GRNVLD 06 by Sjaalman Media

2011

MAGAZINE OVER HET VERBINDEN VAN STAD EN LAND

IN DIT NUMMER

De kunst van het ontpolderen JOHN HU IGE

Omgang met dieren onder vuur

JAN STAM AN & M A ARTEN DOORM AN

‘...en voorbij het grazen’

Koeientuinen

J A N DO B B E & GE RRIE HOND IUS

Melkkleuren A ZI Z BEKK AOUI EN VERDER MET

Loethe Olthuis Boer Tupker Frans Ellenbroek A.L. Snijders Karin Luiten

[ advertorial ]

2011 VN JAAR VAN DE BOSSEN AANLEIDING WERELDOMVATTEND NEDERLANDS INITIATIEF

Make a Forest is een wereldwijde interdisciplinaire culturele manifestatie. Van Nairobi tot Seoul, Amsterdam tot Teheran en Santa Cruz de la Sierra: over de hele wereld gaan culturele instellingen en onderwijsinstituten in 2011 samen met kunstenaars, ontwerpers en architecten bomen maken en zo het belang van het bos en de uitdagingen rondom goed bosbeheer op de agenda zetten. Het platform www.makeaforest.org verbindt deze artistieke bomen tot een uniek cultureel divers bos.

Academie, MU Gallery in Eindhoven en Museum Hilversum. Door het jaar heen vinden verspreid door het land themaprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s plaats waarop het onderwerp vanuit verschillende invalshoeken -zoals wetenschap, beeldende kunst, vormgeving en architectuur- wordt belicht. Ook een themaprogramma bijwonen, een boomproject maken of de groei van het bos volgen? Kijk op www.makeaforest.org

Ook in Nederland worden boomprojecten opgezet, door onder meer de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, het Tropenmuseum, CBK Rotterdam, de Gerrit Rietveld

WWW.MAKEAFOREST.ORG

03 COLOFON

VOORAF

GRNVLD is een uitgave van Sjaalman Media in opdracht van Kasteel Groeneveld. GRNVLD verschijnt vier keer per jaar. Het volgende nummer verschijnt in september 2011.

Uitgever Sjaalman Media, Chris van Koppen Redactie Caroline van der Lee (hoofdredacteur), Brigitte van Mechelen (managing editor), Mariken Bokeloh (redacteur) Vormgeving Volta_ontwerpers Druk Wilco, Amersfoort Medewerkers Marco Bakker, Willemijn van Benthem, Andrea Bosman, Jos Collignon, Comic House, Jan Dobbe, Frans Ellenbroek, Wilma Elmendorp, Marleen Felius, Kester Freriks, Karine Hoenderdos, Gerrie Hondius, Daan Jippes, Frank Jonker, Jonkman Klinkhamer en Studio Groen+Schild, Karin Luiten, Loethe Olthof, Aloys Oosterwijk, Hans van Oudenaarden, Hans Palmboom, Harold Pereira, K. Schippers, Hugo Schuitemaker, Mathijs Sienot, Irene Smook, A.L. Snijders, Christine Tinssen, Wouter Tulp, de Vrede van Utrecht Foto cover Jan van IJken Stier Billy the Kid en Marente Hupkes tijdens een van de workshops koe-knuffelen, zie: agrarischcultuurgoed.nl. Titel van dit nummer ‘...en voorbij het grazen’ is ontleend aan De dichter is een koe van Gerrit Achterberg. Foto achterkant Hugo Schuitemaker Alle zorg is besteed aan het achterhalen van namen van rechthebbenden. Degene die menen zekere rechten te doen gelden kunnen contact opnemen met de uitgever. Marketing en advertentieacquisitie Isabel van der Weijden, info@belenjet.nl m 06-52 00 81 23 ISSN 1566-6190 Abonnementen Een abonnement kost € 25,– voor 4 nummers per jaar. Voor een abonnement zie p. 50. Als abonnee bent u tevens vriend van de Stichting Groeneveld. De Stichting Groeneveld ondersteunt de activiteiten van Kasteel Groeneveld. Als vriend heeft u recht op gratis toegang tot het kasteel voor uzelf en een introducé, wordt u uitgenodigd voor openingen en andere activiteiten en krijgt u korting op speciale publicaties en andere artikelen. Aanmelden voor de maandelijks e-nieuwsbrief kan via de website www.kasteelgroeneveld.nl Nieuws en persberichten kunt u sturen naar GRNVLD, Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@minlnv.nl

Beeld: Hans van Oudenaarden

GRNVLD Groeneveld 2, 3744 ML Baarn, grnvld@minlnv.nl

Caroline van der Lee Hoofdredacteur

In ons onderzoek

naar de ingewikkelde relatie tussen dier en mens heeft in dit nummer van de GRNVLD de koe, of beter, het rund, een centrale plek gekregen. In woord en beeld komt zij voorbij. Zij heeft de hoofdrol in Groo(t)s en Op pad, figureert in het essay van Frans Ellenbroek en is terloops of indirect aanwezig in Ter tafel en Mijn landschap. Zij verdient deze aandacht. Geen dier hoort zo bij ons land als de koe. Zo’n twee miljoen koeien zijn er in Nederland. En hadden we enige decennia geleden toch vooral vlees- en melkkoeien in zwartbont of roodbont, tegenwoordig is de variatie en de inzetbaarheid eindeloos veel groter. Grote grazers als Schotse Hooglanders en Galloways beheren onze natuurgebieden. Er zijn hobbykoeien voor de lol, knuffelkoeien tegen de stress, kunstkoeien om het landschap op te leuken en koeien van een oud ras om landgoederen te verfraaien. We eten haar vlees en drinken haar melk en gebruiken haar vacht voor schoenen en kleding. Haar beeld siert ‘groeten uit Holland’ ansichtkaarten of toeristische prullaria. En ze is het object van grote en bekende kunstwerken. Aziz Bekkaoui gebruikt melk zelfs als sleutel om de identiteit van Nederland te ontsluiten. In onze relatie met de koe komen alle aspecten van de relatie dier en mens voorbij. De koe is naast dier ook ding, een melken vleesfabriek of object van onze affectie. Maar bovenal is de koe een symbool, het visitekaartje van Nederland. Ik pleit er dan ook voor de Nederlandse leeuw (waar komt die vandaan?) te vervangen voor de koe. En… het loeit ook heel lekker tijdens het EK-voetbal.

Steek de barbecue alvast maar aan! Voor steeds meer Nederlanders is kiezen voor biologisch vlees de meest natuurlijke zaak van de wereld. En geef ze eens ongelijk. Want kiezen voor biologisch vlees is kiezen voor lekker vlees gezond van oorsprong. Daarvoor bent u bij de Groene Weg slagers aan het juiste adres. De Groene Weg bestaat dit jaar 30 jaar. En om dat te vieren hebben de slagers een feestelijk assortiment BBQ-vlees voor u samengesteld. Uiteraard 100% biologisch en 100% lekker.

Kijk voor meer informatie en lekkere recepten op www.degroeneweg.nl

roene W e eG

Steek de barbecue dus alvast maar aan!

I N HO U D 05

Herkauwen 06

zaaigoed

ter tafel

groo(t)s

op pad

Kort nieuws Maarten Doorman & Jan Staman Gerda Tupker ‘Er staat een koe in de tuin!’

mijn landschap

verhaal

zware kost

wende

ander beeld

kaf en koren

oogst

oorsprong

de schutting

mmm

verstript

groeneveld verbouwing + programma

Aziz Bekkaoui A.L. Snijders

Naar zijn beeld en gelijkenis John Huige Hans Palmboom Reflecties, inzichten Streektaalpop Lekker naar buiten relatie tussen dier en mens Karin Luiten Daan Jippes Verbouwingsfeuilleton, evenementen

Melkkleuren AZIZ BEKKAOUI OVER DE WISSELWERKING TUSSEN LANDSCHAP EN CULTUUR

Z A AIGOED

NIEUWS – PUBLICATIES, TENTOONSTELLINGEN, PRIJS VRAGEN, CAMPAGNES, SYMPOSIA, INNOVATIES. NIEUWS EN PERSBERICHTEN KUNT U STUREN NAAR GRNVLD, GROENEVELD 2, 3744 ML BAARN, GRNVLD@MINLNV.NL

EN OOGSDTER ZON IEN ZAA WERKGROEP

Wildplukkennis gezocht De werkgroep ‘Oogsten Zonder Zaaien’, in 2003 opgezet door een klein groepje Slow Food leden en inmiddels uitgegroeid tot een actieve werkgroep, heeft een nieuwe website met wiki opgezet. Middels deze wiki is heel eenvoudig te zien wat er in iedere maand in het wild te oogsten is en hoe de buit kan worden bereid. De werkgroep nodigt eenieder die kennis over wild voedsel heeft en deze wil delen, nadrukkelijk uit om het kennisreservoir aan te vullen. meer info: oogstenzonderzaaien.nl/wiki

STADSLANDGOED DE KEMPHAAN

EETBAAR HOUT KWEKERIJ (EKH)

WEIDEVOGELS GRAADMETERS VAN ONS CULTUREEL ERFGOED Nederland heeft een uniek cultuurhistorisch landschap. Door de aanleg van dijken en drooglegging is een uniek boerenlandschap ontstaan, waarop een bijzondere gemeenschap van planten en dieren huist. Natuur en boeren leefden tot in de jaren zeventig in harmonie met elkaar. Onze voedselbehoefte heeft hierin verandering gebracht en is ook van grote invloed op de flora en fauna in onze polders. Fotograaf Danny Ellinger heeft op innemende wijze het verhaal over het leven en bedreiging van de weidevogels in beeld gebracht. Fototentoonstelling ‘Weidevogels’ van 26 maart tot 28 augustus 2011 in Fotogalerie In de Gewelven – Kasteel Woerden, Kasteel 3, Woerden, www.fotogalerieindegewelven.nl

BOEK

WILDLIFE WANDELINGEN IN NEDERLAND

Wildlife wandelingen in Nederland uitgever Gegarandeerd Onregelmatig isbn 978 90 786 4119 3 prijs € 14,95

In ons dichtbevolkte land leven wel degelijk wilde dieren. Er kan zomaar een zwijn tussen de bomen staan, een zeearend overvliegen of een slang wegschieten in het hoge gras. Je weet alleen nooit wanneer en waar. Dat maakt het juist zo spannend. De kans op een ontmoeting kun je zelf vergroten. Zo zijn de krachtmetingen van bronstige edelherten elk najaar te zien. Het beste tijdstip? Trek er in de schemering op uit en misschien maak je het mee. Of maak een robbentocht om de zeehonden te zien zonnebaden op een zandbank. Bespaar een duur ticket naar Alaska of Afrika en verwonder je over de wilde dieren in eigen land met de wandelroutes in Wildlife wandelingen in Nederland, 12 ontdekkingstochten in het spoor van de wilde dieren.

Images of Farming Weinig onderwerpen leveren zoveel vooronderstellingen op als de boerderij. Aan de hand van twintig (beeld)essays van kunsthistorici, cultuurwetenschappers, kunstenaars, landschapsarchitecten en anderen vraagt het boek Images of Farming aandacht voor de beeldvorming rondom het boerenland. De productie en de beeldvorming van zowel kunst als boer worden in het boek belicht. Het beeldmateriaal en de artikelen tonen Images of Farming uit Duitsland, Nederland, Spanje, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Initiatiefnemer myvillages.org is een kunstenaarsplatform dat zich richt op het platteland als plaats van en voor culturele productie. Oprichters van myvillages.org zijn Antje Schiffers (DE), Wapke Feenstra (NL) en Kathrin Bohm (UK/DE). Images of Farming uitgever Jap Sam Books en myvillages.org isbn 978 94 903 2224 3 / prijs € 24,50

Jack Luiten LTO Noord, Lauren Bon: Not a cornfield

BOEK

Vanaf mei 2011 is op Stadslandgoed De Kemphaan in Almere een Eetbaar Hout Kwekerij (EHK) in productie te bewonderen. Met een EHK kan de Landgoedwinkel van De Kemphaan nu zelf shiitake paddenstoelen kweken en eigen paddenstoelstammen verwerken en verkopen. Stadslandgoed De Kemphaan is in de jaren negentig ontwikkeld met als doel inwoners uit Almere dichter bij de natuur te brengen. Het terrein is een gevarieerde plek in het bos gebleven met een waterrijk karakter en bijzondere attracties. meer info: www.kemphaan.nl

FOTOTENTOONSTELLING

07 THEATER

Theater op locatie De ultieme lofzang op de liefde, dat is de opera Orfeo ed Euridice. Op, in en onder het water van de vijver van Paleis Soestdijk, regisseert Jos Thie een overrompelend muzikaal spektakel. In het verhaal van Orfeo ed Euridice speelt de tegenstelling tussen de bovenwereld, waar de levenden wonen, en de onderwereld, waarin de doden vertoeven, een belangrijke rol. Deze twee werelden worden zichtbaar gemaakt door de opera af te laten spelen op, in en onder het water. De opera wordt in samenwerking met de Vrede van Utrecht gemaakt.

CULTUREEL ERFGOED

ERFGOEDSTEM Wie geïnteresseerd is in cultureel erfgoed en graag op de hoogte blijft van de laatste ontwikkelingen en actualiteiten, kon daarvoor al een abonnement nemen op de wekelijkse nieuwsbrief De ErfgoedStem. Sinds enige tijd is er ook een website van de ErfgoedStem. De ErfgoedStem is in 2007 ontstaan als een initiatief van een aantal erfgoedinstellingen die streven naar meer samenwerking in de sector. Doel is het maatschappelijke belang van cultureel erfgoed beter voor het voetlicht te brengen en bij te dragen aan een groter maatschappelijk draagvlak ervan. kijk op: www.erfgoedstem.nl

TENTOONSTELLING

DE STAD 3D

Orfeo ed Euridice – van 3 juni tot 23 juli,

Of je er nu woont, werkt of winkelt, bij een stad sta je nauwelijks stil; de stad is er gewoon. Toch is er veel over te zeggen. Hoe is hij zo geworden, wie was er verantwoordelijk voor het ontwerp en met welk idee? Vervolgens: wie zijn de bewoners en de gebruikers en hoe wordt dat zichtbaar op straat? En: waar gaat het heen? Hoe ziet de stad van de toekomst eruit, welke ideeën spelen hierbij een rol? Museum Hilversum toont tot 15 augustus ‘De Stad 3D’. In drie deeltentoonstellingen komen achtereenvolgens de historie, street art en toekomstvisies aan bod.

voor locatie zie www.deutrechtsespelen.nl

meer info: www.museumhilversum.nl

TEEK

ROTBEESTEN In de verkiezing van de Rotbeesten Top 50 die door het programma Vroege Vogels werd georganiseerd haalde de teek met 9457 van de 48.202 stemmen de eerste plaats. Gevolgd door de steekmug, daas, wesp, hond (!), zilvervisje, kat (!), eikenprocessierups, vlo, hoofdluis. De overige 40 rotbeesten zijn te vinden op de site van het programma. Bijzonder is dat de eerste plaats is behaald door een dier dat 25 jaar geleden nog nauwelijks bekend was. Pas sinds in de jaren tachtig de opmars van de ziekte van Lyme begon die door de teek wordt verspreid, is deze kleine spinachtige ‘populair’ geworden. meer info: www.vroegevogels.vara.nl

REPAIR CAFÉ AARDBEIENACADEMIE

DE LEKKERSTE AARDBEIEN BINNEN IEDERS BEREIK Eigen aardbeitjes telen, op grijpafstand van de keuken: dit kan via de Aardbeienacademie. Aardbeienteler Jan Robben ontdekte dat veel van de smaak van zijn vruchten verloren gaat tijdens het transport vanuit zijn tuin naar de consument. De laatste dagen aan de plant zijn voor de aardbei de allerbelangrijkste. Dan ontwikkelt de zomerkoning de meeste suikers en zijn zo verrukkelijk zoete smaak. De ideale afstand om de aardbei sappig en volrijp van de plant op het bord te krijgen, is volgens Robben tien meter, een plantje in de vensterbank dus. Liefhebbers kunnen zich inschrijven aan de Aardbeienacademie. Via Aardbeienacademie.nl kunnen de deelnemers zien hoe zij de beste aardbeien aan de plantjes kunnen krijgen met woord, foto en film. Ook is er de mogelijkheid om vragen te stellen – zowel aan Robben als aan andere academici – en om onder elkaar ervaringen en tips uit te wisselen. kijk op: www.aardbeienacademie.nl

LUPINES

Bloemen eten

De eerste gedachte bij lupine is waarschijnlijk die van veelkleurige tuinplanten. Maar lupine is ook een uitstekend plantaardig alternatief voor vlees. Het bevat nagenoeg alle aminozuren die een mens nodig heeft, is rijk aan gezonde voedingsvezels en bevat bijna geen vet. Lupineteelt blijkt mogelijk in een groot deel van de wereld, waaronder Noordwest-Europa. Lupinemeel en -vezels worden al langer gebruikt in brood en banket en nu tevens als vleesvervanger ingezet. Voor akkerbouwers is het een goed gewas om te telen. Het kan goed tegen droogte, verbetert de structuur van de grond en brengt (via stikstofbinding) stikstof in de grond. Daarnaast is de plant in staat (op fosfaatarme gronden) de fosfaat beschikbaar te maken. Dat betekent dat de bodemvruchtbaarheid toeneemt. Op dit moment komt het grootste deel van de lupine uit Australië. Een uitbreiding van de regionale teelt van lupine is wenselijk en mogelijk. Wel is verder onderzoek vereist om de opbrengst te verhogen en de planten geschikt te maken voor kalkrijke grond. kijk op: www.meatless.nl

TER TAFEL

Onze omgang

dieren vuur

met

onder

Tekst: Kester Freriks* | Beeld: Aloys Oosterwijk** © Comic House

Termen als ‘hulpeloosheid’, ‘dubbele moraal’ en ‘ethische consequenties’ buitelen over elkaar heen tijdens een gesprek tussen schrijver en filosoof Maarten Doorman en jurist en dierenarts Jan Staman over de betrekkingen tussen mens en dier.

Nauwelijks

zijn we in een der historische zalen van Kasteel Groeneveld aangeschoven om een gesprek te voeren over de verhouding tussen mens en dier of er valt een cruciaal woord: ‘vervreemding’. De filosoof en de wetenschapper zijn enigszins gestuurd door de ondervrager. Doorman schreef het essay Eerlijke boter, echte groenten. Over eten en voedsel waarin de documentaire Our Daily Bread (Unser täglich Brot, 2005) een belangrijke rol speelt. Hij schrijft: ‘Juist omdat nergens geoordeeld wordt, en omdat de film zo esthetisch is, zo fraai van ritme en kleurcontrast, blijft een enorm gevoel van hulpeloosheid achter.’ Ook Jan Staman heeft de film gezien: ‘Ik zie er een groot gebaar van J’accuse in. Maar aan wie is die beschuldiging gericht? Anderzijds kun je de documentaire ook beschouwen als een teken van vooruitgang, van verbetering, hoe vreemd dat ook klinkt. Vroeger ging het slachten en ook de omgang met dieren met pijn en leed gepaard, nu is dit gestroomlijnd en zijn heel veel van de oude problemen door technologie verholpen. Toch, en dat is het punt, wekt die technologie vervreemding op en valt het ons moeilijk om de welzijnswinst te zien.’ Maarten Doorman vult met een mooie observatie aan: ‘Als andere volkeren dan de westerse deze beelden zouden zien, bijvoorbeeld de Chinezen, dan zouden ze het allereerst ervaren als teken van welvaart.’ pingpongballetjes De film is geheel zonder enige commentaarstem gemonteerd, je hoort alleen de metaalachtige geluiden van de machines die de dieren verpulveren, versnijden en verwerken tot voedsel. Techniek is alom aanwezig. In deze documentaire is het dier helemaal niets, gereduceerd tot een productieobject, een artefact. ‘De film zegt iets over onze cultuur, over onze omgang met dieren,’ merkt Maarten Doorman op. ‘Het oordeel ligt geheel bij de kijker. De film roept vragen op die je zelf eigenlijk nooit hebt geformuleerd. Toen ik voor mijn essay Eerlijke boter, echte groenten onderzoek deed naar onze eetgewoonten, ontdekte ik dat de gemiddelde Nederlander slechts 4% van het te besteden bedrag uitgeeft aan eten, terwijl onze voorouders een veelvoud daarvan aan het eten besteedden, dan tekent dat wel onze omgang met eten. Maar nog altijd zijn Nederlanders uit op aanbiedingen, koopjes, goedkope producten en kijken we niet naar de herkomst ervan.’ Jan Staman: ‘Het blijft ook mij intrigeren. In Nederland

doden we tachtig tot negentig miljoen eendagskuikens per jaar. Wat zegt dat over ons? Het is lastig je te identificeren met miljoenen eendagskuikens die als gele pingpongballetjes door een pijp zoeven. Maar bij grotere dieren zoals een paard, koe of een huisdier kantelt ons denken. We identificeren ons snel en gemakkelijk met individuele dieren en daar ligt een keerpunt. Staman vervolgt: ‘De hedendaagse mens grijpt steeds dieper in in het leven van dieren, of dat nu gebeurt binnen de intensieve veehouderij of in verband met proefdieren en de biotechnologie. Het is al zo oud als de wereld dat mensen dieren gebruiken voor hun eigen nut. Toch is er een kentering gaande; tegenwoordig is de samenleving zich steeds bewuster geworden van de ethische consequenties. Vragen dringen zich op, zoals: waar trekken we grenzen? Wat kopen we nog wel en wat niet? Welke ziekte is zo ernstig dat dierproeven wél aanvaardbaar zijn? Mensen trekken zich dierenleed aan. Rationele overwegingen maken de gevoeligheid voor dierenleed bepaald niet minder.’

