ders kitaplarında militarizm

DERS KİTAPLARINDA MİLİTARİZM Bu bilgi notu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyoloji ve Eğitim Çalşmalar Birimi (SEÇBİR) tarafndan Kasm 2011 tarihinden bu yana yürütülen ‘Ders Kitaplar İzleme Projesi’nin militarizm konulu bulgularn içermektedir. Bu yaz, genel bulgular sunmay, militarizm konusunda süregiden problemleri ders kitaplarndan örneklerle göstermeyi ve SEÇBİR’in önerilerini paylaşmay amaçlamaktadr.

Giriş Türk Dil Kurumu sözlüğünde militarizm “bir ülkede ordu gücünün aşr derecede ağr basmas” ve “her tür sorunu askeri yöntemlere başvurarak çözme, bundan dolay silahl kuvvetlere öncelik tanma eğilimi” olarak tanmlanmaktadr. Başka bir deyişle militarizm, askeri değerlerin sivil alan kapsayacak şekilde yaygnlaştrlmasn ifade eder. Askerler, keskin bir düşman-dost algsyla ya da gerektiğinde ölmek ve öldürmek gibi hedefler doğrultusunda yetiştirilebilirler. Ancak sivil alan da bu değerler ile şekillendirmenin demokrasi ile çelişen birçok boyutu vardr. Çünkü militarizm, sorunlar karşsnda siyasetin esnekliğine yer brakmaz; barşçl çözümler yerine savaş ya da potansiyel bir savaş ihtimalini sürekli canl tutar; ülkenin ve toplumun sürekli bir iç ve dş düşman tehdidi altnda yaşadğn vazeder; dolaysyla çoğulcu demokrasinin gelişimini zedeler.

Son yllarda yaplan çalşmalar, Türkiye’de birçok alan yannda eğitimin de militarist bir içeriğe sahip olduğunu göstermiştir. Tarih Vakf tarafndan 2003 ve 2009 yllarnda gerçekleştirilen Ders Kitaplarnda İnsan Haklar I ve II projelerine göre, başta Milli Güvenlik dersi olmak üzere birçok dersin içeriğinde konular militarist bir perspektiften ele alnmaktadr. Örneğin, bir Coğrafya kitabnda erozyon konusunu anlatrken dahi yazarlar, toprak için ölünmesi gerektiğini vurgulamakta, dolaysyla, militarist bir bakş açsyla ölümü yüceltmektedir.

Yakn zamanda Milli Güvenlik dersinin kaldrlmas militarist öğeleri eğitimden temizleme anlamnda olumlu bir admdr. Ancak önceki çalşmalarn da gösterdiği gibi, militarist bakş açsnn Türkçe dersinden Tarih ve Coğrafya’ya kadar birçok alanda kendini göstermesi olasdr. Ayrca militarist içerik yalnzca eğitim kitaplaryla snrl değildir. Okul ortamndaki uygulamalar, bayramlardaki kutlamalar, okul ortamnda öğrencileri sindiren şiddet ortam da militarist değerlerin yaygnlaşmas açsndan önemlidir. Dolaysyla, eğitimin genel bir zihniyet değişimi geçirmesi, ölüm yerine yaşamn ve barşn yüceltilmesi, siyasal sorunlar karşsnda eleştirel düşünebilen yurttaşlar yetiştiren bir içeriğe büründürülmesi gerekmektedir.

Proje’nin kapsam Proje’de 2011-12 eğitim öğretim ylnda 1. ve 8. snf arasnda okutulan tüm Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler ders ve öğrenci çalşma kitaplar ile 2011 ylnda okutulmaya başlanan Vatandaşlk ve Demokrasi Eğitimi ders ve öğrenci çalşma kitab incelenmiştir (Ders kitaplarnn listesi için bkz. EK 1)

