ'C trong nhirng CUQC bi!u tloh ngoai dtrong phe> Saint Domingue g'an day. Trong danh sach nay c6 nhfrng tay t~t nghifp b Cuba nhtr Jaime Duran, c6 nhirog tay dtrQ'C huin luyeo tii Ti~pKhi c, Nga·So nhtr Jose Issa, va c6 nhirng tay kh~c thu{>c lo Bi c-Kinh nhtr

Fidelio Roques

Hiem -hQa CQng san kh8og phai la mQt dieu ttrbng ttrQ'ng, nhtr v~y do dau n11 hanh d9ng cua Hoa Ky ngan ch~n

CQog san J~i gay ra nhi~u s6t1g gi6 nhtr tren ?

Ly do thu- nhlt Ha vl Hoa Ky da hanh d9ng dl ngfra benh ch<r kh~ng phai d! chfra b~nh. Ngtto-i 61n chtra trong thty nguy co cua b~oh mlnh mQt cich ro r{t d3 bi ngay ong thay thu5c de xu~og danh thu5c me va mang dao k~o ra giai phiu, cit ph~ng ngay mifng ruQt thCra Tay thay c!t ma miing thay keu : « ctl oguyen aho anh milng n;\y thl anh se di doi >i

Hoi b~nh nhan nao n1a chiu dtrQ'C each tbay san s6c ohtr v$y !

,Nhtrog thay thu~c Hoa Ky thl da c6 cli kinh nghiem a Cuba. T{li d!y CUQC ntli d&y nim 1959 l(1c d'au 11 do miy nha tr.i thu-c vl m $ t s6 phan t?r clp-tien chu trtro-ng, nhll'ng sau d6 C9ng san da hot tay tren khiet1 cho d~n bay gio Hoa Ky con nglo nga vl tro tay kbong kip, Trong 4 hon dao b vjnh Mexique1 4 ten linh gac b .c7:ing ng,, H9a Kt thl r ten Cuba da tr~ th~nl-f"C9ng s"';., ,f quay• giao dam vao ngang b\JDg mlnh . Hoa Ky lan nay coo chlo chit d~ cho m:;,t ten nfra 11 Dominique db ch1.1ng hay sao ? Thai thl n6 chiu hay khong cu r g n1~c, dn phai cit bo mi~ng ru9t thCra CQng san dang slt'ng t5y trong ca th~ n6, Hoa Ky cuviec ll111 tr116'c khi qu~ mUQD.

Ly do thtr hai khiin cbo vi~c lam cua Hoa Ky bi chi trfch 11 vl Hoa Ky da hanh dQng trai VO'i hi~Q ChtrO'ng CUa I l~ chu-c clc qu~c gia My Chau 0.E.A. » (1) Theo di!u 15 cua hien chu-ong nay thl 11 kh8ng m9t qu~c gia nao, hay mQt nh6m qu6c gia n!o c6 quyen can thi~p tr11c tiip hay gian tiep, vai bit CU' m9t ly do nlo vao nhirng cong viec d6i n9i hay d6i ngoii cua m9t qu6c gia khic •.

M~ nay thl Hoa Ky m9t hOi vien c6t cln cua O.E A . dang can thi~p tr'1c tiep v~o n~i tri cua Dominique. Gln day Tbtrgng nghi s i Robert Kennedy cung chi trlch T~ng Th5ng Johnson da khOng

(1) Ta chlJ'c c6c quoc gl a My Chau (Orga .. nis11tion des Etal s d' Amerique vi!t b3t O.E.A. dll()'C thAnh l&P do hi~n c.htro-ng SO(IO theo <T Bog ota nlm 1948 v~ hoot dOng lU' 1951, 90m 21 n116-c v~ 3~0 triOu dAn : Hoa Ky, MexiqueJ Honduras, Guateme1e, Nlcaragoe, P1nam1, Salva dor, C os ta Rica , Cuba, Haiti, Dominique Venezuela , Colombie , Equateur, Perou, Boljvie, Bresil, Uruguay, Chili, Paraguay, Argentine. Cac thuOc dias CUI Au Chftu ~i M~ qu6c nh11 Guyana thuOc Anh , Guyane thuOc Phap kh6ng d1tQ'C gla nhOP• To chtrc O .E.~. nay con 20 h~i vian vi n5m 1962 Cuba bi trvc xu,t. hoi y ki~11 tlS cb(rc O.E.A tru-6-c kbi hanh (190g va nhic hli trU'O'C day trong VI} .

.

...

Cuba, chitih anh ong ta, Tong Thong -

Kennedy ciing da tharn khao y k1en

O.B.A. r~i 1n6'i quy~t tlinh vifc phong toa Cuba.

Ong Johnson da vQi va b~ khuyit s\f tbilu s6t d6 blag each vin d(ing clltrc cac qu6c gia My Chau O.E A. gtti m(lt lvc lv·Q'tlg quan S\l' chuog t&i Dominique

« tai l~p tr$t t\r, gay ITIQt khong khi boa lloan giup cho cac CO' cOCu d1n chu hO;.lt dQng trcr l{li ll. Cac nt.rac J19i vi@n O.E.A. dii thao lu~n rcio riet trong 3 cg!y m&l di t6'i quy~t djnh d6, va theo n9i•quy thl phai ba phan tU' phieu thu$o m&i hQ'l' 1e, ne.n d~i bi~u Iioa Ky da thcr pb~o kbi kit qua CUQC kilm phiiu dU'Q'C tuyen b~ v&i da s~ sat not : 15 pbiiu thuin va 5 phieu ch5ng.

Bay gia thl Hoa Ky da co cai du cua

O.E.A. che cho l1anh dQng cua mlnh b

Dominique. Va Tl)ng Tb6ng Johnson da c6 thl tuyen b~ :

, MQt CUQC each ming a m9t ntroc - nao 1.\ vie c riing cua ntr&c d6. Nbtrng khi vy. dtiy loin d6 oh,rn thilt lip n1Qt nen dqc di C9ng san thl n6 tro- thanb

1nOt m5i lo cllung di>i hoi sv hAnh dOng cua ca mQt ban clu >. -

VA sau nhirng ng~y h6t hoang, Hoa Ky da blnh tinh va vfrng tam trb l~i. Hoa

K~ nh~n dl cho U. Thant glri m~t tuy vi@n quftn sv va Lien hifp gu6c phai m9t quan sat Vien toi Dominique trong kbi chi m~t tuan 1i trtt6'c, Hoa Ky con

BAC}{ KHO

chu trtrO'ng rheo (lung thu} et Monroe ...

« Vifc cu~ hau My d~ ngao-i M9 lo ', kl16ng th!S dl Lifn hiep qu6c can thi~p v~o. -

Trlr&c day 1-Ioa Ky da c6 n1<}t 16i ly Ju~n rat tho so· cl10 tat ca nhirng ngtrO'i Dominique nio phan doi mlnh deu ll C9ng san. Bay gicr nguy CO' Cgug san tr~n ogjp Dominique ~a qua, Hoa Ky da trO' iVe mQt Jy Ju~n tinh Vi hO'n V:l trt.r<rc tlr h tr~ng hai chanh phu. m9t cua tlf6'ng Barrera, rnQt c{1a ttrong Ca:uuano, Hoa KS1 toy trao d~i li~n l~c v&i Barrera nhieu ban cung da bit cfau cc.ng oh~n 11 Caa111ano khong den n6i C9ng sari nht.r ogtro-i ta ttro-ng.

E6 c6 th! IA nbu-ng dau hi~u dau tien cbo vi~c go- r5i tlnh trfng xu- C9og hoa Domioique. Dlu sao thi tlnb tr~ng nay cOng chU'a pl1!i 1~ se dtrQ'C giai quyet ngay illQt ngay hai.

Va co giai quy~t xong a Dominique thi chiro-ng trlnh xam nh~p Truog, Nam My cua ceng san cung chua pbai \·l the ma gian d~n. Ong Harrin1aa, d~i St'r hru d9ng cua f~ng Thong Johnson da ch!ag vtra b~o d9ng 11 hai mt,sc tiiu uu tiea cua CQng san trong nhti'ng ng~y s~p t&i la Vene~uela va Colombia hay sao 1 (2)

Viln anh d6 thit kh6ng c6 gi la pha'n kbo-i. Va nhirng ngtroi mong moi cho th~ gi6i s&m hoa blnh vln con c6 th! nhin n~i rni cha dQ"i.

