Save | Change the City. UNBUILT BRUSSELS #01 by CIVA

UNBUILT BRUSSELS #01

CIVA STICHTING

5. IV.1

IV.

V. 27.

IV.2 IV.3

1.2

1.3 4.

1.1 1.4

26.

25.

VI.

24.

23.

1.5 22.

21.

2.2

1.6

1.7

19.

20.

2 16.

18.

11.

10.

2.6

14.

12.

2.8

9. 7.

6. 4. IV.5

III.

IV.9

2.10 2.11

2.12

II.

IV.6

2.9

2. 1.

IV.8

2.3

2.7

15.

IV.4

2.1

2.5

13.

17.

2.4

VII.

2.13

IV.7

UNBUILT BRUSSELS #01

................................................................

II. SLOOPWOEDE – 1950 – 1960

.......................................................

III. TIJDLIJN

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

DE GULDEN SLOPERSHAMER 1982 – 1988. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 BEELDINVENTARISSEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

7 7

EVOLUTIONARY TREE TO THE YEAR 2000. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 DE MODERNISERING VAN BRUSSEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 VERBRUSSELING – 1950 – 1975. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 DE STRIJD OM DE MAROLLEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 HET ARAU : RECHT OP DE STAD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 DE OPRICHTING VAN DE ARCHIVES D’ARCHITECTURE MODERNE . . . . . . . . . . . 10 ITT : DE DOORZICHTIGE TOREN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

IN MEMORIAM PATRIMONIUM (1983-1988).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 WITBOEKEN VOOR DE HERBESTEMMING VAN HET ARCHITECTURALE ERFGOED. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

UNBUILT BRUSSELS #01

I. PAPIEREN GEBOUWEN

OVER ENKELE REDDINGSCAMPAGNES.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 FORUM LOUIZA, ALIAS WILTCHER’S (1988).. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

............................................

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

..........................

27 35

LUDIEKE ALTERNATIEVE PROJECTEN —1970-1975. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 MILITANTE ALTERNATIEVE PROJECTEN—1975-1979. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

OPRICHTING VAN HET SINT-LUKASARCHIEF IN 1968. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 DE HERONTDEKKING VAN VICTOR HORTA.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 DE NOORDWIJK : HET BRUSSELSE « MANHATTANNEKE ». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 BRUSSEL, STAD MET HONDERD BEWONERSCOMITÉS.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 DE AGGLO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 MAALBEEKVALLEI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 EEN MUSEUM VOOR MODERNE KUNST IN BRUSSEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

VI. UNBUILT

................................................................................

VII. OP DE BARRICADEN VOOR ARCHITECTUURBEHOUD VIII. BEELDEXTRACTEN

..................

................................................................

DE URGENTIE-INVENTARIS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 MAURICE CULOT EN LA CAMBRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 HET MUNTHOF MAG NIET VERDWIJNEN ! – 1979 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 BRUSSEL, BREKEN EN BOUWEN : ARCHITECTUUR EN STADSVERFRAAIING 1780 – 1914. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 STRATEN EN STENEN. BRUSSEL : STADSGROEI 1780-1980. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 DE ARCHIVES D’ARCHITECTURE MODERNE IN HET BUITENLAND.. . . . . . . . . . 20 DE AAM NA 1980. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

I. PAPIEREN GEBOUWEN

Eind jaren 1960 werden twee verenigingen opgericht, de Archives d’Architecture Moderne en het Sint-Lukasarchief, die in de decennia daarna een beslissende rol zouden spelen in het behoud van het architecturaal erfgoed en van het Brusselse stadsweefsel. Beide wilden weerstand bieden aan de pletwals van de bouwpromotoren, de tabula rasa-benadering van het functionalisme, en de onverschilligheid – om niet te zeggen medeplichtigheid – van de nationale politiek, die niet gaf om de levenskwaliteit van de Brusselaars noch om het behoud van hun leefmilieu. Het Sint-Lukasarchief, opgericht op initiatief van ingenieur-architect Alfons Hoppenbrouwers, in de lijn van het architectuuronderwijs van de Sint-Lucasscholen, was vooral begaan met het lot van de art nouveau, de neostijlen van de 19de eeuw, de art deco en het modernisme. Het begon met het architecturale erfgoed te inventariseren en was er van overtuigd dat het behoud van dit erfgoed moest worden gekaderd in een globaal plan en een alomvattende visie op de stad: alleen de economische opwaardering die hiervan het gevolg was, zou dit behoud kunnen verankeren en garanderen. De AAM werden opgericht door drie architecten van La Cambre – Maurice Culot, Bernard de Walque en François Terlinden – die vanuit hun herontdekking van twee belangrijke architecten van het modernisme – Antoine Pompe en Fernand Bodson – een hele generatie moderne architecten uit de vergetelheid zouden halen. Hun tentoonstelling Antoine Pompe et l’effort moderne en Belgique was een scharniermoment en leidde tot de samenstelling van het eerste fonds architectuurdocumenten in België. Beide verenigingen kwamen op voor het behoud van het erfgoed, deden onderzoek hierover en publiceerden studies. Zo ontstonden een bibliotheek, een documentatiecentrum en een collectie archieven van architecten. Tot dan toe had niemand zich voor die archieven geïnteresseerd. De collecties breiden nog steeds uit. In de voorbije vijftig jaar werden ze geraadpleegd door verschillende generaties studenten, onderzoekers, militanten en studiebureaus en kwamen ze ruim aan bod in boeken en tentoonstellingen. Vanaf het begin waren beide verenigingen pijlers van de strijd voor de stad: de AAM reageerden met tegenprojecten op vastgoedprojecten die het stadsweefsel vernietigden, het Sint-Lukasarchief maakte de eerste inventaris op van het architecturaal erfgoed in Brussel (de latere officiële inventaris zou die als uitgangspunt nemen). Sinds 1 januari 2017 maken beide verenigingen integraal deel uit van de CIVA Stichting, waar ze zijn ondergebracht in de afdeling ‘Moderne

Architectuur’. Zo ontstond een van de belangrijkste collecties architectuurarchieven in Europa. Deze tentoonstelling schetst de geschiedenis van hun actie. In het deel dat “Unbuilt Brussels” heet, wordt een selectie architectuurtekeningen uit het fonds getoond.

III. TIJDLIJN

I. PAPIEREN GEBOUWEN

II. SLOOPWOEDE – 1950 – 1960 De jaren 1950 en 1960 zijn bijzonder tragisch voor Brussel. De lijst van waardevolle stedenbouwkundige structuren, woongebouwen en publieke gebouwen die onder de slopershamer verdwijnen ten voordele van de zogenaamde modernisering van de stad is indrukwekkend. Naast enkele belangrijke art-nouveau-monumenten zijn het vooral de 19de-eeuwse architectuur, de neostijlen en de eclectische bouwkunst die fel te lijden hebben onder deze sloopwoede. De Centrale Hallen van architect Léon Suys worden in 1956 gesloopt voor de bouw van Parking 58, de overdekte markt van architect JeanPierre Cluysenaar aan de Congreskolom wordt gesloopt voor de bouw van de esplanade en het Rijksadministratief Centrum. Het Noordstation van architect François Coppens en het Zuidstation van architect Auguste Payen verdwijnen voor de aanleg van de Noord-Zuidverbinding.

III. TIJDLIJN 1. EVOLUTIONARY TREE TO THE YEAR 2000 CHARLES JENCKS, ARCHITECTURE 2000, PREDICTIONS AND METHODS, 1971. Dit softe en vormloze diagram van architectuurtheoreticus Charles Jencks situeert in 1971 het internationaal tijdsbeeld van de architectuur. Over de periode vanaf 1968 handelt deze tentoonstelling. Charles Jencks toont aan hoe in die tijd van controversen, bezinning en herbronning totaal verschillende architectuurtendensen samen kunnen leven en tezamen evolueren. Het is eveneens de tijd van Jane Jacobs, The death and life of great American cities, Marshall Mc Luhan, Culture is our Business, Manfredo Tafuri, Theories and history of architecture, Alvin Toffler, Le choc du futur, Umberto Eco, La structure absente, Robert Venturi, Complexity and contradiction in architecture en Learning from Las Vegas, Archigram...

III. TIJDLIJN

De grootschalige aanpak van de projectontwikkelaars, de bouwpromotoren en hun opdrachtgevers, geruggesteund door een aantal politiekers werd uitgeroepen als één van de actiepunten van de mei ‘68 beweging in Brussel: de strijd voor het behoud en de verbetering van het lokale leefmilieu en van het globale stedelijke “environment”. De vervreemding van de mens tegenover zijn leefmilieu kon niet langer geduld worden: architecten en stedenbouwers mochten zich niet meer dictatoriaal-dirigistisch opstellen naar de opdrachtgevers en de maatschappij toe. De architect moest aan autonegatie doen. Een “plannerarchitect” moest katalysator zijn, en dat betekende architectuur en stedenbouw ontwerpen vanuit een democratische ingesteldheid. De architect moest ook politiek activist zijn, strijder in de ondergrond en op de barricaden. Hij zou zijn kennis, kunde en opvattingen en vooral zijn gezag in ieder geval NIET aan de mens opdringen, maar als deel van de gemeenschap, vanuit een anti-autoritaire houding, die gemeenschap aan het bewegen brengen. De invloed die uitging van die beweging heeft zich in de architectuur en stedenbouw uitgedrukt in de overgang van grootschaligheid naar de idee van de kleinschaligheid. Het behoud, het hergebruik, de revalorisatie van het bestaande gebouwenpatrimonium en een zich in de woon- en leefcontext inpassende nieuwbouw zijn begrippen die na mei ‘68 gevormd werden. “Sanering = afbraak” werd vervangen door renovatie, herwaardering, woon- en woonomgevingsverbetering.

2. DE MODERNISERING VAN BRUSSEL Wat men in sommige andere steden relatief in de hand heeft weten te houden explodeerde in Brussel. Niet in de mate dat er vraag naar was; men heeft vragen gecreëerd, men heeft markten geschapen om ze dan over te verzadigen. Dat getuigt van een megalomanie die op bepaalde plaatsen grenzenloos is geworden: de stadsautostrades, de Noordwijk en het World Trade Center, de destructie van het weefsel van de binnenstad, de torengebouwen, het Europakruispunt, de bouwwerken van de Europese Gemeenschap, ...

3. VERBRUSSELING – 1950 – 1975 Het Brusselse architecturaal erfgoed is in overgrote mate 19de eeuws, een patrimonium dat onvoldoende gekend en gewaardeerd werd. Men heeft tot het begin van de jaren 1970 moeten wachten vooraleer de art nouveau als architecturale uitdrukking opnieuw de erkenning heeft

gekregen die haar toekwam. Helaas waren al een aantal onvervangbare meesterwerken afgebroken. Op de vooravond van het Europees Jaar van het Bouwkundig Erfgoed (1975) was Brussel een onderontwikkeld gebied op vlak van stedenbouwkundig en architecturaal erfgoed. Het administratieve apparaat ter beveiliging van het bouwkundig erfgoed woog zwaar, was traag en ging gebukt onder zijn eigen complexiteit. De druk van de tertiaire sector die reeds enkele decennia lang over Brussel hing was funest voor het gewone, eerder kleinschalige weefsel van de stad. Het erfgoed zelf bestond voor het overgrote deel uit een architectuur waarrond te veel misverstanden bestonden, een architectuur die helemaal niet op haar reële waarde werd getaxeerd en dus miskend bleef.

III. TIJDLIJN

DE TIIJDGEEST IN BRUSSEL

4. DE STRIJD OM DE MAROLLEN Eind jaren 1960 wilde de Belgische staat het Justitiepaleis aan de rechterzijde uitbreiden, m.a.w. in de lagergelegen volkswijk “de Marollen”. Die moest volledig gesloopt worden. De 1200 bewoners werden op de hoogte gebracht door een brief met de melding dat ze uit hun huis zouden worden gezet. De reactie liet niet op zich wachten. Spilfiguur was Jacques Van Der Biest, de charismatische onderpastoor van de Miniemenparochie. De pers gaf er veel ruchtbaarheid aan en sensibiliseerde de publieke opinie. Uiteindelijk liet de minister van Justitie het project varen. De strijd om de Marollen was een keerpunt in de strijd om Brussel als leefbare stad. Voor het eerst wonnen bewoners een gevecht tegen het vernietigen van hun leefomgeving. Het zou echter nog vele decennia duren voor hun wijk echt leefbaar was en zij zeker waren dat ze er konden blijven. Het is tijdens deze strijd dat Jacques Van Der Biest eerst René Schoonbrodt en daarna Maurice Culot leerde kennen.

5. HET ARAU : RECHT OP DE STAD Het ARAU (Atelier de Recherche et d’Action Urbaines), in 1969 opgericht door socioloog René Schoonbrodt, brengt intellectuelen samen in hun strijd tegen de afbraak van Brussel en voor het recht op de stad. Door de druk van het kapitalisme, het laisser faire van de politieke klasse, de geldhonger van de vastgoedsector en de modernistische, functionalistische ideologie van veel architecten en stedenbouwkundigen werden eind jaren 1960 hele wijken gesloopt om plaats te maken

III. TIJDLIJN

boven de doopvont. Nog datzelfde jaar organiseerde het Museum van Elsene de tentoonstelling Antoine Pompe et l’Effort Moderne en Belgique 1890-1940. De vereniging ging onverdroten op zoek naar archieven van en over deze vergeten architecten en gaf ze de nodige bekendheid via boeken, tentoonstellingen en, vanaf 1975, het tijdschrift AAM. Door zijn ontmoeting, in 1969, met Jacques Van Der Biest, onderpastoor in de Marollen, en vooral met René Schoonbrodt, medestichter van het ARAU, ging Maurice Culot zijn filosofie van alternatieve projecten in dienst stellen van de strijd voor een leefbaar Brussel.

III. TIJDLIJN

voor torengebouwen en autowegen die doordrongen tot bij de kantoorzones in de stad. Terwijl de auteurs van het Charter van Athene (1933) voorstanders waren van een tabula rasa beleid en gescheiden functies, werkte het ARAU een theoretisch corpus uit waarin de ontwikkeling van de stad gebaseerd was op densiteit, sociale mix en gemengde activiteiten. Op vormgebied pleitte het ARAU voor een heropbouw van de stad op eigen grondslagen, in de lijn van haar verleden: rijhuizen op de rooilijn, straten en pleinen. Dat moest de sociale en ruimtelijke voorwaarden scheppen voor een recht op de stad dat voor iedereen zou gelden. Als gevolg van de inzet van het ARAU voor meer transparantie in het afleveren van bouwvergunningen en voor democratischer beslissingsprocessen ontstond de bekendmakingsen overlegprocedure (openbaar onderzoek, aangekondigd door de fameuze rode affiches). Projecten werden onderworpen aan een constante democratische controle via analyse en kritiek en vaak ook via tegenvoorstellen, geformuleerd met de hulp van de Archives d’Architecture Moderne. Elk jaar organiseerde en organiseert het ARAU onder de titel “Ecole Urbaine” een colloquium waarop het publiek betrokken wordt bij een bepaalde stedenbouwkundige problematiek, een initiatief dat de basis heeft gelegd voor de regionalisering. Het ARAU organiseerde ook de eerste “politieke” rondleidingen door Brussel, met de bedoeling de bewoners te sensibiliseren voor stedenbouwkundige problemen en voor het belang van het behoud van een bedreigd architecturaal erfgoed.

