DERS KİTAPLARINDA MİLİTARİZM Bu bilgi notu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji ve Eğitim Çalşmalar Birimi (SEÇBİR) tarafndan Kasm 2011 tarihinden bu yana yürütülen ‘Ders Kitaplar İzleme Projesi’nin militarizm konulu bulgularn içermektedir. Bu yaz, genel bulgular sunmay, militarizm konusunda süregiden problemleri ders kitaplarndan örneklerle göstermeyi ve SEÇBİR’in önerilerini paylaşmay amaçlamaktadr. Giriş Türk Dil Kurumu sözlüğünde militarizm “bir ülkede ordu gücünün aşr derecede ağr basmas” ve “her tür sorunu askeri yöntemlere başvurarak çözme, bundan dolay silahl kuvvetlere öncelik tanma eğilimi” olarak tanmlanmaktadr. Başka bir deyişle militarizm, askeri değerlerin sivil alan kapsayacak şekilde yaygnlaştrlmasn ifade eder. Askerler, keskin bir düşman-dost algsyla ya da gerektiğinde ölmek ve öldürmek gibi hedefler doğrultusunda yetiştirilebilirler. Ancak sivil alan da bu değerler ile şekillendirmenin demokrasi ile çelişen birçok boyutu vardr. Çünkü militarizm, sorunlar karşsnda siyasetin esnekliğine yer brakmaz; barşçl çözümler yerine savaş ya da potansiyel bir savaş ihtimalini sürekli canl tutar; ülkenin ve toplumun sürekli bir iç ve dş düşman tehdidi altnda yaşadğn vazeder; dolaysyla çoğulcu demokrasinin gelişimini zedeler. Son yllarda yaplan çalşmalar, Türkiye’de birçok alan yannda eğitimin de militarist bir içeriğe sahip olduğunu göstermiştir. Tarih Vakf tarafndan 2003 ve 2009 yllarnda gerçekleştirilen Ders Kitaplarnda İnsan Haklar I ve II projelerine göre, başta Milli Güvenlik dersi olmak üzere birçok dersin içeriğinde konular militarist bir perspektiften ele alnmaktadr. Örneğin, bir Coğrafya kitabnda erozyon konusunu anlatrken dahi yazarlar, toprak için ölünmesi gerektiğini vurgulamakta, dolaysyla, militarist bir bakş açsyla ölümü yüceltmektedir. Yakn zamanda Milli Güvenlik dersinin kaldrlmas militarist öğeleri eğitimden temizleme anlamnda olumlu bir admdr. Ancak önceki çalşmalarn da gösterdiği gibi, militarist bakş açsnn Türkçe dersinden Tarih ve Coğrafya’ya kadar birçok alanda kendini göstermesi olasdr. Ayrca militarist içerik yalnzca eğitim kitaplaryla snrl değildir. Okul ortamndaki uygulamalar, bayramlardaki kutlamalar, okul ortamnda öğrencileri sindiren şiddet ortam da militarist değerlerin yaygnlaşmas açsndan önemlidir. Dolaysyla, eğitimin genel bir zihniyet değişimi geçirmesi, ölüm yerine yaşamn ve barşn yüceltilmesi, siyasal sorunlar karşsnda eleştirel düşünebilen yurttaşlar yetiştiren bir içeriğe büründürülmesi gerekmektedir. Proje’nin kapsam Proje’de 2011-12 eğitim öğretim ylnda 1. ve 8. snf arasnda okutulan tüm Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler ders ve öğrenci çalşma kitaplar ile 2011 ylnda okutulmaya başlanan Vatandaşlk ve Demokrasi Eğitimi ders ve öğrenci çalşma kitab incelenmiştir (Ders kitaplarnn listesi için bkz. EK 1)