VO BAO

/.,'fS - Sau J.-hifdlirzg loQf bai • Lfc'h-.~it l,w.C, 1'i~I » <1ia l, ~1. Ngu!f P1z. • l'luran!J lre.n Rdch,J{hoc, 1'h&i Bvi enc so lr'r 196 dt!11 200, ch,ing loi co lllzCltl d• (IC nhi ~ll /her on b,ii CLlll ,19. gia 1/lllOll gop !i, neu tlu1c: 1lll1c ucri tcic gui /)(ii l,ien kluio lren dtiy Str f1D/J 1i 11hlft thdnh · 11d!J kho119 ltirn rluing ta 11gac nhit1n z.11 lc'r [du, nhirug l1<1ll ti~ ll!]lliJll ,q,ic lori.i ll(JLIYi, nr,uon nric n1()I d <i n l~c vlin Id nhfrng de lcii cho cac cu(jc tronh luf!n s6i n'lii• n/,r1/ /ti uc,i S{t lllO' l'Qrtfl khonr, ngirnr, Ctill k;etl f/llrC nhdn fo{li, c{cng ngay (' ing c6 lh~tll nhir.ng klzam ph,i 111(!;, nh{in ~·el tn&i

Tuy nhien /rang khuon kha Ch(il hep ciia l{Jp chi !Ja ch.J{hoa Thai l) (ri , cluing t6i khottg the dli11!] Lui cd c,ic hcii, ccic lhrr gr"ri loi n1a sr chi /trCl c:hQII lll{J/ V<ii bui,viii dO{ln CO cfong {}OJ> f /llrC S{f l llO 11/tirn!J tian ell~md tac gia I I..ich-s,r lj lC- ''rCl » d,i ni'u le11 ; n,ong rlinr, 11hir11r, lni.i snu ddg SC c·unr, c,ip lhin1 tar li~u hiru ich cho ctic hQn d9c dang n1ntin tim hieu v~ ll!JUl'ill gnc dtln /~(' Cli 11 c/,(,r1g (<t.

Di-ti ch Lt c - Vi~t t rong

fl" h A• x a- 01 •

( Xln xem tU' 8,K.T & . so 201)

Th~c m,c thu- ba: Trang Dong va Den Dong ClJ.- Gh\o SU' Nguy~nPhtrang da d~nh nhieu trang di n6i vai tro cua tr6ng c.1ong trong xa hQi L~c Vift

XU'a va xa hQi Lieu, MU'O'ng ngay uay r?>i, Giao SU' c6 phan nan r~ng : 1 Nlurng clau vet ctia pl,ong tvc L~c Vi~t ghi

I~; tren trong dong, khong he q~p thay trong xa npi Viit Nam vl the, dan Lie

Vitt khac dln Vi~t Nam v~ phong t {IC vii ton gi~o 11 •

Toi xin tra 16-i ogay tr<1ng d~ng (hay dc,ng cb) t'la anb hU'o-ng sau d$m vao xa h9i Viit Nain vA da dtr9'C thln th~nh h6a. B~:ig ch{rng 1~ hai ogoi den 11 £><log C~ » n19t a Thanh Hoa met a IIanoi.

Sach « £>ii N3m nh~t Thong Chi», tip ThtrQ'ng, mvc tioh Thanh H6a, 6. "' 1. d"' ·" d- ., 1 n"" n 1 ve c.sc en m1eu, a v1et : x:.,en tha Than Trang E>ong 11 ~ngthan til', a tren nui :0an-Ne thuQC huyfn An - Djnh (c6 ten 2Qi la ntii Kh,-Lao). Ngay :xu-a vua Hung Vu-o-og d.i danh Chiem :Thanh d6ng quan a nui

Kha-Lao, d~m ITIO' thay lhan bao m9ng bao vua r~ng : < Xin c6 cai trgng d~ng va dui dong giup nha vua t1a!ng tran pheo nay. f>ln !uc ra trfn thl thaY

•

Bach Khoa T

tu- traa kh6ng, vHng vang c6 ti~ug trong dong, roi qua nhien Vua dtrQ'C toan thing. Vun be,1 sic phong. than !f, lrun E~ng-Cl, E>~1 - VU'o-ng.

t>o-i vua Thanh-Ton oh~ Ly, khi con lam Thai-ttr (1020) vang m~nh di danb

Chiem Thanh, dem ma thay m9t ngtrcri minh mic ~o nhung, tay cam bao k1e111 tau r!ing:

« T6i l?t than nui Dong-Ct; (tr6ng

B~ng) xin theo dl ijp cfulg cuog Thai

Tir. Tai kbi gi~p dtr9'C gi~c, lien l~p mi~u tha b Thach H6a. V~ sau khi

Thii Tu· !en ngoi, J~i meng thiy Thin mang b~i tha den b~o cho biet trucrc la c6 ba vi VlfO'tig mU'u S\f gfiy bi~a (Lo~a

Tam Vu•o-ng). Qua v~ sau, nllm 1028 c6 lo~ iy va nha vua da de pliong, nen gi~p kip thai. Nhan the, Hen phong 1~m chfrc !t Thi~n Ht\ MJnh Chu » thlng 1~11

1~m Thtr9'ng Dang. T:h~u vi I~p mi~u thO' t\ii laog Bll'bi, l-lanoi. TrLr&c mi~u f.>ong Ct; xay mQt cai den tho-, h~ng nam trtr6-c day, sai cic quan c.1~n Il v! d9c lai tuyen th~ nhtr sau :

« Th!n ttr chi d~o, h~ h~ ctro-ng thu-ung, vi, y tu- bit hilu, vi t11in b~t trung' tbw minh m~c gi!m, diin cuet ky mon.

(£>i0 lam COll cot fl luin ly CU'O'Jlg thll'crng : L~m con khong hi~u v6'i cha m~, l~nl bly t6i khong het long v&l na6'c vcri vua .xin than n1iuh soi :xet, tru di~t ca nha..• 11

Khoang d~u nha Le-Trung-Hu•ng

(1561) quan M1;1c nhCing .nhi~u cac huy~n

Vlnh Ninh, An :Dinh, thuy~11 quan nhA

Le dong o- t.refng... lu-u song Ma diro-ng dem vlng nghe tilng trong O' ngo.\i tr?hn d~n1, tu·a,g nha U Hen sai ngU'oi trioh s~t m6'i biet la tiing tr6ng do tt,r nui Kha-Lao (Thanh H6a) ph~t ra. Den sang h8m sau qufin Le thco danh qu5n M~c, trong kni giao chien, b6ng c6 nt.r6C trao dang len rat ln<].nh, quan nha IJe ben tbira the tlong buom thing tien, khi th~ hang J1ai b(>i ph~n, 1~m cho quan M~c phai tbua be ch~y.

Trai qua clc dai nh~ Ly, Trin, Le m6i kbi vao khoang dau nam xult quan, cac ttt6·ng Si ueu h(ii the <:I day .

Quan thai ph S tricu Le la Nguyin v~n-Khii nhan c6 bai thO' th!t ogon bat cu, cllu thtt b5n nhtr sau :

Khong trung xao c6 tau cuong ,nan (Tr6ng khua trai tl,Sm gi~c tan bay).

Trong den D~ng 1nbi c6 m(>t cai tr~ng dong, tl?Dg U'CJ'C l 00 Catt , dU'O'llg l<inh hem I thtrO'C 5 tac, cao ban 2 thU'cYC, trong .r6og, khong c6 day, b!o tai hO'i k11uytt, tren m~t c6 9 vong khuyen, ltrng tbit m~ r6n kin, boo ben c6 giay khic chll' th$p ngo~c, c6 v~n nlur l<>i chrr Khoa dau nhttng lau og~y khong th~ trang thay ro. TttO'ng truy~n khi Tf!y-Sau vio d~nh mien d6 cho ch& cai trong ay vao Phu Xufin. Sau d6 rtgt.rai l1uyfn H~u LQC l~i bit <1U'Q'C C1 nO'i bcn s8ng, r<>i bio ve tinh b1t ctern n"p tra v~ den.

Neu giao Slf Nguyin-PhtrO'Og cho du chuyen tr!o IA l( me tin 11 , xin Giao Slt doc them mQt st"r gia Xt.ra, Le-Qui-£>5n cDng duy Jy 1119t pl1an n.\o nhtt giao att

• (mOt bb duy IY ki~u J{bk~nh ~l ben kia duy ly kilu Descartes) tro tac phlm

Kien-van-Tiiu Lt.tc, Le-Qu!-DCiln da viet

• nbtt sau : « Ntt6'c nba, vua Thai Tong nh~ Ly dtfng mieu tho Than E>oog ... CoSan a dlag sau chua Thanh- ThQ.

Hang n~m cu- den ogay mong 4 thang 4 J~p m9t dAn b trtt6'c mieu nay/ r~i dan binh Hnh, d9c loi the d~ quan than cung the . .Den Vl!a Nhaa-Tdng thi hQp Quan

• Vi than tin trung vi quan thanh

•

• (L~m bay toi th~ h~t long: lam quan the trong s:_lch)

« The xoug quan tl ttr&ng kilm diem tirag ngtroi/ neu ai vlng ~t pbai phft nam quan tieo. • L~ nay thoi 5y cho la m9t ll l'at thiah v~y.

Hinh g6c nho : 1·rung D'ling c~ia /.,(re. Vi4f, giong 11/ur, ccii n~i 11au t-r.1n11ip ngtr<;,c. l'e sau (till kJi 18) qutin linh ViCl-llam lhco dfiy ldn1 ra 1119l llu'r dau ngcip lam nl>i, cle1n larn · tron,q canh.