“In Nederland doden we tachtig tot negentig miljoen eendagskuikens per jaar. Wat zegt dat over ons?” dubbele moraal Maarten Doorman vertrekt, zoals hij dat eerder deed in zijn veelzijdige boek De romantische orde (2004), vanuit het perspectief dat wij ‘ons niet kunnen ontworstelen aan de romantiek’. Deze culturele en filosofische stroming, die tussen 1795 en circa 1850 haar hoogtepunt in West-Europa bereikte, plaatst de mens met zijn persoonlijke emoties in het hart van de schepping. Doormans stelling luidt: ‘De omgang tussen mens en dier is nog altijd geworteld in de romantiek, daaraan kunnen we ons niet onttrekken. In de romantiek begon de mens zich gevoelsmatig te identificeren met het dier. Dieren hebben een hoge ‘aaibaarheidsfactor’ voor de mens van nu. Dat mensen kiezen voor scharreleieren, biologische schapenkaas of biodynamische groenten komt voort uit verlangen naar het ‘echte’, uit de wens de

*Kester Freriks (1954) is romanschrijver en auteur van boeken over vogels, waaronder Vogels kijken. Alle driehonderd Nederlandse vogelsoorten en De valk. Over valkerij en wilde vogels. Hij is verbonden aan NRC Handelsblad. Dit najaar verschijnt zijn boek Verborgen wildernis. Over ruige natuur en kaarten in Nederland. ** Aloys Oosterwijk (1956) volgde de Akademie voor beeldende kunsten in Arnhem. Grote bekendheid verwierf hij met Willems wereld in Panorama. Vanaf 2004 maakt hij naam als rechtbanktekenaar.

Jan Staman

TER TAFEL

“Mensen willen graag dat de olijven voor de olijfolie van Bertolli echt door schilderachtige, Italiaanse vrouwen met de hand worden geplukt en met de voeten geperst” Maarten Doorman

natuur te kunnen beleven zoals vroeger. Van biologische schapenkaas kun je de herkomst lezen, je ziet een boerderij voor je zoals mensen denken dat een boerderij eruit hoort te zien: bomen eromheen, een toom kippen scharrelt rond, een waterput. Dat is misschien nostalgisch of sentimenteel, maar dat gevoel mogen we niet ontkennen. Anderzijds besteedt de Nederlander gemiddeld twee euro tachtig aan een fles wijn. Dat is onvoorstelbaar weinig. Er is een enorme discrepantie ontstaan tussen ons verlangen naar oorspronkelijkheid en bio-industrie, tussen nostalgie en de harde werkelijkheid van megastallen en varkensflats.’ Jan Staman neemt een duidelijk standpunt in: ‘De kritische burger wordt een dubbele moraal verweten omdat hij als consument niet méér zou willen betalen. Dit verwijt dat graag door de staat wordt gehanteerd is volkomen onterecht en het miskent de wijze waarop onze markt werkt. In markten als de onze worden willens en wetens allerlei typen koopgedrag uitgelokt en wordt ervan uitgegaan dat consumenten daarbij hun persoonlijke afwegingen maken en tot allerlei trade offs komen. In onze markten moet je toegevoegde waarde creëren. Danone, met z’n kleine yoghurtbekertjes, heeft dat begrepen. Of neem het fenomeen ‘parmaham’, een product dat de suggestie biedt Italië te ‘ervaren’. Onze agrarische sector is slecht toegerust als het gaat om die toegevoegde waarde. Er zijn mensen die altijd Armanipakken dragen, of altijd biologisch verantwoord kopen.

Dat is een segment. Er is ook een groep die Zeeman koopt én biologisch eet. En ook dat is een marksegment. Dit impliceert dat er meerdere marktsegmenten zijn, en die moet je proberen te bedienen. In zo’n markt is het verwijt van de dubbele moraal volkomen misplaatst. In Nederland heerst geen werkelijke voedselcultuur, zoals in België, Frankrijk en Italië wel het geval is. De Nederlandse veehouder is geen medespeler op die markten waar op toegevoegde waarde wordt ingezet, daarom zal hij het op den duur ook verliezen.’ eiersalade Maarten Doorman geeft een treffend voorbeeld als illustratie: ‘In het rijke en welvarende Amsterdam-Zuid, waar ik woon, is slechts één slager, aan de Cornelis Schuytstraat. De toonbank is zo’n zeven meter breed, een enorm venster. Daarvan beslaat het aanbod aan vlees niet meer dan drie meter, de rest wordt ingenomen door belegde broodjes, eiersalades. Bijna overal staat de aanprijzing bij van gemakkelijk, snel, eenvoudig te bereiden. Kijk eens naar Frankrijk, daar is een mooie synthese tot stand gekomen tussen de producten van de streek en de supermarkten. In elke supermarché is wel een afdeling te vinden die is bestemd voor regionale producten. Deze afdeling slaat een brug tussen de productie van voedsel en de consument. Hier wint een persoonlijke band het van de vervreemding. De plattelandsnostalgie kun je niet afdoen als sentiment. Ik heb daarover ook geschreven in Eerlijke boter. Het is een belangrijke en niet te veronachtzamen kracht in onze samenleving. Het succes van een keten als Marqt is veelzeggend: zij brengen authentiek etenswaar, zorgvuldig geproduceerd, met respect voor tradities, voor het dier, voor de streek. In uitgebreide betekenis zou je kunnen zeggen: met aandacht voor de aarde zelf. En dan zijn we weer terug bij de romantische orde, waaraan we ons nauwelijks kunnen onttrekken.’ Jan Staman vult aan met een duidelijk beeld: ‘Wij zijn een land van de karkassen, van de vleesexport. Het vlees dat in Nederland wordt geproduceerd heeft standaard een goede verhouding tussen vlees en vet. Excellente grondstoffen en infrastructuur: dát zijn wij.’ nuttigheidsbeginsel Zowel Doorman als Staman zijn op zoek naar waar precies de grenzen liggen. Staman geeft een veelzeggend voorbeeld: ‘In Amerika zijn er zelfs huizen zonder keuken. Dat is de ene kant van de medaille. Aan de andere kant organiseren mensen kookweekeinden, waarin ze alleen maar koken met elkaar, over eten praten, een maaltijd bereiden met de beste grondstoffen. Dus we spreken nu over twee uitersten:

“Rationele overwegingen maken de gevoeligheid voor dierenleed bepaald niet minder” Jan Staman

11 de jachtige wereld van fastfood en fresh froozen food door de week die hemelsbreed verschilt van zo’n kookweekeinde. Deze wijze van leven verenigt eigenlijk zowel de bio-industrie in zich als de biodynamische levensstijl.’ Doorman kiest het filosofische perspectief: ‘Waar ligt de grens? Microben zijn gevaarlijk voor de gezondheid, die mogen dus verdelgd worden. Als ik een mier doodtrap, bekommert niemand zich daarom. In ons bewustzijn maken we aldoor onderscheid tussen de intrinsieke waarde van het dier en wat het dier voor ons betekent qua nuttigheidsbeginsel. Als je, zoals past binnen mijn visie van de romantische orde, aan dieren eenzelfde morele status en identiteit toekent als aan mensen, dan zouden dieren ook toegang moeten krijgen in het parlement. Dat is natuurlijk niet zo, en dat kan ook niet. Dat wij zo naar dieren kijken heeft met het verlangen tot identificatie te maken. Deze denkwijze vind je terug bij Schopenhauer die stelt dat alles wat leeft geleid wordt door eenzelfde basisprincipe: namelijk de wil tot leven. Hierin zouden dieren zich niet onderscheiden van mensen.’ handen spandiensten Jan Staman snijdt een ander hoofdstuk aan door te stellen: ‘Nederland kent geen agrarische historie. Ons land kende een machtige burgerij, de organisatie van de samenleving was geconcentreerd in en rond de stad. In Frankrijk, Engeland en Duitsland lag de macht op het platteland. Bij ons bevond de macht zich in steden. Wij kennen geen invloedrijke plattelandsadel. We liepen in Nederland enorm achter, pas na 1900 werd er een Minister van Landbouw aangesteld en wat eerder kwam diergeneeskunde van de grond. Vroeger kon een huisdokter ook handen spandiensten verrichten als dierenarts. Door deze achterstand, volgens de wet van de stimulerende achterstand, kon het onderzoek in Wageningen en Utrecht opeens een enorme boost krijgen, en zijn we nu nummer één als het gaat om wetenschappelijk onderzoek op het terrein van landbouw en voedsel. Nu komt de ethiek weer om de hoek kijken: in de wetenschap en intensieve veehouderij is de tendens te zien om het dier als artefact, als een ding te zien. Dit heer en meester zijn over de dieren is iets wat de burger helemaal niet wil. Het dier heeft een bewustzijn, een identiteit en juist die aspecten zijn ondergesneeuwd in het huidige systeem. Uit onvrede, of meer precies misschien, uit behoefte om je leefomgeving te begrijpen en dus ook de manier waarop je eten tot stand komt, groeit de waardering voor ambachtelijke wijzen van voedsel bereiden. De gemiddelde consument echter weet bijvoorbeeld niet dat die authentieke bolletjes mozzarella door de grote producenten in enorme batches worden geproduceerd en dat de lokale kaasmaker in Italië Maarten Doorman, schrijver en filosoof, doceert aan de Universiteiten van Amsterdam (Mediastudies) en Maastricht (Cultuurwetenschappen). Jan Staman, jurist en dierenarts, bekleedt het directeurschap van het Rathenau Instituut in Den Haag voor onderzoek en debat over wetenschap en technologie.

zijn eigen karakteristieke mozzarella maakt, alleen voor zijn eigen lokale clientèle.’ vals sentiment ‘Zo’n voorbeeld vind ik treffend,’ zegt Maarten Doorman. ‘Het geeft aan hoe verwarrend en weinig transparant de weg van producent naar consument is. De laatste bevindt zich voortdurend tussen twee krachten. Aan de ene kant zijn dat rationalisering, economisch belang en industrialisering. Daartegenover staat het ultieme verlangen naar authenticiteit. Mensen willen graag dat de olijven voor de olijfolie van Bertolli echt door schilderachtige, Italiaanse vrouwen met de hand worden geplukt en met de voeten geperst. We stuiten voortdurend op paradoxale waarden van natuurlijkheid en echtheid versus biogenetica en bio-industrie. We kunnen het eerste niet afdoen als vals sentiment en het tweede niet als iets dat per se een afschrikwekkende ontwikkeling vertegenwoordigt. In mijn essay verwoord ik het zo: ‘Wie de complexe problemen rond voedsel te lijf wil gaan, mag nooit de cultuur vergeten waarin dat voedsel wordt geproduceerd en geconsumeerd, inclusief die van de tussenliggende keten.’

“Pattelandsnostalgie kun je niet afdoen als sentiment” Maarten Doorman boerenleven Jan Staman is ervan overtuigd dat de boeren in ons land krediet genieten bij de gemiddelde burger. Hij is soms aanwezig bij bezoeken die mensen brengen aan de boer: ‘De mens wil contact krijgen met een bedrijf, met het boerenleven. Dan is het soms goed om met boeren te spreken, uitleg te krijgen over waar het in hun visie en beleving om draait. De mens zal nooit ophouden radicale plannen te maken, al beseft hij dat niet alles mogelijk is. Genetische manipulatie is vooralsnog een beladen onderwerp. Ik ben ervan overtuigd dat indien uiteindelijk met genetische modificatie vitale doelen gediend worden, dat dan het vertrouwen toeneemt.’ Maarten Doorman stelt: ‘Je krijgt het niet uit het romantische decor dat kennis onecht is. Veel van het denken van de mens speelt zich af tegen dat decor. Het verlangen naar echt en natuurlijk moeten we serieus nemen. Doe je dat niet, dan glijdt de maatschappij af naar een technocratie waar voor authentieke waarden geen plaats is. Anderzijds moeten we ook, met inachtneming van alle eisen voor milieu, ruimtelijke ordening en transport, beseffen dat het in de hedendaagse maatschappij noodzakelijk is dat voedsel betaalbaar zou moeten zijn voor grote aantallen mensen. Om terug te gaan naar de beelden uit Our Daily Bread: mensen uit een andere cultuur zouden in deze documentaire wel eens een ideale weergave kunnen zien van de omgang tussen mens en dier. Alleen dat is al een bijzonder interessant gegeven. Voedsel hangt altijd samen met de cultuur waarin je geworteld bent, waar je vandaan komt.’

GROO(T)S

Tekst: Mariken Bokeloh | Beeld: Hugo Schuitemaker*

Gerda Tupker over Hoeve Ravenstein DE VOORLIEFDE VOOR HET VERZORGEN VAN KOEIEN, BRACHT GERDA TUPKER IN PRAKTIJK TOEN DE KINDEREN NOG KLEIN WAREN EN ZIJ AAN HUIS GEBONDEN WAS. IN EEN KWART EEUW IS DE HOBBY VAN GERDA UITGEGROEID TOT EEN FAMILIEBEDRIJF WAAR BELGISCHE WITBLAUW DIKBILKOEIEN VAN HET GOEDE LEVEN PROEVEN. ONLANGS BETROK DE FAMILIE HOEVE RAVENSTEIN OP HET LANDGOED GROENEVELD IN BAARN. EEN LANDWINKEL MET BOEREN-, BIOLOGISCHE EN STREEKPRODUCTEN VINDT ER ONDERDAK EVENALS EEN SPIKSPLINTERNIEUWE POTSTAL MET ZO’N KLEINE HONDERD KOEIEN EN ÉÉN STIER.

Witblauw is een puik ras dikbil

De Belgische

Een zoogkoehouderij, dat begrip kende ik nog niet… Hoe zijn jullie daartoe gekomen? Begin jaren tachtig hadden we wat koeien en een koemesterij. We waren klein, hadden geen quotum en konden dus geen melk leveren. We besloten het roer om te gooien en op zoek te gaan naar een goed ras voor fokkerij. We begonnen met een paar Roodbontkoeien, maar die waren druk… niet helemaal een soort waar we ons gelukkig mee voelden. Met de Belgische Witblauw dikbilkoeien vonden we een puik ras voor de fokkerij. We insemineerden ze met onze eigen luxe zwartbonte en witte koeien. Maar de wereld van de fokkerij met tentoonstellingen van extreem dikke koeien, die we bezochten als een soort gezinsuitje, paste niet bij ons. De zoogkoehouderij des te meer. De koeien die we voor het vlees fokken, laten we zo lang mogelijk moeder worden en zijn. Kalfjes zogen minstens een halfjaar bij de moeder. En als de koe geen moeder meer kan zijn gaat ze naar de slacht. Inmiddels zijn we al bij Nelleke 20. Wat maakt jullie boerenbedrijf zo bijzonder? Wij onderscheiden ons met het Belgische Witblauwe ras. We laten de kalveren ten minste een halfjaar bij de moeder drinken en we hebben

een natuur- en diervriendelijke bedrijfsvoering. Nu met de nieuwe hoeve en stal, zijn alle dieren bij elkaar. De kalfjes hebben een eigen ruimte met hun moeder, evenals de drachtige koeien. In de zomer staan de koeien buiten. We geven de dieren rust en ruimte. Er gaat geen koe op transport en we hebben een kort lijntje met het slachthuis. We bieden vleespakketten aan via onze site, zo kopen mensen het vlees dicht bij de bron. Belgische Witblauw koeien staan erom bekend dat ze zo doorgefokt zijn dat ze niet meer natuurlijk bevallen… Wij doen mee aan een fokprogramma dat erop is gericht om dit ras weer zelf te laten bevallen. We meten met regelmaat en houden bij welke koe een breed bekken heeft. We selecteren koeien met een groot bekken, en hopen zo de keizersnede terug te dringen. Bij de keuze van de fokstier letten we op een korte draagtijd, waardoor een kalf kleiner wordt

geboren en buiten de moeder kan groeien. Vannacht is er nog op natuurlijke wijze een kalfje geboren. Jullie spreken over natuurlijk- en diervriendelijk. Is dat ook biologisch? Met biologisch ben je meteen aan allerlei regels gebonden. We proberen het zo goed mogelijk te doen; goed voor dier, natuur en de mens. Maar we pachten grond van diverse boeren om de dieren te laten grazen. Niet alle boeren onderhouden hun weilanden biologisch. Wat maakt jou trots? Ik ben trots op het feit dat we als familie gegroeid zijn tot wat we nu hebben en zijn. Het boerenleven is moeilijk… Van een kleine locatie, waar we bermen hooiden, van niets iets maakten, elk vrij veldje van de gemeente omheinden en er hooiden of dieren lieten grazen, hebben we nu een naam en bedrijf neergezet met trouwe klanten en afnemers.

Hoeve Ravenstein is dagelijks in beweging. De boerderijwinkel is geopend van di t/m vr van 10 tot 17 uur en za van 10 tot 16 uur. Zie ook: www.hoeveravenstein.nl of www.ravensteinnatuurvlees.nl *Hugo Schuitemaker is freelance fotograaf en oprichter van Zeeliefhebbers, een bedrijf dat duurzame vis inclusief fotografie en recepten aan de man brengt.

“We geven de dieren rust en ruimte”

OP PAD

Tekst: Jan Dobbe* | Beeld: Gerrie Hondius**

â&#x20AC;&#x2DC;Er staat een

koe

15 ALS WE DE KOE HAAR EIGEN STAL LATEN ONTWERPEN, HOE ZOU DIE ER DAN UITZIEN? MET DIE VRAAG ZIJN WETENSCHAPPERS EN ONDERNEMERS AAN DE SLAG GEGAAN OM EEN SOORT HOF VAN EDEN VOOR KOEIEN TE ONTWERPEN: DE KOEIENTUIN. BEHALVE DOOR DE KOE (‘VISITEKAARTJES VAN HET NEDERLANDSE LANDSCHAP’) ZELF, LIETEN DE INITIATIEFNEMERS ZICH INSPIREREN DOOR DE AANPAK VAN DIERENTUINEN. EEN VERHAAL OVER INNOVATIE, DIERGERICHT ONTWERPEN EN (NOG) GESLOTEN SUBSIDIEPOTJES.

[Vrij naar ‘Er staat een paard in de gang’ van André van Duin]

Vrolijke

koeien die vrij rondlopen en van frisse groene blaadjes snoepen in een overdekte, maar zeer lichte en weldadige tuin. Een tuin, die je vanaf de openbare weg niet ziet omdat hij opgaat in het landschap… Het is een bijna utopisch plaatje in deze tijd van intensieve veehouderij en megastallen, maar zeker niet denkbeeldig. Het is de uitkomst van een meerjarig project van een aantal ondernemers en innovatieorganisatie Courage (LTO Nederland en NZO), die een alternatief proberen te vinden voor de huidige huisvesting in de melkveehouderij. Waarom? Schaalvergroting is al vele jaren lang hét sleutelwoord als het gaat om concurrentie op de zeer competitieve internationale zuivelmarkt. Denk hierbij aan steeds grotere bedrijven met steeds meer

“Binnen is een gevaarlijk woord voor koeien”

dieren, verregaande automatisering en efficiency. Op zeker moment bleek echter dat verdere schaalvergroting met de traditionele huisvestingssystemen zoals de ligboxenstal en grupstal steeds meer weerstand zou oproepen. Het plafond was bereikt.

visitekaartje van het Nederlandse landschap. De burger waardeert de koe en wil dan ook het beste voor dit dier. Men wil een duurzame veehouderij, waarin het dier weer dier kan zijn en het landschap intact blijft. Daarom keken we behalve naar kostprijsreductie, ook naar milieu, dierenwelzijn en landschap.’

‘cowmunity’

Het InnovatieNetwerk (ministerie van EL&I) en de stichting Courage namen het op zich om alternatieven te onderzoeken. Ze kwamen in 2006 met

het fenomeen Cowmunity op de proppen. ‘In Cowmunity zijn we op zoek gegaan naar de realisatie van een melkveebedrijf dat niet alleen groter en efficiënter is, maar vooral ook beter. Beter voor de boer, beter voor de omgeving en vooral ook beter voor de koe,’ aldus projectleider Carel de Vries (52) van stichting Courage. ‘Samen met drie melkveehouders en onderzoeksinstituut Alterra maakten we vier ontwerpen voor een grootschalig melkveebedrijf. Niet alleen grootschalig en internationaal concurrerend, maar ook maatschappelijk gewaardeerd. Met nadruk op ‘waardering’: we wilden meer dan alleen maar acceptatie. We hebben het hier immers over de koe, hét

*Jan Dobbe is freelance journalist en tekstschrijver. Tot 2009 werkte hij bij de Nederlandse Vereniging tot bescherming van Dieren als hoofdredacteur van het blad DIER. **Gerrie Hondius werkt zelfstandig als (strip)tekenaar, illustrator, (live)cartoonist, schilder en schrijfster.