Yöntem Kitaplar SEÇBİR Ders Kitab İzleme Grubu (bkz. EK 2) tarafndan Tarih Vakf’nn, Ders Kitaplarnda İnsan Haklar Projesi I ve II kapsamnda oluşturduğu Niteliksel Tarama Ölçütleri kullanlarak incelenmiştir. Ayrca kitaplar daha kapsaml bir incelemeye tabi tutmak amacyla SEÇBİR tarafndan ek ölçütler oluşturulmuş ve ikinci bir tarama gerçekleştirilmiştir (tarama ölçütleri için bkz http://www.secbir.org/?page_id=1365 ) Genel Bulgular Proje’nin bulgular, tarama sonucuna göre militarizm ile ilgili sklkla karşmza çkan konu başlklarn içermektedir. Öncelikle, ders kitaplarndaki “Biz” algs ve militarizm ilişkisi sunulmaktadr. Daha sonra, “askeri değerlerin yüceltildiği” ve “tehdit algs”nn vurgulandğ alanlardan bahsedilmektedir. Son olarak, kitaplardaki “dilin kullanm” militarizm açsndan örneklenmektedir. Bunu ksa sonuç ve öneriler bölümü takip etmektedir. “Biz” Algs “Biz” algs, toplumun kimlerden oluştuğunu, kimlerden oluşmas gerektiğini ya da kimlerin “dost” olarak tanmlandğn anlamak açsndan önemlidir. “Biz” kurgusu bir toplumun meşru snrlarn, kimin içeride kimin dşarda olduğunu gösterir. Kitaplarda olumlanan, övülen, sayg duyulan kişiler, meslekler, olaylar “biz” algsn oluşturan unsurlardr ve öğrencilerin bunlar öğrenmesi ve benimsemesi beklenmektedir. 1-8. snf kitaplar arasnda bu algy en kuvvetli biçimde veren, 6. snf müfredatnda yer alan “İpek Yolu’nda Türkler” konusudur. İlk Türk devletleri, yazdklar destanlarla anlatlmş, akabinde Mete Han’n kurduğu “onluk askeri sistem”in mevcut Türk ordusunun temeli olduğundan bahsedilmiş ve Türk ordusunun özelliklerine iki sayfalk geniş bir yer verilmiştir. İpek Yolu hakknda bilgi verildikten sonra, srasyla İslamiyet'in doğuşu, büyük Türk bilginleri, mesir macunu ve İpek Yolu dönemi boyunca Türk sanatçlarnn yaptğ resim ve minyatürler yanstlmştr. Pek çok yerde ayr ayr tekrarlanan unsurlar bir araya getirmesi bakmndan önem arz eden bu üniteye göre, sanatkar ve bilgin Türk büyükleri, İslamiyet, en eski kutlamalardan biri olan mesir macunu şenlikleri ve askerlik “biz” kurgusunun ayrlmaz parçalardr. Kitapta askerlik ve (anakronist bir okumayla) İslamiyet, Türk’ün doğasna içkin unsurlar olarak zikredilmektedir. Aşağda alntlanan örneklerde görüldüğü gibi, görseller eşliğinde Türkler, özcü bir şekilde ordu-millet olarak nitelendirilmektedir.
*** Altn Kitaplar, 6. Snf, Sosyal Bilgiler
Askeri Değerlerin Yüceltilmesi AskerliğinTürklüğe içkin bir değer olmas, bir yandan da onun kutsal kabul edilmesine neden Askeri Değerlerin Yüceltilmesi olmuştur. Ders kitaplarnda bu, iki yönlü olarak karşmza çkmaktadr. Birincisi askerlerin özelliklerinin sklklaiçkin ve övgüyle anlatlmas, konularnneden ya da AskerliğinTürklüğe bir değer olmas, birikincisi yandanisedaaskeri onunalann kutsal dşndaki kabul edilmesine kişilerin askeri yaolarak da kişilerin bu özellikleri benimsemeleridir. olmuştur. Ders özelliklerle kitaplarndaele bu,alnmas iki yönlü karşmza çkmaktadr. Birincisi askerlerin Aşağdaki ilk resim gruba,anlatlmas, ikinci resimikincisi ise ikinci etmektedir. özelliklerinin sklklabirinci ve övgüyle isegruba askeriörnek alannteşkil dşndaki konularn ya da kişilerin askeri özelliklerle ele alnmas ya da kişilerin bu özellikleri benimsemeleridir. Aşağdaki ilk resim birinci gruba, ikinci resim ise ikinci gruba örnek teşkil etmektedir.
*** MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler
Yukarda da anlatldğ gibi Mete *** Han’n “onluk askeri sistem”i MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler bulmasnn akabinde gelen bu sayfada Türk ordusunun özellikleri saylmaktadr. Ancak bunlar “onluk askeri sistem” gibi Yukarda da anlatldğ gibi Mete Han’n “onluk askeri sistem”i bulmasnn akabinde gelen bu sayfada Türk ordusunun özellikleri saylmaktadr. Ancak bunlar “onluk askeri sistem” gibi teknik konular üzerine olmaktan ziyade, ‘ordu millet,’ ‘vatan borcu’ gibi unsurlar ile her orduda olmas beklenen 'emre itaat', 'karar verme' gibi özelliklerdir. Aşağdaki resimde ise 23 Nisan dolaysyla Atatürk’e mektup yazan bir öğrenci Türk askerinin Kurtuluş Savaş’ndaki düzenli çalşmasn kendisine örnek aldğn, kendisinin de onlar gibi
teknik konular üzerine olmaktan ziyade, ‘ordu millet,’ ‘vatan borcu’ gibi unsurlar ile her orduda olmas beklenen 'emre itaat', 'karar verme' gibi özelliklerdir. teknik konular üzerine olmaktan ziyade, ‘ordu millet,’ ‘vatan borcu’ gibi unsurlar ile her Aşağdaki resimde ise 23 'emre Nisan itaat', dolaysyla mektup yazan bir öğrenci Türk askerinin orduda olmas beklenen 'kararAtatürk’e verme' gibi özelliklerdir. Kurtuluş Savaş’ndaki düzenli çalşmasn kendisine örnek aldğn, kendisinin de onlar gibi sabrl ve disiplinli ifade etmiş veAtatürk’e bu sözlerinden ötürü ödüllendirilmiştir. Aşağdaki resimde olduğunu ise 23 Nisan dolaysyla mektup yazan bir öğrenci Türk askerinin Kurtuluş Savaş’ndaki düzenli çalşmasn kendisine örnek aldğn, kendisinin de onlar gibi sabrl ve disiplinli olduğunu ifade etmiş ve bu sözlerinden ötürü ödüllendirilmiştir.
*** Tuna, 4. Snf, Sosyal Bilgiler *** Tuna, 4. Snf, Sosyal Bilgiler
Benzer şekilde üç çocuğun konuşmasnn aktarldğ aşağdaki örnek de ilginçtir. Yazarlar, Sosyal Bilgiler bir vatandaş olma” hedeflerini Ece karakterinin Benzer şekildedersindeki üç çocuğun“etkin konuşmasnn aktarldğ aşağdaki örnek de ilginçtir. ağzndan Yazarlar, aktarmaktadr. Ece’nin karşsndaki kötühedeflerini karakter militarist perspektifin nasl Sosyal Bilgiler dersindeki “etkin bir başarsz vatandaş ve olma” Ece karakterinin ağzndan siyah-beyaz fikirler etrafnda örüldüğünü de ve göstermektedir. vatandaş olmannnasl önemli aktarmaktadr. Ece’nin karşsndaki başarsz kötü karakter Etkin militarist perspektifin bir şart da askerlik yapmaktr. Ülkenin gündeminde olmasa da yazarlar, Ece’nin ağzndan siyah-beyaz fikirler etrafnda örüldüğünü de göstermektedir. Etkin vatandaş olmann önemli kadnlarn askerlik yapmalarÜlkenin gerektiğini dile getirmektedir. durumda askerlik görevini bir şart dada askerlik yapmaktr. gündeminde olmasa daBu yazarlar, Ece’nin ağzndan yerine getiremeyen tamgerektiğini ve etkin birdile vatandaşlk payesiBudedurumda alamamaktadrlar. kadnlarn da askerlikkadnlar yapmalar getirmektedir. askerlik görevini Dolaysyla bu metin, vatandaşlğ cinsiyetçi bir temelde tanmlamas açsndan da oldukça yerine getiremeyen kadnlar tam ve etkin bir vatandaşlk payesi de alamamaktadrlar. sorunludur.bu metin, vatandaşlğ cinsiyetçi bir temelde tanmlamas açsndan da oldukça Dolaysyla sorunludur.
*** MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler *** MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler
Aşağdaki örnekte ise bir ilköğretim okulunu ziyaret eden “Subay Amca” gönüllü olarak subay olduğundan, zorunlu askerlik görevinin ise seve seve yerine getirildiğinden bahsetmiştir. Kitaplarda, başka hiçbir mesleğe dair okul ziyareti ve meslek sahibiyle sohbet gibi bir konu bulunmamas, tek örneğin askerlik mesleğinden seçilmiş olmas sorgulanmaldr.
*** Koza, 5. Snf, Sosyal Bilgiler
Tehdit Tehdit Algs Algs Özellikle Özellikle yukardaki yukardaki ilköğretim ilköğretim snfn snfn ziyaret ziyaret eden eden subay subay örneğinde örneğinde görüldüğü görüldüğü gibi, gibi, yurt yurt topraklarna topraklarna göz göz dikmiş dikmiş düşmanlarn düşmanlarn varlğ varlğ askerin askerin ve ve askerlik askerlik vazifesinin vazifesinin önemini önemini arttran, arttran, her her an an her her vatandaşn vatandaşn hazrlkl hazrlkl bulunmasn bulunmasn gerektiren gerektiren bir bir durum durum olarak olarak karşmza karşmza çkmaktadr. çkmaktadr. Askeri Askeri özelliklere özelliklere sahip sahip olmak, olmak, ülke ülke üzerinde üzerinde emelleri emelleri olan olan “dş “dş düşmanlar” düşmanlar” için için olduğu olduğu kadar kadar kim kim olduklar olduklar net net bir bir biçimde biçimde açklanmamş açklanmamş olan olan “iç “iç düşmanlar” düşmanlar” için için de de gereklidir. gereklidir. Aşağdaki Aşağdaki örnekte örnekte de de görüldüğü görüldüğü gibi, gibi, Türkiye’nin Türkiye’nin doğal doğal kaynaklar kaynaklar her her zaman zaman diğer diğer ülkelerin ülkelerin iştahn iştahn kabartmakta, kabartmakta, Türkiye’nin Türkiye’nin güçlenmesi güçlenmesi istenmemektedir. istenmemektedir.
*** *** Koza, Koza, 5. 5. Snf, Snf, Sosyal Sosyal Bilgiler Bilgiler
Dilin Kullanm Tehdit algsn pekiştiren, militarist değerleri yaygnlaştran bir unsur da kitaplardaki dil kullanmdr. “Düşman” kelimesinin kullanm sklğ bu açdan çarpcdr. Diğer ülkeler daima düşman olarak aktarlrken, savaş srasnda ölen Türk askeri ‘şehit’, muhalif güçlerden hayatn kaybedenler ise ‘kayp’ olarak adlandrlmştr. Burada şehitliğin İslamiyet’e ait bir mertebe olmas yukarda anlatlan “biz” kurgusunun snrlar ile de uyumludur. Türk olan her halükarda Müslümandr, Türk askeri ölünce şehit olur. Dolaysyla dar bir Türklük tanm yaplmaktadr. Sonuç • İncelenen kitaplarda militarist öğeler hemen her snf düzeyinde gözlemlenirken, en yoğun bulgulara tarih konularnn müfredata dahil olduğu 4, 5 ve 6. Snf Sosyal Bilgiler kitaplarnda rastlanmştr. • Türklük tanm ordu-millet nitelemesi ile yaplmakta, Türklüğün meşru snrlar da şehitlik, İslamiyet ve askerlik kavramlaryla çizilmektedir. • Askerlik yapmadklar için kadnlar eksik ve cinsiyetçi bir vatandaşlk zemininde ele alan örnekler vardr. • Kitaplarda askeri değerleri yücelten ve tehdit algsn öne çkaran metinler mevcuttur. • MEB ve özel yaynevi basml kitaplarda karşlaşlan sorunlarn dağlmnda anlaml