Hinh Ian : AflJI trong <l~ng th&l Dong-S(ln (tht ky 3 tru&~ k!i ngu1Ii11) nhan trong tbien h~ th~ C1 Long Tri. Ngo~i vai SU' li~u kl tren, chung ta c Vua Nban-T6ng ~i dinh 1~ hang con tlm th~y b!ng ch(rog trong tho- van nam cOng tbeo ngay mong 4 thang 4· co tijp thO' « Tay ho bat can'1 » cua mQt Sang s6-m b6m ay du-c vua nglf ra cu-a thi nhan vo danh do-i Vinh-Hvu (1735ben di~ Dti Minh, quln than d~u bin 1739) Thai Le, ca t1,1og tam c3nh d~p binh phvc t6'i 1i hai ti r~i lui ra. Cac cua Tay Ho, trong d6 canh th& bSn H, quan di deu c6 xe ng~ra binh linh theo den E>~ng C~. Tam Canh ~y 1~: 1) B1.1i di ra l~i cu-a T!y thlnh r~i den hei the true Nghi Tatn ; 2) Ru-cg bang Yen a mieu E>ong-C~. Thao. Quan kiem Thai; 3) Ph~t say l~og Thvy ; 4) Dan chinh d9c loi the r1ng : the Dong C3; s) Ch9' dem Khan Xuan 1 f>ieu th!c mic cua c~1ung ta l~ khong hilu ~i sao SU' gia Nguy~n Plurong l~i ho rO'i nhil'ng SU' li~u tren Va nhat la t(li sao SU' gia khong XCt S\}' ton t~i, hay S\f bien th! cua tr6ng d~ng song soni v6'i viffec khni mo dong. Theo t8j biet thl Xlta kia dan L~c Viet di bi(t khai IDO d~ng cac cbu tr~i, cic lie tl1'6'ng 1~m tr~ng dong dl thi uy ; Ma,Vifn da thu rnQt s6 dong mang Vt

6) Ti~ng d~n 1-fanh Cung ; 7) Sam cli1n rQ'p bong ; 8) Dang b6ng Nghi Tan1.

Tau, cac dcri Vu.i ben Tau chi nblm chienl cac mo (1~ng Cua nltaC ta, C~C thLrO'Ilg gia Khich v~ V1et chuyen bu&n l~u d~ng. Tai li~u tuy hiem, nlnrDg ta con thay hai cbfr t dong tv o. T IJ 1~ tl?n lang T\1 Long c6 mo dong rat tot, ch tra biet kllai thac tir do-i n~o. Con t1en dong tu· trieu !:>inh d~n tr1eu Nguyin (Bao f.>ii), do-i vua n~o cilng due ueo dong.

Chuang dong curtg ra ttr thcri ay v6'i SI/ truyen b~ dQO Ph~t vao nu·&c ta Str cbo bi~t trai 111ay nlim n91 thuOc oha

Mioh, din khi Le 1 ha i T~ len ngoi,dong hiem l~m, roi sau uh:t thal blnh ~i 16p, viec khai mo dong l{li bht dau tll' el~y, ti~n kem, tien sit, tien tlong cilng thong dl)ng Va ben Ct\nh trong d<>ng, \lftD C6 cbu6ng cbi@ng blng d~og. C6 le cOng trong thO'i kban bilm d~ng ay ngu-ai ta lay da thay dong <1e bu-ng tr6ng. Thai ay c6 hai cau thcr troag 2 bli cl) thi khac nhau (lanb diu hai giai do~n cua CUQC ma toi t~n1 gQi dua la « Dong ct tang th\J'ang

Cau thO' tbti' nhit nhtt sau:

Uren uyen da c6 tlu}y bien qua.

(TluJng thiing, tr6ng da danh hen song)

Cau n~y ':t .m\it {rong bAi thit 11gon bat cu chu H.\o ct1a vua Le-ihanh-Toag

:ngiu l1tra~ lam. Nhan « thang ch~p ngiy

13, denl canb ttr, thuyen Ctta vua nh~ neo di dQC mQt dong song, sang ngay t41 vlto Cang Sa-t~c ( t ), tro-i n1tta gi6 l~oh, tbuyen vho bcr, hai ben bo- song, dong b~ng menll 1nong, m$t trong xa tit, dat r~ng ngt.ro-i it ,. • (Dich bai tva cua Le Thanh Tong trong Hoang Viit thi van Tuy!n cua Ton An1 Bui Huy Bich)

Tr~ng d! : da la mQt loii tbu~ng lu~ng da day va hen, duog blrng trlSng, bai vijy gQi Hi t 6ng da (thay th~ cbo tr6ng vl dong khan hi~m).

Gia tr.I licl1 sir cua cau tha n3y a cbd dung v6'i vi~c khan hiem d~ng (t dau thai Le (da n6i qua a tr~o). Nhtr viy tr~ng dong da dl11 dan nhU'ong ch6 cho tr6ng da (da trau, da thuong luong) va thuoog luoug cuog bit dlu bcrt thieng tir tho-i HAtt-Thuyen dai Tran. Phong tl)C cua L~c Vitt vln con, duy hinh th(rc c6 thay d~i vl thieu dC>ng due.

Cau tha th(r hai ta cau thl'r 6 troog JllQt b~i thO' 00111, thit ngon bat cu, cua Ph a-Huy-1ch (khoang cu6i thl ky 18),

Ben gac lau nghe ti~ng diu canh (c1u 6)

Blu Canh : dlu la met thti' {"lo dung troog khi hanh quau, hlnh gigng cai diu, due blng dong, ban ng~y quan linh dung nau CO'Dl. ban den1 dung lW tr6cg dl elm canh. f.>au VU'a la noi l~i Vtra ll tr6ng, n1a xem hinh tr6ng dong cua

(1) T@n mOt bal cat bol a huytn Kr Anh, Tinh H~ Tinh,

---Indonesien (L~c Vi~t) cang ' hlnh n<>i CO'm. V~y day cung m9t di tich cua v?{n 1niuh tt6ng d~ng ve cu6i the k? 18.

Tt)C truyen dai Trao, quan linh di danh gi~c Nguyen (th~ ky 13) khi nlo ngbt ,nang tr6ng chien (c6 le b~ng Dong ?) ngoi go r~i hat, do d6 ta c6 t\)C h~t tr6ng quan. T\lC con truyen r~ng, thai Tran-Ht.rng-E>~o, trU'6'C ctra cung di~n oli~ V ua, c6 treo m9t cai tr6ng dong, nlu SU' th'an Trung Hoa den, linh nha Tran daoh mQt hoi d~ bao hiin vi dl thi uy.

Nhtrng tboi 1 Niu « tvc truy~n », « ca daO t, U tbO' pbU •, thU' 1 St!' Heu cbtta thinh vln iy • chtta dU'Q'C chip nh~n la SU' lieu, it ra, ta pbai nh~n dln E)~ng C~ c6 th11c s11 Hao{>i va a Thanh H6a

ThAc mic thlr b6n : Chim tren c~nh dong. Trang thien khao Sll', giao SU' NguyLi-PhtrO'Jlg con hoi tbt111 r~ng (a '1o~n cuoi) : Dan L~c Viit thov$t tt> (Totem) la chim, 1111 t~i sao chim ay « khong de /~; mpl ,/au vet nao nai dan Vift Nam. Roi d~ bifn he cho y ki~n Ky, giao SU' din y kien ciia SU' gia V~n-Tan (Hanoi) : < Ngbien cu·u cac

C~ V~t cua ta, nghien CU'U cac den miiu m~o cua ta, nghien c(ru cac hluh th.ii tin nguo-ng da mtt hay hifn con a n8og th6n Vi~t Nam, ngbien cu-u cac su- sach CUa ta, ngbien CU'U C~C truy~n than tho~; cac truy~n co t,ch cua ta v.v . .•, cbung ta kbong tim dU'Q'C VCt t{ch gl kba di cbt'rng minh rlng t8-tern cua ngtrai

Vi~t xu-a /a giong chirn H~u D;'eu, l,ojc mpt giong chim nao khac .•. >

Neu giao SU' da din y kieo cua phAi su- gia Mac Xit thl toi cOng xin phep du-a ra mQt y kien cua 1'lh6m ay, nhtrng • trai d'gll'Q'C v&i ong VJn-Taa v>, v6i quan di}m cua Giao SU' Nguy~n Pht.rO'ng : trong cu~n Lich su- Tliu E>& Hanoi, in nam 1960, a trang ~4, nh6m THL, Hoa B1ng da viet : 11 Vite chi xe ki~u cuog da co quy mo. N:{u1 IO~S, che xe 16-n d~ Vua di, gQi la xe Thai Blnb.