7. ITT : DE DOORZICHTIGE TOREN In 1972 koos ITT voor zijn nieuwe Europese vestiging in Brussel, meer bepaald op de hoek van de Louizalaan en de Emile De Motlaan. Dat zou het uitzicht op de lager gelegen historische site van de abdij van Ter Kameren belemmeren, maar als het stadsbestuur van Brussel dwarslag, zou het bedrijf voor Parijs kiezen, zo liet ITT weten. Het college van burgemeester en schepenen werd gechanteerd met de werkgelegenheid en dat werkte: de schepen van Stedenbouw, Paul Vanden Boeynants, leverde een vergunning af nog voor het plan van aanleg afgerond was, laat staan goedgekeurd werd. Toen de omwonenden, gesteund door het ARAU, lucht gaven aan hun ongerustheid, sprak VDB “historische” woorden: “De toren zal het uitzicht helemaal niet belemmeren. Het gaat immers om een volledig doorzichtig gebouw dat kwalitatief zo goed is, dat het perspectief hoegenaamd niet gehinderd zal worden.”

6. DE OPRICHTING VAN DE ARCHIVES D’ARCHITECTURE MODERNE

8. OPRICHTING VAN HET SINT-LUKASARCHIEF IN 1968

In 1968 huurde Maurice Culot in de Kluisstraat in Elsene een huis dat ontworpen was door Fernand Bodson. In de kelder vond hij een ontwerp uit 1917 voor een Volkshuis in Luik. Het was gemaakt door Fernand Bodson en Antoine Pompe, een romantische rationalist die een belangrijke rol speelde in het modernisme, maar toen in vergetelheid was geraakt. De vondst vormde het uitgangspunt voor de herontdekking van de moderne architectuur in België vooraleer die de functionalistische kant op ging. Maurice Culot wilde de grote rijkdom en verscheidenheid van die stroming weer voor het voetlicht brengen en de “functionalistische afwijking” aan de kaak stellen. Om de papieren sporen van die vroege moderne architecten te redden van de vergetelheid, hield hij in 1969 samen met zijn vroegere klasgenoten Bernard de Walque en François Terlinden en met Robert Delevoy, directeur van La Cambre, de Archives d’Architecture Moderne

Het Sint-Lukasarchief werd op initiatief van Alfons Hoppenbrouwers in 1968 opgericht als een antwoord op de apathie en het onbegrip waarmee na de Tweede Wereldoorlog in ons land omgegaan werd met het eigen architecturaal en stedenbouwkundig erfgoed, een inherent deel van ons leefmilieu. Er was immers zowel op kwantitatief als op kwalitatief vlak onvoorstelbaar veel verloren gegaan, deels door gebrek aan interesse en kennis, deels door onwetendheid. Van concrete reddingsacties tot stadsactivisme, van onderzoek en publicaties tot sensibilisatie, via spraakmakende tentoonstellingen leverde Jos Vandenbreeden, vanaf 1970 met de equipe van het SintLukasarchief telkens concrete bijdragen tot het behoud en de herontwikkeling van het stedenbouwkundig en architecturaal erfgoed en de bevordering van de beeldkwaliteit in de stad.

III. TIJDLIJN

HET COGELS-OSYPROJECT Alfons Hoppenbrouwers verzamelde voor dit project in het SintLukasarchief een ploeg jonge architecten, Rudi Somers, Patrick Labarque en Jos Vandenbreeden, die eind 1971 aan een reanimatie– project voor de Cogels-Osywijk in Berchem-Antwerpen werkten i.o.v. het Ministerie van Nederlandse Cultuur. Een deel van deze 19de-eeuwse wijk zou als stadslandschap moeten beschermd worden. Eenenvijftig panden werden voorgesteld om te be schermen als monument. Er werden suggesties gedaan omtrent nieuwbouw, renovatie, het gedeeltelijk publiek maken van het groen binnen de bouwblokken, ... Het antwoord omvatte ook een nieuw te bouwen Cogels-Osy Centrum, een subcity centre dat een meerdimensionaal centrum zou worden voor cultuur, recreatie, met winkels en kantoren. Bescherming op zich betekent niet veel, maar moet kaderen in een globaal stedenbouwkundig plan en proces, wat instond voor economische revalorisatie en daardoor voor het behoud van het patrimonium.

9. DE HERONTDEKKING VAN VICTOR HORTA Gestimuleerd door Alfons Hoppenbrouwers begon Jos Vandenbreeden in 1968, tijdens zijn architectuurstudies aan een onderzoek rond architect Victor Horta, nadat de Nederlandse architect Herman Hertzberger bij een bezoek aan Brussel zijn interesse voor Horta en de art nouveau had gewekt. Die studie groeide uit van het zorgvuldig hertekenen van de belangrijkste gebouwen van Horta – het grootste deel van Horta’s archief was verloren gegaan –, van een analyse van zijn plannen, tot de publicatie in 1972 van Het Hortamuseum en in 1975, Victor Horta, Architectonografie. Horta’s architecturale boodschap werd subjectief geïnterpreteerd door sleutels uit de toenmalige architectuurproblematiek op zijn architectuur toe te passen: 1968, een periode van “terug naar de natuur”. In zijn bouwkunst ontdekt men een mensgericht streven in eenheid met de natuur, dat hij symbolisch benadrukte in de ruimte, met daglicht en sfeer. Uiteraard werd het oeuvre van Victor Horta nadien gesitueerd in de tijds periode van de art nouveau in Europa. Het Sint-Lukasarchief produceerde diverse tentoonstellingen en publicaties over Horta en de art nouveau, zo onder meer: de tentoonstelling “Transfiguration”, vijf jonge Japanse architecten stelden eigen werk ten toon in het kader van Europalia Japan (1989), in het pas gerenoveerde warenhuis Waucquez van Horta, het boek “Art nouveau in België, architectuur en interieurs” (1991) in samenwerking

met Françoise Aubry, conservator van het Hortamuseum, de tentoonstelling en het boek “Horta, van art nouveau tot modernisme” in het kader van Europalia Horta (1996), “Art nouveau diaspora”, tentoonstelling in het Cauchiehuis (2005 – 2006), in the Oslo School of Architecture and Design en in het Jugendstil Center in Alesund, Noorwegen, de tentoonstelling “Victor Horta Revisited” ter gelegenheid van het 150ste geboortejaar van Victor Horta (2011) en talloze artikels en bijdragen aan colloquia.

III. TIJDLIJN

Zo bouwde het Sint-Lukasarchief een actief archief op met documenten, iconografisch materiaal en documentatie en oversteeg telkens het zuiver archiveren en conserveren van roerend erfgoed.

10. DE NOORDWIJK : HET BRUSSELSE “MANHATTANNEKE” Op vraag van de Brusselse schepen voor stedenbouw, Paul Vanden Boeynants, dacht het bureau voor architectuur en stedenbouw Groupe Structures er eind jaren 1950 aan om naar het voorbeeld van de stedenbouwkundige aanpak in Amerika de hele Noordwijk tegen de vlakte te gooien en in plaats daarvan een zakencentrum op te richten dat zou bestaan uit torengebouwen die op 13 meter boven de grond verbonden werden door een betonplaat die fungeerde als voetgangersgebied, terwijl de auto’s er onderdoor zouden rijden. Bouwpromotor Charles De Pauw, gespecialiseerd in parkings, sprong als een van de eersten op het idee en werd de belangrijkste uitvoerder ervan. 786 gebouwen moesten onteigend worden en 12.000 bewoners uit hun huis gezet. Slechts een deel van hen kon op een nieuwe woning rekenen. Eind jaren 1970 was de operatie grotendeels mislukt. Slechts enkele torens werden daadwerkelijk gebouwd. Maar de bewoners waren wel massaal gedwongen elders een onderkomen te zoeken. Vanaf de economische heropleving eind jaren 1980 werd er opnieuw gebouwd, nu onder de auspiciën van Patrick De Pauw.

11. BRUSSEL, STAD MET HONDERD BEWONERSCOMITÉS De milieubeweging kwam van de grond in het begin van de jaren 1970. De mensen begonnen zich toen bewust te worden van de negatieve effecten van de industriële ontwikkeling op het leefmilieu. In dezelfde periode kwam de strijd voor stadsbehoud op dreef. In 1971 bundelden beide hun krachten in Inter-Environnement, een verbond van verenigingen dat werd opgericht door Michel Didisheim, kabinetschef van prins Albert en voorzitter van de vzw Kunstwijk. De Brusselse afdeling werd voorgezeten door René Schoonbrodt.

III. TIJDLIJN

12. DE AGGLO In de lijn van de beslissing van de Belgische regering om de staatsbevoegdheden te decentraliseren en een aantal gemeenten te fusioneren (1968) werd in 1971 het College van de Agglomeratie van de 19 gemeenten van Brussel (de Agglo) opgericht. Een van de gemeentelijke bevoegdheden die overgedragen werd aan het College, was stedenbouw. Serge Moureaux, de eerste ter zake bevoegde schepen, probeerde via Algemene Plannen van Aanleg en bouwverordeningen orde te brengen in een stadsontwikkeling die op z’n minst rommelig kon worden genoemd, maar stootte op het verzet van de gemeenten. In 1974 ging staatssecretaris voor Brusselse Aangelegenheden Guy Cudell in op de vraag van de bewonerscomités naar een Gewestplan dat de huisvesting verdedigde tegen de overrompeling door kantoren. Na een lange juridische strijd met de gemeenten werd dit plan in 1976 aangenomen door zijn opvolger, Paul Vanden Boeynants. Vanaf 1977 beschikte de Agglo over een Grondregie die grond aankocht in de hoop een eind te maken aan de speculatie en aan stadsvernieuwing deed, met name in de Wolstraat en de Kruidtuinwijk. Cultuur en onderwijs gingen naar twee commissies van de Agglo, een Franstalige en een

Nederlandstalige. Jean-Pierre Poupko werd voorzitter van de Franstalige Cultuurcommissie. Op grond van deze nieuwe bevoegdheid voerde de Agglo campagnes om te sensibiliseren voor het architecturale erfgoed en financierde ze een groot aantal studies en plannen om het te behouden. Vele daarvan werden gemaakt door de AAM, die onder meer een reeks witboeken uitbrachten. Uit Options et Directives, een brochure van de Agglo waarin deze de grondlijnen van haar beleid inzake stedenbouw samenvat, blijkt duidelijk waar zij de mosterd haalde: bij het ARAU, de AAM en de wijkcomités. Die grondlijnen waren: het wonen beschermen, de bewoners raadplegen, de leefomgeving behouden (vooral de groene ruimten), door een mix van activiteiten in de wijken ervoor zorgen dat de stad een ontmoetingsplaats blijft of wordt, het architectuurerfgoed beschermen en restaureren, stadssnelwegen en viaducten afwijzen en het autoverkeer in de binnenstad ontmoedigen.

III. TIJDLIJN

Onder invloed van het toenemende regionalisme werd de nationale structuur in 1974 opgesplitst in vier takken: de Waalse, de Vlaamse, een Franstalige Brusselse (Inter-Environnement Bruxelles) en een Nederlandstalige Brusselse (Brusselse Raad voor het Leefmilieu). IEB, waarvan zowel het ARAU (Atelier de Recherche et d’Action Urbaines) als de AAM lid waren, richtte zich eerst op de bedreiging voor de huisvesting die uitging van de ongeordende toename aan kantoren in woonwijken, en op de ravage die werd aangericht door snelwegen die werden doorgetrokken tot in de stad. Het wilde de wijkcomités helpen die zich tegen deze projecten verzetten. Zijn eerste overwinning waren het Gewestplan en de bekendmakingsen overlegprocedure, die de geheimhouding doorbraken waarin stedenbouwkundige beslissingen tot dan toe gehuld waren. Vanaf 1976 informeerde IEB zijn leden – een honderdtal wijken bewonerscomités – over vergunningsaanvragen met openbaar onderzoek, stond het hen bij in hun strijd en begeleidde het hen in de onderzoekscommissie. IEB verdedigde een stadsmodel dat grotendeels terugviel op dat van het ARAU, zoals dat concreet gestalte kreeg in de tegenprojecten van de AAM. Naast het stedenbouwkundige aspect kwam geleidelijk ook het milieuvraagstuk in het vizier.

13. MAALBEEKVALLEI Vanaf eind jaren 1960 stond de Maalbeekvallei van verschillende kanten onder druk: er werd gedacht aan een snelweg tussen het Albertplein (Vorst) en de Schumanwijk, de verbreding van de Graystraat, gebouwen rond het Jourdanplein, de ontwikkeling van de Europese wijk aan weerszijden van de grotendeels vernielde Etterbeeksesteenweg… De bewoners verzetten zich in 1976 tegen de bouw van een flat van 33 verdiepingen aan het Jourdanplein (kant Froissartstraat) en in 1977 tegen de bouw van vier flats op sokkel tussen de Graystraat en de Maalbeeklaan. Het Groupement des Comités du Maelbeek en Inter-Environnement Bruxelles kwamen met een tegenproject, uitgewerkt door studenten van La Cambre: er zouden twee gesloten huizenblokken worden gebouwd met daartussen een voetgangerszone van de Graystraat naar de Maalbeeklaan, en aan het Jourdanplein (kant Froissartstraat) zou er een halfopen huizenblok met uitzicht op het Leopoldspark komen.

14. EEN MUSEUM VOOR MODERNE KUNST IN BRUSSEL In 1972 vatte het ministerie van Openbare Werken het plan op om in de wijk van het Koningsplein een museum voor moderne kunst te bouwen. Roger Bastin, de architect die het project uitwerkte, stelde voor het museum aan te leggen onder het plein en aan de Hofberg een reeks huizen te vervangen door een trapeziumvormig bouwblok met blinde wanden als ingang en tevens signaal voor het museum.

III. TIJDLIJN

15. DE URGENTIE-INVENTARIS De Brusselse agglomeratie was op de vooravond van het Europees Jaar van het Bouwkundig Erfgoed – 1975 – een onderontwikkeld gebied. Op 31 december 1974 telde men er amper 32 beschermde monumenten. Een verantwoorde en objectieve kennis van het nog bestaande patrimonium ontbrak. Het inventariseren van de Brusselse architectuur was toen even elementair voor haar bewaring en bescherming als voor de handhaving van het typische karakter van de hoofdstedelijke agglomeratie. Het was tegen die achtergrond dat het Sint-Lukasarchief in opdracht van de Nederlandse Commissie voor de Cultuur, nu VGC, de UrgentieInventaris heeft opgesteld. De erfgoedzorg zou binnen het hele pakket van de bouwkundige en stedenbouwkundige, socio-economische en culturele structuren worden behandeld en dat moest tot een gezamenlijk georiënteerde beleidsvorming leiden. De Urgentie-Inventaris werd in februari 1979 gepubliceerd. Hij werd nooit wettelijk bekrachtigd, eveneens nooit door de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen in zijn geheel aanvaard, wat de invloed ervan op het beleid duidelijk heeft gehypothekeerd. Toch werd de Urgentie-Inventaris gretig gebruikt als een “interessant en onontbeerlijk” werkinstrument door de verschillende gemeentebesturen, de stedenbouw en ruimtelijke ordening, de erfgoedzorgers, zelfs door de bouwpromotoren… en door iedereen die begaan was met het bouwkundig erfgoed. VRIJWARING VAN DE WOLSTRAAT De vroeg-20ste-eeuwse herenhuizen aan de Wolstraat zijn op merkwaardige wijze aan sloping ontsnapt. Opgekocht voor de waarde van het terrein, wou men er een speculatief opgezette immobiliëntransactie realiseren. Een ontwerp voor zogenaamde “renovatie”, totale afbraak en bouw van riante flats van het architectenkantoor Henri Montois werd in

1975 voorgesteld. Die tijd lag echter nog te dicht bij de mei ‘68 beweging en diverse actiecomités, waaronder het Sint-Lukasarchief, de Archives d’Architecture Moderne en vooral de Agglomeratieraad Brussel hebben acties op touw gezet. Niet alleen had de bouw van het Hilton hotel reeds een nefaste impact op het Egmontpark, maar zou ook een historisch stadsdeel, gevormd door de Grote en Kleine Zavel vernietigd worden door een ongepast project. Met het behoud van de Wolstraat werd de idee gelanceerd dat het “banale” wonen in oude gebouwen wel eens kan evolueren naar een bepaalde vorm van “elysisch” wonen, mede dank zij de architecturale waarden en de stedenbouwkundige betekenis van de wijk.