bir farkllk saptanmamştr. Öneriler • Öğrencileri siyah-beyaz bir dünya algsna yönelten militarist perspektif, (Milli Güvenlik dersinin kaldrlmas gibi) Sosyal Bilgiler ders kitaplarndan da çkarlmaldr. Kitaplar bilgi temelli, eleştirel düşünmeyi geliştiren bir bakş açs ile yazlmaldr. • Son yllarda etnik olarak Türk, dinsel aidiyet olarak Müslüman olmayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarnn eşitlik talepleri, yeni ve çoğulcu bir “biz” anlayş geliştirilmesi gerektiğini göstermektedir. Bu doğrultuda ders kitaplarndaki dar ve militarist Türklük anlayş, daha çoğulcu ve demokratik bir perspektifle yeniden tanmlanmaldr. • Tarih konular ele alnrken dünya tarihinin, savaş kadar barşn, ülkeler arasndaki alşverişin ve karşlkl ilişkilerin de tarihi olduğu vurgulanmaldr. • Yaplan araştrmalar, ülkenin sürekli tehdit altnda olduğu algsnn aygnlaştrlmasnn, öğrencilerin güçsüzlük hissini artrdğn göstermektedir. Oysa, insan haklarn temel alan, barşçl yöntemleri öne çkaran, temel hak ve özgürlüklerin herkes için ayrcalksz mümkün olduğunu öngören bir yaklaşm, öğrencilerin kendilerini toplumda ve dünyada daha güçlü bir şekilde konumlandrmalarn sağlayacaktr. Dolaysyla, ders kitaplarnn bu açdan yeniden gözden geçirilmesi gerekir. • Milli Güvenlik temalarn, diğer derslerle ilişkilendirme çalşmalarndan söz edilmektedir. Militarist perspektif hiçbir dersin içeriğine eklenmemelidir.
EK 1 Taranan Ders Kitaplarnn Listesi 1. H. Dalklç, N. Gölge, İlköğretim 1. Snf Hayat Bilgisi, MEB, 2011 2. S.Kapulu, S. Cebir Şahin, İlköğretim 1. Snf Hayat Bilgisi, Koza Yayn Dağtm, 2011 3. A.Özdemir, F. Çnar, İlköğretim 2. Snf Hayat Bilgisi,MEB, 2011 4. Y.Fener, G.Anaç, İlköğretim 2. Snf Hayat Bilgisi,Ada Matbaaclk, 2011 5. E.Özel Eren, N.Doğan, İlköğretim 3. Snf Hayat Bilgisi,MEB, 2011 6. Y. Fener, A. Düzgün, İlköğretim 3. Snf Hayat Bilgisi,Doku Yaynclk, 2011 7. Dr.M.Koyuncu, Ö.Koyuncu Kaya, Ö.Dağ, E.Koçak, T.Yldrm, M.Ünal, İlköğretim 4. Snf Sosyal Bilgiler,MEB, 2011 8. S.Tüysüz, İlköğretim 4. Snf Sosyal Bilgiler,Tuna Matbaaclk, 2011 9. Dr.S.Başol, Dr.F.Ünal, H.Azer, A.Yldz, Ö.Evirgen, İlköğretim 5. Snf Sosyal Bilgiler, MEB, 2011 10. Dr.M.G.Gülcan, Ö.Bayram, Z. Klç, F.Karakaya, A.Midilli, İlköğretim 5. Snf Sosyal Bilgiler, Koza Yayn Dağtm, 2011 11. A.Altun, Y. Doğan, E. Uzun, İlköğretim 6. Snf Sosyal Bilgiler,Altn Kitaplar, 2011 12. E.Genç, M.M.Polat, S.Başol, N.Kaya, H.Azer, S.Gökçe, M.Koyuncu, A.Gök, A.Yldz, D.Ylmaz, A.Özcan, İlköğretim 6. Snf Sosyal Bilgiler, MEB, 2010 13. M.M.Arslan, İlköğretim 7. Snf Sosyal Bilgiler,Anttepe Yaynclk, 2011 14. M.M.Polat, N.Kaya, M.Koyuncu, A.Özcan, İlköğretim Sosyal Bilgiler 7, MEB, 2011 15. Komisyon, İlköğretim 8. Snf Vatandaşlk ve Demokrasi Eğitimi, MEB, 2011 EK 2 SEÇBİR Ders Kitab İzleme Grubu Proje Grubu Doç. Dr. Kenan Çayr, Proje Yöneticisi Ayşe Alan, Proje Koordinatörü Proje Kadrosu Gonca Aşk Melike Ergün Tuğçe Karagöz Muhsine Önal Ayşegül Sağcan Elif Sağr