Xe dung voi keo b~ h~nh d'e tren mlnh voi lam theo ki'eu Chiem-Thanh trang SU'C b3ng vaog. 1<:i~u cho cac qu.in dung cung c6 nbieu ki!u nhieu lo~. Nim 1254, quy dinh h~ng quan nao thi di ki~u hinh dau chim Plur9'ng san son, h~ng nao thl di lufu h,nh chim Anh vu sun then». Nhtr v~y hai ben th~nh ki~u cung c6 ve chim nhtr tho-1 L"c. Vi~t ve a hai ben th~nh thuyen hay trcn m~t trong dong, ve chim to tetn. (j tnQt doau kh:ic se 116i them vai tro cua chim trong vi~c nQi gi!m d~ giup vua nh~ Tr:in sinh hoang tit ke nghitPi llon nfra. trong cac truy~n than tho<'i, co tich cua ta cOng co vai tro cua cbim : Chim mang h"t dlra bau cu-u s6ng Ao- Tietn bi day vA bi doi trong dao; troog truy~n than tho~i C Tu b~ cac gi~og vit • con vit, chitn chien chi~n, chim chla voi, chim mo nhac... keu van tro-i tu bt cho cl:u n g. Ai cha biet truy~n « (:hjm thtr&c b1t cau o cbo A Chu-c va Ngt.ru Lang qua song Ngan Hl g~p nhau» ; ai cha nh& ohfrng chuy~n c~ tich con v~c, con blm bjp. nh1 t la cac bai thi ca cua Nguy!n-Cong-Tru-, cua Tran T i Xttang va ca dao ve con co • l~n lQi ho- song >). Ve viec thcr cung, ong V~n Tin khong nhtn thiy ( via theo dln chtrng cua giio su- Nguyin Phu-aug) v~t tich gl ve • Chim bay mQt chim nao kbac •. Xin tht.ra la c6 vet tich. Trong Ga nay, ga ngu d,rc ke ;,, ...,,. . , c~c v~t te le, ng~y nay van con cung tam Canh nong Nghieu Thuan, s6m l,J,u> a c:ay bu·a sinh, d~ C b.iit trong d6 c6 COn kc, thUQC loa:i chim. Khi nao Dgtroi ta da chQn con ga dl 1~m gi6, cung than tb.\oh, ll ta h~ng, xem gi6, ngt.roi ta tb6i kb8ng gQi ticog t\lC • ga • ma gQi bing mQt ti~og kinh clo ban : ke. Neu la g~ trlSng ngU'O'i ta gQi 1~ bung ke {I). Tr.t.rO'C khi dung IAm 1~ v~t, ngll'oi ta ch o con ke in a va trong nom s~ch se ·khi maog ra cit tiet, ngtroi cam dao kh~n : « tao h6a kilp cho m~y lam thich ca dltng lam ki~p gl dl tao c!t co "· Ke luQC ch{o, bay ca gan,long chaa lea main soi d! te. u xoog, ngu-o-i ta se xem doi gib de clo~n hung, cat trong ttrO'ng lai. Theo m9t bai tho- nom h,1c b~t nhan de II Ga giai dan >, t1,1c n~y c6 tir XU'3 truyen den ng~y nay. ThO' c6 giQng v~n thay cung so~n vao dau Ll, bit dau b~og miy cau sau day.

71,ir dan cho den nl,a quan, l.ay ga lam ,~ thien nhan tfuriYng diing Xuan '1e ban V!J t'1u dong, L~y ga tien n(Jp, IJ dung mci nui.

Than tir mieu m{JO m()i ngoi, Dung ga lam,~ CU'(J ngrrui dU"ang gian.

(VO DANH)

(Thto Quoc Am Thi Ca tijp I\IC, ban cua Truong

Viln Dang Bae C~).

Ky tai : Thdc rnifc tlur n1m 1 Tv thuyen sieu dp den vi~c ,l~nh dong thiep di tlm nang Kieu. ....

BUI.HU U,SUNG

( 1) T, onQ ng~n ngfr c~ CUI ta, co hai lieni;i cal (rn&I) ~ng (trcing : d.,c). V, dv I c&u tuc 'lgi)i con do• C<ll mang, con mon9 (doi) $c-ng (bi!i) mang, do do ta c,:,n ghi ch& cai ct~i v11o-ng YA tbl nqrr naU'cYt ta do dich chit co , s6 9 , ~ng cho- Huog , trong hai chJ- Hung Vttcr r g Mb'i nvu 11h11 v3y thOi I

+ c Le-Tet-O ,eu co m(H giong \i~n hM htr6-c rSt duy~n dong, lV' nhi6n , 6ng lei co bl{H lAi nh~n xet nht.1' n,g 1leu r~t nho n~~t nhll'nQ kh6ng k6m sBu n5o khlln cho tac ph?im cue ang trcr rtOn day hu-ng thu •.. KHO-I HANH da b,eu ll) mQt each chk ch~n v~ SI/ vfrng vAns, gi~ d6n CUl.1 toe g•a > NH~ r TIEN (Jln-Sach)

+ c L.T .f>. da 90y c!-to ta nl¢t cam xuc sflu monh .,,,; dtic thLrang x61 vll I ' ng nha, doo l,~ng boc l rong tac p~ 1i TI cue enh ••• Thi g,6-i hoc dl.fCTOQ dll'lri ngoi but L.T.t>. IAm chuno ta Ii n t1.ronp den nhting traog s6ch hey nh&t cull Alphonse Daudet (trong le5 Cont es de Lundi) vA cue Edmond de Amids (trong Grands Coours) .. T6c pham cua l,T.O. kh6ng nhu-ng chi c6 gie lrj vlin cllltO'OQ R'l' con 16 mot tM lieu )8 hOi," t (Tfp ch• •XA~HQI Vllf.. NAM> xuat~bin tti Paris)

+ c KHO-I HANH, l~p fruyt\n d~u tay cua LT.O. dii dem 1,1 nhi~u tin lltang cho ng,rui 1Am v~n nghO b day. > (Nh$t bao X4 Y-D1/NG)

+ c Dly IA m¢t cuon ssch ding d9c v• n&n d9c. (ftP ch, VAN~

+

C Nhu-r g trang cu6i cung cue truy~n «SINH DOI» dot din nghe lhuGt kha C80 v~ di ph5i ht;:rp du-q-c nhcrng y llnh rit thvc vll rut nhAn doo trong m¢l but phap hoio tniln chu d~ng. II TRI\NH s6NG» cilng phic h9a dltQ'C nhling canh nghoo nAn h~t SU'C llnh dono b°&ng mot ky lhuOt gon nho nhcrng kh&ng kem phln monh me ... , VU H~H + c Anh c6 SO' lr110-ng v~ truy,en ngln... Anh da thllnh cling tr@n lanh VV'C truy~n ng3n. ' (Tfp chf THO-I-NAY)

Sau KHOI HANH, t&p lru)en g'}t hei dl1q-C 11hilu thi~n cam cue cac t\hll ph& blnh vi dOc gio., da co phat htnh : KE TINH NGUY~N

(f~p truy~n ng&n thtr hai cua l~·TAf~01~U - Nhi xult ban Thai M&I.

TRANG-THI:t: N

C6 dQ toi C1 sat ben CiOh cin nha mQt bac xlch la, ngtrCYi Quang. Ben nhn lang dieng c.16 thtro-ng c6 khach : nhirng ngtro-i bl con, quen biet, ct ngoai lang, ngoai qu~n, vao Saigon kiem vi~c lam an. Ph~n nhieu hQ con tre ca. Trong luc cho- dQ'i tirn d tr Q'C ch6 lam, hQ o nho- nO'i nha ngtrcri phu xich 18 d~ng btrO'.og.

Cac gia dlnh ke c~n <1eu keu rang khach cua ong xich -lo lam on nhi~u qua : Nhfrng co c~u con tr;ii con gai t re to~i ay CU'O'l gi&a to tieng, v$t tay V~t chan Voi nhau, fU'Q't du~i nhau, t~p CU'O'l Xe gaa may, no 111ay keu vang x6m V v...

Toi di y, va nh~n th1y lim khi tieng ~n gay ra khong phai vi hQ tre, hQ • gi&n. Nhieu fan, bu~i trtra, dang thiu thiu ngu trong phong, toi b6ng nghe tieng m9t ogtrb'i con gai nha ben t:~nh hoi co b~ tntfQ'n c!y kim d~ nhip cai nach aO S~ chi, mU'Q'O chiec kl,~n de chui mQt mu~og caoh vira d~ t,t len ngU'O'i, ho~c b6ng nghe mQt tieng CU'O'i ha ha, rat cbi mer... Nhirng ti~ng nhtt the t\l' dU'ng n~i len xoog x~ng, lQt qua nha pgttai khac, 06 c6 ve bat ngo-, I~c long, VO duyen, buon Ctrai. Ke phat ra cilng t\l' bilt v~y, cbo nea nhirng tieng n6i, tieng CU'O'i 10' tr6'n nhlt the thU'<Yng bj ngirog l~i nU'a ChU'ng, ke phat r~ ciiog liy lam kh6 chiu, kh6ng ri@ng gl ngttb-i nghe. H9 cOng 1~ nijn nhao, N~n nhan cua n19t khu ng clnh mcri.

9im Xuan Tran g Sang

cua V0-PHl ~N do T'1ui,M6i vu-a t~i ban 48d.