‘cowfortable’

Vanuit de Cowmunity-gedachte ontstond het project Cowfortable, waarin

melkveehouders, onderzoekers van Animal Science Group (Wageningen UR) en Courage samenwerken aan grensverleggende huisvesting voor melkvee. Een van de vruchten van Cowfortable is de Koeientuin, helemaal ontworpen vanuit de koe. ‘Twee vragen stonden centraal: “Wat wil de koe?”, maar daarnaast ook “Wat wil de burger?” Koe en burger, op deze twee partijen werd alles geconcentreerd – wat de economie en de boer willen, lieten we even buiten beschouwing.’ Onderzoeksteams werden aan het werk gezet en men ging in gesprek met publieksgroepen om over dierenwelzijn en landschapsbeheer te praten. Op zoek naar inspiratie bezocht het projectteam ook dierentuinen. Hoe huisvesten ze daar grote

OP PAD

grazers? De Vries: ‘We leerden er twee belangrijke dingen. Allereerst dat een dierenverblijf niet hoeft te lijken op een fabriekshal, maar juist de oorspronkelijke leefomgeving kan weerspiegelen. En in de tweede plaats dat een aantrekkelijk “kijkspel” een verkoopbaar product is. Mensen moeten dichtbij de dieren kunnen komen. Contact met dieren doet ze goed, het is leerzaam en ze krijgen een beter beeld van waar hun voedsel vandaan komt.’ koeientuin

In een gezamenlijk projectteam met boeren, wetenschappers, een architect en een hovenier (vanwege het

landschappelijke aspect) ging men aan het ontwerpen. De Vries: ‘Ik liet hovenier Jan Pape destijds een foto zien van een nieuwe ligboxenstal die we hadden ontworpen. “Wil je het echt weten?”, zei hij. “Ik vind het helemaal niks.” Ik was geschokt. Dit was toch een mooie stal met veel licht, lucht en fraaie, brandschone zwartbonte koeien!? “Het enige dat iets met koeien te maken heeft, is het voer voor het hek. Verder zie ik alleen maar beton en staal. Dit is een garage of fabriekshal. Geen dierenverblijf,” aldus Pape. Hij vond dat we terug moesten naar de natuurlijke buitenomgeving van het dier: vegetatie, bewegingsvrijheid, mogelijkheid om te exploreren en onderling contact. Hij had een punt. Zo gezegd, zo gedaan, wat ons betreft werd het motto: buiten=binnen.’

Binnen is echter een gevaarlijk woord voor koeien. Het is immers een trend van de laatste jaren om koeien steeds langer (en zelfs het hele jaar) binnen te houden, iets wat tot groeiende maatschappelijke weerstand leidt. Is de Koeientuin niet het spreekwoordelijke doekje voor het bloeden en is men niet bezig om langs deze weg de steeds verder teruglopende weidegang voor koeien te legitimeren? De Vries: ‘Nee, zeker niet. De propositie is niet dat je met een koeientuin je dieren niet meer de wei in hoeft te laten. Integendeel, de tuin is op dit punt alleen maar een plus ten opzichte van de traditionele stallen. Want ook al gaan de dieren ’s zomers de wei in, dan nog staan ze ongeveer hun halve leven op

stal. De vraag of de dieren al dan niet de wei in gaan, is en blijft een beslissing van de boer. Wij hebben ons vooral geconcentreerd op diervriendelijke huisvesting.’ gelaagde bodem

Dat er een hovenier mede aan de wieg van de Koeientuin heeft gestaan, is goed aan het ontwerp te merken. Overal zijn planten voorzien, bijvoorbeeld als een soort natuurlijke systeemwandjes, beschermd tegen de vraatzucht van de koeien door een fijnmazig hekwerk. Wat er uitgroeit, wordt dan ook prompt opgegeten. Bomen staan er ook, en ze groeien letterlijk door het dag-

DIERENBESCHERMING: OOK DE WEI IN! We legden het idee van de Koeientuin ook voor aan de Dierenbescherming. Senior-beleidsmedewerker Bert van den Berg: ‘Het is prima betere stallen te ontwerpen, want een groot deel van het jaar staan koeien op stal en de huidige stallen zijn te krap en hebben een te harde vloer. De Koeientuin en andere concepten komen voort uit de gedachte dat de melkveehouderij flink moet groeien om op de wereldmarkt te kunnen concurreren. Daarom wil menig melkveehouder van 75 naar 150 koeien groeien, dat kan nog zonder personeel en met weidegang. Er zijn er ook die naar 200 tot 250 of nog meer koeien willen gaan

en dan wordt weidegang steeds lastiger. Weidegang is goed voor het welzijn van koeien. Ze hebben veel minder last van klauw- en pootproblemen, er is minder bacteriedruk leidend tot mastitis, ze kunnen elkaar makkelijker ontwijken en ze kunnen makkelijk snel en ongehinderd gaan staan en liggen. Uit enquêtes blijkt bovendien al jaren dat bijna honderd procent van de bevolking vindt dat koeien in de wei horen. Een melkveebedrijf zonder weidegang zal nooit de gewenste maatschappelijke acceptatie krijgen. Dus hou de weidegang er in, ook al lopen de dieren binnen in een tuinachtige omgeving!’

17 UITGANGSPUNTEN KOEIENTUIN: 1 Het welzijn van de koe moet aanmerkelijk verbeteren. 2 Het moet een natuurlijk dierenverblijf worden, ofwel: buiten=binnen. 3 De stal mag het landschap niet ontsieren, maar ‘verdwijnt’ in het landschap. 4 De uitstoot van ammoniak moet minimaal zijn. 5 De stal moet open en aantrekkelijk zijn voor publiek. 6 Het gebouw moet qua kosten kunnen concurreren met een gangbare stal.

lichtdoorlatende dak heen. Door dezelfde openingen stroomt vervolgens het regenwater naar binnen dat meteen ten goede komt aan de planten. Maar zo’n 100 tot 150 koeien op een relatief kleine oppervlakte, wat doet dat met de bodem? Wordt dat geen enorme modderboel met mest, urine, water en de daardoorheen ploegende koeien van enkele honderden kilo’s per stuk? ‘Het zoeken van een juiste bodemstructuur was inderdaad een van de grootste uitdagingen,’ vertelt Carel de Vries. ‘Met de vloer zijn we twee jaar aan het experimenteren geweest. Maar dat leverde wel iets op. We werken in vier lagen: eerst een waterdicht doek, daaroverheen gebroken puin, dan een laag gerecycled rubber en dan als laatste een supersterk egaliserend doek,

dat niet stuk te krijgen is en vochtdoorlatend is. De koeien lopen en liggen er heerlijk op!’ mestrobot

Maar wat gebeurt er verder met de urine en de mest? Dat blijft toch het

grootste probleem? Uit het antwoord blijkt dat we hier toch echt met een innovatief project te maken hebben: ‘De urine zakt door de eerste lagen heen en wordt gereguleerd afgevoerd. En voor de poep hebben we een robot, die voortdurend door de tuin heenkruist en de mest opneemt,’ aldus De Vries. ‘Haha, denk qua beeld maar aan zo’n gemotoriseerde grasmaaier, maar dan onbemand.’ Behalve mest moeten de koeien natuurlijk ook hun melk kwijt, daar is het immers allemaal om begonnen. Hoe doet de boer dat in de Koeientuin? ‘Ook dat gaat volledig geautomatiseerd,’ grijnst De Vries. ‘Je weet niet wat je meemaakt, maar het gaat echt zo: de melkrobots zijn totaal onbemande, computergestuurde machines. De koeien weten uit ervaring dat ze daar van hun melk af kunnen en zoeken de machine op wanneer ze aandrang voelen. Bovendien wordt er een smakelijk hapje voer versterkt. De robots herkennen de koeien op hun beurt ook aan hun halsband. Als een koe zich meldt, weet hij precies op maat de spenen te pakken en dan is de klus snel geklaard. Het mooie aan deze manier van melken is dat het vrijwel stressloos kan gebeuren, in tegenstelling tot het melken

in een aparte ruimte met z’n allen tegelijk. Dan krijg je geduw en getrek en kunnen er conflicten ontstaan. Met de melkrobot komt elke koe rustig aan de beurt, op haar eigen tijd.’ gecombineerde veehouderij

Het baanbrekende van de Koeientuin is niet alleen de ruimte (de claim is twee-

maal zo veel vierkante meter per koe als in de reguliere veehouderij, dat is dus 15 m2), maar ook het feit dat de mens er plezier aan kan beleven in educatief en recreatief opzicht. Het moet per slot van rekening ook een kijkspektakel worden, waarbij de gewone burger een veel geziene gast op het boerenbedrijf wordt. Niet voor niets geldt de dierentuin als belangrijke inspiratiebron. Onder het genot van een hapje en een drankje kan men zich straks vergapen aan het pittoreske beeld van een prachtige groene tuin, met daarin Neerlands trots: rood- en zwartbonte koeien in kuddes van 100 tot 150 dieren.

“Wat wil de koe?” en “Wat wil de burger?”

OP PAD

En het concept trekt belangstelling van de boeren, mede op grond van de propositie dat deze huisvesting niet duurder is dan de ‘gewone’ huisvestingssystemen. Er zijn volgens De Vries enkele tientallen geïnteresseerden, met een vooruitgeschoven groepje van vier ondernemers. Niet toevallig zijn dit veehouders die het leuk vinden om hun bedrijf te combineren met een andere nering. De Vries: ‘Er zijn vier veehouders bij het project betrokken, die daadwerkelijk (veel) geld in de aanleg en bouw van een koeientuin willen stoppen. Een van hen heeft een biologische boerderij, hij heeft een natuurbeheerstaak en hij geeft ruimte aan recreatie. Hij ontvangt excursies en dagjesmensen op zijn bedrijf en verdient daar een extra boterham mee. In Friesland zit een boer die vlakbij de bebouwde kom is gevestigd. Mede met het oog op een goede verstandhouding met de omwonenden stelt hij zijn bedrijf open voor de buurt. Daar is het in het weekend altijd hartstikke druk met bezoekers. In Brabant, tot slot, zitten twee deelnemende boeren. Een van hen combineert zijn boerderij met een kinderdagverblijf, de ander heeft er een zorgboerderij

“Concept op zoek naar geldschieters’’

van gemaakt met een recreatieve functie. Voor hen allemaal zou de Koeientuin een zeer welkome vernieuwing van hun bedrijf betekenen.’ teleurstelling

Ondanks de mooie en voortvarende wordingsgeschiedenis van de Koeientuin, spreken we met een enigszins aangeslagen projectleider. De Vries: ‘Wij geloven helemaal in de haalbaarheid en het succes van de Koeientuin. Er is hard aan gewerkt, het komt tegemoet aan dier, mens en landschap – wat wil je nog meer? Maar toch stagneert het project nu, omdat de subsidie van enkele tonnen die we nodig hebben om het demonstratiebedrijf op te zetten, onverwachts niet wordt toegekend. We hebben dat geld nodig voor een proef waarin we het concept echt klaar voor de praktijk kunnen maken. Het is de laatste risicovolle stap voor marktintroductie.’ De overheidsbezuinigingen treffen ook dit innovatieve project? ‘Ja, er is één pot met heel veel concurrerende aanvragen, en daar zijn we jammerlijk uitgevallen. Let wel, de boer in kwestie zou zelf een ongeveer even groot bedrag in de onderneming stoppen, dus het is niet een kwestie van het handje ophouden. Deze ondernemer gelooft erin en is bereid zijn nek uit te steken met een grote investering!´ Een andere klassieke hobbel is het verkrijgen van de benodigde vergunningen. De Vries: ‘Maar dat gaat lukken. Je merkt dat lokale

overheden enthousiast worden van deze totaal nieuwe benadering. Maar doordat het zo anders is, past het wel slecht binnen de huidige toetsingskaders.’ Deze innovatieve stallenontwerpers laten zich aldus niet echt uit het veld slaan: ‘We weten dat we een goed verhaal te bieden hebben. Dus gaan we opnieuw achter sponsors en financiers aan. Maar het gaat lukken, dat kan niet anders.’ Wie na het lezen van dit artikel had gedacht om binnenkort eens een dagje Koeientuin te doen, komt dus bedrogen uit. De tuin is nog slechts een concept op zoek naar geldschieters, in de hoop alsnog eind 2011 open te kunnen gaan. ‘Er staat een koe in de tuin,’ maar de deur is helaas nog dicht.

Kijk voor meer informatie op www.courage2025.nl en zoek onder ‘projecten’.

[ advertorial ]

INTERVIEW

+ASTEELß'ROENEVELDßBRENGTßLANDSCHAPSLITERATUURßONDERßDEßAANDACHT ß3AMENßMETß DEß"OEKENKRANTßELKEßMAANDßVOLOPßBOEKENNIEUWS ßINTERVIEWS ßACHTERGRONDENßENß HEELßVEELßLEESTIPS ß.EEMßNUßEENßABONNEMENT ß'AßNAARßWWW BOEKENKRANT COM

7IJNß REDTßHETßLANDSCHAP

/NNOß+LEYNßSCHRIJFTßOVERßWIJN ß$ATßDOETßHIJßINßBEELDENDßPROZA ßWANTßDEßBELEVINGßVANßSMAAKßKUNßJEßALLEENßOM SCHRIJVEN ß7EGßVANßWIJNßISßEENßZWERFTOCHTßDOORßZUIDELIJKEßWIJNSTREKEN ß(ETßISßEENßONTMOETINGßMETßMENSENß ENßLANDSCHAPPEN ß%NßMETß/NNOß+LEYNßZELF ß³)KßHEBßVEELßGEVOELßBIJßDEßVERHALEN ´ BESCHRIJVINGEN ßWAARBINNENßDEßFEITENKENNISßVANßDEßCON NAISSEURßLIGTßINßHETßWARMEßBEDßVANßEMOTIEßENßBELEVING

NIGßVOOR ß)TALIpßISßBEDUIDENDßDICHTERßBEVOLKT ß$EßSTEDENß

³3OMMIGEßVERHALENßINß7EGßVANßWIJNßGRIJPENßTERUGß

HEBBENßECHTERßVANßOUDSHERßINTERACTIEßMETßDEßWIJN

NAARßMIJNßVORMENDEßJAREN ß:OALSßHETßEERSTE ß±#ASAß

GAARDEN &LORENCEßMETß#HIANTI ß2OMEßMETß&RASCATI¨ß

%MMA² ß)KßWOONDEßINß4OSCANE ßMIDDENßINßDEß#HIANTI

%NßINß:UID 4IROLßVINDßJEßEENßAMALGAAMßVANßHUIZENßENß

#LASSICO ß)KßWASßBEZIGßMETßMIJNßZANGSTUDIE ß4OENß

WIJNGAARDEN ß7IJNßREDTßHETßLANDSCHAP ß)SßDEßWIJNGAARDß

KWAMßIKßEENß.EDERLANDSEßWIJNSCHRIJVERßTEGEN ßDIEßMIJß

VEELßWAARD ßDANßBOUWENßZEßERßGEENßHUIZEN ´

MEENAMßOPßZIJNßPROEFBEZOEKEN ß(ETßWERDßHETßBEGINß VANßEENßNIEUWßLEVEN ß$EßKEUZEßVANßDEßSTREKENßENßVANß

+LEYNßZIJN

DEßWIJNENßDIEßIKßINß7EGßVANßWIJNßBESCHRIJF ßISßPUURßOPß

7ATßHEBßJEßNODIGßOMß/NNOß+LßEYNßTEßZIJN ß'ROTEß

GRONDßVANßMIJNßEMOTIONELEßVOORKEUREN ß-IJNßAANPAKß

NIEUWSGIERIGHEID ßKENNISßVANßWIJN ßHISTORIEßENßLAND ßENß

ISßDAARBIJßSTEEDS ßINZOOMENßOPßEENßGEBIED ßENßDANß

NATUURLIJKßEENßGOEDßGLASßENßDITOßPEN ß³4ELKENSßWEERßISßHETß

³7IJNßISßEENßPRACHTIGEßDRANK ßVOLßEMOTIES ßASSOCIATIESß

UITKOMENßBIJßEENßOFßTWEEßPRODUCENTEN ß$EßINFORMATIEß

KNUTSELENßENßPUZZELENßMETßWOORDENßOMßTEßDUIDENßENßTEß

ENßVERHALEN ß$IEßVERHALENßACHTERßDEßWIJNßZIJNßZEKERßZOß

VERVOLGENSßINßKLEINEßHAPJESßGEDOSEERD ßENßDANßZOßSMA

BESCHRIJVEN ß4AAL ßINßHAARßONVOLKOMENHEID ßBLIJFTßSPAN

BELANGRIJKßALSßDEßPROEFNOTITIES ß7ANTßWIJNßISßBESLISTß

KELIJKßMOGELIJKßOPGEDIEND ß$AARßVOELßIKßMEßBIJßTHUIS ´

NEND ß%NßDATßPASTßDEßWIJN ß7ANTßDIEßKUNßJEßNIETßANDERSß DANßLANGSßEENßZOEKTOCHTßONDERßWOORDENßBRENGEN ß/MDATß

NIETßOBJECTIEF ßEENßKALEßPROEFNOTITIEßISßBIJNAßZINLOOS ß $ATßDEELßVANßDEßHERSENENßDATßGEURENßWAARNEEMT ßSTAATß

(ETßOUDEßLAND

BIJVOORBEELDßNIETßINßDIRECTßCONTACTßMETßHETßSPRAAK

(ETßOUDEßLAND ßZOALSß+LEYNß%UROPAßNOEMT ßKENTßVELEß

TIEKEßWIJNENßINßIDENTIEKEßGLAZEN ß

CENTRUM ß$AARßZIJNßDUSßGEENßEXACTEßWOORDENßVOOR ß%Nß

VERHALENßENßVELEßVERSCHILLEN ß"EPAALDEßGEBIEDEN ß

$RINKßDEßEENßOPßEENßBOERDERIJTJEß

DOORßTEßVEELßTEßFOCUSSENßOPßDEßPRECIEZEßNOTERINGßVANß

ZOALSßDEß"OURGOGNEßENßDEß"EAUJOLAIS ßZIJNßECHTERßPUURß

INß&RANKRIJKßENßDEßANDERßOPßEENß

DEßSMAAK ßVERWIJDERßJEßJEZELFßVANßDEßBELEVING ß!LSßWIJNß

MONOCULTUUR ³-AARßDATßZIJNßDEßUITZONDERINGEN ß%ENß

INDUSTRIETERREIN ß$EßWAARDERINGß

DANßTOCHßASSOCIATIEFßIS ßDOEßHETßDANßGOED ´

VANßDEßFENOMENENßINß&RANKRIJK ßJEßVINDTßERßNAASTß0ARIJS ß

ZALßVERSCHILLEN ´

DEßSMAAKßENßDEßGEURßASSOCIATIEFßZIJN ß.EEMßTWEEßIDEN

-ARSEILLEßENß,YONßNAUWELIJKSßGROTEßSTEDEN ß$ATßISß 6ORMENDEßJAREN

GOEDßVOORßDEßWIJN ßWANTßSTEDENßKUNNENßDEßWIJNGAARDß

/../ß+,%9. ß7%'ß6!.ß7)*. ß

/NNOß+LEYNßBEDOELTßDAARMEE ßDOEßHETßZOALSß+LEYNßHETß

VERDRINGEN ß0ARIJS ßBIJVOORBEELD ßHEEFTßNOGßEENßPAARß

5)4'%6%2)*ß.)%57ß!-34%2$!- ßß

DOET ß7ANTß+LEYNßVERBEELDTßDEßSMAAKßMETßBLOEMRIJKEß

STUKJESßWIJNGAARDßOPß-ONTMARTRE ßMAARßDATßSTELTßWEI

)3".ß ß ß ß ß ß à

UITGELICHT

2ODEßBEKORING

³-ARKß4WAINßZEI ß±'EWONEßMENSENßSTAMMENßAFßVANßAPEN ß

MAARßHOEßGROTERßDEßSTAART ßHOEßGROTERßDEßAANTREKKINGSKRACHTß

ROODHARIGENßSTAMMENßAFßVANßPOEZEN ²ß$Eß VOOR OORDELENß

OPßDEßANDEREßPAUWEN ßDUSßHOEßMEERßKINDJESßERßKOMEN ß/PßDE

OVERßPOEZENßENßROODHARIGENßZIJNßDEZELFDE ßMYSTERIEUS ßDUBBE

ZELFDEßMANIERßISßROODßHAARßEENßBIJZONDEREß

LEßBODEM ßEENßMIXßVANßONWEERSTAANBAREßAANTREKKINGSKRACHTß

AANTREKKINGSKRACHTßVOORßVELEN ´

ENßWAARSCHUWINGßOMßAFSTANDßTEßHOUDEN ß6EELßMANNENß

-)$!3ß$%++%23 ß2//$ ß%%.ß"%+/2).' ß

HEBBENßFANTASIEpNßOVERßROODHARIGEßVROUWEN ßVANWEGEßDIEß

5)4'%6%2)*ß#/.4!#4 ß)3".ß ß ß ß

UITSTRALING ßENßHETßISßZELFSßDAAROMßDATßVEELßSCHILDERS ßALSßZEß

ß ß àß ß-)$!3ß$%++%23 ß2//$ ß

3CHRIJVER ßBIOLOOGß-IDASß$EKKERSßISßBETOVERDß

EENßFEMMEßFATALEßOPßHETßDOEKßBRACHTEN ßVOORßEENßROODHARIGEß

%%.ß"%+/2).' ß)3ß%2ß//+ß!,3ß,5)34%2

DOORßROOD ß7ANTßROODßVALTßOPßENßROODßISßMOOI ß$IEß

VROUWßKOZEN ß%VOLUTIONAIRßLIJKTßHETßVANßGEENßENKELßVOORDEEL ß

"/%+ ß5)4'%6%2)*ß25").34%). ß)3".ß

SCHOONHEIDßISßEENßBELONINGßVANßßDEßNATUUR ß"IJß

MAARßHETßWERKTßALSßEENßMAGNEET ß0AUWENßHEBBENßEENß

ß ß ß ß ß àß

MENSENß¯ßENßDIEREN

ENORMEßSTAARTßDIEßTOTAALßNUTTELOOSßISßENßZELFSßINßDEßWEGßZIT ß

MIJN LANDSCHAP

WAAR WE VANDAAN KOMEN

Aziz Bekkaoui over de wissel werking tussen het landschap en de cultuur.

Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Rolf Eijtjes, Paul Hilkens

‘DE OVEREENKOMST TUSSEN EEN LONSDALE-BOERKA, EEN NIEUW RELIGIEUS GEWAAD VOOR KARDINAAL SIMONIS EN EEN PROJECT ALS ‘MELKKLEUREN’? IN AL MIJN PROJECTEN GAAT HET OVER IDENTITEIT, OVER CULTUUR EN OVER HET ONTSTAAN ERVAN. EIGENLIJK DOE IK STEEDS HETZELFDE: HET VERHAAL VERTELLEN VAN WAAR WE VANDAAN KOMEN, WAT ONZE GESCHIEDENIS IS. KOM, IK ZAL HET UITLEGGEN.

Al zo’n tien jaar

werk ik naast mijn werk als modevormgever/kunstenaar als gastcurator voor verschillende musea. Drie jaar terug was ik voor een project in Rusland in de kelders van het Nationaal Museum van Moskou aan het kijken naar objecten die grotendeels niet gearchiveerd waren maar waar de medewerkers, sommigen werkten al meer dan vijftig jaar voor het museum, van alles over wisten te vertellen. Om hen te kunnen verstaan hadden we de hulp van een paar jonge tolken. Het grappige was dat de tolken de uitgebreide verhalen over de herkomst, de geschiedenis, de betekenis van de objecten, zelfs de smakelijkste anekdotes steeds in luttele zinnetjes samenvatten. Het deed er in hun ogen niet toe, al die oude verhalen. Veel liever wilden ze met ons over Amsterdam praten, over het uitgaansleven, muziek. Maar het ís geen ouderwets gedoe, het heden wortelt in het verleden. De rijk bewerkte kruisen uit de Russische depots bijvoorbeeld, symbool van de Russisch orthodoxe kerk, zijn net zozeer een abstract logo als het appeltje dat is voor Apple. Allebei marketing. De verschijningsvorm, de technologie is veranderd, maar in essentie veranderd er weinig. Als je het zó benaderd zie je dat zo’n kruis wel degelijk iets met ons en met onze tijd te maken heeft. Begrijpen waarom je omgeving eruitziet zoals hij doet, dat er een wisselwerking bestaat tussen cultuur en omgeving, tussen stad en land, tussen geschiedenis en de actualiteit, maakt dat je associatievermogen zich uitbreidt, je inzicht zich verruimt, en dat is pure rijkdom. Ik liep al een tijd rond met het idee om iets met de identiteit van Nederland te gaan doen. Wat heeft Nederland gemaakt tot wat het is? In het buitenland valt me op dat Nederland wordt gezien als een strak geordend en gestructureerd land. Maar waaraan hebben we dat te danken? De invloed van de agrarische sector op het hedendaagse leven en op het landschap is groot. Zuivelproducten zijn aan bederf onderhevig, het vervoer ervan moet dus zonder omwegen, strikt, schoon en geordend verlopen.

Aziz Bekkaoui studeerde af aan de Kunstacademie van Arnhem (ArtEZ). Naast zijn eigen collectie richt AZIZ zich op het ontwerpen van kostuums voor opera, dans en theater. Daarnaast creëert modevormgever/ kunstenaar AZIZ performances, installaties en tentoonstellingen in musea en theaters. Solo-exposities of werk in samenwerking met diverse kunstenaars was te zien in verschillende Nederlandse musea, in het Guggenheim Museum in New York en in Musée de la Mode e du Textile, Parijs. www.aziz.nl

In het verleden hadden de boeren geen koelcellen, dus de net gemolken melk moest snel naar de fabriek. Er werden wateren landwegen aangelegd om dat efficiënt en snel te doen. En neem het maken van kaas. Bacteriën bederven – letterlijk – de boel. Het maken ervan moest en moet dus goed worden georganiseerd en strak gepland. Een werkhouding waarmee we langzaam maar zeker vergroeid zijn geraakt. We willen alles netjes organiseren en hebben overal wetten en regels voor. Kijk maar naar Schiphol, dat wereldwijd te boek staat als toppunt van efficiëntie, overzichtelijkheid, gebruiksvriendelijkheid. En wanneer er in de golf van Mexico een olieramp gebeurt, komt een Nederlands bedrijf de boel opruimen. Of neem Dutch Design, inmiddels net als kaas een belangrijk exportproduct. Vormgeving die te boek staat als helder, zonder franje en met een sterk concept. Kortom, ik ontdekte dat de mentaliteit van agrarische ondernemingen, en met name die van de melkveehouders, van grote invloed is op deze tijd. Toen ik op een goed moment op zoek ging naar een alledaags object of product dat als sleutel zou kunnen fungeren om de Nederlandse identiteit te ontsluiten, is dat melk geworden. Er stroomt melk door de aderen van dit land. Nederland behoort tot de grootste melkexporteurs van de wereld en Vermeers’ melkmeid schonk het al. In deze fase waarin we veel tijd doorbrengen op de digitale snelweg, verdwijnt het gewone, het alledaagse en al helemaal de essentiële waarden ervan makkelijk uit het zicht. Weten dat melk niet uit de fabriek komt maar van de koe, en bossen niet naar shampoo ruiken maar andersom is belangrijk in mijn ogen. ‘Melkkleuren, een frisse blik op melk en Nederland’ is een culturele estafette door het hele land. Op zeven plaatsen werken we samen met lokale agrarische en culturele organisaties toe naar een manifestatie met muziek, gedichten, workshops, talkshows, debatten en moderne dans en klompendans. Ook verschijnt er regelmatig een speciale krant, de Melkpers. Thijs Goldschmidt en Mustafa Stitou werken aan een Melkroman, over de geschiedenis van de Nederlandse melkveehouderij, die eind dit jaar verschijnt. Maar voor het zover is wordt dit najaar de Domtoren in Utrecht omgetoverd tot een groot melkpak. Of het Nederlands landschap zijn weerslag vindt in mijn werk? Absoluut, de projecten die ik in New York en Japan deed werden 'écht Hollands' gevonden. En daarnaast, steeds als ik per vliegtuig Schiphol nader en die kleurvlakken, rechte lijnen, die orde zie, wordt ik weer verliefd.’

VERHAAL

Tekst: A.L. Snijders* | Beeld: Wouter Tulp**

* A.L. Snijders maakte furore als schrijver van columns en staat bekend als een van de grootste schrijvers van het zeer korte verhaal, kortweg ZKV genoemd. In 2010 won hij de Constantijn Huygens-prijs. In 2011 schrijft Snijders speciaal voor GRNVLD een column. ** Wouter Tulp volgde de opleiding illustratie aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam en is werkzaam als freelance illustrator. Zijn werk loopt uiteen van karikaturen, redactionele illustraties, kinderboekillustraties en hij werkt ook mee aan animatieprojecten. Tulp heeft zich een breed scala aan technieken eigen gemaakt die hij ook gebruikt in de illustraties bij de verhalen van A.L. Snijders in GRNVLD.

in het bos geplaatst, niet vriendelijk en romantisch, meer een treinwagon waarin winnaars en verliezers met hun handtekeningen een oorlog beëindigen. De bewoner is een beeldhouwer, een mediterrane jongen, die bij de eerste ontmoeting een geschenk voor mij heeft, een tweedehands colbertje. De eigenaar van het bosperceel heeft hem toestemming gegeven zijn wagen op deze stille, onneembare plek op te knappen; in drie maanden moet het gebeurd zijn. De jongen vertelt verhalen, hij kent de details van de vestingwerken van Syracuse, hij weet dat Archimedes de katapult ontworpen heeft die dienst heeft gedaan toen de Romeinen de stad belegerden, hij weet ook dat hij grote spiegels heeft gemaakt waarmee de schepen van de belegeraars in brand werden gestoken. Hij vertelt dat zijn vader in Syracuse geboren is als Sefardische jood, maar na zijn huwelijk met een Koptische prinses een ander geloof heeft gekozen. Ik ruik de Middellandse Zee terwijl ik het colbertje pas en naar de familieverhalen luister. Ik heb een vermoeden hoe het verder zal gaan, en dat vermoeden blijkt juist. Er is geen water, geen gas, geen elektriciteit. Hij heeft geen auto, hij heeft nauwelijks geld, hij zit in de natuur die hij met een idyllisch oog bekijkt, maar de natuur kijkt niet terug, de natuur is geen idylle, ze is ook niet wreed of vrolijk of onverschillig, ze onttrekt zich aan iedere beschrijving. De natuur bestaat, dat is alles. De wagen staat midden op een pad, maar op dat pad loopt nooit iemand, het is een doodlopend pad in een zeer stil gedeelte van het bos. Toch wordt de jongen na verloop van tijd opgemerkt, dat is onvermijdelijk in ons land. In Noord-Alaska of Buiten-Mongolië is het waarschijnlijk wel mogelijk voor altijd ongezien te blijven, maar hier kan dat niet. Het oog ziet ver, het kijkt altijd, het rust alleen als het hoofd slaapt. De jongen loopt door het bos, zwemt in een vijver bij een afgelegen huis, wordt gezien door de bewoner. Na het oog de mond, de bewoner vertelt het aan de postbode, er zwom een vreemde in de vijver. Iemand ziet de jongen op zijn oude fiets met een gasfles op de bagagedrager. De geruchten ontmoeten elkaar. Niet nerveus, vlug of geagiteerd, het is een dunbevolkte streek, het duurt maanden. De jongen klimt over een hek om een paard te aaien, het wordt herfst, het bos wordt dunner, het gaat ritselen, de temperatuur zakt. De jongen is een minnaar, hij heeft goede verhalen en mooi haar, hij heeft vriendinnen, die elkaar soms onverwacht ontmoeten op het bospad. Hun kijvende stemmen klinken ver, ik hoor ze. Volgens mij is dit de echte natuur – niet de bomen en de bergen en de sneeuw, maar de passie tussen de mensen, de angst, de liefde, de begeerte, de jaloezie. Als het echt koud wordt, gaat de jongen schuilen bij de vriendinnen. Ik zie hem nog wel eens, maar alleen overdag bij windstil, zonnig weer. Ook het gepraat in de buurt verzwakt en sterft weg. Ik ben de enige die nog weet dat er een wagen in het bos staat. De jongen is voorgoed verdwenen, de eigenaar laat zich ook niet zien, de jaren verstrijken. Ik zie dat braamstruiken zich naar binnen wringen, dat het dakleer door wind en regen wordt aangevreten, dat de wagen scheef zakt en allengs een herinnering wordt. Het verhaal is afgelopen, ik weet niks meer. Samengevat: een illegale woonwagen die een herinnering wordt. Toch heb ik een epiloog. Onlangs heb ik voorgelezen in de Burgerzaal in Zutphen. Na afloop kwamen er mensen met me praten. Ook de jongen, die ik natuurlijk niet herkende. Hij lachte en zei: ‘Dat colbertje heeft u van mij gekregen.’ Hij had gelijk, ik herinnerde het me.

ZWARE KOST

Tekst: Frans Ellenbroek* | Beeld: Marleen Felius**

Naar zijn

beeld

MET HET DIER HEEFT DE MENS EEN INGEWIKKELDE VERHOUDING. GEVAARLIJK, NUTTIG, LIEF OF ZIELIG, HET IS ALTIJD WAT. DAT IS AL DUIZENDEN JAREN ZO, MAAR DE DISCUSSIES DIE DE LAATSTE JAREN OPLAAIEN LIJKEN EEN NIEUWE VERHOUDING OP TE GAAN LEVEREN TUSSEN DE MENS EN ZIJN GEDOMESTICEERDE DIEREN. HOE KOMT HET EIGENLIJK, DAT WE DIEREN ZO STERK WILDEN MANIPULEREN, DAT WE HEN UITEINDELIJK ALS DINGEN GINGEN ZIEN? EEN TERUGBLIK OP DE (PRE)HISTORIE VAN ONZE VERHOUDING MET HET GEDOMESTICEERDE DIER. Ongeveer tienduizend jaar geleden en daarvoor week het foerageergedrag van de mens niet sterk af van dat van andere apen. Hier en daar wat bessen plukken, wortels uitgraven, stukje vlees verschalken. Vooral dat laatste werd een specialiteit van onze soort en een motor achter onze evolutie, want effectief jagen vraagt om samenwerking, samenwerking vraagt om communicatie, communicatie vraagt om denkvermogen en sociale vaardigheden. En goed verzamelen, weten wat eetbaar is en wat niet,

ging ineens zoveel beter toen we eenmaal in staat waren opgedane ervaringen te onthouden en ook nog door te geven aan familie en vrienden. We waren er zo goed in, in dat jagen en verzamelen, dat men zich af kan vragen hoe en waarom we toch, na een lange ontwikkeling, zo diep konden zinken. Zo diep dat we ons nu voeden met koeien die zo dik zijn dat ze bijna net zo veel barensnood kennen als wijzelf, ook al zijn het bij ons niet de billen, maar is ’t het hoofd dat amper door het geboortekanaal te

wurmen is. En dat we de wolf hebben veranderd in een gedrocht dat net zo’n aanleg voor hernia heeft als wijzelf, of in een mormel dat zo’n klein schedeltje heeft, dat het weliswaar fijn op schoot kan zitten, maar dan met chronische koppijn. Kortom, waarom hebben we de schepping niet gelaten voor wat hij was en moesten we zo nodig gaan domesticeren? Vanwaar die drang? Hoewel ik me als bioloog bij zulke vragen

** Frans Ellenbroek is bioloog, beeldend kunstenaar, auteur en directeur van het Brabants Natuurmuseum in Tilburg. Als beeldend kunstenaar is hij vooral bekend om zijn dierportretten en ‘lege’ landschappen. In 2006 verscheen zijn boek De biologische evolutie van de kunsten. ** Beeldend kunstenaar Marleen Felius heeft een fascinatie voor koeien. Zij illustreerde onder andere Het Koeboek, geschreven door Anno Fokkinga. In samenwerking met Fokkinga verscheen ook De Koe, gebaseerd op de door haar opgebouwde documentatie over rundvee. Voor de jeugd maakte zij met Bibi Dumon Tak Rundreis om de Wereld.

gelijkenis

De drang tot domesticatie

A Domesticatie

normaal gesproken het meest thuis voel bij Darwin en diens navolgers, dringt zich de verleiding aan me op om het eens vanuit het Bijbelse perspectief te bezien. Het begin van de domesticatie plaatsen we immers zowel in dezelfde tijd als in dezelfde regio als die waarin het scheppingsverhaal zich afspeelt: het Midden-Oosten, enkele duizenden jaren voor onze jaartelling. In zes dagen schiep God de hemel, de aarde en al haar schepselen. We kennen de afloop: Hij zag dat het goed was en nam voor die evaluatie een hele dag. Als kroon op het werk had Hij – naar eigen beeld en gelijkenis – de eerste man en de eerste vrouw geschapen en hen belast met een bijzondere taak en verantwoordelijkheid: de zorg voor al hun medeschepselen. Mooi gedelegeerd, zou je zeggen. Maar – zoals we weten – uit de eerste historische daad van die twee mensen bleek al meteen hoe lastig delegeren kan zijn. En in de millennia die hierop volgden bleken – tot op de dag van vandaag – ook de nazaten van Adam en Eva de goddelijke opdracht niet altijd naar behoren te kunnen of willen uitvoeren.

De eerste twee mensen waren meteen al niet tevreden met wat er aan eetbare schepselen beschikbaar was, in die tijd nog veel meer dan nu. Er moest wat veranderen. Aangespoord door een pootloos reptiel creëerde Eva de eerste nieuwe behoefte, overtuigde haar enige consument Adam van de begeerlijkheid van het verboden product en hij hapte toe. De marketing was uitgevonden, een pril begin op kleine schaal, de start van onze culturele evolutie en de doorstart van de biologische. Onze Schepper had het kunnen weten. Want door Zijn beeld en gelijkenis te kiezen als gietmal voor de mens, voorzag Hij hem natuurlijk ook meteen van Zijn scheppingsdrang. In combinatie met twee andere typisch menselijke neigingen, de drang tot weten en die tot beheersen, was daarmee de basis gelegd voor een onvermijdelijke culturele ontwikkeling: domesticatie. Als een almachtige en alwetende schepper te zijn, die wens zat er al vroeg in: ook de mens werd een intelligente ontwerper. Hoe aanlokkelijk deze theologisch geïnspireerde gedachte ook moge zijn, de bioloog zal haar liever omdraaien: de mens schiep zijn god naar beeld en gelijkenis. Laat ik, zonder een

van oerrund tot hedendaagse koe.

voorkeur uit te spreken, dan nu maar overstappen op de biologische denktrant. Het prilste begin van het nieuwe door de mens gestuurde evolutieproces dat domesticatie heet, kwam niet alleen voort uit drang tot (be)heersen maar ook uit een andere zeer menselijke eigenschap: gezelligheid. Je kunt het nu zelf zien gebeuren. Bij het eerste sneeuwvlokje rukt Nederland uit, op naar de dierenspeciaalzaak. Het is weer tijd voor de pindasnoeren, vetbollen en zadennetjes. Mezen, vinken en groenlingen weten: de winter breekt weer aan, het zorgeloze seizoen van voedselovervloed. De voor andere jaargetijden zo kenmerkende noeste foerageerarbeid wordt een tijdelijk dolce far niente. Dat hoeft nog maar een paar eeuwen zo door te gaan om ertoe te leiden, dat alle snaveltjes helemaal zijn aangepast aan de pinda, elke vogelsoort het hangen aan een netje beheerst en alleen nog gevederde watjes bezwijken aan de winterkou. Het wordt zelfs door Vogelbescherming gepropageerd. Nog een paar eeuwen – op de evolutionaire schaal een oogwenk – en Parus domesticus, de Huismees, zal op de soortenlijsten moeten worden

ZWARE KOST

bijgeschreven, herkenbaar aan zijn dikke snavel. En aan zijn betontegelkleurig verenpak, want daarmee valt hij het minst op voor de dan zeer algemene half gedomesticeerde Tuinsperwer, gespecialiseerd in jagen op vogelvoederplaatsen. Precies zo zal het gegaan zijn, duizenden jaren geleden, met die paar oerrunderen die het wel veilig en prettig hadden, als ze een beetje rondhingen bij, of op het boerenerf van de eerste agrariërs. Wolven waagden zich er niet, de kinderen van dat boertje hadden er wel schik in de koeien voorzichtig te benaderen met een bosje vers gras in de hand. Te schuchtere exemplaren genoten die voordelen niet en bleven oer. Ook bij en na het kalven bleek de mens goedaardig, behulpzaam zelfs, en, ach wat, de kinderen snoepten wat van de romige melk mee, maar dat hinderde niet, er was genoeg voor het kalf. Zo nu en dan verdween een wat oudere koe naar achter de hut, om vervolgens nooit meer gezien te worden, maar dat was zo vergeten. Ook waren er die jagende boeren die ontdekten hoe je oerrundvlees wat langer goed kon houden als de jachtbuit wat ruim dreigde uit te vallen: gewoon nog even laten leven. Wel zorgen dat-ie niet wegloopt. Zo veranderde langzaamaan het Oerrund Bos primigenius in het tamme en gedomesticeerde Rund Bos taurus. Homo sapiens bleef op papier weliswaar Homo sapiens, maar veranderde van een akkerbouwende jager in een veeboer. Niet dat er geen genetische kenmerken bij kwamen, zeker wel, zoals bijvoorbeeld (bij sommige volkeren) het vermogen om lactose (melksuiker)

te verteren. Maar het leven werd nooit meer wat het was: biefstuk, karnemelk, kaas, leren schoenen, bontjassen en nog veel meer dierlijke dingen droegen bij aan het succes van de mens. Toch zou het nog duizenden jaren duren voordat de mens het jagen en verzamelen op zou geven, onder druk van nieuwe gevoelens over dierenwelzijn en dankzij het jagen op een bal als uitlaatklep, en het verzamelen van voetbalplaatjes. Biologisch gezien was hier eigenlijk geen sprake van een echte innovatie. Dat soorten organismen, zoals in dit geval Mens en Rund, elkaars levenswijze en bouw beïnvloeden, strekkend tot wederzijds voordeel in termen van overleving, het was al honderden miljoenen jaren de gewoonte bij tal van andere combinaties. In de biologie noemen dat fenomeen symbiose. Bekende voorbeelden zijn het samenleven van algen en schimmels in korstmossen, mieren die bladluizen ‘melken’, of micro-organismen die zich zo in de cellen van hogere organismen thuis voelden dat ze er niet meer weg te slaan waren en veranderden in celorganellen, zoals mitochondriën en bladgroenkorrels. Het wederzijdse positieve effect op voortplantingssucces is essentieel voor symbiose. Bij mensen en runderen is dat succes met name vanaf de 20ste eeuw gigantisch, om nog maar te zwijgen van varkens. En in Nederland stegen we in dit proces tot de grootst denkbare hoogte, met meer gedomesticeerde dieren en mensen per vierkante kilometer dan waar ter wereld ook.