III. TIJDLIJN

De Ligue Esthétique Belge verzette zich tegen de verminking van het neoklassieke ensemble van het plein en werd daarin gevolgd door IEB, het ARAU en de AAM. De polemiek laaide hoog op. Het gebouw kwam er uiteindelijk niet, maar er kwam wel een museum onder het Museumplein. Enkele jaren later werden de huizen aan de Hofberg afgebroken omdat de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten ruimte nodig hadden voor hun administratie. Het verzet van het ARAU was vergeefs, maar de vereniging bleef lang vechten voor de heropbouw van de straat en stelde voor de hoek met het Museumplein te sluiten door hier de gevel van Victor Horta’s herenhuis Aubecq weer op te trekken.

16. MAURICE CULOT EN LA CAMBRE Tijdens de meutes van mei 1968 is de directeur van La Cambre, R.-L. Delevoy, onder de indruk van de interventie van Maurice Culot. Samen met François Terlinden presenteert die oudleerling van La Cambre enkele maanden later in het Museum van Elsene de tentoonstelling Antoine Pompe et l'Effort Moderne en Belgique. Delevoy besluit daarop Culot te belasten met een cursus ‘Stedenbouw en geschiedenis van de architectuur’. Nog later vertrouwt hij hem, samen met Marcel Pesleux, de leiding van een architectuuratelier toe. Culot stimuleert zijn studenten om projecten te bedenken voor het herstel van de stad, waar de stedelijke beweging later dankbaar gebruik van zal maken. Zijn opleiding confronteert de studenten met de realiteit en ontwikkelt hun politieke besef en de verantwoordelijkheid van de architect in de maatschappij. Hoewel Culot vaak het verwijt kreeg dogmatisch te zijn – op het stalinistische af –, moet gezegd worden dat veel van zijn studenten zich ontpopten tot uitstekende professionals, zoals Sefik Birkiye, Dominique Delbrouck, Brigitte D’Helft, Philippe Lefebvre, Elie Levy, Caroline Mierop, Patrice Neyrinck, Anne Van Loo, Michel Verliefden… om er maar enkele te noemen. Meestal hadden deze onderwerpen te maken met de actualiteit: het Museum voor Moderne Kunst, de uitbreiding van de Regie voor Telegrafie en Telefonie aan de Lebeaustraat, de uitbreiding van de Bank van Brussel, de renovatie van de Marollen... Er werd ook vooruitgekeken: teams van studenten werkten na grondige voorbereiding voorstellen uit voor de Noordwijk en het herstel van de schade die de aanleg van de Noord-Zuidverbinding had veroorzaakt. Andere projecten betroffen de industriële archeologie: de arbeiderswijken in Bois-du-Luc bij La Louvière, de reconversie van een voormalig panorama-gebouw... Er werd ook historisch werk geleverd: een studie over het Zoniënwoud,

III. TIJDLIJN

17. HET MUNTHOF MAG NIET VERDWIJNEN! – 1979 Het Munthof, werd exact 100 jaar na de bouw bedreigd met afbraak. Het werd opgericht in 1879 naar ontwerp van architect Armand Roussel in Louis XIII-stijl. Het huisvestte deels de administratie en deels werd er de Belgische munt geslagen. Het was een belangrijk monument, zowel op historisch vlak als voor de industriele archeologie. Het gebouw was intact bewaard. Helaas de slopershamer is zelden synoniem voor een culturele vooruitgang, want met de afbraak van het Munthof verdween er een gebouw dat kon wedijveren met de belangrijkste voorbeelden van het monumentaal erfgoed in Brussel. De belofte om er sociale woningen,

winkels, een sporthal, een parking te bouwen en groenvoorzieningen in te richten, werd nooit ingelost. Enkel publiek groen, een open parking en een speelplein werden gerealiseerd.

III. TIJDLIJN

de restauratie van Le Hameau de la Reine (Marie-Antoinette) aan het meer van Genval, het ontstaan van de Leopoldswijk in Brussel... Al deze projecten veronderstelden dat de studenten een brede cultuur verwierven, theoretische en historische werken lazen en de gevestigde ideeën ter discussie stelden. De inhoud van de cursussen kunstgeschiedenis, sociologie, kleurgebruik, enz. voedde de projecten en gaf ze de nodige “body”. Een artikel van Maurice Culot in jaargang 1979 van het internationale tijdschrift Lotus stak de lont aan het kruitvat. De auteur hekelde onomwonden de activiteiten van een “reactionaire” groep binnen de instelling en het beroep. “Gemaskerd rechts” (zinspeling op de “gemaskerde komkommer” van striptekenaar Mandryka), zei hij, stond in slagorde opgesteld om met zijn optie voor het functionalisme het kapitalisme in de kaart te spelen en zo de nieuwe oriëntaties van de school aan te vallen omdat die de beroepsbelangen zouden schaden. Dat was de druppel die de emmer deed overlopen. Onder impuls van minister van Onderwijs Jacques Hoyaux werden Maurice Culot en een dertigtal andere leraren de laan uit gestuurd. La Cambre stond in rep en roer: steunbetuigingen, stakingen, protestacties, internationale steun… Het mocht niet baten. In 1980 richtten de uitgesloten leerkrachten aan de Blanchestraat in Elsene een alternatieve school op. Een aantal leerlingen kwam mee, maar door gebrek aan geld sloot de school snel weer haar deuren. Maurice Culot vertrok naar Parijs en was daar betrokken bij de oprichting van het Institut Français d’Architecture (IFA). Hij had er de leiding van de afdeling Histoire et Archives en werkte deze uit naar het voorbeeld van de AAM. De Franse staat uitte haar erkentelijkheid voor zijn inzet voor de archieven en het architecturale erfgoed van Frankrijk door hem te benoemen tot Officier in de Kunsten en Letteren en hem op te nemen in de Nationale Orde van Verdiensten.

18. “BRUSSEL, BREKEN EN BOUWEN” : ARCHITECTUUR EN STADSVERFRAAIING 1780 – 1914 De tentoonstelling “Brussel, breken, bouwen” met gelijknamige catalogus werd met de steun van de Nederlandse Commissie voor de Cultuur van de Brussels Agglomeratie, heden Vlaamse Gemeenschapscommissie, ingericht. Ze werd georganiseerd door het Sint-Lukasarchief en Gustave Abeels in samenwerking met het Gemeentekrediet van België. “Brussel, breken, bouwen” werd van 12 september 1979 tot 28 oktober 1979 getoond in de Passage 44. Bij het realiseren van deze tentoonstelling merkten we dat Brussel gedurende de 19de eeuw op enkele fragmenten na, grondig vernieuwd was. Maar na de Tweede Wereldoorlog was het vrij gaaf bewaarde 19de-eeuwse bouwbestand meermaals tafereel geworden voor zogenaamde “vooruitstrevende” architecturale en stedenbouwkundige vernieuwing. Vanaf dan kon men spreken van een ongecoördineerd en opgedrongen groeiproces, een grootschalige wildbouw-explosie, waarbij een globale en verantwoorde aanpak t.o.v. het waardevol architecturaal en stedenbouwkundig erfgoed volledig ontbrak. Over het 19de-eeuws architecturaal erfgoed, dat in deze tentoonstelling voor het eerst ruim aan bod kwam onder de titel: “Luister van de 19de-eeuwse gevel”, was er nog te weinig geweten en het genoot niet het respect en de waardering die het toekwam. De tentoonstelling gaf een eerste aanzet tot de sensibilisatie van dat erfgoed. Maar wat de erfgoedzorg betrof, volgde de politiek amper het spoor.

19. “STRATEN EN STENEN”. BRUSSEL : STADSGROEI 1780-1980 De tentoonstelling “Straten en Stenen”, met gelijknamige catalogus, werd ingericht door het Sint-Lukasarchief en Gustave Abeels in samen werking met de Generale Bankmaatschappij. Ze werd van 18 november 1982 tot 18 februari 1983 getoond in de lokettenzaal van de bank aan de Ravensteinstraat 29. Het gebouw is heden afgebroken. De stedenbouwkundige veranderingen die de Brusselse vijfhoek in

III. TIJDLIJN

20. DE ARCHIVES D’ARCHITECTURE MODERNE IN HET BUITENLAND Door de uitgaven, het tijdschrift AAM, de tentoonstellingen, het archiefwerk en de in La Cambre uitgewerkte tegenprojecten kregen de Archives d’Architecture Moderne zowel in België als in het buitenland ruime bekendheid. Van de bestsellers van de AAM noemen we Léon Kriers Architecture Rationnelle (1978), dat ook buiten onze landsgrenzen veel gelezen werd, de eerste monografie over Rob Mallet-Stevens architecte (1980) en het meermaals herdrukte Penser la Ville van Pierre Ansay en René Schoonbrodt (1989). Het tijdschrift AAM publiceerde in de jaren 19751990 projecten en werken van historici en architecten uit verschillende landen en geldt nu als een toonaangevende architectuurpublicatie uit de jaren 1970. Onder de leiding van haar directeur, kunsthistoricus Robert-Louis Delevoy, werden de banden aangehaald met Franse en Italiaanse scholen en vooral met de AA School in Londen, die geleid werd door de Canadees Alvin Boyarsky. Het bood de AAM de kans om in deze landen tentoonstellingen te organiseren over de art nouveau, L.-H. De Koninck, Antoine Pompe, Renaat Braem… Docerende architecten – Bernard Huet, Bernard Tschumi, Antoine Grumbach, Peter Cook, Colin Fournier, Roland Castro, Philippe Panerai, Fernando Montes, Charles Jencks, Pierluigi Nicolin, Dario Matteoni… – werden vrienden van de vereniging en steunden haar. In Parijs kwam de vereniging in de aandacht in Le Monde en Macadam dankzij François Chaslin en Michèle Champenois en op de tv-zender

France Culture dankzij Georges Charbonnier. Het tijdschrift Architecture d’Aujourd’hui bracht verslag uit over de tegenprojecten. Andere tijdschriften, zoals Oppositions in de Verenigde Staten, Lotus en Rassegna (onderleiding van Vittorio Gregotti) in Italië en AA Quaterly in Engeland, publiceerden bijdragen of hele nummers over de activiteiten van de AAM. In 1977 wijdde Architectural Design een volledig nummer, geschreven door Bob Maxwell, aan Manfredo Tafuri, Léon Krier en Maurice Culot. Uit de samenwerking tussen het Centre Pompidou en de AAM, ontstaan door toedoen van architect Jean Dethier, groeiden de tentoonstellingen Jean-Baptiste Godin en Intérieurs (met foto’s van Sophie Ristelhueber en François Hers). Na 1980 en de oprichting van het Institut Français d’Architecture werd de uitwisseling met Frankrijk intenser (bruiklenen voor tentoonstellingen, uitlenen van archiefmateriaal). De vereniging nam ook deel aan Europese aanbestedingen over het erfgoed. Ze inventariseerde het architecturale en industriële erfgoed in Noord-Frankrijk. De twee boeken die daaruit voortkwamen, Le Siècle de l’éclectisme en Les Châteaux de l’industrie, speelden een belangrijke rol in het behoud van veel bedreigde gebouwen. Architect en kunsthistoricus Francis Strauven droeg als bestuurder van de AAM bij tot hun uitstraling in Vlaanderen en Nederland, vooral door de leiding op zich te nemen van een extra nummer van het Nederlandse tijdschrift TABK en door boeken te schrijven over Vlaamse architecten waarvan het archief door de vereniging bewaard werd: Renaat Braem, Jos Bascourt, Albert Bontridder… Tot slot: de Prix Européen pour la Reconstruction de la Ville, in 1980 in het leven geroepen door Philippe Rotthier, leverde de AAM een brede waaier aan buitenlandse correspondenten op.

III. TIJDLIJN

twee eeuwen onderging werden in de tentoonstelling zichtbaar gemaakt aan de hand van vijf gekozen thema’s: de periode Guimard en de classicistische stedenbouw met de laat-18de-eeuwse omvorming van de bovenstad, de periode van burgemeester Jules Anspach in de tweede helft van de 19de eeuw met de overwelving van de Zenne, de aanleg van de Centrale Lanen, de bouw van het Justitiepaleis, de periode van burgemeester Charles Buls op het einde van de 19de eeuw met de herwaardering van de gegroeide stedenbouw, de aanleg van de NoordZuidspoorwegverbinding met de afbraak van de Putterijwijk en de stedenbouw na de Tweede Wereldoorlog: van de promotorenbouw tot de zachte inspraak en participatie. Waarom deze tentoonstelling in 1982? De economische crisis maakte dat stedenbouw eerder theoretisch dan praktisch bedreven werd. De tentoonstelling wou de boeiende evolutie van de Brusselse stadsgroei in herinnering brengen, waaruit het publiek, de deskundigen, de politici zelf lessen konden halen ... wat deze laatsten niet deden.

21. DE AAM NA 1980 Toen hij Brussel inruilde voor Parijs, vertrouwde Maurice Culot de leiding van de vereniging toe aan architecte Anne Van Loo en kunsthistorica Annick Brauman. Hij bleef gedelegeerd bestuurder van de AAM en hoofd van de uitgeverij. De instelling concentreerde zich nu op wetenschappelijk werk: de fondsen en collecties verrijken, de archieven inventariseren en ze bekendmaken via boeken en tentoonstellingen. Voor de organisatie van deze laatste werd een beroep gedaan op de Fondation pour l’Architecture, geleid door Caroline Mierop, die net als Anne Van Loo in La Cambre assistente van Maurice Culot was geweest. In die context ondernamen de AAM in opdracht van de overheid (Franse Cultuurcommissie van de Brusselse Agglomeratie, Franse Gemeenschap, Staatssecretariaat voor het Brusselse Gewest, Koning Boudewijnstichting) een indrukwekkend aantal studies om nog grotendeels miskend

III. TIJDLIJN

architecturaal erfgoed in kaart te brengen zodat het beschermd kon worden. Het grote publiek werd gesensibiliseerd met architectuurgidsen over art nouveau en art deco, voorzien van wandelkaarten om ter plekke al die nog niet verdwenen schatten te kunnen ontdekken. Dat wil niet zeggen dat de vereniging niet militant meer was, want ze nam systematisch deel aan overlegcommissies om er het bedreigde architecturale erfgoed te verdedigen.