•

Nhu·ng ke & thon que m6'i ra th?inh pbtl, hQ ch~ tip t--~fch trng. O' thOn que mo·i nha deu c6 VU'On, c6 rao, nhA DQ nb~ kia ch nhau xa, ai n~y tha ha ?{n to n61 l&n, khong SQ' gia dlnh b!n c~oh nghe thay. Trai l;ii, vi c6 kboang fQDg, IllQl ngtrO'i trOng nha tbtrang tan mac : ke 03U ntr6'ng dll'ai bep, DgtrO'i agoi dan dat <:I dau he, ke moc DU'OC ngoru gi'1Jg, ngU'O'i XOi rau ngoli VtrO'n, ri'ra Ch~n ngo~i aO, tre COD cb~y ChO'i trltOC ngc5 V,V •. ,, Cho nen ai nay can n6i vcrj nbau to titng. M9t khi v~ do thi, bi don vio nhfrng c?in nhi nho h~p, gom m~t doi phong Con COD, gia dlnh nay Cl S~t Yach gia dinh kia., thit la mQt D6i khb cho h9. 1 ' ho~t tien, hQ chi lqp thu h~p coa mlnb nbfrng gl thu~c ve vit chit : :xip VI-Ji chong Jen nhau, d~t Vll li tren lVO'.ng, dut rtrO'ng xu6ng du-6-j g~m ghrcrng v.v ... H9 kh8ng dl '9 dng sy- sinh ho~t cua 1n6i ngucrj con chain mQt khoang r9ng v1 nhirng cli kh8ng thu0c ve vit ch1t. v~ do thi tieng n6i tifug ctrai pbat ra, an1 dQ cua n6 bi hin chi. Tlm m'St nbin bi nglio ch~n vl vdch ttrcmg nhl cfra san sat. Sl! giao ti~p vai Ian gia bang, c~o bi tiet giam, ngu-crt ngu-o-i chl dung sau cfra nhll mlnh quan sat nhau, khong c6 cai th6i qua l~i tbam hoi nhau. Thi gia bi gi6'i h~D v. v•••

Nhuog dan da r~i hQ sc quen di, hQ ~P thu ven cu6c s5ng cbo hQ'p v6'i cli khu6n kh~ m6'i danh cho h9. Khuon kb~ nho h,;p hO'n ve mQi m~t, so v6'i hoi con a thon qu~. HQ se ti/ thich ngbi. H9 se thuao th\lC,

Ng~y ngay, tir s6'm dln chieu, h9 se lu8n luon l~t d$t tSt ta cho kip gia, h9 se tim la Jim l~t nhln truac nhln sau mOi 1(1c bang qua dt.rong, cu- m!y tr~m tbtr&c b9 I~i se du-ng chm ngoan ngoaa cha den xaoh v. v. • M9t nlm, hai nam , roi ttrcrng nhU' nhir11g c~i ay kh6ng c6 gi lam hQ b\rC b9i no-a. Tu-ang nbtr hQ da c6 th~ boan toan quen di dU'Q'C kbuog Caoh sinh ho~t CU CY than que.

Thim~ kbong. Na1n ba nam sau, bay met doi mtrai n~m sau, khi nhfr.ag ngtrO'i di tlm viec a do Lhj ~y lain ~n thanh cocg, trO' oen giau c6, h9 :dy dt bj~t th\t', trong VU'O'Jl ch!ic chin hQ se tr~ng dy COi Utn tum, trlnh bay ffiQt Canh r~ag g.ia tiO, luc thong tha hQ l~i se dong xe len phi cang Tan Son Nh5'.t, ra xa IQ, ngai xu6ng co, dl ta1n m!t cua mlnb dU'Q'C ph6ng ra mQt khoang rtJQng ; hQ se di :Ellltt ng'&m thac, ngim ho, di Vang Taut di Nha Trang nhln bi!n. Xung quanh hQ, hang ngan hang van ngtroi kbac, c6 phtrang tii,n, deu lam nhU' th~. St_r them khat m¢t khoang r9ng trU'O'C n1St, m<}t b6ng cliy, m9t tieng cbim v... v.. , n6 kh8ng gip rut, n6 kh6ng hi!n hien ro rang nhU' them kbat cheo cam dieu thu~c ; nhtrng n6 cO.ng ph~ bien. Khi clo ngtrai ta nhin dU'Q'C ma khong tbiy m9t c6 ging ra ret. Nbtrllg kbi co dip, n6 lien doi dtrQ'C thOa man ogay• flj!u tra v~ thi trt.to-ng dia hat nam ngoai a Ph:ip, Pierre Fisson thly rang • nb&og dia ghi lm tr11c tiep tieog cac loai chim thuOc vlo lo~i ban ch~y nblt : DgU'O'i ta ham m~ tilng cltlm kh&lg thua bat c(r gi9ng hat cua danh ca, tAi ti'r n~o I ( 1) Nh~ chu;ra- m~cit nghia : bCYi vi trong cuQc s6ng ci'.ta xa hQi tan tiin ng~y nay xung quaoh ta chi toaa c6 nbirng am tbanh th~p, tram, cho nfn 10 taj • khao khat thU' im tbanh troog treo, cao. • •

L6 tai khao khit tht'.r nay, CO.l mtit khao khat UlU' kia, 16 mOi doi boi tbU' nQ v v . .., ai di cit nghia cho het ? Va l~i, roi ta se thiy c6 nhirng doi hoi kh8ng phai cua mQt giac quiln nao h~t. Toan than ta, toAn ca xic va hon ta doi hoi, ma ho 1na nhin n~i doi hoi 1n9t khung canh. N6 chiu nep m9t be dl s6og nhttng du thO'i gian chiu dt;ng keo dai den bao lau, n6 vin khoog nh~n ring khung caoh n16'i thich hgp v6•i n6. Th~t 1~ luog n~u n6i ring hlnh bong con gi, con ch6, tham co, cay si, cay xoai, r~ag tiing chim, tieng suoi v. v... cCing 1~ nhfrog yeu t6 h~nh phuc troog dc.Yi s~ng cua chung ta. Nhtrng c6 ohfrng Slf ki~n benh V\l'C, de cao vai tto cua cbung n1~nh me. Chung c6 tac d9ng thoa diu, dem l~i 5\f thaoh than, quan blnh trong tain hon ta, den Il1Qt mtrc dQ hieu l'fC CO th! dung chtra b~nh du-gc l Ngtrc.Yi ta da dung tieng chim keu trong s6 nhfrng phu-ang tiia chfra b~ab than kinh cho cac phi Cong lai pbao lt.rc CO' (~) •

Ch(lng ta vu-a bao II thcn1 kh:it khong g~p rut ,, 11 doi hoi ma ho I. Chinh vi v~y rna nguy hien1. •

Ai n~y tu-bng C\J' ni11 chiu dln dau cung dtrQ'C. tu-bng khong cln phai thoa 1nan. Va l~i doi hoi cai gl kia ch&? Tha.t kb6 lam mQt ban ke khai rlnh micb, to rang . MQt 6og Cl,! u bQ trtrbng bQ kien thiet cua Ph~p, ong Sudreau, che la hau het nhfrng toa nha to 16 n, cong cung nhtr tu-, c, Lille, et Marseille, b Nice, !:, Toulouse . . • deu sai hong ca, « bbi vl, trong mll'O'i tru-bng bgp c6 den chin, ngmd ta chi chl1n1 chu v~o nhirng tinh to~n ky thu~t m~ khong dc1n xia den cic pban trng nhan tioh , . Le ra phai can Ctr vao nhfrng doi hoi (! bi la, am thln1, tiem t~ng, ma rit m-,nh m e cua cac nhu cau thu9c v~ ban n~ng chung ta •. Bi an, am tham, tiem • taog l The thl ai biit dau tna thoa maa ?

Trong dip dtrQ'C ~o H ~n IS,n vi~n ki~n true hoi thing t t n~m 1964, ang Roger Heim dQc m9t bai di!o vlln ve van de oba cu-a d8 thl, Trong nhfrng oguyen nhan tai h~i, Roger Heim k~ :. Ching h~n cAi tinh tr~ng mau thuin gifra cic toa cht'1ng Clt 1neah IDOllg do SQ v&i cli khoang ch$p h~p tu tuog d~nh ·cbo m~i gil dJnh (cai khoang h~p luou luon bi cac tieng dQng kh6 chiu vi s~r sioh hoit tip the tran lan, xam nh~p) i tioh tr~ng <.16 khien ngttai ta Cam tb!y bi uy biip trong CUQC song rieng ttr va t~o nen canh co dan, l~c loai cua m6i ngU'bi gifra dw dong, m9t thu- co dan day bt!C d:;,c, lam quln tri. Lii ch1ag hin nba cira bay aia g9n • gang, dO'tl gian, ogtrO'i Ve kieu CO giag SU' d\10g tai tlnh tttng tlc Vuong dit, Cho

( l) Un • best-.;vfler» du disque: le chant des oiseaux, tr6n Le Ft1aro llttlralre so ra ng•y 25-11-1964.

(2) Theo Pierre Fisson trong b~i bao da d!n.