In het Brabants Natuurmuseum in Tilburg is vanaf eind juni de tentoonstelling ‘Dier of Ding?’ te zien. Deze tentoonstelling wordt georganiseerd door het Brabants Natuurmuseum in samenwerking met Kasteel Groeneveld. Rondom de tentoonstelling wordt een serie landelijke debatten verzorgd. meer informatie: www.natuurmuseumbrabant.nl en www.kasteelgroeneveld.nl

Een ander kenmerk van symbiose is dat beide samenwerkingspartners in de loop van het evolutieproces een deel van hun oorspronkelijke kenmerken verliezen, soms zelfs zoveel, dat je amper nog ziet waar ze ooit van afstamden. Bij de gedomesticeerde dieren kennen we dat allemaal wel, kijk maar naar de verschillen tussen oerrund en lakenvelder of wolf en pekinees. Soms raakt er zoveel oorspronkelijks zoek, dat degeneratie optreedt. Een subjectieve en dus onwetenschappelijke term is dat, want zij impliceert een waardeoordeel. Als het beestje maar gelukkig is, zou ik denken. En ik weet bijna zeker dat het pekineesje niet naar het rauwe bestaan van voorvader wolf terugverlangt en ook dat hij zielsongelukkig zou worden als hem zijn dagelijks blikje Cesar werd afgenomen. Maar over kenmerkenverlies voor de mens in het domesticatieproces hoor je nooit iemand. Symbiose had toch altijd invloed op beide partners? Hoe zit dat? Welnu, dat zit zo. We hebben het niet graag over onszelf. En al helemaal niet over onszelf als gedegenereerd dier natuurlijk. We zien niet graag onder ogen, dat we zelf van alle gedomesticeerde dieren het aller-gedomesticeerdst zijn. Dat we, net als de runderen, honden en varkens, ook wat mooie, oorspronkelijke vaardigheden en talenten zijn kwijtgeraakt. Vuur, een dak boven het hoofd, warme kleren tegen de kou, het maakte ons tot huisdier, letterlijk. De dieren die we in en rond het huis om ons heen verzamelden en trachtten te transformeren naar ons beeld en onze gelijkenis noemden we huisdieren, maar we vergaten dat het met onszelf begon, de mens, het allereerste huisdier. Wat raakten we zoal kwijt? Van alles. Het vermogen om een eetbare van een giftige paddenstoel te onderscheiden, de kunst van het jagen, het respect voor het jachtwild, oog voor de schoonheid van het leven van, met en in de natuur. Het vermogen ook om zonder scrupules maar met zorg uit de natuur te oogsten wat we nodig hebben, en te laten leven wat mag leven. Het vlees werd een rood schijfje op een schaaltje, de bontjas werd een zielig beest, de hond een medemensje en de koe een melkfabriek. Het dier werd een ding.

TENTOONSTELLING

DIER OF

DING? OVER MENSEN EN HUN DIEREN VANAF 1 JULI 2011 Natuurmuseum Brabant Spoorlaan 434 TILBURG

Deze tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door:

www.dierofding.nl www.natuurmuseumbrabant.nl

WENDE

“ Niet praten zonder daadkracht, maar dialoog-in-actie”

Tekst: Matthijs Sienot* | Beeld: Marco Bakker**

John Huige over de rol van expertisenetwerk ASOM in de complexe transitie naar een duurzame samenleving UIT ONVREDE OVER HET KLASSIEKE NEDERLANDSE POLDEREN ONTWIKKELDE DE AMSTERDAM SCHOOL OF MANAGEMENT (ASOM) HET INTERNOVEREN (INNOVATIES REALISEREN DOOR INTERACTIVITEIT). IN SPECIALE RONDETAFELSESSIES BEDENKEN MENSEN UIT ‘HET VELD’ VAN ONDEROP OPLOSSINGEN VOOR MAATSCHAPPELIJKE PROBLEMEN WAAR MENSEN VAN BOVENAF NOG NOOIT AAN GEDACHT HEBBEN. EEN TERM ALS ‘HET NIEUWE WERKEN’ WEERSPIEGELT BIJVOORBEELD EEN PROCES DAT ASOM AL EERDER IN GANG ZETTE MET PROJECTEN ALS ‘STAD ZOEKT BOER’ EN ‘DE FILEPROEFTUIN’.

ASOM leert Nederland de kunst van het ontpolderen Om eventuele

misverstanden maar meteen te voorkomen: de Amsterdam School of Management is geen opleiding met een gebouw en lesroosters, maar een expertisenetwerk van zelfstandige professionals. Adviseur en interim-leidinggevende John Huige is, naast oprichter Giep Hagoort, al acht jaar een drijvende kracht achter dit netwerk. Met een jarenlange ervaring bij overheden en welzijnsinstellingen kent hij de praktijk van het ‘polderen’ van binnenuit. ‘Alles wordt in Nederland via polderen geregeld,’ vertelt hij. ‘Dat leidt er toe dat mensen met meel in de mond praten. De luiken naar buiten zitten vaak dicht. Wij zeggen juist: voer eerst een open en goed debat over de mogelijkheden, daarna kun je altijd nog tot compromissen komen. Het belangrijkste voor een productief overleg is dat je een gezamenlijke visie ontwikkelt. Als je compromissen vóór die visie legt, ben je fout bezig.’

ASOM probeert het Nederlandse polderen te doorbreken door discussies over maatschappelijke problemen naar een nieuw niveau te tillen, via een zogenaamde ‘dialoog-inactie’. Wat houdt dat precies in? ‘We betrekken mensen uit het veld bij de oplossing van maatschappelijke problemen. Bij ons project De FileProeftuin, hebben we bijvoorbeeld lokale bestuurders, automobilisten en bewoners met elkaar in gesprek gebracht. Daarnaast vragen we ook altijd mensen uit de creatieve industrie, denk aan game-ontwikkelaars of architecten. Door verschillende soorten kennis te combineren, uit de wetenschap en de praktijk, van beleidsmakers en buurtbewoners, blijken er vaak dingen mogelijk waar bestuurders zelf nooit aan gedacht hadden. Wij hebben daarbij bovendien een voorkeur voor

een regionale aanpak, omdat dit vaak het beste werkt, en ook de minste belasting op het milieu legt.’

John Huige benadrukt dat het werk van ASOM niet klaar is na een gesprek. ‘Het gaat bij ons niet zo van “je drinkt een glas en doet een plas”. Een rondetafelsessie eindigt in een lijst met actiepunten waar concreet mee aan de slag wordt gegaan.’ Een aansprekend resultaat leverde de aanpak van ASOM bijvoorbeeld op met het idee De Fileproeftuin. Dit kwam voort uit een dialoog-in-actie met zeventien deskundige burgers die allemaal vonden dat het fileprobleem in de regio Soesterberg wel oplosbaar is. De FileProeftuin zorgt dat relevante kennis over het gedrag van burgers in de regio wordt verzameld. Resultaat: het overheidsbeleid kan beter aansluiten bij de keuzes van burgers, die op hun beurt makkelijker zelf kunnen bijdragen aan de oplossing van het fileprobleem. Hoewel hij de pensioengerechtigde leeftijd al is gepasseerd, en hij met ASOM ook op andere complexe kennisterreinen zoals de relatie stad-platteland al veel heeft bereikt, zet John Huige zich nog volop in voor de ONT-poldermissie: ‘Wij zijn pas klaar als onze manier van iedereen betrekken breed omarmd is én als de maatschappij duurzaam is. Juist de complexe transitie naar een duurzame samenleving vraagt om het daadkrachtige leiderschap waar onze projecten voor zorgen. Leiderschap betekent immers op de eerste plaats dat je een gezamenlijke visie organiseert en dat je die durft uit te dragen. En onze aanpak zorgt niet alleen voor creatieve ideeën, maar ook voor het leiderschap dat nodig is om van ideeën duurzame innovaties te maken.’

*Matthijs Sienot is publicist en uitgever van hetkanWel, de website over groener, eerlijker en leuker leven. **Marco Bakker is als freelance portretfotograaf werkzaam voor diverse tijdschriften en uitgeverijen.

ANDER BEELD HANS PALMBOOM

Tekst: Brigitte van Mechelen

De vraag ‘Hoe staat Dubai er vandaag voor?’ was het centrale thema van de fotodocumentaire die fotograaf Hans Palmboom en een bevriende collega op eigen initiatief over het emiraat (een van de zeven) maakten. Om het project handen en voeten te geven stelden ze zich cliché vragen als ‘Zijn er sjeiks’, ‘Schijnt inderdaad altijd de zon’, en ‘Zijn er kamelen’? En kamelen waren er (de Engelse taal kent geen apart woord voor kameel en dromedaris). Op weg naar een racebaan voor kamelen kwamen ze in de woestijn hele kuddes tegen. Aan de rand van een kleine stad trof Palmboom (what’s in a name) ze trouwens ook. De dromedarissen waren op zoek naar karton. Om op te eten. Het beeld, een gelukkig snapshot aldus de fotograaf, werd bekroond met de eerste Gouden Grijns, een prijs die dit jaar in het leven werd geroepen om de humor in de Nederlandse fotografie te bevorderen. Voor meer werk van Hans Palmboom: www.hanspalmboom.nl

K A F EN KOR E N

VERSLAGEN, SAMENVATTINGEN, REFLECTIES, STANDPUNTEN EN INZICHTEN INTERVIEW MARGA HOEK

G RO E N E Z A A K Ţ

Wie is en wat doet Marga Hoek? ‘Sinds begin vorig jaar ben ik directeur van de Groene Zaak. Voordien vertaalde en integreerde ik in diverse functies economische en maatschappelijke ontwikkelingen naar visie, positie en propositie en een te volgen koers. Dat deed ik onder meer als directeur Innovatie, MVO & Marketing bij BAM Woningbouw, directeur van het projectmanagementbureau van de Gemeente Haarlemmermeer en directeur van bouwonderneming/projectontwikkelaar Thunnissen Groep BV in Heemstede. Nu gebruik ik die ervaring om vanuit mijn passie voor duurzaam ondernemen mensen mee te krijgen in de gewenste richting. Daarbij worden ik, en de partners van Groene Zaak, gedreven door het geloof dat duurzaamheid de enige weg is naar een gezonde economie. Duurzaamheid staat niet los van de bedrijfsdoelstellingen, vanuit bedrijfsmatig perspectief is er geen alternatief voor duurzame ontwikkeling.’

“Potentieel van de 70 miljard EURO die de overheid jaarlijkse aan haar inkopen uitgeeft nog onvoldoende benut” Ţ

Waarom de oprichting van De Groene Zaak, naast de vele netwerk/actiegroepen die er al zijn? ‘De koplopers op het gebied van duurzaam ondernemen hebben De Groene Zaak zelf opgericht omdat ze vonden dat de verduurzaming van de Nederlandse economie niet snel genoeg gaat. Zij wilden laten zien dat er volop kansen zijn om duurzaam te ondernemen. Tevens wilden zij een krachtig signaal afgeven dat duurzaamheid de enige route is naar economisch herstel. Dit is een belangrijk verschil met andere netwerken, De Groene Zaak is een ondernemersvereniging met als kernactiviteit de lobby voor een nieuw economisch bestel, waarin duurzaam en groen de norm zijn. Veel van de andere netwerken zijn ontstaan vanuit publieke initiatieven, non-gouvermentele organisaties of hebben kennisuitwisseling als voornaamste doel. Ons ledental groeide binnen een jaar van 35 naar 80 ondernemingen. Geheimen van het succes: / insteken op het juiste niveau binnen de onderneming: de CEO committeert zich persoonlijk; / een bestuur met passie en een

interessant netwerk; / de keuze voor onafhankelijkheid: geen overheidssubsidie, niet onderbrengen in bestaande ondernemerskoepels.’ Ţ Wat zijn de belangrijkste agendapunten van De Groene Zaak in de komende tijd? ‘Op de agenda van het huidige kabinet staan veiligheid, immigratie en financiën onmiskenbaar bovenaan. Onderwerpen als ecologische en sociale

“Duurzaamheid de enige route naar economisch herstel” modernisering en economische verduurzaming staan duidelijk minder in aanzien. En dat is jammer, want juist in dat laatste ligt ook de oplossing van het grootste probleem van de regering: de noodzaak tot structurele bezuinigingen op de overheidsuitgaven. De omslag naar een ‘groene economie’ is zoals ik eerder al zei de kortste weg naar economisch herstel, los van het feit dat die omslag een keiharde noodzaak is om onze welvaart ook in de komende generaties op peil te kunnen houden. De Groene Zaak doet haar uiterste best deze boodschap over de politieke bühne te krijgen. Vooral door aan te haken op de handreikingen die het regeerakkoord wél biedt: de voorgenomen ‘Green Deal’ met de samenleving. Belangrijkste punten in onze lobby op korte termijn zijn: / Een green deal over inkopen en aanbesteden. Wij stellen dat de overheid haar doelstellingen sneller, beter en goedkoper kan realiseren door een groter beroep te doen op de markt en door substantieel méér duurzaam in te kopen en innovatief aan te besteden. / Een gelijk speelveld voor fossiele en duurzame energie. Hernieuwbare energie zou minimaal dezelfde marktkansen moeten hebben als fossiel opgewekte energie. Voor een structurele verduurzaming van de energieproductie tussen nu en 2050 is het daarom strikt noodzakelijk dat de overheid barrières wegneemt en maatregelen neemt om een level playing field tussen hernieuwbare en fossiele bronnen te bereiken. / Duurzame mobiliteit moet de norm zijn. De Groene Zaak is van mening dat het bedrijfsleven bij uitstek het initiatief kan en zal nemen. Inspanningen van de overheid zijn echter onmisbaar om tot een daadwerkelijke omslag naar duurzame mobiliteit te komen. In het regeerakkoord staan forse investeringen qua infrastructuur genoemd. Laten we er bijvoorbeeld voor zorgen dat dit innovatieve, duurzame investeringen worden.’ Ţ Wat vindt u van het overheidsbeleid op het gebied van MVO/duurzaamheid? ‘Het is duidelijk

dat overheid en bedrijfsleven beide streven naar economische verduurzaming. Volgens De Groene Zaak gebeurt er echter nog te weinig, op onvoldoende grote schaal en zijn er nog teveel onnodige belemmeringen. Alleen door de samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven te intensiveren kan echte versnelling en voldoende schaalgrootte worden bereikt.’ Ţ Waarom is het ineens stil geworden rond “The New Green Deal” waarover bij het uitbreken van de financiële crisis zoveel te horen viel? ‘Het was inderdaad een tijd stil rondom de Green deal en we lopen daardoor nu ook achter op landen als Engeland en Duitsland. Het regeerakkoord heeft een opening geboden om deze deal weer op te pakken. Wij zitten zeker niet stil en zullen bestuurders en marktpartijen concrete handvaten bieden en voorzien van best practices bij de verduurzaming. Dat doen we bijvoorbeeld in een bestuurderscongres waarbij publieke bestuurders in contact worden gebracht met de markt. Maar ook door pro-actief of op verzoek van overheden te adviseren over de benodigde maatregelen voor de versnelling.’ Ţ Is het nu niet gewoon tijd om zelf als bedrijfsleven duurzaam te doen in de praktijk en niet te wachten op/of roepen om de overheid? ‘Dat is precies waar De Groene Zaak voor staat. De aangesloten bedrijven zijn koplopers op het gebied van duurzaam ondernemen. Ze doen het al jaren en veelal is het hun core business. Het gaat om de versnelling en schaalgrootte. Die kan alleen gerealiseerd worden in samenwerking met de overheid. Ţ Deelt u de mening dat duurzaam ondernemen gewoon common business zal worden omdat niet-duurzaam ondernemen gewoon minder profitable zal worden? ‘Ja zeker. Zo ver zijn we echter nog lang niet en het zal ook niet ‘gewoon’ gebeuren. Vandaar ook ons pleidooi voor een gelijk speelveld voor duurzaam en niet duurzaam. Het kan niet zo blijven dat de kosten van fossiele brandstoffen afgewenteld worden en er Bovenstaand interview verscheen eerder op de website www.duurzaam-ondernemen.nl van advies- en ingenieursbureau DHV. DHV is actief is op het gebied van water, gebiedsontwikkeling, mobiliteit, bouw en milieu & duurzaamheid. Het bureau is al jaren actief op het gebied van duurzaamheid/maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) en zet zich in om het debat te voeden, nieuws te verspreiden en discussies en ontwikkelingen te entameren. Twee voorbeelden hiervan zijn de website www.duurzaam-ondernemen. nl en het Nationaal Sustainability Congres (NSC) (www.sustainability-congres.nl).

33 subsidies gaan naar fossiele energie. Op die manier blijft het kosten- en opbrengstenplaatje scheef en komt een duurzame economie niet snel genoeg van de grond.’ Ţ Duurzaam inkopen is toch heel succesvol ingezet door de overheid? ‘Duurzaam inkopen en aanbesteden stond inderdaad hoog op de agenda van het vorige kabinet. Om de geformuleerde beleidsdoelstelling van 100% duurzaam inkopen te behalen wordt er gebruik gemaakt van (verplichte) minimumeisen aan duurzaamheid per productgroep of dienst. De voordelen daarvan zijn evident: leveranciers weten waar ze aan toe zijn en er is sprake van eenduidigheid in de gehanteerde definities van duurzaamheid. Daarnaast zetten deze criteria de markt in beweging en verheffen ze die tot een bepaald minimum duurzaamheidniveau. Met de introductie van minimumeisen is een eerste belangrijke stap gezet om de doelstelling 100% duurzaam inkopen te realiseren, maar het instrument kan veel effectiever benut worden. De huidige aanpak is geen leidraad voor ambitieuze bestuurders. Werkelijke innovatiewinst wordt namelijk pas geboekt door duurzaam inkopen strategisch in te zetten. Door verbindingen te leggen tussen bestuurlijke doelstellingen en het oplossend vermogen van de markt. Daarvoor is het nodig innovatief en duurzaam inkopen op een veel grotere schaal in te zetten, ambitieuze doelstellingen en langer termijn denken gemeengoed te maken. Het potentieel van de jaarlijkse 70 miljard EURO die de overheid aan haar inkopen uitgeeft wordt nog onvoldoende benut. Op het eerder door mij aangehaalde bestuurderscongres bespreken we met bestuurders hoe dit potentieel optimaal te benutten bij het realiseren van economische, sociale en milieudoelstellingen met nadruk op kostenbeheersing en effectiviteit.’ 0

POLITIEKE STANDPUNTEN

N I E U W G RO E N In Den Haag vond op 14 april het laatste van een serie debatten plaats die Kasteel Groeneveld onder de titel ‘Nieuw Groen’ organiseerde. Centrale vraag was hoe – in tijden van bezuinigingen – een nieuw innovatief beleid voor milieu, natuur en landschap er uit zou kunnen zien. Tegen het einde van het symposium ‘Nieuw Groen’ klinkt een opmerking uit de zaal: ‘Tot nu toe gaat het debat alleen maar over de EHS

(Ecologische Hoofdstructuur), terwijl het zou gaan over onderliggende vragen als: wat willen we met natuur, wat is natuur?’ Het is waar: sinds de woordvoerders voor landbouw en natuur van de politieke partijen in de Tweede Kamer aan zet zijn heeft het debat op deze donderdagmiddag zich versmald. Voor de pauze werden dankzij inleiders als Keimpe Wierenga, hoofd Natuur en Landelijk gebied van het Planbureau voor de Leefomgeving en de Wageningse natuurfilosoof Matthijs Schouten prikkelende kwesties opgeworpen: Waarom willen we natuur? Hoe erg is het eigenlijk, zowel moreel als feitelijk, dat de biodiversiteit in Nederland achteruit gaat? Van wie is de natuur? Wie moet ervoor zorgen? Is de acht procent ‘echte’ natuur waarvan we in Nederland kunnen spreken weinig? Of kunnen we met minder toe? En Antoon Vermeer, voorzitter van de Raad voor het Landelijk Gebied merkt op dat het niet goed is geweest dat de discussie over het krimpen van de veestapel ooit gevoerd is vanuit overwegingen van natuurbeheer. ‘Dat heeft de discussie vervuild. Hier gingen twee beleidsterreinen door elkaar lopen, daar moeten we vanaf.’ Na de pauze gaat het hoofdzakelijk over geld, of beter: het gebrek eraan. En hoe hierdoor de voltooiing van de EHS, het samenhangend netwerk van bestaande en nog te ontwikkelen natuurgebieden in Nederland, in het gedrang komt. Uiteraard was datzelfde geld – de zware bezuinigingen op natuur en milieubeleid door het huidige kabinet – de aanleiding voor Kasteel Groeneveld om dit debat te organiseren, maar de gedachte was vooral te kijken waaróm de zorg voor gemeenschappelijke waarden als de natuur zo op de tocht is komen te staan en waaróm mensen kennelijk ook vervreemd zijn geraakt van het natuurbeleid. Is dat beleid de afgelopen jaren te ver doorgeschoten en worden, zoals Matthijs Schouten stelde, natuurbeheerders inderdaad gezien als ‘linkse hobbyisten die voor zichzelf zeldzame vogels verzamelen in gebieden waar verder niemand in mag?’ Uit de zaal klinkt de vraag waar in de politiek deze discussie, die aan het natuurbeleid ten grondslag zou moeten liggen, wél gevoerd wordt? Gespreksleider Bert van Meggelen geeft meteen maar het antwoord: die wordt niet gevoerd. Tweede Kamerlid Lutz Jacobi (PvdA) reageert: ‘Er wordt wel over gesproken, maar het eindigt altijd met de ordinaire reden: leuk, maar dat gaan we niet betalen.’ ‘Flauw,’ vindt Ger Koopmans (CDA), de enige vertegenwoordiger van een

regeringspartij die vanmiddag deelneemt aan het debat. Er wordt volgens hem wel degelijk inhoudelijk gediscussieerd. En geluisterd. ‘Je moet de invloed van iemand als Esther Ouwehand echt niet onderschatten.’ Ouwehand, Kamerlid voor de Partij voor de Dieren en ook deelnemer aan dit debat, wil dat best beamen en zelfs iets positiefs over staatssecretaris Bleker (CDA) opmerken: hij heeft namelijk toegezegd zich over het probleem van de bijensterfte te zullen buigen.