VAN DE VOLKHUIZEN In 1983 gaf de Administration de la Protection du Patrimoine culturel (ministerie van de Franse Gemeenschap) de Archives d’Architecture Moderne opdracht om een inventaris te maken van de volkshuizen in Brussel en Wallonië. Deze 8-delige Inventaire visuel des Maisons du Peuple de Bruxelles et de Wallonie werd uitgewerkt door Brigitte Buyssens en gepubliceerd door de AAM.

22. DE GULDEN SLOPERSHAMER 1982 – 1988

VAN DE INDUSTRIËLE ARCHEOLOGIE De Inventaire visuel de l’Archéologie industrielle de l’Agglomération de Bruxelles, verschenen in 1981, was het resultaat van twee jaar onderzoek door architecten en kunsthistorici van de Archives d’Architecture Moderne (C. Mierop, P. Lenain, J.-P. Hoa, A. Van Loo, B. de Walque, P. Burniat, A. Lambrichs, R. De Gernieren, J. Lange). Dit 18-delige werk is een status quaestionis van het Brusselse industriële erfgoed dat gebouwd werd tussen 1800 en 1940. De gebouwen zijn gerangschikt per gemeente en per soort industrie. Op de meer dan 1000 steekkaarten worden de technische en historische kenmerken van de gebouwen geïllustreerd met foto’s, plannen en kaarten. Het werk biedt een overzicht van een miskend deel van het architecturale erfgoed. Het onderzoek heeft aangetoond dat industriële gebouwen uit rationele overwegingen in verband met het arbeidsproces geïntegreerd werden in de woonwijken. Het boek hielp nadenken over stedenbouwkundige problemen en vestigde de aandacht op mogelijke vormen van hergebruik van de besproken gebouwen.

De prijs werd ingericht door het Brussels Centrum voor hedendaagse Archeologie in samenwerking met het Sint-Lukasarchief, Archives d’Architecture Moderne en Inter-Environnement. Hij bekroonde die auteurs van weldadige afbraakwerken, die het best tot de verloedering van Brussel hadden bijgedragen. Hij omvatte vier categorieën: de Prijs van de Gulden Slopershamer, de Prijs van de vergulde Bulldozer, de Prijs van de zilveren Betonmolen en de Prijs van de Serpula lacrymans, of huiszwam. Op 29 september 1982, kort voor de gemeenteraadsverkiezingen, werd de eerste prijs van de Gulden Slopershamer uitgereikt aan het College van Burgemeester en Schepenen van de Stad Brussel, wegens de grote schade die werd toegebracht aan het karakter van de Leopoldswijk door de sloping van het herenhuis Allard. In de tijdspanne voor 1982 werden er slechts zeshonderd gebouwen afgebroken. Maar nadat de slopers en hun opdrachtgevers hun gereputeerd dynamisme hadden teruggevonden, overtroffen de gezonde krachten onder de afbrekers zichzelf opnieuw: op 29 september 1988 konden we prat gaan op de vernieling op zes jaar tijd van meer dan 700 gebouwen, waarvan er 384 op het grondgebied van Brussel Stad lagen en de meesten opgenomen waren in de Urgentie-inventaris. De eerste prijs ging weer naar het College van Burgemeester en Schepenen van de Stad Brussel wegens het gebrek aan inzet voor het bouwkundig erfgoed. Daarbij werd onder meer verwezen naar de ingestorte 13de-eeuwse omwallingsmuur aan de Wolvengracht.

III. TIJDLIJN

23. BEELDINVENTARISSEN

24. IN MEMORIAM PATRIMONIUM 1983 – 1988 In 1983 werd voor het eerst een “In Memoriam Patrimonium-actie” op touw gezet, waarbij een aantal flagrante voorbeelden van het totale gebrek aan erfgoedbeleid in het daglicht werden geplaatst. De pers, de media en het publiek betoonden ruime belangstelling voor deze tentoonstellingen en persconferenties in de Sint- Lukasgalerij aan de Paleizenstraat. IN MEMORIAM PATRIMONIUM – NEW SADISM IN BRUSSELS ARCHITECTURE – PART I – 1983 Achter gebroken glas ingekaderd en alle andere foto’s op de vloer, zo konden de bezoekers van de tentoonstelling het aangeklaagde erfgoed met de voeten treden, zoals de overheid dat in de realiteit deed. Werden aangeklaagd: het verwaarloosde kasteel Charle-Albert, het niet beschermde herenhuis Otlet met interieur van Henry Van de Velde, de woning Saint-Cyr

III. TIJDLIJN

IN MEMORIAM PATRIMONIUM – PART II – 1984 Werden aangeklaagd: het voormalige Prévoyance Sociale-gebouw aan het Luchtscheepvaartplantsoen van architect Maxime Brunfaut, totaal verwaarloosd, oorspronkelijk meubilair verkwanseld door de Regie der Gebouwen aan een opkoper, het gebouw en drukkerij van de krant Le Peuple van architect Maxime Brunfaut, totaal verwaarloosd en klaar voor afbraak, het Barricadenplein omwille van de verwaarlozing van dit belangrijk stedenbouwkundig geheel en het totaal verwaarloosde en tot ruïne vervallen 17de- eeuwse kasteel Beaulieu in Machelen, toegeschreven aan Lucas Faid’Herbe. IN MEMORIAM PATRIMONIUM – PART III ‘8 + 246’ – 1985 De twee vorige acties hadden bij de bevoegde overheden en de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen ondertussen geen enkele respons. Daarom stelde het Sint- Lukasarchief de eerste 8 gebouwen terug voor + 246 andere gebouwen, dringend te beschermen als monument. Die waren opgenomen in de Urgentie-Inventaris als unieke en zeer gedenkwaardige gebouwen. Sedert de wet van 7 augustus 1931 op het behoud van monumenten en landschappen telde Brussel, binnen een termijn van 54 jaar, slechts 115 beschermde monumenten. Aan dit ritme zouden de 8 + 246 voorgestelde monumenten pas in het jaar 2308 allemaal beschermd zijn. IN MEMORIAM PATRIMONIUM – PART IV – BRUSSEL VERTRAPT – 1987 Tot het oudste woningerfgoed in Brussel behoren de trapgevels, vanaf 1903 geïnventariseerd en gefotografeerd door het Comité d’Etudes du Vieux Bruxelles onder voorzitterschap van ex-burgemeester Charles Buls. Vijftig trapgevels werden in het daglicht geplaatst, omwille van verwaarlozing, over-restauratie, heropbouw in vieux-neufstijl. Slechts twee trapgevels waren beschermd als monument. Hiermee werd tevens het 150ste geboortejaar van Charles Buls herdacht. IN MEMORIAM PATRIMONIUM – PART V – MONUMENTENBEZORGD – 1968-1988 Op 20 jaar tijd had het Sint-Lukasarchief 1374 adviezen gegeven i.v.m. het bouwkundig erfgoed en 252 beschermingsdossiers opgesteld, die

meestal zonder verder gevolg bleven. De dramatische situatie in Brussel kwam met deze actie opnieuw aan bod. De Brusselse monumentenzorg uit de impasse halen leek wel onbegonnen werk ...

III. TIJDLIJN

van architect Gustave Strauven, sedert 1964 steeds negatief voor bescherming geadviseerd door de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen, de woning Haerens aan de Brugmannlaan van architect Antoine Courtens, toen met afbraak bedreigd.

25. WITBOEKEN VOOR DE HERBESTEMMING VAN HET ARCHITECTURALE ERFGOED In 1983, na de sensibiliseringscampagne “Ne jetez plus, réutilisez!”, richtte de Commission française de la Culture de l’Agglomération de Bruxelles op initiatief van Jean-Pierre Poupko een werkgroep op waaraan verschillende Brusselse instanties deelnamen en die bedoeld was om een reflectie op gang te trekken over actieve bescherming van het architecturale erfgoed in Brussel. Dit overlegorgaan wilde meer dan oude gebouwen op de monumentenlijst plaatsen: het deed concrete voorstellen om ze een nieuwe bestemming te geven. Het vocht tegen leegstand en verwaarlozing en spoorde verantwoordelijken uit de openbare sector, privé-eigenaars en mensen uit de vastgoedsector aan om eerder bestaande gebouwen te hergebruiken dan er nieuwe te bouwen. Dit initiatief leidde in de jaren 1983 - 1988 tot de publicatie van vier Livres blancs de la Campagne et de l’Action pour la Réaffectation du Patrimoine architectural. Die bevatten veel voorstellen tot reconversie van erfgoedgebouwen. Een van de belangrijkste vruchten van deze witboeken was de redding van het voormalige NIR-gebouw aan het Flageyplein. In de gebouwen van de vroegere Compagnie des Bronzes is sinds 1986 de vzw La Fonderie ondergebracht. Ook dit is een vrucht van de witboeken. Hier wordt onderzoek gedaan naar de stedenbouwkundige en sociale gevolgen van de industriële geschiedenis van Brussel. Tegelijk wordt dit fenomeen in beeld gebracht via tentoonstellingen, publicaties en rondleidingen. En dit alles gaf aanleiding om na te denken en te discussiëren over wat er op dit moment in de stad op het spel staat.

26. OVER ENKELE REDDINGSCAMPAGNES De Sint-Mariakerk in Schaarbeek, één van de eerste en merkwaardigste bouwwerken in eclectische stijl, ontworpen in 1851 door architect HenriDésiré-Louis Van Overstraeten, werd reeds in 1966 gesloten, zogenaamd wegens instortingsgevaar. De toenmalige ministers beslisten om de kerk niet te beschermen als monument. Van dan af begon een lijdensweg. De eerste restauratiewerken werden pas in 1982 aangevat. Op 9 augustus 1985 vernietigde een brand een deel van de koepel. De restauratiewerken werden stilgelegd en pas in 1992 hervat. Ondertussen was het interieur

III. TIJDLIJN

27. FORUM LOUIZA, ALIAS WILTCHER’S (1988) Archives d’Architecture Moderne, l’Association des commerçants de la Galerie Louise, l’Atelier de Recherche et d’Action Urbaines, le Centre Bruxellois d’Archéologie Contemporaine – La Pioche d’Or, le Comité de défense de Saint- Gilles, le Comité Lesbroussart, la Fondation pour l’Architecture, Interenvironnement Bruxelles, Sauvegarde du Quartier Louise en het Sint-Lukasarchief voeren samen een internationale campagne: “Louizalaan bedreigd – bewaar deze herenhuizen – Red ons patrimonium.” Elf unieke herenhuizen aan de Louizalaan 75 tot 83 en de Charleroise steenweg 10 tot 20 waren bedreigd met afbraak voor het zogenaamde “multifunctioneel prestige- en investeringsproject Forum Louiza” van bouwheren verzekeringsgroep AG, U.C.B., C.I.B. en Herpain. De herenhuizen aan de Louizalaan en hun prachtige interieurs waren ontworpen door de meest toonaangevende Brusselse architecten, Paul Saintenoy, Hendrik Beyaert, Emile Janlet, Wijnand Janssens en Henri Maquet. De beschermingsprocedure was aangezet in 1982, maar sedertdien zonder gevolg gebleven ... Architect André Jacqmain stelde voor de afbraak van de herenhuizen om als wisseloplossing de gevels te herbouwen op een braakliggend terrein aan de Engelandstraat in Sint-Gillis. De gevel van het prachtige art-nouveaupand van Paul Saintenoy zou enkele meters verder terug opgebouwd worden. Façadisme op grote schaal! Van de twee symmetrische hoekgebouwen, ontworpen door architect Henri Maquet, was reeds het linker afgebroken in 1985. Het rechter gebouw zou dezelfde weg

volgen voor de nieuwbouw van de twee symmetrische “flacons à parfum” van de Ateliers de Genval. Niet alles sleepten de actiecomités uit de brand, maar de overmoedige bouwpromotoren en hun architecten werden door de verzamelde actiecomités aan banden gelegd.

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

van de kerk grotendeels vernietigd en was ze gedurende ettelijke jaren … een paleis voor duiven en ongedierte. Brussel, hoofdstad van de art nouveau heeft gedurende ettelijke decennia haar uniek imago verwaarloosd. In het oeuvre van Paul Hankar heeft de slopershamer grote bressen geslagen. De voornaamste gebouwen van Victor Horta werden gesloopt, andere werden ternauwernood gered. Het oeuvre van de tweede generatie van art-nouveau-architecten werd evenzeer erg toegetakeld. Sommige woningen werden zelfs opzettelijk verminkt door bouwpromotoren, zoals het herenhuis Hannon aan de Brugmannlaan van architect Jules Brunfaut en de art-nouveau-woningen van architect Jules Barbier aan de Ijzerlaan. De monumenten van industriële archeologie werden destijds ternauwernood gewaardeerd. Zo de loodtoren, die in 1980 bedreigd was met afbraak. Hij was nog de enige overblijvende getuige van de fabricatie van jachthagel in West-Europa. Ruim 36 jaar later, in 2016, is er eindelijk een project voor restauratie en herbestemming.

Wat in de tijdslijn getoond wordt over het Sint-Lukasarchief in de pioniers tijd, wordt hier met een accent op de Brusselse activiteiten verduidelijkt. Met een kleine equipe werden er bij de aanvang in 1968 grote stappen gezet: ir.- architect Alfons Hoppenbrouwers (1930-2001), initiator en Jos Vandenbreeden, architect, de eerste “pionier”, vanaf 1973 eveneens architect Jan Apers, “tweede pionier” en vanaf 1979 de kunsthistorici Linda Van Santvoort en Oda Goossens en de fotograaf Paul De Prins. Een aantal projecten van het Sint-Lukasarchief liepen ook na 1989 door. Veelvuldige inspanningen, resultaten uit toegepast onderzoek, tentoonstellingen, acties en sensibilisatie-campagnes hebben effectief bijgedragen tot een mentaliteitsverandering op het vlak van het stedenbouwkundig en architecturaal erfgoed. Het hergebruik en de revitalisatie van gebouwen en sites was telkens de boodschap, evenals het behoud van de visuele en materiële kwaliteit van ons leefmilieu, wat in die pioniersjaren het “environment” genoemd werd. Het Sint-Lukasarchief ging telkenmale uit van een reële situatie, inbegrepen de veelal door projectontwikkelaars en hun architecten aangerichte littekens in de stad. Voor elk “vernietigingsproject” was er een alternatief voorstel… en ook vandaag wordt er nog te veel afgebroken dat in principe herbruikt kan worden! Neem maar de Fortisbank aan de Ravensteinstraat en de ongepaste restyling en/of afbraak van de typische hoogbouwarchitectuur van de fifties en de sixties, alsof er vandaag tabula rasa mag gemaakt worden van deze boeiende architectuurperiode. Omdat sommige projecten een langdurig verloop hebben voor ze een nieuw leven tegemoet gingen … verminkt of afgebroken werden voor men aan restauratie en revitalisering had durven denken, is er evenzeer een “1989 and after”. De zes geselecteerde projecten zijn dus een mini-greep uit een bijna vijftigjarige activiteit: 1. Brussel 1550 – 1992: fundamenteel studiewerk met gevolg voor de verdere stedenbouwkundige ontwikkeling van Brussel, gestoeld op een historische basis.