• nen kh6ng lam gi con c6 nhirng x6 xinh, nhirng hang hoc dl iigirai nh~ t6ng vao do du thu- vit dvng co Icy, du th<r ky nifm lam cam v.v .•. ; nhU' thi ngtrai ta cam thay doi, s5ng cua minh bi phczi tran ra, khong c6 mQt cbut bi ~, kb6ng mQt cho tt6n nap, khong c6 m(>t ch6 kin dao dl che giau nhitng !4t chtrni l~t v~t I NbA b khong c6 xo xinb 1 lang dieng hCY hfrng kb8ng c6 ai than tlnh d! ng~j le tan nham nhfrng chuy~n tlm ph~o... ly the 1~ phat sioh ra nhfrng ho frc, d~n nen, ~y the la siab b~nh sinh ~t 1 Benb t~t thi,c SI/, Roger Heim gQi tung tin ro·rmg: dau tim, vj uog, huyet ap cao, mit ngu v.v... vi nhat la suy nhtrQ'C than kinh, tbtro-ng thtro-ng dtra n~n nban dln ch6 tt}' tu-. Bai vJy c6 tbl n6i cJj l~i x)y cat nha cu-a ngay nay la giet ngtro-i (3). f>en (lay ta da ~y mQt phan nao ve nhu-ag doi hoi Cl am thlm ma m~b me • coa ban niog. Ban nang thtro-ng m~ng tieog la Itim SO' th{cb nh.am nhi, qua kh~ng oan. The ma coi thU'angt khong chu y d,a, kb6ng thoa man thl khong xong. Th~t la nhfrog cai nham nhi chet nglro-i. Nhtrng biet lam sao.

Nhi:rng S\J' vitc vita ke c.ho thay r~ng con ngtroi mong manh yiu duoi biet chirng nao.

May the ky van minh ky nghf. voi CUQC ~oog t~p trung tJi cac do thi kbOng lln1 cho tai n6 quen dU'Q'C tieng chim k!u. Mat (lj o?lm ba thoi quen v;St vanh kl1~ng dau ma n6 den u rii kho heo. T~ qua l

£>ieu dang lo Dg~i het SIJ'C la sinh V~t rJc roi yiu duoi d6 f~i dang pbai cbiu dt.rng nhfrng thay d~i qua sau xa v~ dieu kien sinb sc>ng.

Tu• hang v~n n~nl nayt COil trau bay COD voi f1 mQt mien nao c6 le CilDg ~n tiep tvc quanh qu?in may thu- co., lto~c m~y thu- 11 cay quen thuec. Con ngtroi, traj J~i, c~ch nhau doi ba trim nam kilm di~m l~i n 6 da tbu n~p v.lo ngu-ai bao nhieu la m6n 1~ : tieu, qu~, tra tau (d~i vo-i ngu-ai Au), ca phe (d6i v6-i ngU'ai chau A.)., thuoc phi~n v.v ... Bay g1a chung ta co thl dong thoi an thtt nfui h9p dem tir Au chau qua, lnlt dieu xl-ga san xuat a cbau My, u6ng la ve, TIJ'Q'U che A t"o ttJ' nhirng lo~ hot bo (houblon), 1o~i nho O' Au chau v.v ... Thtr so s!nh cli th\fC dO"n h~ng ngay cua 1nQt ngU'ai thtrQ'ng Rhade a Pleiku v6-i cua m9t ti~m ~n tii dtrang ~ng Khanh J Khong biet gifra thtrc ?in cua ngU'O'i Sinanthrope va cua ngtroi Neandertal St,r khac nhau dtr9'C bao xa ma da lam cho bQ bi~ blnh biln ding, (!~i khac tir quai b~m cho den bQ xtrang mong Y Con ch6na ta : thim chi den cai b~u kb8ng kh{ chung ta tha c{lcg da gia t;lng them 20/0 gaz carbonique tir khi ky ngbf phat tri~ tcri biy gia.

(3) B~i dien v~n cue Rog e r H~im d!S ng tren tep chf Les nouuelles lilteraires (s6 ra ngl~ 3~12J6.d) d"&; nhan dt : L es rnaisons qui luerit.

...

Cai hang cori'ki~n, 'c'i t~ tinh vi ciia loai ong, Ioli yen, SO' sai cua dieu hau V. V... luon luon gilr 111ai tnQt kilu, va nhfrng ki!u ay chit chin la r.~n CU' theo c~c « ban n~ng m~nh tne » cua chung. Con ngtroi l~i khong bif t ton trQng cAc ban nl{og (cung minh me) cua mlnh : tit cai hang da ctia ngu-o-i Ncandertal ching h~n den roa lau c6 may l~nh a Niru-tr&c ngay nay, co th! con ngtroj r.hai ttr thicn t'rng v&i biet rnay ki~u t& khac nhau.

Vi S'f di chuy~, trll'o-c kia chung ta di m6i gia dtrQ'c b~n n~m cay s~, bay gio- btr6'c ra khoi nha ll eta phai nghi ngay dln mQt p'fl,rang tiia giao thong nao d6 thay the cho doi chAn : tir chi~c xe d~p vii ch1,1c cay s~ me>t gia den chiec phi CO' phan l\J'C lao vun Vt.it tren nghln cay so ... Kbi dQt ng9t duag den mQt thU' miy moc nhanh qua nht.r phi thuyen vO trt,J bay d6i ba V:)n cly so m<)t g ia thl phai chQn ng1.toi, pbai t~p dU'Q't, pb!i C6 bac Si Kem di XCt l~i ttJ'Dg bQ ph~n trong ngtroi i nhu-og ma ca tien dan da thl khong ai d~ y dln. Khong d~ y den, khong phai vl V~y ma S\J' d~i thay ty quen anh htrang den cbung ta.

Trtr&c kia, chuog ta di bQ, nam ba Ch\lC cay 11 thtrang. Si ttr ng~y xtra tir Blnh djnh, Phu yen ra Hue thi hO i di bQ h!ng tbaog troi. Trang hoi khang chien m&i d5y tu- lien khu Vi~t Blc v~o Hen khu sau xa xoi hang nghin dy s6 cung cuoc bQ lan lan. Qua m~t giai do9n van mioh khac, qua lllQt ho~n caob sinh ho~t khac, b~y gia o Saigon d(ra tre di mly tram tbtroc mua C\JC nu-6-c da, mua to bao, da l~i mobylette ra. Ta n6i di bQ, di xe ; nhtrng d5i v&i hai phtrang thtrc di cbuyln ay ngu-ai Dtrc ducg bar tieng kbac ban nhau: gehen vl fahren Ngoi (hc~c nirn) tren ti\u, tren Xe dl dtrQ'C du-a tt.t ch6 nay den cbO kia, va btr&c blng hai chan den : hai vifc <16 khac nhau hoan toan. Con ngtrai di tir bo mQt d9ng tac tieo t&i s!n co tU' h~rig tri~u na,n nay (ttr •khi DO d(rng th!ng lt.rng) de chQn m9t dQng tac khac (mim chan ga ch!ng h~n). f>oi chao cang ngay ch~c chan se c~ng thaoh St}' vu&ng vw cho n6. MQt tieu thuyet gia da tirng tu-bng ttrgng con ngtraj mai sau dlu se l&n len, vang tr.ing m@nb 1nong ( d~ lo lang suy nghl) ma doi chan se teo mat di (vi het cong dt)ng) T~ng th~ng Kennedy, du chtra den n6i lo 1nat chan, m6i ngay da phaj di bQ trong VU'O'O vai gio, m~C cho m9i Cong vifc b~n fQD i roi l~i hi lfnh buQc binh si Hoa Ky tran d6ng b ·Au cbftu b3t chtr&c ong tijp di ch~n h \ng nghy. Nhfrng c6 ging ~y liiu roi an thua gl tru-6-c da tiin cua 16i sinh ho~t dang doi m&i mai ? Khong biet mqt loai v~t nao khac, Joai r5n chiog h~n, khi ma each thlfc chuy~n v~n cua n6 d~i khac d~n chirng ay - vi dt.i n6 khong phai trtrao mlnh t&i nira - thl li~u 06 ra sao.

Con ngtrO'i con co SI! sinh hoft tinh than. Ve phia nay, n6 con chiu dl}'ng git gao han. MQt d(ra tre Vift Nam song o·than que trll'OC day c6 le den ctdn mll'oi tu~i chu-a tirng trong th~y con v~t nao di SQ' hO'n la 1nQt con ch6 dang x6ng t&i sua khacb C6 th~ noi nhieu ngU'O'i d~n 16-n vlo kh6ag thl}'C St! biet den con V~t nao bung t9'n han : CQp1 beo, lang, s6i, dau phai la ai cilng g~p dtrQ'C ?