“Over geld, of beter: het gebrek eraan” Toch blijkt de EHS een onvermijdelijk thema deze middag, omdat hierin zoveel aspecten van natuurbeheer en -beleid samenkomen, zoals de samenwerking tussen natuurbeheerders en agrariërs. Lutz Jacobi (PvdA): ‘De EHS is een ijzersterk concept. Je hebt alle mogelijkheden om waterbeheer, natuurbeheer en recreatie met elkaar verbinden. Ik ben een hele grote voorstander en baal dat nu dit wordt losgeknipt. Als we het laten verloederen zijn we het kwijt.’ Esther Ouwehand is het hiermee eens. ‘Maar het debat gaat niet alleen over de EHS, het gaat ook over de schade die we aanrichten aan bestaande natuurgebieden. Mensen worden boos van Natura 2000, en dat is schuld van het CDA, dat had gebieden moeten aanwijzen en activiteiten moeten ontwikkelen en dat is niet gebeurd.’ Keimpe Wierenga heeft berekend dat de biodiversiteit 85 procent achteruit gaat bij het voorgenomen beleid. Zijn dat geen percentages om van te schrikken? Maar CDA’er Ger Koopmans schrikt vooral van het gebrek aan creativiteit dat in dit soort cijferwerk doorklinkt. Hij somt een stuk of zeven alternatieven op voor het huidige natuurbeheer, zoals het stoppen met het verplaatsen van bedrijven, minder aanleg van nieuwe natuur, het versterken van bestaande gebieden. ‘Allemaal maatregelen die vele tienduizenden hectares opleveren die we aan de andere kant hebben wegbezuinigd.’ Van belang vindt hij, als oud-melkveehouder die twintig jaar geleden meehielp met het aanwijzen van EHS-gebieden, het slechten van de onzinnige muren tussen landbouw en natuurbeheer. ‘Geen weidevogel zonder wei.’ D66 Kamerlid Stientje van Veldhoven put hoop uit de woorden van Koopmans. ‘Als ik hem zo hoor zal hij warme steun geven aan het behouden van de EHS.’ 0 Tekst: Andrea Bosman (journalist en redacteur bij dagblad Trouw)

K A F EN KOR E N

Tekst: Karine Hoenderdos* | Beeld: Jos Collignon**

PILOT PROJECT

Gezond eten, wat is dat precies?

Voorouder at zo gek nog niet De oermens haalde al zijn voedsel uit de natuur om zich heen; plukte bessen, kruiden en groenten, zocht naar noten en zaden, jaagde op wild en verschalkte eens een visje. Soms vond hij eieren of wat honing. Dit eetpatroon noemen we Oerdis. En Oerdis blijkt verrassend veelzijdig en gezond. Het is een manier van eten die perfect past bij het menselijk lichaam. Reden voor het InnovatieNetwerk om in samenwerking met diverse andere partijen de kansen van het concept Oerdis voor onze tijd te onderzoeken. Het voedselpatroon van de hedendaagse mens kenmerkt zich door het eten van veel industrieel bereid voedsel: pakjes en zakjes vol toevoegingen en bewerkte ingrediënten. Een groot deel van ons menu bestaat uit granen: we eten brood, pasta, rijst, koekjes en crackers, allemaal producten die pas op het menu staan sinds de landbouwrevolutie (zo’n tienduizend jaar geleden, red). Daarnaast bevat ons voedsel veel suiker en gebruiken we veel melk en andere zuivelproducten. Omdat de oermens wilde dieren niet kon melken, ontbrak zuivel op zijn menu. De gevolgen van ons hedendaagse menu voor de gezondheid zijn bekend. We zijn dik, onze kinderen worden dik, onze aderen slibben dicht en onze suikerspiegel stijgt. Welvaartsziekten zoals overgewicht, hart- en vaatziekten en diabetes komen steeds meer voor. Wetenschappers over de hele wereld zijn naarstig op zoek naar hét antwoord op deze gezondheidsproblemen. Omdat genoemde problemen voortkomen uit

onze leefgewoonten, wordt ook het antwoord vooral gezocht in verandering van die leefgewoonten. Gezonder eten en meer bewegen, verlaagt het risico op welvaartsziekten.

dieet Maar dan rijst de vraag wat gezond eten precies is. Voedingswetenschappers concentreren zich doorgaans vooral op de voedingsstoffen. Per voedingsstof wordt bepaald of het een positief, dan wel negatief effect op de gezondheid heeft. Maar is het eigenlijk wel juist om het geïsoleerde effect van één voedingsstof te bepalen en dat te hanteren als basis voor een gezond dieet? Het gaat immers om het geheel. Bovendien zit er nog een addertje onder het gras. Bij het voedingsonderzoek zijn de huidige voedingsgewoonten altijd het uitgangspunt. Dat terwijl onze voeding de afgelopen honderd jaar wereldwijd in een sneltreinvaart is veranderd. De eetpatronen van onze voorouders zijn vrijwel ‘uitgestorven’ en komen alleen bij de zeldzaam overgebleven natuurvolkeren nog voor. honger Misschien moeten we de oplossing voor welvaartsziekten niet alleen zoeken in variaties op ons huidige menu en is het tijd om de horizon te verbreden en ook te kijken naar de voedingsgewoonten van heel lang geleden, toen de mens nog een was met de natuur. In samenwerking met diverse andere partijen werkt InnovatieNetwerk daarom aan het concept Oerdis om de kansen van dit dieet voor de

*Karine Hoenderdos is tekstschrijver voeding en gezondheid bij Scriptum. * *Jos Collignon is tekenaar en cartoonist en maakt sinds 1992 politieke prenten voor de Volkskrant. In januari 2010 won hij de Inktspotprijs voor de beste politieke tekening.

huidige tijd te onderzoeken. De nadruk in het onderzoek ligt op de praktische invulling. De eerste testen met de Oerdis op groepen vrijwilligers tonen gunstige resultaten: de deelnemers melden vaak dat ze minder snel honger

“We zijn dik, onze kinderen worden dik, onze aderen slibben dicht, onze suikerspiegel stijgt” hebben. Waarschijnlijk door de grote hoeveelheid eiwitten en vezels in het oerdieet, voedingsstoffen die veel verzadiging geven. Soms vallen mensen met overgewicht af en over het algemeen voelt men zich energieker.

Intussen is over de hele wereld veel interesse in het concept en meer onderzoek zal spoedig volgen. Onlangs heeft de Medisch Ethische Toetsingscommissie ook toestemming gegeven voor een pilotproject waarbij mensen die lijden aan het metabool syndroom (een combinatie van vier veel voorkomende aandoeningen: hoge bloeddruk, suikerziekte, verhoogd cholesterol en overgewicht) gaan eten volgens het Paleo/Oerdis dieet. Deze pilot wordt uitgevoerd in een samenwerking van onder andere het Louis Bolk Instituut, het Universitair Medisch Centrum Groningen en Wageningen UR. In het boek Oerdis (2009) en op de website www.oerdis.nl staan dagmenu’s en recepten waarmee de Oerdis direct kan worden uitgeprobeerd. meer informatie: www.oerdis.nl en www.innovatienetwerk.org

Tekst: Brigitte van Mechelen | Beeld: Sandra de Haan*

BURGER INITIATIEF

DUURZAME BUREN ONLINE De energiemaatschappijen doen het, de overheid doet het: het publiek stimuleren om minder energie te verbruiken. En stel dat je door de lawine aan folders, filmpjes en radioboodschappen overtuigd bent geraakt, waar begin je dan? Dan steek je je licht op bij de buren. Sinds een jaar kan dat via de site duurzameburen.nl. Mensen zijn eerder geneigd tips aan te nemen van vrienden en kennissen dan van voorlichtende instanties en bedrijven. Duurzameburen.nl is gebaseerd op dit inzicht. Het initiatief is een project van de Organisatie voor Duurzame Energie (ODE, www.duurzameenergie.org), een landelijke vereniging van ‘burgers vóór Duurzame Energie’. ‘Een club die al sinds de jaren zeventig bestaat en is voortgekomen uit de anti-kernenergielobby, burgers die zonnen op manieren om zélf voor energie te zorgen en bijvoorbeeld de eerste windmolens bouwden,’ zo beschrijft projectleider van

“We hebben goed gekeken naar Marktplaats” de site Duurzame Buren Markus Schmid, de vereniging ODE. Niet te verwarren dus met het – veel jongere – magazine Ode. Gedurende de jaren werd de focus van ODE steeds breder. Naast windenergie werden ook andere vormen van duurzame energie, zoals bijvoorbeeld zonnepanelen proefondervindelijk onderzocht. Er ontstonden zelfs verschillende secties: ‘wind’, ‘zon’ en ‘bouw’. Welke laatste zich toelegt op ‘zelf doen rond het eigen huis’. Schmid was al enige jaren lid van de sectie bouw toen hij zich realiseerde dat hier een enorm potentieel aan kennis voorhanden was. Kennis van heel

specifieke kwesties als ‘hoe een zonneboiler direct aan te sluiten op een wasmachine’, of handomdraai-oplossingen als ‘energie besparen door je warmwaterboiler op een lagere temperatuur te zetten’. Deze kennis moeten we toegankelijk maken vond Schmid en benaderde het bestuur, dat hem vervolgens uitnodigde een projectplan te ontwikkelen. Het concept ‘duurzame buren.nl’ dat hieruit voortkwam werd met een subsidie voor twee jaar beloond. De site is sinds 11/1, de dag van de Duurzaamheid, online en krijgt zo’n tweeduizend unieke bezoekers per maand. Jan Juffermans was een van de eersten die een account aanmaakten. Juffermans werkte ruim dertig jaar bij De Kleine Aarde (centrum voor duurzaam leven in Boxtel) aan mondiale duurzaamheid en introduceerde in Nederland het model ‘Mondiale Voetafdruk’. Jan leeft in een verduurzaamd huis met zonnepanelen op het dak en een trekbel in plaats van een elektrische deurbel. In de winter wordt de serre gebruikt als koelkast en de wastafelafvoer is gekoppeld aan het toilet. Behalve inspirerende voorbeelden kun je ook direct van buur tot buur te rade. Zonnepanelen plaatsen? Voer je postcode in, en er verschijnen stippen op de landkaart die aangeven waar iemand woont die hierover iets kan vertellen en waar een systeem in werking te zien is. ‘Startidee was het etaleren van onze kennis. Geleidelijk aan evolueert Duurzame Buren nu naar een plek voor iedereen; niet alleen de pioniers kunnen er terecht maar óók de beginner die bezig is met het plakken van tochtstrips of aanbrengen van radiatorfolie. Om de site zo toegankelijk mogelijk te maken hebben we goed gekeken naar Marktplaats. We hebben dezelfde zoekmodule gekozen.’ Hoe nu verder? Allereerst is er meer massa nodig; Schmid streeft naar 3500 duurzame buren aan het eind van dit jaar. Niet alleen kan Duurzame

* Sandra de Haan is freelance illustrator. Zij werkt vooral voor personeelsbladen en voor educatieve uitgeverijen. Haar tekeningen zitten tussen cartoon en illustratie in.

Buren dan zonder subsidie verder, Duurzame Buren wordt dan een ook een partij om rekening mee te houden. En wie weet is het in de toekomst een idee om allianties aan te gaan, bijvoorbeeld met leveranciers. Een van de manieren waarop Duurzame Buren de gewenste verbreding wil bereiken is met de zogeheten housegreening party’s. Online is één ding, buren daadwerkelijk over de vloer werkt natuurlijk nog veel beter. De party’s zijn zo laag-

“Waarom dóen we dit niet allang?” drempelig mogelijk. Via de site kun je uitnodigingen printen voor je eigen buren. Daarnaast is Duurzame Buren in gesprek met Stichting Urgenda, de organisatie achter de Dag van de Duurzaamheid om activiteiten voor 11/11/11 te ontwikkelen. Heeft het platform intussen tot ontdekkingen geleid, is er kennis geëtaleerd die voor Schmid – op het gebied van energie besparen geen beginner tenslotte – een verrassing was? ‘Ik heb zelf ook een account. Groot en klein nieuws waarvan ik onder de indruk ben deel ik daar met anderen. Een van de zaken waarvan ik dacht: Waarom dóen we dit niet allang? is het uitnutten van aardwarmte. Vijftig kilometer heipalen gaan er in Nederland de grond in. Als je in een deel ervan plastic buizen legt en hier water doorheen pompt, heb je in de winter warmte en in de zomer koeling. In Oostenrijk en Zwitserland wordt dit al veelvuldig gedaan. En gelijk hebben ze, want wat een potentieel.’ 1 duurzameburen.nl

OOGST

Tekst: Jacob Haagsma*

Streektaalpop:

laagdrempelig, authentiek & booming Streektaalmuziek is hot, daar is geen woord Frans bij. In de eigen regio en, opmerkelijk genoeg, ver daarbuiten. Popjournalist Jacob Haagsma over ‘het verlangen naar iets echts in een kunstmatige consumptiemaatschappij, iets van dichtbij in een geglobaliseerde samenleving.’

Dialectpop

zouden we het kunnen noemen, maar daarmee doen we het Fries te kort: geen dialect immers, maar de tweede officiële rijkstaal. Het Nedersaksisch heeft trouwens soortgelijke aspiraties. Streektaalmuziek als term hanteren lijkt dus beter. Hoe dan ook, het is een bloeiende aangelegenheid. Volgens de website www.streektaalzang. nl zijn of waren er zo sinds het midden van de vorige eeuw zo’n 4726 streektaalartiesten actief. Het meest in Limburg (ruim 2000) en Friesland (bijna 1000), het minst in de beide Hollanden, Utrecht en Flevoland – wat alleen al om linguïstische redenen verklaarbaar is. Streektaalpop mogen die 4726 artiesten niet allemaal genoemd worden: vooral vanuit Limburg is er de nodige instroom vanuit de carnavalscultuur, om eens wat te noemen. Hoe definiëren we zoiets? Popmuziek in streektaal

of dialect, is de kortste klap: artiesten die, bij gebleken kwaliteit, niet zouden misstaan in landelijke media of op dito podia. in friese vlag Streektaalpop vertoont vaak een opmerkelijke binding met de regio van herkomst, en dat heeft niet alleen met de taal te maken. Neem ‘In nije dei’, de grootste hit van de verder voornamelijk Nederlandstalige band De Kast. Het was in 1997 de eerste grote klapper in het Fries van wie dan ook. De single was een live-opname, vastgelegd bij een concert in het Abe Lenstra-stadion in Heerenveen, thuishaven van de gelijknamige SC. In de bij datzelfde concert opgenomen clip zien we hoe zanger Syb van der Ploeg zijn lijf hult in een Friese vlag. Het lied wordt door de twaalfduizend aanwezigen enthousiast meegezongen.

Maar wacht eens. Twaalfduizend fans voor een band die op dat moment nog geen echt grote hits had gehad? Die het nummer meezongen dat toen nog op single uit moest komen? Ja, dat kan best. twaalfduizend kelen De Kast had als coverband al een flinke achterban in de regio opgebouwd toen regisseur Steven de Jong – die later de film De hel van ’63 (over de beruchte Elfstedentocht van dat jaar) én twee films rond boekenreeks De Kameleon zou maken – de Friestalige film De gouden swipe in de steigers zette. De Jong vroeg zijn oude maatjes om een lied voor de film. Dat werd ‘In nije dei’: eigenlijk een Nederlandstalig nummer, maar buiten de directe omgeving heeft niemand ooit die versie gehoord. De gouden swipe werd vertoond in zowat alle

37 dorpshuizen van Friesland, en zo raakten band en hit-in-wording geïmpregneerd in het collectieve Friese bewustzijn. Dan wil dat wel, meezingen vanuit een stuk of twaalfduizend kelen. Die worteling in de eigen streek was de basis van het succes. hard Dat was 1997. Twintig jaar eerder brulden er motoren in de Achterhoek, althans, dat was het intro van ‘Oerend hard’: de grote doorbraak van Normaal. ‘Oerend hard’ verklankte de wens tot groots en meeslepend leven en de destructieve kanten daarvan, geprojecteerd op twee sloebers die verongelukten op de terugweg van ‘de motorcross op ’t Hengelse Zand’ (bosgebied ’t Zand bij het Gelderse Hengelo). Pure rock-’nroll dus, Chuck Berry gesitueerd in de Achterhoek.

postuum Hoewel er vermoedelijk altijd al in eigen taal gezongen is, begon de streektaalmuziek in die jaren zeventig voorzichtig te bloeien. In ‘de regio’ gingen steeds meer mensen in eigen taal of dialect zingen, maar nog niet altijd in zicht van de landelijke media. Ede Staal zong in het Gronings (ofwel: Nedersaksisch), maar zijn vroege dood (in 1984) stond een landelijke doorbraak in de weg – al werd hij later object van een bescheiden postume revival.

biertje De binding met de regio zit hem dus niet zozeer in de muziek, en misschien ook wel niet altijd in de tekst. Eerder in een soort gedeelde mentaliteit, een verlangen naar iets echts in een kunstmatige consumptiemaatschappij, iets van dichtbij in een geglobaliseerde samenleving. Het interessante is dat die binding zich in sommige gevallen uitstrekt tot ver buiten de eigen streek. Normaal is het sterkste voorbeeld.

studenten Ook in Friesland gingen muzikanten-in-eigentaal voorzichtig los. Folkrockgroep Irolt maakte in die tijd een stuk of zeven albums, die landelijk de aandacht trokken – in het folkcircuit vooral, maar toch. Spul, opgericht in 1977 en nota bene opererend vanuit Enschede, staat te boek als eerste Friestalige rockband – het waren studenten, vandaar. Bij Irolt raken we aan een interessant punt. Wie bij folk denkt aan traditionele muziek en daaruit de conclusie trekt dat de Friese muzikale tradities uitgebreid werden geëxploiteerd, komt bedrogen uit. Leider Nanne Kalma raakte onder de indruk van de Britse folkrevival van begin jaren zeventig, zocht naar Friese bronnen… en vond die niet. Het spreekwoord ‘Frisia non cantat’ (‘Friesland zingt niet’) mag de laatste jaren gelogenstraft zijn, een kern van waarheid zit er wel in. Dus vond hij zijn eigen tradities uit, geïnspireerd door folk van elders. Zoals Normaal het werk van Chuck Berry naar de Achterhoek bracht, zo rolde Irolt de muziek van Fairport Convention uit in de Friese weiden.

“Ik ben moar een eenvoudige boerenlul”

MINDER BEKEND STREEKTAALTALENT

De Hûnekop

Dit Friestalige trio speelt akoestisch en toch ruig. Frontman Emiel Stoffers reisde door Australië en Thailand, maar is net zo goed de bierdrinkende arbeider uit de rauwe Friese Wouden waar hij over zingt. ‘Ik bin in echte wâlpyk en ik hou dy op ‘e bek.’

Boh Foi Toch

Ook uit de Achterhoek en dat niet alleen: zowel huidige gitarist Paul Kemper als vroegere gitarist Ferdy Jolij speelden ooit in Normaal. Boh Foi Toch (‘het is me wat’) speelt liedjes die geënt zijn op cajun en zydeco, stijlen uit weer heel andere streken.

Neet Oét Lottum

Uit Venlo. Bestaat helaas niet meer, maar leverde in ruim tien jaar tijd zes albums af in welluidend dialect. Begon als coverband met carnaval, werd met serieuzer repertoire erg populair in NoordLimburg en omstreken.