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

PHILIPPE CHRISTIAN POPP VAN SCHAALKWIJK [1805-1879] EN DE KADASTRALE ATLAS Vanaf 1838 bedenkt P. C. Popp een gigantisch project: in lithografie duurzame kadastrale plannen van geheel België opmaken en verspreiden, inbegrepen de registers en kadastrale leggers. Zonder enige vorm van subsidie zette hij zijn project van kadastrale Atlas voort van 1842 tot aan zijn dood in 1879. Ieder kadastraal plan, in steendruk en met de grootste zorg opgemaakt is weergegeven op schaal 1/1250, 1/2500 of 1/5000, al naar gelang de uitgestrektheid van het territorium. Het is aangevuld met de kadastrale legger waarop de nummers van het perceel zijn aangeduid, de namen, voornamen, de woonplaats van de eigenaars, de aard, omvang, de klasse van eigenaars, enz. De kaarten omvatten alle bebouwde en onbebouwde percelen met hun precieze grenzen. Het is op het kadastraal plan van de Stad Brussel van 1866, op schaal 1/1250 dat Jos Hogenes zich baseerde om zijn cartografische studie van de evolutie van de Brusselse Vijfhoek tussen 1550 en 1992 op te stellen.

BRUSSEL 1550 – 1992 Het is geen alledaags feit dat de Amsterdamse stedenbouwkundige Jos Hogenes, uit persoonlijke interesse zich inlaat met een historische studie over de wijzigingen van het Brusselse stratenpatroon tussen 1550 tot 1992. Jos Hogenes is jaren bezig geweest met het perceelsgewijs detecteren, analyseren, vergelijken, op elkaar passen en met de hand hertekenen van alle bruikbare stadsplattegronden en met de controle ter plaatse

van het stratennet van de Brusselse stadskern. Het originele in zijn manier van werken ligt in de hoeveelheid informatie over de groei en de veranderingen van een stad, die hij door heel geduldige superpositie van grafisch kaartmateriaal tot in de details visueel weet over te brengen. In Brussel zijn immers de laatste twee eeuwen nog amper enkele straten en pleinen niet verbreed, verlengd, doorkruist, vernieuwd of weggesaneerd. De eerste twee kaarten, 1866 en 1979, werden voor het eerst getoond op de tentoonstelling “Brussel, breken, bouwen”. Nadien breidde Jos Hogenes de kaartenreeks uit van 1640 tot 1980, die getoond werden in 1982 tijdens de tentoonstelling “Straten en Stenen, Brussel: Stadsgroei 1780 – 1980”. Later voegde hij aan de kaartenreeks, deze van 1550 en van 1992 toe. De kaartenreeks werd in 1986 in een synthesekaart verwerkt. Daarmee is het mogelijk om de evolutie van elke straat en elk plein na te gaan met een kleurencode. Waar men zich ook in Brussel bevindt, kan men met de synthesekaart de stedenbouwkundige ontwikkeling van elke plek gedurende de laatste 340 jaar aflezen. De kaartenreeks is niet alleen een waardevol historisch document. Zij vormt ook een wetenschappelijke basis waarop stedenbouwkundige en architecturale ontwikkelingen in de binnenstad kunnen gestaafd en in het beleid ingeschakeld worden om met kennis van zaken beslissingen te nemen en in de toekomst “stedenbouwkundige vergissingen of misgrepen” te voorkomen.

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

2. De Urgentie-Inventaris: 1975-1979 geeft nog steeds het meest volledige overzicht van het erfgoed en van de toen opgestelde waardeschalen en criteria. 3. Het kasteel Charle-Albert: 1978-2016: nu nog een schim van de glorie die het ooit uitstraalde, of hoe iconografische bewaring en archivering van roerend erfgoed ook zijn nut kan opbrengen. 4. De beroemde Rogiertoren: 1957 – 2001/2002, of hoe het interessantste voorbeeld van hoogbouw – een multifunctionele stad in de stad – door zuivere speculatie ten gronde werd gericht. 5. Het Omroepgebouw – Flagey 1985 – 2002: een bewijs dat het kan. 6. Victor Horta, Henry Van de Velde, Antonio Gaudi, Hector Guimard, Josef Hoffmann, Charles Rennie Mackintosh en de diaspora van de art nouveau over de wereld … vertrekt ook vanuit Brussel!

DE REFERENTIEKAARTEN: • 1550 — Atlas des villes des Pays-Bas, Bruxelles, Jacob van Deventer • 1640 — Bruxella, Nobilissima Brabantiae Civitas, Martin de Tailly (heruitgave 1748) • 1777 — Plan Topographique de la ville de Bruxelles et de ses environs), Joseph de Ferraris • 1835 — Plan Géométrique de la Ville de Bruxelles, Willem-Benjamin Craan • 1866 — Plan Parcellaire de la ville de Bruxelles, Philippe Christian Popp • 1894 — Bruxelles & ses environs, Institut Cartographique Militaire • 1931 — Luchtfoto SABENA • 1980 — Kaarten van de Technische Dienst van Openbare werken, Stad Brussel Studie en basisdocumenten, kaartenreeks 1550 – 1992: Jos Hogenes. Samenstelling synthesekaart 1640 – 1980: Herwig Delvaux, in samenwerking met de equipe van het Sint-Lukasarchief

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

SINT-LUKASARCHIEF, Apers, Jan, Hoppenbrouwers Alfons, Vandenbreeden Jos, Bouwen door de eeuwen heen, Brussel Hoofdstad, Urgentie-Inventaris van het Bouwkundig Erfgoed van de Brusselse Agglomeratie. Gent, SnoeckDucaju en Zoon, 1979.

Voor het Europees Jaar voor het Bouwkundig Erfgoed, 1975, maakte het Sint-Lukasarchief werk van een systematische inventarisatie van heel het bouwkundig erfgoed in de toenmalige Brusselse Agglomeratie, hierbij gesteund door de Nederlandse Commissie voor de Cultuur, nu Vlaamse Gemeenschapscommissie. In dit pré-computer tijdperk werkten Jos Vandenbreeden, Alfons Hoppenbrouwers en Jan Apers meer dan vier jaar aan deze titanische basisstudie. Gemeente na gemeente, straat na straat, pare zijde na onpare zijde, gevel na gevel, liepen Alfons Hoppenbrouwers en Jos Vandenbreeden te voet, gewapend met fotoapparaat en notitieboekjes in heel Brussel rond, goed voor 160 km2. Het wegennet is 1628 kilometer lang. Elke straat werd aan beide zijden bekeken en gefotografeerd: een voettocht van ruim 3200 kilometer, iets minder dan een bedevaart heen en terug van Brussel naar Santiago de Compostela. We fotografeerden en noteerden alles wat het gewone alledaagse oversteeg. Na de eerste ronde hadden we ongeveer 1100 kleinbeeld films, goed voor 40.740 foto’s. Al die foto’s werden in eigen beheer ontwikkeld, afgedrukt en op steekkaarten gekleefd, ca. 81.400 stuks, geordend in een dubbel systeem: geografisch per gemeente en per straat en op naam van de ontwerper. De fotosteekkaarten zijn nog steeds te consulteren en door de talloze slopingen krijgen ze meer en meer archivalische waarde. Aan de hand van de opgestelde criteria werden er waardecijfers toegekend aan alle afzonderlijke gebouwen en aan de gehelen van gebouwen: 1: uniek, 2: zeer gedenkwaardig, 3: gedenkwaardig, 4: waardevol, 5: begeleidend waardevol. In totaal werden bij de publicatie van de Urgentie-inventaris uit de tienduizenden foto-opnamen 9022 gebouwen weerhouden, al dan niet deel uitmakend van gehelen, straat- en pleinwanden. Een belangrijke optie was immers om het erfgoed niet te benaderen als geïsoleerde objecten, maar het in context te situeren. Dat de inventaris een instrument zou worden in een dynamisch en prospectief erfgoedbeleid, te integreren in een stedenbouwkundig beleid, zo hoopten we toen, werd slechts ten dele bewaarheid. De Urgentie-Inventaris werd nooit wettelijk bekrachtigd, waardoor de invloed ervan op het beleid meermaals gehypothekeerd werd. Toch werd hij te pas en te onpas gretig gebruikt als een interessant werkinstrument door de verschillende gemeentebesturen, de stedenbouwkundige diensten, op de overlegcommissies, door de actiecomités,

de erfgoedzorgers … en ja, zelfs door de bouwpromotoren, de projectontwikkelaars … en de brandweer. In maart 1994 werd aan de Staatssecretaris Didier van Eyll een updating van de inventaris voorgelegd, in totaal 16.197 gebouwen, Brussel Vijfhoek niet inbegrepen. Deze updating werd nooit gepubliceerd, want vanaf 1979 was men opnieuw begonnen met het opstellen van de regionale inventaris, die tot op vandaag, na 38 jaar nog steeds niet voltooid is.

JOHN RUSKIN

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

DE URGENTIE-INVENTARIS 1975 – 1979

“Het principe van den modernen tijd bestaat erin de gebouwen eerst te verwaarloozen en ze naderhand te restaureeren. Draag behoorlijk zorg voor uw monumenten en het zal niet noodig zijn ze te restaureeren. Eenige platen lood tijdig op het dak gelegd, eenige doode blâren en takken tijdig uit een waterloop verwijderd zullen dak en muren redden van den ondergang. Waak over een oud gebouw met angstige zorg, behoed het zoo goed gij kunt en tot elken prijs, voor alle invloeden van verval. Tel zijn steenen als waren het de juweelen van een kroon; zet er schildwachten voor als aan de poorten van een belegerde stad ; bind het samen met ijzer waar het loslaat ; ondersteun het met balken waar het dien steun behoeft ; bekommer u niet om de leelijkheid van den steun : een kruk is beter dan een verloren been ; en doe dit alles met zorg en reverentie, en zonder ophouden, en menig geslacht zal nog geboren worden en voorbijgaan onder zijn schaduw.” John Ruskin, The Lamp of Memory, in The Seven Lamps of Architecture, London, 1849. John Ruskin Van de Lamp der herinnering, in Uren met Ruskin, een keuze van stukken uit zijne werken, vertaald en ingeleid door J. De Gruyter, Baarn [Nederland], 1920.

HET KASTEEL CHARLE-ALBERT HET VLAAMS HUIS “Ik heb gebout dat Vlaamsche huys, voor d’eenen slecht, voor d’anderen pluys, wat deeren woorden zuer of zoet, dat eenen anderen beeter doet”

Charle-Albert, tekst verwerkt in de rolwerk cartouches op de gevel van het kasteel.

Het kasteel, ontworpen en gebouwd door en voor architect Albert Charle tussen 1869 en 1887, was zowel aan de buitenkant, maar vooral door zijn interieurinrichting één van de vroegste voorbeelden en tevens kroonstuk van neo-Vlaamse renaissance in Brussel.

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

De architectonische en landschappelijke kwaliteiten van het kasteel en van het park, van de verschillende gevels en hun samenstellende delen, maakten het tot een onverbrekelijk historisch en uniek geheel. De kostbare antiquarische interieuronderdelen en de door Charle-Albert in neo-Vlaamse renaissancestijl geïnterpreteerde interieurs, vormden samen met de gevels en de inrichting van het park rond het kasteel een totaalkunstwerk. In de Urgentie-Inventaris werd het Charle-Albertkasteel trouwens opgenomen onder code 2, als zeer gedenkwaardig. Het Sint-Lukasarchief, dat voor dit bouwwerk reeds op 11 oktober 1978 een beschermingsdossier had opgesteld, deed in 1983 een ultieme oproep naar alle betrokken beleidsinstanties om de vastgelopen beschermingsprocedure opnieuw te activeren. Het zou nog tot 8 augustus 1988 duren vooraleer het gebouw werd beschermd als monument. Ook na de bescherming als monument ging de aftakeling zienderogen verder onder het “toeziend oog” van de overheid en van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. Van een quasi intact interieur in 1978 verkankerde het kasteel en zijn interieur in ruim 35 jaar tot een schamele ruïne. In 2012 is de restauratie (?), de reconstructie (?) en de renovatie gestart en in 2014 voltooid onder leiding van het architectenkantoor Ma2 – Metzger et Associés – Architecture. Maar “... wat deeren woorden zuer of zoet, dat eenen anderen beeter doet” ?

JOHN RUSKIN “Noch door het publiek, noch door hen, waaraan de zorg voor publieke monumenten opgedragen is, wordt de ware meening van het woord restauratie begrepen. Het beduidt de meest volkomen vernieling, die een gebouw kan ondergaan : een vernieling, waaruit geen restanten verzameld kunnen worden, een vernieling gepaard gaande met een valsche beschrijving van het vernielde ding. Laten wij onszelven niet bedriegen in deze belangrijke zaak ; het is onmogelijk, even onmogelijk als het opwekken van de dooden, iets dat ooit groot of mooi geweest is in architektuur, te restaureren.” John Ruskin, The Lamp of Memory, in The Seven Lamps of Architecture, London, 1849. John Ruskin, Van de Lamp der herinnering, in Uren met Ruskin, een keuze van stukken uit zijne werken, vertaald en ingeleid door J. De Gruyter, Baarn [Nederland], 1920.

Het Sint-Lukasarchief produceerde diverse tentoonstellingen en publicaties over Horta en over de art nouveau, waarvan de recentste de verspreiding van de art nouveau over de wereld duidelijk maakte: “Art nouveau diaspora”. Deze tentoonstelling vond plaats in het Cauchiehuis, in the Oslo School of Architecture and Design en in het Jugendstil Center in Alesund, Noorwegen. De fictieve ijs-blauwe kaart is vaag gebaseerd op de wereldkaart, de “mappa mundi”, die fra Mauro (+ 1460), een monnik die in het klooster van San Michele in Venetië leefde, in 1459 opstelde. In zijn jonge jaren had fra Mauro veel gereisd als handelaar en soldaat en na zijn toetreding tot de kloosterorde ontwikkelde hij zich tot een gerenommeerd kaartenmaker. Fra Mauro was de eerste cartograaf die de informatie uit “Il Milione”, het reisverslag van Marco Polo (1254-1324), systematisch gebruikte om zijn wereldkaart op te stellen. De poëtische wereldkaart van de art nouveau toont enkele grote eilanden met als hoofdsteden, Horta, Guimard, Gaudi, Van de Velde, Mackintosh, Wagner en Hoffmann en daarrond laagland, met minder bekende stromingen en namen van architecten, die de art nouveau over de wereld verspreidden, samen met hun diverse onderlinge connecties. Aan de rand verschijnen de oorlogsschepen van Le Corbusier die na de Eerste Wereldoorlog de hele wereld van de 19de eeuw en van de art nouveau van de kaart veegt. Met de pioniers van de art nouveau, Victor Horta, Henry Van de Velde, Paul Hankar gaf Brussel vanaf 1893 de toon aan voor de moderne architectuur in Europa. Samen met Antonio Gaudi in Catalonië, Charles Rennie Mackintosh in Glasgow, Otto Wagner en Josef Hoffmann verspreidden deze architecten de nieuwe architectuur over de wereld. Zo waaide er een nieuwe architecturale wind doorheen heel Europa, van Parijs over Wenen tot Moskou en zelfs tot Buenos Aires.