Tr.ii l~i, rtbO-ng dtra tre ngay nay ct thanh thi hang ngay tha h~ xern SU' tll' gim th~t, Xe ng1.toi, xem qui dfr ba dau S3U tay, xem nhfrng canh rung tQ"n t6i t9t d0, tt!n m~n anh xi.ne. Nbir.ag b~ 6c nhieu sing kien ,...nluetr'tU'CYng tu-Q'ng nh~t nhii'ng k9 thuit t-ai tinh nh~t xum nhau hQp ltii triah bay ohirng canh ky dj lam n1116't m<> hoi linh, lhm giit gan, 11111 tha v.v •••

Ngttoi do thi bay gia c6 th~ n6i bit c(r b dau, V30 gia phut n~o, tri 6c cOng bi tan cong. Bao nhieu ll c.\i don d~p tai cbarll gay nai hQ Stf xuc d{}ng : llri dc,n d(li, tuyen truy~n CU3 CaC XU hU'ctng cb{nb tri, nhirng tin tll'C, bien CC>, • phai b~y tren bao chi) tren l~n s6ng ~Hen, tieng ca hAt, tieng nh~c, nhii'ng hinh thu-c quang cao bang h6a, nhirng truycn tlnh cam lam ly th~ng thiet, truyen khieu dam, truyio trinh tham, kiem hi~p dly djy, nhfrng canh XO xat lQO xoo, d~i phong b~i t1,1c xly ra trong mQt canh s6ng dong due chit cb9i, nhfrng V\J ctr6'p b6c hrang g~t thanh toan din1 mau v.v Lii con nbfrng lo ling b6i rl>i trong mOt nhjp sinh ho~t cang ngay cang g~p rut thetn : lllQt tac gia tirng nh$n xet r?ing cac C\I nha nho XU' ta trtr&C d1y neu C6 dip tai Xetn Xe CQ OgtrQ'C xu6i, ngt.rO'i Dgt.rO'i chen 1in a dtrang Le LQ'i b!y gio- chlng h$n thl cac Ct,I se hoang len khong biet canh cbfra chay a dau mA r9n rang tap n$p v~y. Giira dai song nh~n h~ cua nh£i'ng C\I gil ng~i mut k<;o m~ch nba trong Htrang Cupi cua Nguyin Tuan v6-i cai XO bt> O' do thi bay gio-, c6 s~r clch bi~t dii' qua. M~ cac Cl,J do ngoi mut k~o tbt.rang td(ng vin con cbtta dU'Q'C thanh thai, SO V<Yi vl,frng ngtrai thtr9'ng du git git u~ng tU'Q'U can say stra su~t thang vao mua lua n16i na1n. M~ suy tinh, tlm toi, lo ling nhll' hi~ nay c6 phai da ta du dau. M9t ngtrb-i My, ong C.P. Schleicher, philn tr!ch d~ng bao 8ng: nam 1g45 kbong d~y 1/3 dan chung Hoa-K~ biet Palestine thUQC quycn uy tri cua Anh Quoc j thing 2,1948, mQt CUQC khao t6 cao la t60/o dln cbung khong hi~u ranh kc hotich ~larshall; l.,ti con trong ugan ngtro-i chtra chic dtrQ'C n1Qt ngltcri atn t1ro-ng ve th& tvc bi~u quyit t~i H9i d~og . ,.

Bao an Lien 1-Iiep Qu5c..• Ong C.P. Schleicher (trong cuon Introduction to International Relations) qua quyet : SI,! dot nat, hfr11g ho !fy can phai chan1 du-t I Trai 1 hay ttrirng ttrQ'ng b oa 1 canh khon don cua n19t ngtr.Ji d1ai nay khi n6 s<>ng tron bt>n ph~a : biit bet nhu-ng dJeU ph~i b1et, lam het nhtrng chuyen phai lan1 nghe th~y het nhirng (Heu c6 th~ nghe thay .•• Chao oi, CO' 1.he, can nao Ctil con ngtrO'i, neu n6 dtrQ'C t~O ra de hU'O'Og nbfrng nam thing 10' ffiO' Cua CU ! C doi 0 gtro-j thtrQ'ng du n<;> lhl n6 chiu sao ol>i v&i s1.r x~i xi gb~ g&rn cua 1n 9t dO'i ngLro.i doanh nhan Au My ngay nay '? Khong biet sv dcii khac trong d1eu kien sinh sl>ng da llm tieu di~t giong voi kht3ng lo (n1ammouth) ngay xtra c6 th! quan trQng ban chiag?

Bang lo han nira, ay J~ nhlrng bi~n d&i ghe g6'n1 se x:iy den lien q•ian den cii khung canh sinh s6cg cua con ogU"o-i sap t6'i day .

Ng~y nay, ai nry da thiy r<5 r~~g lich SU' kh1ng cien toi du-ng bLt6-C deu d~n, ma n6 tien v6'i IUQt tot dQ mOi Ilic m6i gia t~og. Tu· thua c6 con l'lgtrai dau tiea tren 1nft dat cfio d,n nam 18so, nghia la trai qua h-'ng inly tran1 nghln

, n~m (1), s6 t~ng tr!T'{n f~i chi den 1 ti 2; th~ m~ trong mQt tram n?tm nay con " so ay da tang· hO'n gap d oi, tbanh ra 2 ty ru-o-i. Cung pbai trli qua hang m!y tr1m nghln natn nht.r the con ngtroi m&i tien tit cai t5c dQ di chan nan, cay s6 den I • C~i t6c dQ di Xe d~p vai mlfO'i cay s5 mQt giCY i the lll~ tir d6 den t6c d9 doi ba ngh)n cay s~ 1n9t gia thi chi can v~i the ky. Hifn tno-i S\J' tang tiin ve t6c d9 di chuyln ao th! tfnh ttrng nam tnQt. L~i nhlf den the ky tbtr 2 trlf6'C Thieo chua ky nguyeo, khoa thien van den1 dU'Q'C 1.026 ngoi sao, den the ky thtr 17 Sau ky nguyen con s~ 5y lea dtrQ'C 1.553 ; thi ma den n?rn1 1930 thl la 3 tri~u rtrfri. So th~p San xuat!<'.tU'Q'C, s6 o~ng lite dtrQ'C Sit d1,1ng V.V •• , cii gl cOng deu taug nhanh dan nht.t v~y. Cho dea vi~c dCYi xay ra cung m6i ngly m6i g~p. Nam 1872 Michelet keu rlog trong lDQt d6'i mlnh (13 chCrog kien hai CUQC cich m~ng dang le XI.ta kia Phai each nhau it ra Jl hai nghln nam. Coo chung ta bay giCY, trong m9t ngt.to-i ngtroi Vi~t Nam hi~n r~i, c6 le ch(rng kien dU'Q'C nhieu bien thien xay ra trong Xa hQi h O' n Ji dot ba nghin Oanl }i ch SU' trtr6-C kia.

St.r ti~n t&i v6'i t6c d9 gia t~ng ay J.;ii li m9t S\f tien t<ri khong ci1ng. Ctr mOi lan tt.to-ng g~p b~ tit, ttrbng da den t9t dinh, thl ti! dtrtig l~i t1m ra, mlr ra dU'Q'C m9t ngO khAc dt VQt len. Vao kholng 1930 chiec xe hoi d:)t gln t&i ru{r c tuy~t xao ve ky thu~t, tgc dQ cua n6 kh ng con c6 th~ lam cbo taog them dtrQ'C bao nhieu nira N6 ngtrng J~i b d6 Khi ay thl SlJ chu tam cua ky thuat gia htr&ug ve chiec phi CO'. Phi CO' canh qu~t c6 th! gia tang t6c dQ cho den khoang n~m 1950, roi l~i nhtr ngirog l~i o t<)t dinh Ngu-oi ta lien htr6ng Slf n6 lt,rc V30 phi CCY phan lt!C j tht:r n~y dtrQ'C di tien cbo d~O khoang 196o. R<>i thl bt.t&c qua m9t giai do;n mai, cua phi thuyen va tr1:1.

Troog bQ Phap quoc b~cli khoa toan tl11r (Encycloped ie lrantaise}, Frao~ois Meyer cbo rlug ljch su- ti~n nhtr kilu chiec xe hO'i : ch~y so r t&i luc nh~n ga n6 khong vot n?>i nu-a thl ghi s6 2, ch~y so 2 t&i hie het su-c nhanh r~i tbi l~i g~i qua s6 3 v.v...

Slf tiin be trong dia h~t ky tbu~t nht.r the, m~ cac che dQ xa hQi, cac oen vao minh cung nhtr the. L6i sinh s~ng b~g san bin da het nuoi nii coo ngU'oi thl da c6 loi chan nuoi, hinh thtrc do het th!ch hgp thl phat sinh ra ngh~ troog trQt, roi rilp dln ll bu8n bin, r~i t&i che t~o may m6 c... Nen vin minh n6ng nghif p hlt sinh l\rc, t(rc thl c6 neo van minh thtrO'ng nghi~p, r~i k~ ngh~ ra Jlfl..1' UV' V,V.,, Trong khi d6 con ngttoi gan nhtr cang vin CU'. la con ngt.tO'i ~y. Cac l\fC Si ngay nay nem t~, cb:;iy trlm thtroc, bO'i lQi V,v.. neu CO hon dtrQ'C cac l'fC Si Hy l~p xtra kia thl cfing kbong hO'n dtrQ'C bao uhieu, Tri nh6' cua ta, s(rc th6ng minh cua ta, khong chlc ban dU'Q'C ngtroi d~ng thoi cua Socrate, cua Kh~ng Tti.

( t) Nhling phat giac m6'I dAy cua bac si Leakey cho r~n9 gl5n9 ng11ui Zinjan t~ ropu" da ll'.uet hi.n ea ch d&) 1.800,000 n!m

Vl cac kba n1'ng cua rnlnh, con ngtrai c:ta dit t&i mtfC s i1 6 , Afi d~p het ch5rT ga, 1n~ khong c6 the ,sang s5 kl1~c VQt lea dtrQ'C,

Nhtr viy se xay ra c~i gl day ? M9t CUQC bien chung ch~ng '?