In feesttenten door het hele land komen jongeren van het platteland graag samen om hun liedjes mee te brullen – bijvoorbeeld ‘Ik ben moar een eenvoudige boerenlul’, een soort strijdbaar punknummer uit 1978. Er is niets mis met het platteland, of met de boerenstand, dat is de boodschap. De Normaal-fans zeggen het na met elk biertje dat in de keel (of in de lucht) verdwijnt. Nergens zie je zoveel klompen als bij zulke evenementen. geen letter Nog sterker: ‘Wêr bisto’ van het destijds piepjonge Friese duo Twarres, dat tot in Vlaanderen en Wallonië een fikse hit werd. Daar zullen ze wel helemaal niets van de tekst begrepen hebben, maar dat dondert niet. De combinatie van jeugdige onschuld en het tegelijkertijd exotische en goudeerlijke, authentieke karakter van het Fries, moet heel wat snaren beroerd hebben. Al verstond je misschien geen letter van die tekst. Naast deze landelijk bekende succesnummers en types als Rowwen Hèze, Skik/Daniël Lohues en Jovink En De Voederbietels, zijn er dus, leert www.streektaalzang.nl ons, letterlijk duizenden artiesten die hun regio niet uitkomen en daar in de meeste gevallen vrede mee hebben. Zij blijven dicht bij hun taal, hun publiek, hun gevoel, hun streek. Laagdrempelig misschien, authentiek zeker.

*Jacob Haagsma is freelancejournalist en schrijft met regelmaat voor OOR en de Leeuwarder Courant.

LEKKER 38

OORSPRONG

Tekst: Loethe Olthuis* | Beeld: Generatietuin Scheveningen: Anja Roest Consultatiebureau Leiden: Sharon Midcap Ramiro, Ripandeep Dusseldorp Saran Jongerenpark: Stefan van der Worm

Voordat het ministerie van LNV opging in huidige EL&I is het ‘Programma Jeugd’ al van start gegaan. Het doel: kinderen en jongeren ‘naar buiten’, de natuur in te krijgen. Maar wat houdt zo’n programma precies in? En wat is het belang van het ministerie?

naar

BUITEN:

kinderen het groen in! Generatietuin Scheveningen. Foto’s: Anja Roest

Naar buiten: klinkt goed. Maar intrigerend is de vraag waarom EL&I het nou eigenlijk zo belangrijk vindt dat kinderen en jongeren het ‘groen’ in gaan. ‘Tachtig procent van de jeugd woont in de stad en raakt steeds meer vervreemd van de natuur en de landbouw,’ zegt Marianne van den Boogaart, Algemeen Manager van Programma Jeugd. ‘Kinderen weten bijvoorbeeld niet meer dat brood wordt gemaakt van graan dat op het land groeit. Bovendien kiezen steeds minder jongeren voor werk of activiteiten in de ‘groene’ sector, denk aan hovenier of boer, maar ook aan milieueducatie. Hopelijk kunnen we zo de interesse hiervoor vergroten. En daarnaast denken we ook dat als je als kind geleerd hebt hoe je voedsel groeit of hoe leuk een bos is,

“Een oudere dame heeft haar wekelijks bezoek verplaatst, zodat ze kan meetuinieren.”

je daar later ook anders, bewuster, duurzamer mee omgaat.’ Maar er zijn ook heel direct praktische redenen om jongeren ‘naar buiten’ te krijgen, zegt Van den Boogaart. ‘Steeds meer kinderen tobben met gezondheidsproblemen: obesitas, hyperactiviteit, psychische problemen. Uit onderzoek is duidelijk gebleken dat ‘in een groene omgeving zijn’ daar een positieve invloed op heeft. Overgewicht is beter in de hand te houden, kinderen – en hun ouders! – worden rustiger, de fysieke coördinatie van jonge kinderen wordt beter. En ten slotte wil het ministerie netwerken vormen van ‘groene’ en ‘niet-groene’ organisaties: jeugdwerk, natuurorganisaties en milieueducatie bijvoorbeeld, maar ook het bedrijfsleven met jeugd en groene organisaties. Zo gaan partijen die

* Loethe Olthuis is journalist. Publiceert over duurzaamheid, milieu en dieren. Sinds 2007 schrijft ze voor de rubriek De Volkskeuken. Olthuis heeft tien boeken op haar naam, hoofdzakelijk over koken en aanverwanten.

OORSPRONG

“Toen ik jonger was kwam ik hier overdag, bij de speeltuin, kinderboerderij of ik ging zwemmen. Het zou fijn zijn als dat weer zou kunnen, op tijden dat ik nu uit school ben.” Dounia (17)

Jongerenpark, leerlingen van het Wartburg College testen het park (onderdeel maatschappelijk stage). Foto: Stefan van der Worm

Maar de vraag blijft: hoe gaat het nu verder? Krijgen de pilots een vervolg? Heeft de kabinetswisseling nog invloed op deze projecten, waar met veel inzet aan is gewerkt? We moeten het afwachten. Geld is het knelpunt, want het ministerie lijkt de financiële realisering vooral te leggen bij het enthousiasme van de deelnemers. En daar ontbreekt het niet aan. het jongerenpark wat & waar Het Zuidelijk Randpark tussen Barendrecht en Rotterdam, de gemeentegrens loopt dwars door het park. Een uitgerekte, vier kilometer lange strook groen tussen de Rotterdamse deelgemeenten Charlois en IJsselmonde, de snelweg A15 en de Betuwelijn. wie Natuur en Recreatieschap IJsselmonde (NRIJ) bestuurt het park. Maar het dagelijks beheer, toezicht en onderhoud worden uitgevoerd door de provinciale Groenservice Zuid-Holland (GZH). Lekker onoverzichtelijk dus, waardoor het moeilijk is om instanties en gemeenten aan te

“We hebben intussen een vast groepje moeders. We kletsen gezellig bij, terwijl de kinderen lekker in het gras spelen. Wat wil je nog meer?”

Chantal, moeder van Ricky, 18 maanden

elkaar niet direct zouden opzoeken, profiteren van elkaars kennis en mogelijkheden – denk ook aan subsidies, sponsoring. Dat maakt organisaties zelfstandiger en zelfredzaam en ja, het scheelt natuurlijk ook overheidsgeld.’ Klinkt allemaal mooi. Maar wat betekent dit nu in de praktijk? GRNVLD ging bij drie proefprojecten kijken, die al tot tastbare resultaten hebben geleid: een moestuin waarin ouderen en jongeren samen tuinieren; een standaard voorlichtingsprocedure bij het consultatiebureau waarin jonge ouders praktische informatie krijgen over het waar, hoe en waarom van ‘naar buiten gaan’ met baby’s en peuters en ten slotte een groep jongeren met uiteenlopende achtergrond, die zich samen inzetten voor de facelift van een saai park.

“Een jongetje, nieuwsgierig tegen een oudere met de ziekte van Parkinson: waarom knikt u steeds nee en doet u ja?”

spreken. Zo liggen er twee maneges in en naast het park, maar de paarden mogen het park niet in. Want wie is verantwoordelijk voor het onderhoud – en de kosten – van de ruiterpaden? waarom Jongeren? Die fietsen er hoogstens hard doorheen. Jammer, want zoveel groen is er niet in de Randstad. Het ministerie heeft aan Stefan van der Worm van adviesbureau Wenken gevraagd om uit te zoeken hoe het park aantrekkelijker kan worden voor jongeren. het project Van der Worm: ‘Ik wilde zo veel mogelijk jongeren uit de omgeving bereiken. Dat was helemaal niet zo gemakkelijk. Het lukte bijvoorbeeld niet om organisaties waar ik juist veel van had verwacht, zoals scouting, erbij te betrekken.’ Uiteindelijk kreeg Van der Worm via jongerenorganisaties en een school zo’n honderd jongeren tussen pakweg twaalf en twintig jaar bij het project. Jongeren met volstrekt verschillende achtergronden en culturen. Van der Worm: ‘Ik heb ze meteen heel serieus genomen. Toen ze in de gaten hadden dat er ook echt wat met hun voorstellen gedaan zou worden, werden ze razend enthousiast. Ze gingen meteen aan de slag: interviews, gesprekgroepjes… En kwamen met soms verrassend doordachte presentaties. Opvallend: alle groepen, hoe verschillend ook, kwamen eigenlijk met dezelfde bezwaren, ideeën en aanbevelingen!’

â&#x20AC;&#x153;De afstand is het probleem niet, we hebben allemaal een fiets of scooter.â&#x20AC;?

Jochem (16)

de toekomstâ&#x20AC;&#x201A;Het contract tussen Van der Worm en het ministerie wordt verlengd. Een aantal van de door jongeren voorgestelde parkaanpassingen zouden op korte termijn gerealiseerd kunnen worden, zoals het plaatsen van voetbaldoelen of het opknappen van de verwaarloosde BMX-baan. â&#x20AC;&#x2DC;Maar ja, geld hĂ¨, dat is een probleem, ook door die bestuurlijke versnippering,â&#x20AC;&#x2122; zegt Van der Worm. â&#x20AC;&#x2DC;Nee, het ministerie betaalt dit niet, dat moeten we zelf regelen. Maar hopelijk lukt het door partijen, projecten en budgetten te verbinden, want anders verliezen de jongeren interesse en dat zou jammer zijn.â&#x20AC;&#x2122; het â&#x20AC;&#x2DC;groeneâ&#x20AC;&#x2122; consultatiebureau wat & waarâ&#x20AC;&#x201A;Leiden zuidwest. Daar vertelt het consultatiebureau in het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG) aan ouders waarom het zo goed is om met jonge kinderen â&#x20AC;&#x201C; babyâ&#x20AC;&#x2122;s, peuters en kleuters â&#x20AC;&#x201C; naar buiten te gaan, de natuur in. Ouders krijgen een informatiepakketje mee met â&#x20AC;&#x2DC;groeneâ&#x20AC;&#x2122; speelplekken in de buurt en attributen om zelf groentezaadjes te kweken. De boodschap: regelmatig â&#x20AC;&#x2DC;in een groene omgevingâ&#x20AC;&#x2122; zijn, is goed voor je kind. Voor zijn ontwikkeling ĂŠn gezondheid.

â&#x20AC;&#x153;Er moeten ook bankjes komen voor oudere mensen, dan kan mijn oma hier ook zitten.â&#x20AC;? Charlie (16)

DIT WILLEN DE JONGEREN BIJVOORBEELD VOOR â&#x20AC;&#x2DC;HUNâ&#x20AC;&#x2122; PARK: Ĺ˘ S VJUFSQBEFO BBOMFHHFO QBBSEFO UPFTUBBO Ĺ˘ EVJEFMJKLF CFXFHXJK[FSJOH XBBS LVO KF OBBSUPF FO XBU NBH KF EPFO Ĺ˘ TVSWJWBMBDUJWJUFJUFO QBJOUCBMM EPPMIPG IVUUFO TVSWJWBMCBBO kabelbaan; Ĺ˘ FFO HSPUFS [XFNTUSBOE Ĺ˘ NFFS BDUJWJUFJUFO FO GFFTUFO WPPS KPOHFSFO Ĺ˘ TQPSUNPHFMJKLIFEFO WPFUCBMEPFMUKFT WPMMFZCBMMFO #.9 CBBO opknappen, kanoverhuur, skatebaan.

wieâ&#x20AC;&#x201A;Projectleider is Graham Dusseldorp, maar â&#x20AC;&#x2DC;op de werkvloerâ&#x20AC;&#x2122; zijn het vooral de verpleegkundigen en artsen die de groene boodschap uitdragen. waaromâ&#x20AC;&#x201A;Kinderen zijn steeds meer vervreemd van hun â&#x20AC;&#x2DC;groene wortelsâ&#x20AC;&#x2122;, zegt Dusseldorp. â&#x20AC;&#x2DC;Weinig ouders weten nog hoe belangrijk het is voor kinderen om buiten te zijn.â&#x20AC;&#x2122; Toch staat het eigenlijk wel vast dat kinderen die veel buiten spelen gezonder zijn, weerbaarder en creatiever, meer zelfvertrouwen en een betere motoriek hebben. Dusseldorp: â&#x20AC;&#x2DC;Dat is precies onze boodschap aan de ouders. Geen vermanend

â&#x20AC;&#x153;Graag meer licht in het park! Ik fiets â&#x20AC;&#x2122;s avonds altijd heel hard.â&#x20AC;?

Joshua (13)

Consultatiebureau Leiden, â&#x20AC;&#x2DC;lekker buiten spelenâ&#x20AC;&#x2122;. Foto: Sharon Midcap Ramiro (A), Ripandeep Dusseldorp Saran (B)

vingertje of een ver-van-hun-bedverwijzing naar het milieu, maar simpelweg: als je het beste wilt voor je kind, neem je het ook mee naar buiten.â&#x20AC;&#x2122; het projectâ&#x20AC;&#x201A;Vinden ouders dit leuk? â&#x20AC;&#x2DC;Heel leuk!â&#x20AC;&#x2122; Zegt Reina Ceulemans, verpleegkundige op het consultatiebureau. â&#x20AC;&#x2DC;Voor veel ouders is dit absoluut een eyeopener. Ze hebben er nooit bij stilgestaan dat naar buiten gaan zo belangrijk is voor hun kind. Veel moeders, allochtoon of Nederlands, zitten bijna de hele dag binnen. Ze weten vaak ook niet waar ze naartoe kunnen en met onze adressen helpen we ze op weg. Je ziet ook dat ze er gaandeweg steeds meer plezier in krijgen. â&#x20AC;&#x153;Mijn kind is nu veel rustiger en verveelt zich minder,â&#x20AC;? krijg je bijvoorbeeld terug. Of: â&#x20AC;&#x153;Ik vind het zelf ook zo ontspannend en heel gezellig met andere moeders.â&#x20AC;?â&#x20AC;&#x2122; Maar hoe geef je die informatie? En hoe betrouwbaar is deze? â&#x20AC;&#x2DC;We werken nauw samen met twee pedagogen, de GGD, Jeugdbeleid en Natuur- en Milieueducatie. En ouders ervaren informatie van het CJG als betrouwbaar,â&#x20AC;&#x2122; zegt Dusseldorp. â&#x20AC;&#x2DC;Als alle praktische zaken in het consult besproken zijn, begin ik erover dat het zo goed is om met je kind naar buiten te gaan,â&#x20AC;&#x2122; vertelt Ceulemans. â&#x20AC;&#x2DC;En daarna bespreek ik

OORSPRONG

“Ik neem nu vaak een stoeltje mee naar het park en laat Selina lekker spelen. Het is zo fijn om te zien dat ze geniet.” Halima, moeder van Selina, 9 maanden

het waarom en de mogelijkheden. Dat werkt heel erg goed.’ de toekomst Hoe meet je nou of een project als dit een succes is? ‘Het is al een succes, omdat er beschikbare en toegankelijke informatie is,’ zegt Dusseldorp. ‘Toen mijn kinderen klein waren, vertelde niemand me over het belang van naar buiten gaan met je kind. Nu krijgen jonge ouders

werken. Roest: ‘Op sommige scholen is het tuinieren zelfs afgeschaft. Gevolg is dat kinderen niet meer ervaren wat onze ‘levende’ omgeving te bieden heeft.’ Ook voor ouderen is het werken in de tuin belangrijk. Het houdt ze langer zelfstandig en fit en biedt bijvoorbeeld dementerende bejaarden de mogelijkheid om vergeten vaardigheden weer op te pakken. Het contact met kinderen verkleint isolement. het project ‘De gemeente Den Haag heeft de zaden, de planten en een schooltuindocent beschikbaar gesteld,’ vertelt Roest. ‘Ook het verzorgingshuis heeft een coördinator met tuinierkennis aangesteld. Die praktische hulp heb je nodig. Het is wel leuk als je zaadjes ook echt uitkomen en je je eigen aardappels kunt oogsten.’

“Zelf heb ik als kind nooit buiten gespeeld en ik heb me nooit gerealiseerd wat ik heb gemist. Nu ik Jan zie genieten, geniet ik zelf mee. En die modder? Ach, daar hebben we een vader van Jan, wasmachine voor.” Piet, 18 maanden A G

Consultatiebureau Leiden. Foto uit beeldbank NME Leiden Jongerenpark. Foto: Stefan van der Worm

“Het voordeel van dit park is dat het van niemand is.” Mieke (12)

deze informatie bijna vanzelfsprekend aangereikt. We verspreiden die kennis ook via kinderdagverblijven, peuterspeelzalen, en op internetsites die veel door ouders worden bekeken. En ook in andere gemeenten.’ de generatietuin wat & waar Een moestuin op de ex-parkeerplaats van Huize Royal, een woon-zorgcentrum voor ouderen in Scheveningen, die wekelijks, na schooltijd, wordt onderhouden door scholieren (tussen de 4 en 12 jaar) en bejaarden samen. De scholieren komen via een buitenschoolse opvang (BSO) in de buurt. wie en waarom Zaaien, planten, verzorgen, oogsten. Decennialang volgden leerlingen van basisscholen lessen op schooltuinen. Maar nu er in steden steeds minder ruimte komt, raken de schooltuinen in het gedrang. Anja Roest, projectleider van dit tuinproject, ontdekte dat sommige kinderen in stedelijke gebieden nog nauwelijks in een tuin

Maar na een flitsende start liep het enthousiasme bij kinderen en bejaarden aanvankelijk terug. Is zo’n ‘generatieconcept’ ook niet wat gezocht? ‘Natuurlijk gaat zo’n nieuw project met vallen en opstaan,’ zegt Roest. ‘Dat is ook niet erg, daar leren we van. We werken nu samen met een BSO die superenthousiast is, maar de eerste BSO waarmee we werkten, stond er eigenlijk niet helemaal achter. Nu loopt het veel beter en hebben medewerkers én kinderen er plezier in. Ook de bejaarden moesten wennen. Sommigen doen actief mee, anderen kijken toe, maar er wordt veel gepraat en gelachen. Het is ook leuk om te zien dat er daadwerkelijk kennis wordt overgedragen; zo leren de kinderen om hun hand onder de gieter te houden bij het gieten. Gezocht? Nee, dat denk ik dus niet.’ de toekomst De generatietuin is zo’n succes, dat verzorgingshuis Royal nog een tuin heeft opgenomen in de nieuwbouwplannen en ook de koepelorganisatie van BSO met generatietuinen wil beginnen. De gemeente Amersfoort wil er drie aanleggen. Roest heeft twee handleidingen gemaakt waarin zowel de organisatorische kant van zo’n tuin wordt besproken als de praktische uitwerking. Amersfoort gaat de tuinen uit eigen budget financieren, de Scheveningse tuin heeft een beetje geld uit het ministeriepotje en sprokkelt nu de rest via de betrokken partijen bij elkaar. Een beetje zuur, na zoveel inzet? ‘Vind ik niet,’ zegt Roest. ‘Dit wisten we van tevoren. En eigenlijk is de inzet klein geweest, als je kijkt naar het fantastische resultaat!’

DE SCHUTTING

agito, Verre

k, Baarn

door Jan M

Irene Smoo

ingezonden

Een selectie:

ingezonden door

In het vorige nummer vroegen wij u om foto’s te sturen die de relatie tussen dier en mens laten zien. Dat die relatie vooral in de kindertijd innig is, blijkt uit veel van de ingezonden beelden.

broek (B)

ingezonden door Barbara Gerver, Utrecht

oor Ha

nneke

Kiel, A

r, Hilversum

or Peter Cottaa

ingezonden do

nden d

ingezo

orp,

Elmend

Blaric

nden

ingezo

ilma door W

mersfo

ort

VOOR HET VOLGENDE NUMMER VAN GRNVLD:

De visarend is terug in Nederland, de otter ook en de wolf staat aan de grens. Graag nodigen wij de dichters onder u uit om u te laten inspireren door ‘Wilde dieren in Nederland’. Uw gedicht van maximaal acht regels kunt u sturen naar: grnvld@minlnv.nl

ingezon

den doo

r Hans

Hopster,

Lelystad

MMM

Tekst: Caroline van der Lee, tekst recept: Karin Luiten Beeld foto: Harold Pereira | Tekening: Karin Luiten

Ingrediënten (voor 4 personen): 2 tenen knoflook 1 rode peper 1 bosje platte peterselie scheut olijfolie 1 kilo vongole 400 g spaghetti zout en peper uit de molen

Spaghetti con le vongo l

Dit recept is een wonder van eenvou alleen met d, maar wer de beste kw kt al iteit ingredi schelpjes, le ënten. Verse kkere spag h et ti va (De Cecco, B n een echt m arilla, Delve erk vongole (ven rde), platte niet zijn dec usschelpjes) peterselie en oratieve ed koop je in ee och smakel n netje bij Hak de kno oze krulnee de betere vi flook, peper sboer. Leg f. (zonder zaad ze eerst een selie fijn. Bre jes) en peter tijdje in ng water aa ee n gootsteen n de kook vo Verhit een sc vol koud or de pasta heut olijfolie water met . zout in een grote en bak de kn braadpan kunnen ze ev , dan oflook en d entueel zand e peper al om tot ze lekker kwijtraken. scheppend Gebruik alle ruiken. Doe en d sc e he schelpjes er lpen die dich het deksel bij en leg t zijn of op de pan. Z dicht gaan et h et al vuur vrij hoo schud de pan s je erop tikt , gooi kapott g en een keer of e exemplar twee. Als ze open staan en on ve al rw le , zijn ze gaa ijld weg. maal r, reken op ee Kook intuss n minuut of en de pasta 6. in gezouten gaar. Giet af w ater beeten doe de p asta in de sc samen met helpenpan, de peterselie . Meng goe Voeg missc d door elkaar hien nog wat v in a ig r e t . zout of pep te Extra chic is er toe. om met vuu Doe 4 eetlep rvaste ving els olijfolie gare schelpj er (extra verg s alvast wat es los te peu 1 eetlepel w ine), teren en te ittewijnazijn dan hebben verwijderen , de eters aa 1 th ee , le p el n D ta ijo fe n l straks min mosterd, Maar niet al der werk. lemaal verw een kneepj ijderen natu e citroensa schelpjes st p, u rl ijk , die aan juist leu zout en vers k! gemalen pep er in een jamp otje. Deksel vast schroeven en schudden m aar. Goed proeve n, want de aangegeven hoeveelhed en zijn niet meer dan ee indicatie. Te n zuur? Meer olie. Te flau Meer zout, w? citroensap of mosterd Te weinig? . Hoeveelhed en verdubb elen. Var iatietip s: balsamicoa zijn, grove m osterd, lepel vloeibare h tje oning, fijng ehak te pet of bieslook erselie , gesnipper d sjalotje.