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

ART NOUVEAU DIASPORA

SAVE THE RADIO BUILDING Flagey zou zonder de tussenkomst van het Sint-Lukasarchief vast niet meer bestaan. Hoewel het Omroepgebouw in 1993 door architect Joseph Diongre werd ontworpen volgens de nieuwste en de meest vooruitstrevende technieken, bleef het vanaf de ingebruikname in 1938, amper 35 jaar volop in functie voor de radio-omroep, voor opnamen en uitvoeringen van concerten van klassieke muziek, jazz en hedendaagse muziek en vanaf het begin van de fifties als televisiezender. Voor de meesten totaal onverwacht, wordt op 10 september 1997 het Omroepgebouw op voorstel van het Sint-Lukasarchief in het kader van het “World Monuments Watch Program” www.wmf.org te New York uitgeroepen

IV. OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

THE RADIO BUILDING SAVED De bvba Samyn en Vennoten, architecten en ingenieurs, had de taak om de nieuwbouw aan de Belvederestraat te ontwerpen, de verschillende studio’s te behandelen en vooral de duurzame herstructurering en de inrichting van de als monument beschermde Studio 4, het architecturaal en auditief meesterwerk van het Omroepgebouw, tot een goed einde te brengen. Het Omroepgebouw heropent op 30 september 2002, als cultureel center “Flagey”.

HET INTERNATIONAAL ROGIERCENTRUM BRUSSEL

MARTINITOREN • “RENDEZ VOUS MET DE WERELD” • HELDER ICOON VAN DE FIFTIES • INTERNATIONALE ONTMOETINGSPLAATS EXPO 58 • EERSTE MULTIFUNCTIONELE WOLKENKRABBER VAN EUROPA • VERTICALE COMPACTE STAD IN DE STAD • LANDMARK IN BRUSSEL N.V. LOTIMO, dhr. A.W. Smets en mevr. M. Smets-Hennekinne, opdrachtgevers. Jacques Cuisinier, S. Lebrun, architecten en ingenieur J. Mauquoy • André Jacqmain en Jules Wabbes, architecten van het Théâtre National. 116 luxe appartementen, types Hera, Iris en Pallas • Martinicenter, centrum van de amusementswereld • Théatre National, 2 theaterzalen met foyer, 4 bars, artiestenfoyer, 13 loges voor 38 artiesten, regisseurskantoor, archieven, schildersatelier, decormagazijn, 13.816 m2 cultuur • bankkantoor • polykliniek • apotheek • benzinestation • restaurants • administratieve diensten • 85 winkels, winkelgalerij • zakencentrum: 25.000 m2 kantoren • busstation, aansluitingspunt openbaar vervoersnet • parkeergarage voor 1000 wagens • internationaal zalencomplex • meer dan 5000 personen dagelijks in het gebouw • 117 m hoog • 30 verdiepingen • 20.000 m3 gewapend beton • 1165 Frankipalen • 40 Preflexbalken • 360 Nonflexbalken • 58.000 m2 wanden • 207.500 m2 pleisterwerk • 77.800 m2 chapes • 103.000 m2 isolatie-materiaal – 12.800 m2 vloeren • 11.300 m2 faience • 3200 binnendeuren • 25.000 m2 aluminiumramen • 24.600 m2 dubbele beglazing • 10.000 m buizen • 10.000 m leidingen • 36.500 m2 rubber • 10.000 m2 parketvloeren... 19 september 1957: eerste steenlegging • 31 maart 1958: opening van de eerste winkel • 14 april 1958: inhuldiging van het busstation • 4 oktober 1958: aanvang bouw van het internationaal zalencomplex • 6 oktober 1958: eerste tentoonstelling “urbanisation et renaissance d’un quartier” • 9 januari 1959: inhuldiging internationaal zalencomplex met autosalon

General Motors • 15 februari 1959: bouw van de 9de verdieping klaar • 23 juni 1960: minister Omer Vanaudenhove plaatst het “bouquet” • het Internationaal Rogiercentrum was voltooid. Maart 1996 – de laatste bewoner Roger Faniel wordt uit zijn appartement gezet – 2001: de Brusselse Regering en de Staatsecretaris bevoegd voor Monumenten en Landschappen, Willem Draps, weigeren de inschrijving van het Internationaal Rogiercentrum op de bewaarlijst van het bouwkundig erfgoed, nadat 619 personen dat officieel gevraagd hadden, conform art. 7, paragraaf 2 van de ordonnantie van 4 maart 1993 inzake het behoud van het onroerend erfgoed in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. AFGEBROKEN IN 2001-2002.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

als één van de 100 meest bedreigde sites ter wereld en wordt het door een internationale jury als een van de jongste gebouwen op de wereldlijst 1998-1999 geplaatst.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN De naam zegt het al: tegenprojecten zijn gericht tegen andere projecten. Het initiatief ertoe kan zowel uit de private sector als uit de openbare sector komen. De tegenprojecten zagen het licht in de school van La Cambre, onder de leiding van Maurice Culot, en wel vanaf 1970, dus in de periode waarin Brussel en andere Belgische steden te maken kregen met bruuske veranderingen op stedenbouwkundig niveau, veranderingen waar de bewoners buiten werden gehouden. De Mani sulla città, (de hand op de stad leggen), zoals de titel van een film van Francesco Rosi uit 1963 luidt, dat was wat architecten, ingenieurs, ambtenaren en verkozenen deden – volgens drie basisprincipes: je maakt tabula rasa, de auto is koning en je stelt de mensen voor voldongen feiten. Overal werden protestacties georganiseerd en wijkcomités opgericht. Tegenprojecten moesten aantonen dat er voor elk project dat een wond sloeg in het stadsweefsel, een realistisch alternatief was. Tegenprojecten die in La Cambre en de AAM onderzocht werden, hadden altijd een band met de actualiteit. Zo’n onderzoek gebeurde op vraag van het Atelier de Recherche et d’Action Urbaines (ARAU) of van een bewonerscomité, of omdat er stadsvernieuwing op komst was. In iets minder dan tien jaar tijd, tot het vertrek van Maurice Culot en zijn assistenten uit La Cambre in 1979, werkten de studenten ongeveer honderd tegenprojecten uit. Chronologisch kunnen die worden opgedeeld in twee groepen. De eerste waren ludiek van aard en sterk beïnvloed door het werk van de Engelse groep Archigram met Peter Cook als stuwende kracht.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

1. LUDIEKE ALTERNATIEVE PROJECTEN 1970-1975 Om de geest van deze beweging te vatten, moet je je in gedachten verplaatsen naar de jaren waar er in Brussel met medeplichtigheid van het architecturale establishment en de oorverdovende stilte van architectenverenigingen ware ravages werden aangericht. De eerste tegenprojecten waren ironisch en spottend opgevat. Ze pasten in het romantische linkse engagement dat was voortgekomen uit mei 68 en sloten aan bij de tegencultuur, de hippiebeweging en de communautaire idealen die toen vrolijk alles ter discussie stelden. De bedoeling was het moralistische keurslijf af te gooien dat werd opgelegd door een school die zich uitverkoren waande omdat ze draagster was van de unieke geest die de jaren Van de Velde er hadden achtergelaten – wat die geest ook moge geweest zijn. Het project Poing rouge (Rode Vuist), een opgeblazen tent aan de voet van het torengebouw aan de Naamse Poort, is een goed voorbeeld van deze zorgeloze, uitdagende tijd, waarin Charlie Mensuel en Hara-Kiri voor de anarchistische toets zorgden. Om de tegenprojecten te verankeren in het stadsweefsel, was kennis van de geschiedenis onontbeerlijk en dus moesten de studenten die zich ermee bezighielden, de nodige achtergrond verwerven. Zo leidde de voorbereiding van een tegenproject op de plaats waar een panorama had gestaan, tot een studie en een publicatie over panorama’s in de hele wereld. Elie Levy, zoon van Moïse Levy, rabbijn van Congo, bedacht een project dat je zonder overdrijven iconoclastisch zou kunnen noemen: een atelier in de school behangen met zwarte en rode doeken die de sfeer van naziplechtigheden opriepen. Van de Velde en enkele leerkrachten van La Cambre hadden inderdaad problemen gehad omdat ze tijdens de oorlog betrokken waren geweest bij het Commissariaat- Generaal voor ‘s Lands Wederopbouw. Toen Philippe Lefebvre in samenwerking met Philippe De Gobert een brug in de vorm van een liggende naakte vrouw over de Graystraat wilde

bouwen, was dat een manier om duidelijk te maken dat ze wilden breken met het functionalistische dogma dat het onderwijs in La Cambre beheerste. De eerste tegenprojecten vormden het begin van een proces van afstandname van de instelling. Voortaan kon je de spot drijven met architecten, konden dezen in de pers bekritiseerd worden en konden studenten ze uitdagen. 1.1. DE BIËNNALE VAN VENETIË – 1980 De eerste architectuurbiënnale van Venetië, in 1980, vond plaats in de Corderia dell’Arsenale. Ze had als thema ‘de actualiteit van het verleden’ en werd gecureerd door Paolo Portoghesi, architect, universitair architectuurdocent in Rome en Milaan en theoreticus van het postmodernisme in Italië. De Corderia, de voormalige touwslagerij van de Venetiaanse scheepswerven, was een 316 meter lange ‘gang’. Hier werkte Portoghesi een scenografie uit waarmee hij geschiedenis zou schrijven: de Strada Novissima, een straat waarvan elke gevel een andere architect als ontwerper had – Bofill, Gehry, Graves, Koolhaas, Krier, de Portzamparc, Venturi... Achter de gevel van Léon Krier toonden de Archives d’Architecture Moderne een reeks tegenprojecten. Uittreksels uit de inleiding van de tentoonstellingscatalogus: • “Het herstel van de architectuur in de geschiedenis en het hergebruik van traditionele vormen in nieuwe syntactische contexten is een van de uitingen van het grote ‘verschil’ dat tot stand werd gebracht door een reeks werken en projecten uit de laatste jaren die door critici met een ambigu maar doeltreffend woord ‘postmodern’ werd genoemd. ” • “De Strada Novissima is bedoeld om de bezoekers de kans te bieden ‘het herstel van de straat’ te ontdekken als een constitutief element van de stad en als een van de fundamentele doelen van de postmoderne zoektocht.”

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

De modewereld, de muziekwereld en de architectuur waren in die jaren in de ban van wat er in Engeland aan de gang was. De tweede periode was explicieter politiek van aard en had veel te danken aan René Schoonbrodt, socioloog en voorzitter van het ARAU, en aan Léon Krier, een in Londen wonende architect uit Luxemburg. De eersten gaven de beweging een sociale en militante dimensie, de tweeden onderbouwde ze theoretisch door een precieze omschrijving te geven van de begrippen die constitutief zijn voor Europese steden, namelijk de wijk, het plein en de straat.

1.2. ZES VOORSTELLEN VOOR DE BOLWERKSQUARE – 1974 – 1975 Op de Bolwerksquare, gelegen bij de Naamsepoort, aan het begin van de Elsensesteenweg, werd in de jaren 1960 een torengebouw van 25 verdiepingen opgetrokken dat het plein omsluit. Als het waait, tolt de wind hier zo sterk dat voetgangers het lastig krijgen. De oefening waartoe de studenten van La Cambre werden uitgedaagd, luidde als volgt: “in een oververzadigd commercieel circuit een visueel sterk object neerzetten; nieuwsgierig maken, verbazing wekken, twijfels oproepen; met een eenvoudig teken de hoek van de Naamse Poort een eigen identiteit geven; veel ruimte voor interpretatie laten”.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

1.3. KINDEROPVANG IN DE MAROLLEN – 1972 – 1973 De studenten moesten een kinderdagverblijf ontwerpen voor de Marollenwijk. Ze dienden rekening te houden met een aantal stedenbouwkundige en technische problemen: het terrein was zeer klein en de context heterogeen, en ze moesten ook ruimte voorzien voor prenatale raadpleging en een jongerenclub. Een groot fresco van een straat in trompe-l’oeil verbeeldde de toegang tot de volkswijk. Trompe-l’oeils waren courant tot de modernistische architecten ze verwierpen. In de tegenprojecten van La Cambre werden ze vaak gebruikt voor het verdoezelen van een lelijk uitzicht. 1.4. WAT ER MET EEN BRAAKGROND NIET ALLEMAAL KAN GEBEUREN… – 1975 Het architectuurtijdschrift A+ stelde in de rubriek “Greetings from Brussels” geregeld lamentabele stedenbouwkundige situaties aan de kaak in de vorm van een brief aan een lokale politicus of een minister. In juni 1975 richtte het tijdschrift zich tot de burgemeester van Sint-Joostten-Node in verband met een braakgrond tussen de Tweetorenstraat en de Georges Petrelaan, maar zonder een oplossing aan te dragen. De studenten van La Cambre wilden dat net wel. Ze stelden een reeks alternatieven voor om de braakgrond om te vormen tot een plek vol leven. Het dossier, uitgewerkt met veel zin voor humor, werd voorgelegd aan een lokaal comité en aan het gemeentebestuur. De studenten deden voorstellen om een ontwikkelingsplan uit 1972, dat om financiële redenen in de lade was blijven liggen, nieuw leven in te blazen.

1.5. HERAANLEG VAN DE MAALBEEKVALLEI – 1971-1973 De Graystraat verbindt het Flageyplein met het Jourdanplein en volgt daarbij de loop van de Maalbeek, die in 1872 overwelfd werd. Het Bestuur der Wegen wilde de straat verbreden om het autoverkeer vlotter te laten verlopen en het verzamelbekken te kunnen vergroten. Meteen zou deze oude volkswijk “gesaneerd” kunnen worden. De studenten van La Cambre probeerden aan te tonen dat de verbreding talloze onteigeningen met zich zou brengen en zowel sociaal als financieel een hoge tol zou eisen. “Dit project moet met de nodige humor worden bekeken: het is een demonstratio ad absurdum om de bevolking te doen inzien dat verleidelijke architectuurbeelden de bewoners geen garantie bieden als de economische en sociale dimensie niet in rekening wordt gebracht.”

1.6. NAAST DE KONINCK – 1977 Op de hoek van de Kluisstraat en de De Henninstraat lag nog een stuk braakgrond. Aan de studenten van La Cambre werd gevraagd de leegte te vullen met een appartementsgebouw. Ze moesten extra kijken naar de aansluiting met de bestaande gebouwen, burgerhuizen in de De Henninstraat en een appartementsgebouw in internationale stijl van architect L.H. De Koninck in de Kluisstraat. Modernistische architecten keurden het hoekgebouw af omdat het geen mogelijkheid gaf om over een tuin te beschikken. In de praktijkoefeningen van de studenten van La Cambre werd het hoekgebouw dan ook geweerd. Dit project zette zich af tegen die louter functionalistische opvatting, wat de discussie over dit type gebouwen weer op gang trok.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

Dat leidde tot zes ludieke voorstellen, elk met een sterke identiteit, voor een overdekte ruimte met een culturele en commerciële functie. Ze gaan van een project met een reusachtige opgeheven vuist tot een project waarin het historische Brussel wordt gereconstrueerd.

1.7. EEN TENT VOOR EEN REIZENDE TENTOONSTELLING OVER HET THEMA STAD – 1972 In 1972 vertrouwde de Algemene Spaar- en Lijfrentekas aan de AAM het uitwerken toe van een reizende “tentoonstelling” in een tent over de milieuproblematiek. Ze zou eerst in de Regenschapsstraat in Brussel worden getoond en daarna in vier andere steden in het land. Fernand Joachim, architect, en Paul De Gobert, schilder, stelden voor in een langwerpige tent op grote schermen dia’s te projecteren die de sfeer van het stadsleven moesten oproepen met daarbij “elkaar aanvullende of tegensprekende teksten die politieke, stedenbouwkundige en esthetische standpunten belichtten”. In de tent konden ook toneelstukken worden opgevoerd, seminaries gehouden, enz. Het project ging uiteindelijk niet door: de Algemene Spaar- en Lijfrentekas vond dat het te veel polemiek kon uitlokken in een tijd waarin er sterke spanningen waren tussen de politieke overheid en de bewoners.