Con ngll'O'i (la tbanb hlnh XIJ'a kia trong m ' t holn canh sinh s6ng hoan toan khac bi~t, CO th~ CU3 no \' ~ nhfrng kh3 o~ng ta1n than cua n6 kh 3ng dU'Q'C d\t Jifu de chiu dy-ng nhfrng dieu ki f n cua cu .;c sinh h~t ng~y nay. Biy g a no dang chiu dt.rng ra J~n1 sao day ?

Nhtr ta da th~y, rjeng vl lllQt chuyen Dh \ lt, atn tham, n6 da mic thlm • nhitu b~nb lit, 0 ruQt, rt tim, n6 dau d6-n, suy nhU'Q'C, cho den mu5o Chet 4i vl nbung ly do kh~c, chtra dlfQ'C qui dinh ro rlng, ngll'cri ta ghi nh~o rlng con s6 nhfrng ngll'O'i mlc benh than kinh, uhC'rng ngtroi dien lo:,tn, nhfrng phan tU' slt nhan tr9m cu-6-p v. v•• m6i ngAy mOi tang them troog cac nb~ tu, oh~ thtrO'ng ; nguai ta ghi nh$n hieo tU'Q'Dg qu~i Ii phat s inh n ·i the he tl1anh nieo m()'j Jan O' cac do thi dong dao: pha phacb sit h:;ii VO c6', gay nao dQng am i di@n cuong V v. .•

Phai ch?tng con ngll'ai, v61 tim ~y, pl1b1 ,y, b9 than kinh ay, kha n;Sn~ elm x6c ay, v&i cii kiin true sinh ly n6 hi~n c6 ay, 116 bet ch1u n~i nua rr,i ? N6 dana gJp CO'n khuog hoang, phai bien d~i de thicb irng? Phai ch~og chting ta dang birn ra mQt gi6ng khac ?

Tu· ban sau trim trieu n~m nay ttio h6a h~t sang kien : kh~p the gi6i sinh v$t bly ra m6t ve ~n dinh, kboog c6 ml;,t cbung lo~i mai nlo xuat hi~n nfra. Tuy viy ohfrng bien dbi nho vln tiep t\JC , Lucien Cucnot so s.inh 50 chiec SQ nglf<Yi trtr6'c dSy nghln nlhn v6i 50 SQ ngu-ai hi~n tho-j, nh~n th!y chiec r?lng cung giam di lln Ian. C6 nhirng nbi thong thai khac de y den St}' bien dl:>i l:, mai toe, a khuoo rnijt, CY Cai SQ V, V. ,

Nha sinh v~t hQC, ruin mo tLl'ng sQ'i t6c chin rangl' ttnh to!n c'an thijn Ii ti, thl chi dam n6i t6'i nhfrng cai nho nbft nhtr v~y. Nlurng n19t nh~ triet Iy c'llng htn, kh8ng bi nhirog kiin thu-c chuyeo m&n ham b&t trJ ttrang ttrQ'ng l~i, thl c6 thl Jy luin de tien doan nhfrng dieu ngOill tll\lC hO'n nbieu. Giao SU' Pierre Bertaux, m&i nam ngoai day, len tieng bao cbo m9i ngLroi b1et r~ng tit ca chung ta dang d?>i lot, dang trai qua m9t CUQC s ~u bi~n (I). Ong d~c biet cha y t&i ly do nhan 5g gia ting. MQt con bo cau tr6ng m6i na tir 1rong tru ng, dem ra nu6i rieng, khong cho trong th«y met ctang lo~i n~o khac, l&n lenl' g~p coo m~i n6 se kh8ng biit 1~m tlnh : n6 kh6ng trubng th~nh dtrQ'~ ve Jna,t tlnh d1,1c. Sv tiep xuc v&i d~ng loii 1~ mot kfch thich cnn thilt cbo S\f trU'O'Og thlnh cua m9t sinh vjt. Xtra kia, COtt Itgu-oi s5ng thtra th<Yt, tiep XUC nhou ft, bay giO' St}' ti~p XUC V~ nhJtU

( 1) l..a mutation hun1aine Petito bibl,othiquc Payote (Bin lieng O&c xu&t ban tn,6-c., n&m 1963) phtrO'ng dif n, du6i n'ltieu hiop th ire, tang gia gtp tram nghlo lan, lam sao n6 khona thay d~i chung ta : c6 phai vi v$y ma lop thieu nien gan 'day s6-m pbat • triln vl tlnh d\lC' ma tu?'>i d~y. thl cua hQ h~ tb!tp ho-n trtr&c ? LQi con •mQt hien ttrQ'ng nay nfra : nam 19,6, nghien ciru ve loai chau chiu bay tlJ'rlg doin phi ho~ boa mau, nh~ bac hQC Uvarov tJuoi rieng hai lo~i chiu chtu d~ khao sat, mQt loii h.ru d9ng (locusta n1igratoria) vl n1~t lo~i khong ltru dc;,ng (locusta danica) • .,

Au trung lo~i lt.ru d¢ng thl m~u den, ohU'ng nuoi rieng re ra tl1ng con m9t thl

16'n lfn n6 h6a ra cb!u chiu khong lU'U c.1eng. Au trung lo~i khong lU'U d9ng maU xanh, nhtrng nuOi tu-ng m6' thl l&n Jen n6 h6a ra chau chau hru d9ng. Nhtr V~Y' chi do S\J' thay d~i ve s6 hrgng chung s6ng, Ioli chau ch1u da biin hlnh bi~n S$c, bien lo~i. Con ngt.roi ta, hoi con s~ng blog nghe sin bln, chi~m n10i ngu-ai m9t di,n tfch mt.roi cay s~ vuoag tren m~t dat ; ngay nay. , ~i nhieu no-i dOi ba trlm con ngu-o-i chen nhau tren mQt cay s6 vuong ; n6 d~i 16t thl c6 gl la qua dang? (Cac nha tam ly hQC di tir !au thly rlog tam ly tirng ca nhan thl khac, ma khi cac ca nh1n t$p hQ'p th~nh quan chung, l~i co nhfrng phan (rng tam ly hoan toan khac).

Ngu-oi trilt ly dio m;o con darn tao tQ'n tien do.in m9t cu9c d~i l~t, hugng chi nhirng ke viet v1n I Thai thl khoi n6i, tha bi tt.rang ttrgng vuog vit •.. Va trong cic dieu c6 thl ttrbng tt.rQ'ng suy diin h!a phai c6 dieu nay : Ia cac via nghi phlm se kh8ng c6 ttraag lai. Ngay bay gio- cac phong tr1o van ngh~ da thay nhau tln Ivi nhaoh cb6ng ban tr\t6'C ohieu, cac Uc phlm, cac XU htr&ng bi dao thai nbanh ch6ng han trtr<YC nbieu i nhu-ng r~i mai kja, 93U CU~ « dau bl 1 , con ngtroi m6'i se khong con hilu gl ve cai tam tr,ng cua chung ta ; chirng d6 tat ca nen vln nghf cua cbung ta se bi vlt di mQt lo(lt. Cho nen hi~n nay kh5ng ai dam d~t chat hy VQng gl vao Slf th8ng cam cua the hi « tam bach dt.r nien h~u 11 • Chttng do, neu c6 tlm ve lap chung ta, con ngt.roi m&i c6 le se khoai tlm ngim nhfrng bQ xtrong s~ xu-o-ng dui ho-n la thich d9c tho- vaa chung ta.

4,1965

TRANG THtiN

Sach cua nhd xuat hdn Sang T (lo

Doln Quasc Sy : B1 Sinh HLtO'ng Lu-a 80d - D~,,g Song Dinh M~nh 40d

Trai C&y Oau Kh~ ~Od - Gln V,ng Gili Ngoc 4•d - NgLto-i Oln 81 Ban Kia Vr

Tuy!n 110d -U hoAJ 40d Nguyfn Sf Ti s Cha s&.,g (Het)- Tu~ Mal Tran Gia:

Tha Tuf Mai 50d - Khang 8~ Bin 4ffd - M•i l hio Ban Chuc Thv Tr!n Ngon f>inh Trai 50d - Thanh Tim Tuy~n : Khu8n M~t 401 - M~t Trcri Tlm Th5y 50d

Duy Thanh: L6-p Gio 52d - Minh D.,.c H"i Trinh : Bu VO' 52d - H3n 44d

Ma 31'd. - Thv sinh 4 r d. - Vinh L~c : O~i Canh Giiy Cua Thi@n Th3" 42d. -

Thi Vien I KhuOn M~t Cue Chong Te so,. , , Mai cho phat hanh trong tu sach Y THl!C

THAO LU~N : Ban thvo-ng 52d. Be_n quy 100d 86n cuO, theo lu~n thanh toan vol th& hC tn,ac khal mlr mOt con dvc\- 11 9 mbi cho nohO thu~t h~m nay, mOt aghf thuet mang trong n6 s11 v$n dQng b'On ch11ng

CUI huy d ~t v, sang toi>,

Cec bon;,. xa co tha vilt th" ..,g cho nhA xoat bin Sang Too 13'5 Vo Tanh Saigon hay cho Doan Qu6c Sy ,1st 608 ThAnh Thai Cholon caa bon so nh$n OlfQ'O sech gtii bio dim t&n nh•.