T ip:

De Heimweekeuken 99 recepten om nooit te vergeten tekst en illustraties Karin Luiten uitgever Nieuw Amsterdam isbn 978 90 468 0980 8 prijs € 14,95

Koken met Karin zónder pakjes & zakjes tekst en illustraties Karin Luiten receptfotografie Harold Pereira uitgever Nieuw Amsterdam isbn 978 90 468 0786 6 prijs € 16,95

Karin Luiten heeft met Koken met Karin een kookrubriek in Trouw en op Radio Noord-Holland. Daarnaast publiceert ze in diverse bladen en verschijnt elke dag een nieuw recept voor koken.blogo op haar website www.kokenmetkarin. nl. Ook verschenen kookboeken en culinaire kalenders.

Koken met Karin:

gemakkelijk en lekker! Karin Luiten (Koken met Karin) kookt, schrijft, tekent, blogt en twittert over koken. Inmiddels verschenen er vijf kookboeken, drie culinaire kalenders en artikelen in diverse bladen, heeft ze een radiorubriek, maakt ze kookvideo’s en geeft ze kookworkshops. Haar belangrijkste drijfveer daarbij is te laten zien dat lekker en gemakkelijk heel goed samen gaan. In je boek Zonder pakjes & zakjes en in je rubriek in Trouw wil je mensen bewegen zonder pakjes en zakjes te koken. Waarom? ‘Toen ik mij meer ging verdiepen in koken, ontdekte ik tot mijn verbazing hoe enorm het aanbod aan zakjes, pakjes en potjes is. Als je naar de verpakkingen van al die kant-en-klaarmaaltijden kijkt, blijkt altijd dat er veel meer ingrediënten in zitten, dan noodzakelijk is. Dat intrigeerde me. Daarom heb ik die pakjes en zakjes als uitgangspunt voor mijn kookrubriek in Trouw gebruikt. Met de bedoeling om te laten zien dat zelf maken bijna net zo snel en makkelijk is en veel leuker.’ Wat is er mis met al die pakjes en zakjes? ‘Zelfgemaakt is lekkerder. Ik heb vaak meegedaan aan proeverijen. Als je zelfgemaakte producten vergelijkt met die uit pakjes en zakjes, merk je pas hoeveel suiker en zout er in die pakjes zitten. Alles wordt gezoet of gezouten. En daar gaan we dan weer aan wennen. Er zit overigens veel kwaliteitsverschil tussen diverse kant-enklaarproducten. Natuurlijk maak ik echt niet altijd alles zelf. Maar als ik iets uit een pak gebruik, let ik wel heel goed op wat ik koop. Waar ik me vooral over verbaas is het automatisme in het gebruik van kant-en-klaarmaaltijden. Vaak is het echt niet nodig. Wat is er nou eenvoudiger dan zelf een slasaus maken?’ Waarom gebruiken we dan toch zoveel van die pakjes en zakjes? ‘Het heeft, denk ik, te maken met een gebrek aan eetcultuur, zoals men die in Frankrijk of Italië bijvoorbeeld wel kent. Nederlanders zijn vergeten hoe ze moeten koken, krijgen dat niet meer van huis uit mee. Kant-en-klaarproducten geven dan houvast.’ Vanaf september 2011 verzorgt Grand Café Groeneveld in samenwerking met De Spinazie Academie maandelijks een lunch met culinaire schrijvers en journalisten. Kijk voor meer informatie op www.kasteelgroeneveld.nl GRNVLD mag vijf exemplaren weggeven van De Heimweekeuken, stuur een mail naar: grnvld@minlnv.nl

Hoe zijn de reacties op je anti pakjes en zakjes rubriek in Trouw? ‘Over het algemeen krijg ik veel blije mailtjes. In nrc.next verscheen één felle reactie, maar de auteur ervan (Rosanne Hertzberger, red.) houdt helemaal niet van koken en eigenlijk ook niet van eten. Dat is haar goed recht. Van mij mag iedereen doen waar-ie gelukkig van wordt. Je hoort mij ook niet zeggen dat zelfgemaakt gezonder is of beter. Maar ik vind het wel beter smaken. En lekker is voor mij belangrijk. Met mijn recepten richt ik mij op de minder ervaren kok, die dat ook vindt, maar onzeker is. Met een paar tips help ik mensen op weg om een eenvoudige en lekkere zelfgemaakte maaltijd op tafel te zetten.’

“Eten is cultuur, herinneringen en verhalen horen daarbij” Je nieuwste boek heet De Heimweekeuken. Wat bedoel je daarmee? ‘Eten is meer dan maagvulling. Eten is ook cultuur, daar horen herinneringen bij en verhalen. Bijna iedereen heeft wel een gerecht met een mooi verhaal. Vaak heeft zo’n verhaal te maken met een bijzondere herinnering aan een persoon of een gebeurtenis. Moeders spelen er vaak een rol in. In mijn rubriek in Trouw heb ik twee jaar lang elke week een recept geplaatst waar zo’n verhaal bij hoorde. Het was nooit lastig om de verhalen uit mensen te krijgen. En het ene verhaal was nog mooier dan het ander.’ Dan is nu natuurlijk de voor de hand liggende vraag, wat jouw mooiste eetverhaal is. ‘Dat vraagt nu iedereen. Ik vind het lastig te beantwoorden, want ik ben veel met eten bezig en heb dus veel verhalen. In het boek heb ik mijn verhaal over Spaghetti con le vongole opgenomen. Dit gerecht heb ik voor het eerst gegeten in Portofino, Italië. Alleen die naam is al magisch. Een terrasje aan de haven, prachtige kleuren, het zonnetje, het vakantiegevoel, en dan dat perfecte bordje spaghetti. Alles viel op dat moment op z’n plek. Kijk, zoiets gebeurt nou nooit met een maaltijd uit een pakje voor de tv.’

VERSTRIPT

Tekst: Frank Jonker* | Beeld: Daan Jippes** ÂŠ Comic House

de vos, de beer en de mens Een sprookje van Grimm

* Frank Jonker (1965) is auteur van stripscenario’s ** Daan Jippes (1945) beheerst vele tekenstijlen. Zijn carrière begon eind jaren en korte verhalen. Zijn verhalen verschijnen onder zestig bij onder meer het striptijdschrift Pep. Nadien werkte hij voor het weekandere in de Donald Duck, het meidenblad Tina, de blad Donald Duck waar zijn interpretatie van de familie Duck en Mickey Mouse Penny en het Vlaamse jeugdtijdschrift Zonnestraal. de aandacht trok van de Disney Studio’s in Californië, waar hij vervolgens Sinds 2003 is hij de scenarist van de Bob Everswerd aangenomen. In 2006 en 2009 verschenen van Jippes twee stripalbums, strips naar de boeken van Willy van der Heide. gebaseerd op de Havank-romans van detectiveschrijver Hans van der Kallen.

VERBOUWINGSFEUILLETON

Tekst: Willemijn van Benthem Beeld: Jonkman Klinkhamer en Studio Groen+Schild, Wilma Elmendorp

GR AFFITI UIT DE ZEVENTIENDE EEUW Dit jaar wordt Kasteel Groeneveld grondig gerenoveerd. De hoofdrolspelers vertellen alles over de beslissingen, de historie van het kasteel, het renovatieproces en de toekomst van Groeneveld. Het concept voor de renovatie is ontwikkeld door architectenbureau Jonkman Klinkhamer uit Amersfoort en Studio Groen+Schild uit Deventer. Dit keer architect Roel ten Bras van architectenbureau Jonkman Klinkhamer aan het woord.

Wat is een voorbeeld van die combinatie van drie soorten aanpakken? ‘Zowel in het hoofdgebouw als in de oranjerie en het koetshuis brengen we grote, ruimtelijke veranderingen aan. In de nieuwe vides bijvoorbeeld, komen moderne, stalen trappen zodat je duidelijk kunt zien dat het een hedendaagse toevoeging is. Ingrepen bij de gevels zijn historiserend ontworpen, passend bij de historische detaillering van de ramen en kozijnen.’

Wat was voor jullie de grootste uitdaging van deze renovatie? ‘Het is een rijksmonument, gebouwd aan het eind van de zeventiende en begin achttiende eeuw. Een gebouw van hoge, historische kwaliteit dat wij nu moeten klaarmaken voor de komende vijftig jaar. Dat vergt soms rigoureuze veranderingen, daar moet je niet bang voor zijn. Je kunt er op drie manieren mee omgaan: doen en denken als de architect uit die tijd, het op een hedendaagse manier aanpakken of juist op zeer contrastrijke wijze. De truc is dat het alleen een succes wordt als je die drie aanpakken combineert. En zorgen voor duidelijkheid. Wie het ontwerp snapt, is eerder geneigd het mooi te vinden.’

Welke obstakels kwamen jullie onderweg tegen? ‘Er zitten een paar bijzondere ingrepen in ons ontwerp die lef vereisen. We hebben de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed moeten overtuigen van de meerwaarde. Zo bestaat de huidige hoofdentree uit een klein deurtje dat via een smalle gang naar de balie en winkel gaat. Wij creëren meer openheid en maken ruimte voor een royaal entreegebied, dat veel duidelijker wordt voor de bezoekers. Ook de verdeling is helder: het hoofdgebouw wordt toegankelijk voor het publiek, in het koetshuis komt de horeca en de oranjerie krijgt een kantoorfunctie.’

Roel ten Bras en Ellen Schild

Daar zijn we in meegegaan, je moet er toch samen uitkomen. Iedereen die aan het project meewerkt heeft passie voor historische panden, dat is duidelijk merkbaar.’ En hoe is het met de moderne techniek gesteld? ‘Zo’n klassiek gebouw is nooit ontworpen met een goede klimaatinstallatie. En als je een installatie uit de 21e eeuw plaatst in een historisch pand, moet dat wel onzichtbaar worden gedaan. Een lastige opgave. We hebben de moederinstallatie op zolder geplaatst en de leidingen lopen van daaruit – verstopt – door het gebouw heen. Dat was een enorm gepuzzel! We hebben bijvoorbeeld luchtroosters gemaakt die op de oorspronkelijke lambrisering lijken, zo is het nét gelukt.’

En wat viel mee tijdens deze ontwerpfase? ‘De mensen van het kasteel zelf. We hebben bewondering voor de manier waarop ze hun toekomstvisie wisten te combineren met onze ontwerpideeën. Toen wij met het idee voor de vides kwamen, hebben ze daar toch snel enthousiasme voor opgebracht. Zo’n ontwerp heeft een enorme winst, maar ook nadelen omdat je veel Zijn er ook zaken of ontwerpen die aangepast ruimte gebruikt. Daarnaast heb ik veel respect moesten worden van de opdrachtgever? voor de bouw uit die tijd. De stenen, het hout, ‘We hadden een trap liefst in natuursteen gemaakt, maar de anderen wilden liever baksteen. het is allemaal van prachtige kwaliteit.’

GROENEVELD INFO

JAARTHEMA: DIER & MENS In 2011 is Dier & Mens, het thema van Kasteel Groeneveld. Het jaarthema loopt als een rode draad door het programma.

RENOVATIE KASTEEL GROENEVELD Inmiddels is Kasteel Groeneveld gesloten

vanwege een grote renovatie. IJs en weder dienende zal vóór de herfst het Grand Café weer zijn opengesteld voor publiek. Tot die tijd zijn bezoekers welkom in het

artist impression van koetshuis

park buiten de gracht.

Leren in de buitenlucht deuren zijn scholen van harte

Reizende tentoonstelling over kasteel en verbouwing

welkom voor de educatieve buiten-

De bibliotheken regio Eemland organiseren een

programma’s. Voor elke leeftijds-

reizende expositie over de diverse vestigingen

categorie zijn er van dinsdag tot

waarin geschiedenis van gebouw en landgoed

en met donderdag buiten-

Groeneveld onder de aandacht worden gebracht.

programma’s, die vanwege de

De tentoonstellingen zijn te vinden bij de HIP

sluiting gratis worden aangeboden.

(Historische Informatie Punten) in de bibliotheken.

Ondanks de gesloten kasteel-

artist impression vide

Streekproducten bij Ravenstein Na een grondige renovatie herbergt Boerderij Ravenstein op landgoed Groeneveld een winkel met biologische streekproducten en een skybox met zicht op de stal. Tijdens de

Meer informatie over de verbouwing is te vinden op www.kasteelgroeneveld.nl en in de Nieuwsbrief van Kasteel Groeneveld.

of thee. Voor meer informatie: www.schoonnatuurvlees.nl.

CULINAIRE LEZINGEN EN LUNCHES Grand Café Groeneveld organiseert samen met wetenschapsjournalist Lizet Kruyff culinaire lunches in Kasteel Groeneveld. Het thema Dier & Mens verbindt de programmering van de bijeenkomsten. De buffetten worden samengesteld en door middel van een korte inleiding geïntroduceerd door een culinair journalist. Voorlopig programma ZO. 4 SEP. Pay-Uun Hiu (Volkskeuken)

Deelnamekosten € 25,–

ZO. 2 OKT. Lizet Kruyff (Spinazieacademie)

voor volwassenen en € 12,50

ZO. 6 NOV. Nadia Zeraouli en Merijn Tol

voor kinderen tot 12 jaar.

(Cookbook Arabia en

Reserveren:

Bismillah Arabia)

reserveringsbureau@minlnv.nl

ZO. 4 DEC. Marjan Ippel (Talkin’food)

30|06

Herma de Heer, zakelijk leider van het kasteel hoopte in de vorige aflevering van het verbouwingsfeuilleton op bijzondere vondsten. Valt er wat te melden? ‘We hebben graffiti uit het eind van de zeventiende eeuw ontdekt! Op de zolder van het hoofdgebouw is een klein dakkapelletje, waar een luik voor zit dat altijd gesloten was. Toen na een tentoonstelling het luik ineens bereikbaar was, zagen we op een hoger stuk – in een zinken plaat van het dak – handtekeningen staan uit 1985, maar ook namen uit 1696. Prachtig gedaan, met ronde krulletters. We gaan daar nu glas voorzetten, zodat iedereen die kan zien.’’

renovatie van Kasteel Groeneveld kunt u bij de hoeve ook terecht voor een kopje koffie

tel. 035-5480994

Tentoonstelling Dier of Ding? vanaf 30 juni, Natuurmuseum Brabant, Tilburg Voor een goed begrip van onze omgang met dieren en van de ontwikkelingen hierin is cultuur-historisch besef van belang. In de tentoonstelling Dier of Ding wordt vanuit dit perspectief verkend in welke richting de relatie mens-dier zich zal ontwikkelen.

zondagmiddag

Je moet lef hebben om veranderingen in te zetten, maar over twintig jaar is er misschien weer een andere trend. ‘Wat we doen, is reversibel. Het ontwerp zit zo in elkaar dat alle belangrijke, historische onderdelen in de gebouwen bewaard blijven. Zelfs de vide kan weer ongedaan worden gemaakt, zodat je weer aparte etages krijgt.’

IN HET VOLGENDE NUMMER:

nr.07 â&#x20AC;&#x2DC; DIER EN MENSâ&#x20AC;&#x2122; VAN RENTMEESTERSCHAP TOT â&#x20AC;&#x2DC;DE ONDEELBAARHEID VAN HET LEVENâ&#x20AC;&#x2122; TOT DE WOLF

Peter Singer, grondlegger van de hedendaagse dierenrechtenbeweging; Jan Dobbe en Gerrie Hondius samen met ecoloog Roeland Vermeulen op zoek naar de wolf; Wiel Kusters over Anton Koolhaas en de vraag â&#x20AC;&#x2DC;hoe het MET IN NR. 07 ONDER MEER:

interview met

is om een vlinder te zijnâ&#x20AC;&#x2122;; evaluatie van â&#x20AC;&#x2DC;Ik lust je rauwâ&#x20AC;&#x2122;, debat over dieren-

Hal Harzog en Tinkebell in de Rode Hoed in Amsterdam; Els de Baan over duurzaamheid in de mode; wetenschapsjournalist en oprichtster Spinazieacademie Lizet Kruyff over het fenomeen â&#x20AC;&#x2DC;lunchâ&#x20AC;&#x2122;; wederom een speciaal voor GRNVLD geschreven verhaal door A.L. Snijders

welzijn met

Het jaarthema â&#x20AC;&#x2DC;dier en mensâ&#x20AC;&#x2122; van kasteel Groeneveld is dit jaar prominent aanwezig in GRNVLD.

Word abonnee! Voor slechts â&#x201A;Ź 25,â&#x20AC;&#x201C;! Als abonnee krijgt u GRNVLD, magazine over het verbinden van stad en land, vier keer per jaar toegestuurd. Daarnaast: als abonnee bent u automatisch donateur van de Stichting Kasteel Groeneveld. Als donateur Ĺ˘ IFCU V HSBUJT UPFHBOH UPU IFU LBTUFFM WPPS V[FMG FO FFO JOUSPEVDÂ¨ Ĺ˘ XPSEU V VJUHFOPEJHE WPPS PQFOJOHFO FO BOEFSF BDUJWJUFJUFO FO Ĺ˘ LSJKHU V LPSUJOH PQ TQFDJBMF QVCMJDBUJFT FO BOEFS BSUJLFMFO Abonnee worden kan op drie manieren: Ĺ˘ TUVVS FFO CSJFĆ?F NFU VX OBBN BESFT UFMFGPPOOVNNFS FO F NBJMBESFT aan Stichting Kasteel Groeneveld, Antwoordnummer 586, 3740 VB Baarn, een postzegel is niet nodig Ĺ˘ TUVVS FFO NBJM NFU EF[FMGEF HFHFWFOT BBO JOGP@kasteelgroeneveld.nl Ĺ˘ PG CFM OBBS

[ advertorial ]

Vrede van Utrecht op paleizen, forten en kastelen Bijna 300 jaar geleden werd de Vrede van Utrecht gesloten. Een wereldomspannend vredesverdrag. Voor het eerst werd vrede bereikt aan de onderhandelingstafel. Het heeft het denken over hoe we met elkaar tot vrede komen verder gebracht. Ondanks verschil in achtergrond, kon men met de kaarten open op tafel en respect voor elkaar tot een vergelijk komen. Kunst en cultuur speelden een belangrijke rol tijdens het onderhandelingsproces. En dat is iets om te vieren. In 2013 wordt de Vrede van Utrecht gevierd met een groot internationaal programma vol feest, weten schap, kunst en cultuur op paleizen, forten, kastelen, in wijken en op festivals. Bezoek in de aanloop naar 2013 een van de Vrede van Utrecht programma’s. 3 juni – 23 juli Orfeo ed Euridice op Paleis Soestdijk

18 juni Grootste Staatsbe zoek aller tijden

Gluck’s opera is de ultieme lofzang op de liefde, uitgevoerd door De Utrechtse Spelen on der regie van Jos Thie. Een cocktail van opera en tragische liefde bij zonsondergang in het hart van Utrecht – de hofvijver van Paleis Soestdijk.

Een feestelijke optocht van ruim 120 staats lieden en lakeien van Baarn naar het bordes van Paleis Soestdijk. Dit jaar staan ‘De Tien vrouwen van Soestdijk’ centraal. Op 18 juni kun je eindelijk weer eens ouderwets genieten van !!"#$!%#&'

Vanaf 21 juni A day in the life of the castle op Kasteel Amerongen

23 juni 9 juli The Tempest, opera op Fort Rijnauwen

Reis terug in de tijd met 3D projecties van Peter Greenaway, om precies te zijn naar 21 juni 1680. 24 uur in het leven van de adellijke bewoners en hun bedienden.

Holland Opera presen teert Shakespeare’s operaspektakel met barokmuziek, hiphop dansers en vuurwerk op het grootste fort van Nederland.

De viering van Vrede van Utrecht 2013 staat niet op zich, in 2018 wil Utrecht Culturele Hoofdstad van Europa zijn. Vrede van Utrecht 2013 en Utrecht 2018 is een initia tief van gemeente en provincie.

www.vredevanutrecht2013.nl

@vredevanutrecht, gebruik #vvu2013

Kasteel Groeneveld, buitenplaats voor stad en land van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie wil stad en (platte)land opnieuw met elkaar verbinden.

De koe Een koe is een merkwaardig beest wat er ook in haar geest moge zijn haar laatste woord is altijd boe K. Schippers Uit: De waarheid als De koe Querido ISBN 978 90 21 4417 7