2. MILITANTE ALTERNATIEVE PROJECTEN– 1975-1979 De situatie werd omgebogen door drie factoren die de tegenprojecten op objectieve doeleinden richtten: het succes van het ARAU en de groei van het aantal bewonerscomités, die beelden nodig hadden om het op te nemen tegen de bouwpromotoren en de staat; de ontmoeting met Léon Krier, die een bouwwijze aanbracht die steunde op zijn analyse van traditionele steden; en het feit dat La Cambre een generatie gemotiveerde en ambitieuze studenten op de schoolbanken kreeg. De poëzie moest wijken voor realiteitszin. De tegenprojecten werden onderzocht en uitgewerkt om te worden gerealiseerd. Om discussies

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

2.1 RECONSTRUCTIE VAN HET PANORAMA VAN DE SLAG BIJ DE IJZER IN BRUSSEL - 1977 Panorama’s zijn ronde constructies, vooral gebouwd in de 19de eeuw, die een vulgariserend beeld boden van historische veldslagen en landschappen en daarmee veel volk trokken. In 1920 werd in een flatgebouw aan de huidige Lemonnierlaan een panorama met de Slag bij de IJzer ingericht. Enkele jaren later werd het echter overgebracht naar Oostende. De ruimte in Brussel werd een parking. In dit alternatieve project, bedacht voor het huizenblok naast het Fontainasplein, wordt een panorama aangebracht op een doorschijnende muur in een cirkelvormige galerie in een administratief, horeca- en recreatief complex dat uitzicht biedt op een centraal plein en een groot park.

2.2 ALS HET LEGER VERTREKT… – 1974 – 1978 Door de ‘technologische evolutie van de krijgskunst’ kwamen de kazernes in Brussel leeg te staan. In 1976 werd eraan gedacht de vrijgekomen ruimtes te gebruiken voor sociale woningbouw. De kazernes waren uitstekend gelegen: in hartje stad en dicht bij alle voorzieningen. De Archives d’Architecture Moderne kregen de opdracht om te onderzoeken wat op elk van deze sites mogelijk was. Voor alle projecten werd uitgegaan van dezelfde principes. Dat leidde tot precies het tegendeel van rijen gestandaardiseerde sociale woningblokken zonder verband met het bestaande stadsweefsel. Aan dat verband werd veel aandacht besteed en er werd gezorgd voor architecturale en functionele verscheidenheid. Zo ontstonden levende, gemengde ensembles. Looproutes structureerden de inbedding van de gebouwen en van parken en pleinen en verbonden het geheel met de rest van de wijk. Sommige kazernegebouwen bleven bestaan en werden vernieuwd.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

over architectuurstijlen te vermijden en niet weg te zinken in het drijfzand van esthetische discussies, werd gekozen voor een contextuele architectuur, die voor de bewoners onmiddellijk herkenbaar was. Omdat de tegenprojecten afgedrukt werden in de dagbladpers, werd voor een grafische vormgeving gekozen voor ‘de heldere lijn’ van Hergé en de Belgische stripkunst: zwarte lijnen op een witte achtergrond. Om ze zo leesbaar en overzichtelijk mogelijk te maken, werden er perspectieftekeningen en vooral axonometrieën getoond. Onder invloed van Léon Krier en zijn terugkeer naar een artisanale architectuur begon men met ‘anti-industriële weerstand’, onder meer in de vorm van gekostumeerde muziekspektakels – waarmee werd aangeknoopt bij een traditie uit de eerste jaren van de school. La Cambre voedde de contestatie met tegenprojecten die steeds beter afgewerkt waren. Dit keer voelde de instelling zich in het nauw gedrongen, want deze projecten kregen de instemming en de sympathie van de bewoners en vormden een rechtstreekse bedreiging voor haar belangen. Enkele projecten staken het vuur aan de lont, met name die tegen de uitbreiding van de Bank van Brussel op de Zavel en tegen het slopen van het overgrote deel van de Hofbergstraat om plaats te maken voor de ingang van het Museum voor Moderne Kunst. In 1979 werden de professoren René Schoonbrodt, Kris van de Giessen, Annick Brauman en Maurice Culot en bijna alle assistenten door de voogdijminister van de instelling de laan uit gestuurd. De architectenbureaus die de meeste studenten van La Cambre van deze generatie na hun studies oprichtten, hadden handenvol werk omdat ze projecten uitwerkten die uitgingen van het verhaal en de geschiedenis van de stad en – bijgevolg – niet op massaal verzet van de bewoners stootten.

2.3 DE KUNSTWIJJK – 1978 De Kunstwijk ligt vrij geïsoleerd in de ruimte tussen de Regentschapsstraat, het Koninklijk Paleis, de Kleine Ring en het Egmontpaleis en heeft de Naamsestraat als ruggengraat. Er staan vooral officiële en administratieve gebouwen, zodat het niet echt een levende buurt is. In dit tegenproject wordt de buurt multifunctioneel en wordt alles herschikt rond een brede voetgangersweg van het Koninklijk Paleis naar de Prins Albert Kazerne, waar twee openbare pleinen worden aangelegd en een groot aantal sociale woningen wordt gebouwd. De Kernstraat en de Ruisbroekstraat worden verbonden door een trappenplein . Aan de andere kant van de nieuwe straat kom je door een monumentale ingang tussen twee zuilengangen op het nieuwe Paleizenplein, dat het Koninklijk Paleis integreert in het stadsweefsel en dat een soort knooppunt van voetgangersverkeer wordt. Met deze nieuwe pleinen en straten keren de ontwerpers terug naar een traditioneel tracé en wordt de wijk uit haar isolement gehaald. 2.4 DE NOORDWIJK – 1976 – 1978 De Noordwijk, gelegen tussen het Noordstation en de Antwerpsesteenweg, wekte reeds begin 20ste eeuw de belangstelling van architecten. Zo stelde Victor Bourgeois in 1928 voor hier een functionalistische wijk te bouwen met een reeks parallelle langwerpige flatgebouwen: Nieuw Brussel. Met de steun van het gemeentebestuur wilden Brusselse zakenmannen, onder wie bouwpromotor Charlie De Pauw, van Brussel een internationaal zakencentrum maken.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

2.5 HET OUD KORENHUIS – 1972 – 1973 Het gemeentebestuur van Brussel wilde van de slopingen voor de aanleg van de Noord-Zuidverbinding gebruikmaken om het stadscentrum te vernieuwen, er de krotten weg te halen en er horizontale of verticale kantooren woongebouwen op te trekken. In 1964 nam ze een Bijzonder Plan van Aanleg aan voor het Oud Korenhuis, op een boogscheut van de Grote Markt: hier zouden vier torens verrijzen. Een daarvan werd ook daadwerkelijk gebouwd. Hij bood lang onderdak aan het Bestuur van Ruimtelijke Ordening van de vroegere provincie Brabant. Het ARAU verzette zich tegen deze functionalistische visie, eiste dat het Bijzonder Plan van Aanleg (BPA) werd opgegeven en kwam met een project om het plein aan te leggen met respect voor het oude stadsweefsel, de huizenrijen en de historische architectuur. Het gemeentebestuur veranderde uiteindelijk het geweer van schouder en herwerkte het oorspronkelijk BPA, grotendeels op basis van de suggesties van het project van de AAM en het ARAU. 2.6 DE NOORD-ZUIDVERBINDING – 1976 – 1978 Het Noordstation en het Zuidstation waren aanvankelijk eindstations, zoals die in Parijs. Al in de tweede helft van de 19de eeuw werd voorgesteld ze met elkaar te verbinden. De werkzaamheden startten in 1911. Pas in de jaren 1950 was de verbinding af. Voor de bouw van deze twee kilometer spoorweg was de buik van Brussel helemaal opengereten. Door de afbraak die ermee gepaard ging, werd de bovenstad gescheiden van de benedenstad. Ondanks een groot aantal projecten was het litteken begin jaren 1970 nog steeds niet geheeld. Voor de hele zone tussen het Zuidstation en het Noordstation stelden de studenten van La Cambre een globaal project van aanleg voor.

Er kwam weer een stad op mensenmaat, met respect voor de oude volumes en trajecten van de stad. De voetganger kreeg voorrang: er werden groene wandelingen en overdekte passages aangelegd en pleinen werden plekken van samenzijn. Bestaande gebouwen werden opgenomen in het stadsweefsel. Er was een mix van woningen, kantoren en ambachtelijke activiteiten. 2.7 RECONSTRUCTIE VAN DE GEVEL VAN HET HERENHUIS AUBECQ – 1979 Het herenhuis Aubecq werd in 1900 gebouwd door Victor Horta en stond aan de Louizalaan nummer 520. Dit art-nouveaumeesterwerk werd in 1948 gesloopt en vervangen door een appartementsgebouw. Jean Delhaye, leerling van de meester en fervent verdediger van zijn werken, verzocht zijn vriend Maurice Culot te bestuderen of de gevel, die hij van de sloophamer had gered, opnieuw opgebouwd kon worden. De studenten van La Cambre onderzochten een aantal mogelijke sites. De Hofberg bleek de meeste voordelen te bieden. Hier was met name voldoende plaats voor het integreren van een ander belangrijk werk van Horta, de “salle Cousin”, die in gedemonteerde toestand bewaard werd in het Museum voor Oude Kunst. De reconstructie van de Aubecq-gevel zou een welkome hulp zijn om het Museumplein af te sluiten en de Korte Museumstraat opnieuw in het leven te roepen. Achter de gevel konden ruimtes worden ingericht om toeristen van dienst te zijn. Als de gevel 's avonds verlicht werd, zou hij een mooie tegenhanger vormen voor de art-nouveauwinkel Old England, het huidige instrumentenmuseum.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

Ze namen het idee van Bourgeois over en kwamen aanzetten met een “Manhattanplan”. De werkzaamheden werden toevertrouwd aan Groupe Structures. Orgelpunt van dit project was het World Trade Center: acht, honderd meter hoge kantoortorens op het kruispunt van twee hoofdwegen voor autoverkeer. Als tegenvoorstel voor dit functionalistische project en de vele onteigeningen die ermee gepaard zouden gaan, lanceerden het ARAU en de AAM het idee van een gemengde stadswijk die zou samenhangen met de nabijgelegen wijken en waarin het Noordstation zou worden opgenomen. In sommige alternatieve projecten was ook een groot openbaar park voorzien.

2.8 DE KRUIDTUINWIJK – 1977 – 1979 In 1977 werd de Regie voor de Inrichting het belangrijkste werktuig van het renovatiebeleid van de Brusselse Agglomeratie. Die wilde de woonsector nieuw leven inblazen omdat deze de negatieve gevolgen onderging van een vastgoedspeculatie die vooral mikte op kantoorgebouwen. Er kwamen twee pilootacties: de renovatie van een deel van de Wolstraat, waar men de kwaliteit van de site en de historische gebouwen wilde redden, en de renovatie van de Kruidtuinwijk. In de volkswijk achter de Kruidtuin was het wijkcomité wakker geschud door de intriges van een bouwpromotor die woningen wilde verbouwen tot kantoren. Na vijf jaar onverdroten strijd verkreeg het comité dat het gemeentebestuur van Sint-Joost een bijzonder plan van aanleg uitwerkte. Bijzonder aan “Operatie Kruidtuin” van de Regie voor de Inrichting was dat het behoud van het stadsweefsel in de wijk niet ten koste mocht gaan van de mensen die er woonden. Het ging niet om een zware renovatie, de kost bleef beperkt en er werd gewerkt in fasen, zodat de lokale bevolking

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

2.9 MOLENBEEK NA DE METRO – 1975 – 1979 De aanleg van de oost-westas van de Brusselse metro had een hoge tol aan gebouwen geëist in de volkswijken rond het gemeentehuis van Molenbeek. Er werden verschillende alternatieve projecten uitgewerkt om de wond te herstellen die het graven van de metro geslagen had. Voor het huizenblok vóór het gemeentehuis, tussen het kanaal en de Graaf van Vlaanderenstraat, stelde het ARAU in februari 1975 een ontwikkelingsplan voor met een zeer beperkt aantal onteigeningen en de heropbouw van sociale woningen in samenhang met de overgebleven huizen. Door het stadsweefsel te respecteren kon men in fasen werken. De oude en nieuwe gebouwen werden omringd met groene openbare ruimten. In november 1975 liet het staatssecretariaat voor huisvesting een studie uitvoeren over de toekomst van de gronden die na de werkzaamheden braak lagen. Daarin werd uitgegaan van de alternatieve projecten van de AAM en de studenten van La Cambre 2.10 DE SINT-GORIKSHALLEN REDDEN – 1979 Op de plaats waar de Sint-Gorikskerk had gestaan, op een boogscheut van de Beurs, werd in 1882 een overdekte markt in neo-Vlaamse renaissance opgetrokken, voorzien van een grote opengewerkte binnenruimte met veel lichtinval. Omdat de Sint-Gorikshallen sinds de Tweede Wereldoorlog verwaarloosd werden, dacht het stadsbestuur er in 1980 aan ze af te breken en te vervangen door een plein waarop de fontein met obelisk van het 19de-eeuwse plein weer ten volle tot hun recht zou komen (ze stond sinds 1882 in de hallen). Om de opmerkelijke architectuur van dit gebouw te behouden stellen de ontwerpers van het alternatieve project voor een wintertuin te ontwerpen die van de Sint-Gorikshallen een groen eiland maakt waar de omwonenden, die grotendeels in appartementen leven, de kans krijgen elkaar te ontmoeten, gezellig samen te zijn en zich te ontspannen. Dit tegenproject was een belangrijke factor in het behoud van deze overdekte markt, nu een van de hotspots van de benedenstad.

2.11 HET RIJKSADMINISTRATIEF CENTRUM – 1971 – 1972 De indrukwekkende gebouwen van het Rijksadministratief Centrum, gelegen tussen de Congreskolom en de Pachecolaan, zijn in de plaats gekomen van een pittoreske site die in 1847 werd aangelegd door architect Jean-Pierre Cluysenaar, en hebben de morfologie van de wijk grondig veranderd. Dit buitenmaatse stedenbouwkundige project werd al bedacht vóór de Tweede Wereldoorlog. Om het werk te rationaliseren en de uitgaven voor gebruik en onderhoud te verminderen, zouden de ministeries van de Belgische staat hier gegroepeerd worden. Voor de bouw, begonnen in 1958, moesten een levendige wijk en een monumentale trap worden gesloopt. Tegen de tijd dat het complex af was, 25 jaar later, was het door de regionalisering van België achterhaald. De scheiding tussen bovenstad en benedenstad werd door dit Sovjetachtige project versterkt. In het alternatieve project van de AAM verdwijnt de immense Financietoren en wordt de laan versmald, zodat er ruimte vrijkomt voor een reeks woningen die uitzien op de door René Pechère ontworpen tuinen. Het project wou een alternatief zijn “voor de officiële visies inzake stedenbouw, zonering en autoverkeer in het historische centrum”.

V. ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

niet weg moest, maar naarmate de werkzaamheden vorderden, nieuwe woningen kreeg toegewezen. Dat de sociale diensten werden ingeschakeld, toont aan dat men terdege rekening hield met de bewoners van de wijk en dat de renovatie gebeurde in functie van hun noden. Deze renovatie was geïnspireerd door projecten van de AAM en het ARAU. De vette lijnen op het plan geven aan welke delen van de wijk moesten worden gerenoveerd of eventueel heropgebouwd met respect voor de rooilijnen.

2.12 HET MUSEUM VOOR MODERNE KUNST – 1973 – 1974 In de vroege jaren 1970 kwam het tussen enerzijds de overheid en anderzijds het ARAU en de AAM tot een krachtmeeting over de bouw van het Museum voor Moderne Kunst. Dat museum moest het laatste element worden in de realisatie van de Kunstberg waarvan Leopold II had gedroomd. Volgens het officiële project moest het museum onder het Museumplein komen. Een lichtput in het midden van het plein zou het nodige daglicht binnenhalen. In de Hofbergstraat en de Museumstraat zouden woningen en handelszaken worden afgebroken en in eerstgenoemde straat zou een betonnen toegangsgebouw verrijzen. De tegenstand tegen dit project was verantwoord omdat het een eind maakte aan wat er nog overbleef van de levende continuïteit tussen boven- en benedenstad, van de Naamsepoort tot de Grote Markt. Met een reeks alternatieve projecten en protesten pleitten het ARAU en de AAM voor de renovatie van oude huizen en de bouw van nieuwe woningen: daarmee zou het Museumplein kunnen worden afgesloten met respect voor de historische situatie.

VI. UNBUILT

VI. UNBUILT “HET ENE ZAL HET ANDERE TERUG LEVENDIG MAKEN” “Met een trieste blik, opkijkend van het boek naar de kerk … “, zegt hij, “Helaas! Het ene zal het andere doden”. Zo drukt de aartsdiaken van de Notre-Dame in Parijs, Claude Frollo, het in 1482 uit in de gelijknamige roman van Victor Hugo. En de auteur legt uit wat hij daarmee bedoelt: “De boekdrukkunst zal de bouwkunst doden. Inderdaad, sedert de oorsprong der dingen tot en met de vijftiende eeuw van de christelijke tijdrekening is de bouwkunst het grote stenen boek van de mensheid, de belangrijkste uitdrukking van de mens in de verschillende stadia van zijn ontwikkeling, hetzij als kracht, hetzij als vernuft... Zo is de bouwkunst tot Gutenberg de voornaamste schrijftaal, de universele taal.” Niet “het ene zal het andere doden”, maar het ene zal het andere terug levendig maken, het omgekeerde dus van wat Victor Hugo schrijft. Het bewaren van architectuurarchieven haalt nooit gerealiseerde projecten en verdwenen gebouwen uit de vergetelheid. Omdat papier de tijd trotseerde, terwijl stenen, bakstenen en mortel er niet tegen bestand bleken, is het mogelijk om de publieke opinie te sensibiliseren over het belang om de bestaande stad als erfgoed te bewaren. Dat heeft ook een duidelijk merkbare invloed op het overheidsbeleid inzake behoud van het erfgoed. In dit deel van de tentoonstelling gaat het om een bijzondere soort van archieven: nooit gerealiseerd projecten. Ze waren ofwel het resultaat van een verbeelding die de vrije loop kreeg omdat er geen opdrachtgever was. Ofwel werden ze ingediend voor een architectuurwedstrijd, maar niet weerhouden. Ze zijn getuigen van een nooit gebouwde stad, terwijl

vele ontwerpen weliswaar inspiratiebronnen waren voor uitgevoerde projecten, soms positief, soms negatief. Dit deel kreeg als titel: “Unbuilt Brussels”. Het is de eerste editie van een reeks tentoonstellingen die voortaan elke zomer zullen georganiseerd worden. Een bijzondere kijk op het algemeen thema: een gelegenheid om te putten uit de rijke collecties van het Sint-Lukasarchief en van de Archives d’Architecture Moderne, nu samengebracht in het departement moderne architectuur van de Stichting CIVA. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

VI. UNBUILT

2.13 GEWIJDE-BOOMSTRAAT – 1979 De Gewijde-Boomstraat, gelegen tussen de Louizalaan en de Elsensesteenweg, was in de middeleeuwen een veldweg met een linde waaraan genezende krachten werden toegeschreven. Vanaf de jaren 1960 veranderde de straat grondig van uitzicht. Veel huizen werden gesloopt omdat twee grote bedrijven, Solvay en Compagnie du Gaz, er hun administratieve zetel vestigden. Het idee was om nieuwe woningen en ook collectieve voorzieningen te bouwen, maar tegelijk de kantoren te behouden. De circulatie werd herbekeken: er kwam enerzijds een nieuwe straat door het huizenblok en anderzijds een galerij die door het gebouw van de Compagnie du Gaz naar de Elsensesteenweg liep. De huizenblokken werden aangevuld met woningen en handelszaken. De bioscoop Styx werd van elders in de wijk naar hier gehaald.

ONTWERPEN VOOR DE ALBERTINA STADSCENTRUM HERVORMEN DE LINEAIRE STAD HISTORISERENDE EN MODERNISTISCHE OVERMOED BRUSSEL MODERNISEERT ZICH ONTWERP VOOR EEN KANTOORGEBOUW, PROJECT GÉSU

AXEL GHYSSAERT (1933) Ontwerp voor een kantoorgebouw, project Gésu Sint-Joost-ten-Node, Koningsstraat, Brialmontstraat, Dwarsstraat, Staartsterstraat, 1989 – 1992 Schaalmodel, plan en fotomontage Uitvoering schaalmodel : Hugo Vandekeere, fotomontage : Luc Thys

Het kantoorgebouw werd ontworpen voor een bijzondere inplanting tegenover de Kruidtuin, zijde Koningsstraat. De opdrachtgever was de promotor-aannemer Pieters-De Gelder uit Wetteren. Architect Axel Ghyssaert stelde verschillende ontwerpen voor: een doorgesneden pyramide, een overhoeks ingeplante, ruitvormige doorgesneden grote kubus. Dit project kreeg de persoonlijke goedkeuring van Burgemeester Cudell. Maar Pieters-De Gelder was het meest enthouisast over het derde voorstel van Axel Ghyssaert. Dat bestaat uit een harmonieus geheel van een rechthoekig basisvolume met strakke gevelkolommen op ongelijke tussenafstanden, die een ritmisch en rustig beeld vormen. De belangrijkste gevel langs de Koningsstraat is opengetrokken tot onder het centraal bolvolume boven de inkom, waardoor een indrukwekkende luifel gevormd wordt. Het wit verticaal lijnenspel van de sokkel tegenover de zwarte horizontale lijnen in de bol vullen elkaar aan tot een architecturale eenheid. De centrale draagstructuur van de bol, horizontaal verankerd in het basisvolume, creëert een zwevend beeld in de opengemaakte sokkel. De visie van het ontwerp is een samengaan met het Kruidtuingebouw en de tuin, zowel voor het ene als voor het andere gebouw.

VII. OP DE BARRICADEN VOOR ARCHITECTUURBEHOUD

Het zijn opwindende tijden, want bijna 50 jaar na hun oprichting bundelen twee Brusselse archieven hun krachten. Niet alleen worden de twee belangrijke verzamelingen binnenkort onder hetzelfde dak samengebracht, maar tegelijk omvat die bundeling ook hun activistisch nalatenschap. De Archives d’Architecture Moderne en het Sint-Lukasarchief staan niet alleen bekend om hun activiteiten qua archivering, beiden zijn ze ontstaan uit de stedelijke strijd van de jaren 1970. Onder impuls van de studentenrevolte van mei ‘68 in Parijs, de burgerrechten beweging en de periode van de contra-cultuur in de Verenigde Staten, trok ook Brussel naar de barricaden. De ‘Strijd om de Marollen’, de strijd tegen de ‘Manhattanisatie’ van de Noordwijk en de weerstand tegen het ITTproject in de Louizawijk waren telkens tekens van een stad die zich verzette tegen de macht van de projectontwikkelaars, de top-down-planners, die enkel winstbejag en modernisatie nastreefden ten koste van de plaatselijke bewoners. Bij deze revoltes waren niet alleen (architectuur-) studenten betrokken, maar ook inwoners van Brussel, die zich dikwijls in actiecomités organiseerden.

te vrijwaren. Ze waren met afbraak bedreigd voor de bouw van een multifunctioneel complex het “Forum Louise”, nog beter bekend als het Wiltcher’s complex. Ze slaagden erin om honderden handtekeningen te verzamelen van personen uit binnen- en buitenland, waaronder prominente internationale architecten als Ricardo Bofill, Herman Hertzberger, Mario Botta, Phyllis Lambert en Leon Krier. Als gevolg daarvan werden de sloopwerken stopgezet. Dankzij een gedeelde aanpak van historisch behoud, gecombineerd met stadsactivisme en visies voor de toekomst voegen de Archives d’Architecture Moderne en het Sint-Lukasarchief hun erfenis van activisme-archieven nu samen tot een uniek geheel. Misschien verschilden ze van mening over de precieze manier waarop het behoud van het erfgoed en de projectie ervan in de toekomst moest gebeuren. Maar ondanks dat hun voorstellen soms met scepticisme of zelfs weerstand binnen de ruimere architectengemeenschap werden onthaald, hebben de nietaflatende inspanningen van het Sint-Lukasarchief en de Archives d’Architecture Moderne om de machthebbers te overtuigen, onder druk te zetten of te irriteren ertoe geleid dat tal van bouwkundige en stedelijke schatten in Brussel gered werden en voor afbraak behoed werden.

VII. OP DE BARRICADEN VOOR ARCHITECTUURBEHOUD

Dr. Isabelle Doucet, universiteit van Manchester

… WANNEER GEESTESGENOTEN ELKAAR ONTMOETEN Naast hun werking als architectuurarchieven waren de Archives d’Architecture Moderne en het Sint-Lukasarchief ook campagnevoerders en activisten en dus meermaals betrokken bij projecten i.v.m. architectuur en het stadsontwerp. In de decennia na 1968 hebben zij elkaar ook in het activisme gevonden. Maar het bleef niet altijd bij een ontmoeting tussen partners. Zo stelde het Sint-Lukasarchief als alternatief een Bijzonder Beschermingsplan (B.B.P.) op, een reactie tegen de studie uit 1974 van de Archives d’Architecture Moderne (Maurice Culot/ARAU) voor de vernieuwing en vrijwaring van de Koningsstraat in Sint-Joost / Schaarbeek, bedoeld als input voor een Bijzonder Plan van Aanleg (B.P.A.). Maar als zij hun krachten bundelden, zoals in 1988 voor de campagne “Sauvez notre patrimoine – Avenue Louise! Brusselse Louizalaan bedreigd!” behaalden ze samen de juiste resultaten. Inderdaad, in samenwerking met andere actiecomités, zoals ARAU en Inter-Environnement, voerden de Archives d’Architecture Moderne en het Sint-Lukasarchief campagne om elf 19de-eeuwse woningen van prominente architecten

TIJDLIJN 1968-1988

VIII. BEELDEXTRACTEN

TIJDLIJN 1968-1988

SAVE/ CHANGE THE CITY â&#x20AC;&#x201C; UNBUILT BRUSSELS #01

TIJDLIJN 1968-1988

SAVE/ CHANGE THE CITY â&#x20AC;&#x201C; UNBUILT BRUSSELS #01

TIJDLIJN 1968-1988

SAVE/ CHANGE THE CITY â&#x20AC;&#x201C; UNBUILT BRUSSELS #01

OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

SAVE/ CHANGE THE CITY – UNBUILT BRUSSELS #01

OVER… ZES SLEUTELPROJECTEN

SAVE/ CHANGE THE CITY – UNBUILT BRUSSELS #01

ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

SAVE/ CHANGE THE CITY â&#x20AC;&#x201C; UNBUILT BRUSSELS #01

ARCHITECTURALE ALTERNATIEVE PROJECTEN

Dit boek werd uitgegeven naar aanleiding van de tentoonstelling Save/ Change The City – Unbuilt Brussels #01 in de CIVA Stichting van 23 juni tot 24 september 2017

04 02

Legendes pagina’s 62-64 01. DE NOORDWIJK – 1976 – 1978 | 02. ALS HET LEGER VERTREKT… – 1974 – 1978 | 03. RECONSTRUCTIE VAN DE FACADE VAN HOTEL AUBECQ – 1979 | 04. HET RIJKSADMINISTRATIEF CENTRUM – 1971 – 1972 | 05. ZES VOORSTELLEN VOOR DE BOLWERKSQUARE – 1974 – 1975 | 06. MOLENBEEK NA DE METRO – 1975 – 1979 | 07. RECONSTRUCTIE VAN HET PANORAMA VAN DE SLAG BIJ DE IJZER IN BRUSSEL - 1977 | 08. DE KUNSTWIJJK – 1978 | 09. DE NOORDWIJK – 1976 – 1978

COLOFON Deze catalogus werd gerealiseerd door Stéphanie De Blieck, Lola Pirlet en Dieter Vanthournout Grafisch ontwerp: Neutre.be

TENTOONSTELLING Een tentoonstelling van de CIVA stichting, Departement Moderne Architectuur.

Fondation CIVA stichting Yves Goldstein, Président

Pieter Van Damme, Directeur

Directeur Departement Moderne Architectuur Yaron Pesztat

Curatoren Maurice Culot, Yaron Pesztat, Jos Vandenbreeden

Grafisch ontwerp Neutre.be

Realisatie en montage Millenium

Teksten Maurice Culot, Yaron Pesztat, Lola Pirlet, Jos Vandenbreeden

Vertalingen Gitracom, Miguel Angel Hernandez, Wouter Meeus, Dafydd Roberts, Maxime Schouppe, Catherine Warnant

Coördinatie, productie, pedagogische animatie en communicatie Jamal Ahrouch, Danny Casseau, Mostafa Chafi, Catherine Cnudde, Germaine Courtois, Stéphanie De Blieck, Patrick Demuylder, Renaud De Staercke, Dominique Dehenain, Sophie Gentens, Sébastien Gillette, Manon Kempinaire, Anne Lauwers, Christophe Meaux, Véronique Moerman, Luc Nagels, Lola Pirlet, Anne-Marie Pirlot, Laureline Tissot, Sandra Van Audenaerde, Dieter Vanthournout, Vitalie Construct, Mihai Minecan

En het voltallige team van de CIVA Stichting Aïcha Benzaktit, Cindy Bertiau, Marcelline Bosquillon, Francelle Cane, Jacques de Neuville, Oana De Wolf, Anna Dukers, Chaïmae El Ahmadi, Andrea Flores, Ophélie Goemaere, Eric Hennaut, Tania Isabel Garduño, Anne-Catherine Laroche, Hugo Martin, Salima Masribatti, Noëlla Mavula, Mabiala Mpiniabo M’Bulayi, Pascale Rase, Inge Taillie, Sarah Tibaux, Martine Van Heymbeeck, Vincent Vanhoutte

Met dank aan ARAU, Inter environnement Bruxelles, Sonuma, Brigitte D’helft, Marie Demanet, Bernard de Walque, Michel Leloup