Yöntem Kitaplar SEÇBİR Ders Kitab İzleme Grubu (bkz. EK 2) tarafndan Tarih Vakf’nn, Ders Kitaplarnda İnsan Haklar Projesi I ve II kapsamnda oluşturduğu Niteliksel Tarama Ölçütleri kullanlarak incelenmiştir. Ayrca kitaplar daha kapsaml bir incelemeye tabi tutmak amacyla SEÇBİR tarafndan ek ölçütler oluşturulmuş ve ikinci bir tarama gerçekleştirilmiştir (tarama ölçütleri için bkz http://www.secbir.org/?page_id=1365 ) Genel Bulgular Proje’nin bulgular, tarama sonucuna göre militarizm ile ilgili sklkla karşmza çkan konu başlklarn içermektedir. Öncelikle, ders kitaplarndaki “Biz” algs ve militarizm ilişkisi sunulmaktadr. Daha sonra, “askeri değerlerin yüceltildiği” ve “tehdit algs”nn vurgulandğ alanlardan bahsedilmektedir. Son olarak, kitaplardaki “dilin kullanm” militarizm açsndan örneklenmektedir. Bunu ksa sonuç ve öneriler bölümü takip etmektedir.

“Biz” Algs “Biz” algs, toplumun kimlerden oluştuğunu, kimlerden oluşmas gerektiğini ya da kimlerin “dost” olarak tanmlandğn anlamak açsndan önemlidir. “Biz” kurgusu bir toplumun meşru snrlarn, kimin içeride kimin dşarda olduğunu gösterir. Kitaplarda olumlanan, övülen, sayg duyulan kişiler, meslekler, olaylar “biz” algsn oluşturan unsurlardr ve öğrencilerin bunlar öğrenmesi ve benimsemesi beklenmektedir. 1-8. snf kitaplar arasnda bu algy en kuvvetli biçimde veren, 6. snf müfredatnda yer alan “İpek Yolu’nda Türkler” konusudur. İlk Türk devletleri, yazdklar destanlarla anlatlmş, akabinde Mete Han’n kurduğu “onluk askeri sistem”in mevcut Türk ordusunun temeli olduğundan bahsedilmiş ve Türk ordusunun özelliklerine iki sayfalk geniş bir yer verilmiştir. İpek Yolu hakknda bilgi verildikten sonra, srasyla İslamiyet'in doğuşu, büyük Türk bilginleri, mesir macunu ve İpek Yolu dönemi boyunca Türk sanatçlarnn yaptğ resim ve minyatürler yanstlmştr. Pek çok yerde ayr ayr tekrarlanan unsurlar bir araya getirmesi bakmndan önem arz eden bu üniteye göre, sanatkar ve bilgin Türk büyükleri, İslamiyet, en eski kutlamalardan biri olan mesir macunu şenlikleri ve askerlik “biz” kurgusunun ayrlmaz parçalardr. Kitapta askerlik ve (anakronist bir okumayla) İslamiyet, Türk’ün doğasna içkin unsurlar olarak zikredilmektedir. Aşağda alntlanan örneklerde görüldüğü gibi, görseller eşliğinde Türkler, özcü bir şekilde ordu-millet olarak nitelendirilmektedir.

*** Altn Kitaplar, 6. Snf, Sosyal Bilgiler

Askeri Değerlerin Yüceltilmesi AskerliğinTürklüğe içkin bir değer olmas, bir yandan da onun kutsal kabul edilmesine neden Askeri Değerlerin Yüceltilmesi olmuştur. Ders kitaplarnda bu, iki yönlü olarak karşmza çkmaktadr. Birincisi askerlerin özelliklerinin sklklaiçkin ve övgüyle anlatlmas, konularnneden ya da AskerliğinTürklüğe bir değer olmas, birikincisi yandanisedaaskeri onunalann kutsal dşndaki kabul edilmesine kişilerin askeri yaolarak da kişilerin bu özellikleri benimsemeleridir. olmuştur.

Ders özelliklerle kitaplarndaele bu,alnmas iki yönlü karşmza çkmaktadr.

Birincisi askerlerin Aşağdaki ilk resim gruba,anlatlmas, ikinci resimikincisi ise ikinci etmektedir. özelliklerinin sklklabirinci ve övgüyle isegruba askeriörnek alannteşkil dşndaki konularn ya da kişilerin askeri özelliklerle ele alnmas ya da kişilerin bu özellikleri benimsemeleridir.

Aşağdaki ilk resim birinci gruba, ikinci resim ise ikinci gruba örnek teşkil etmektedir.

*** MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler

Yukarda da anlatldğ gibi Mete *** Han’n “onluk askeri sistem”i MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler bulmasnn akabinde gelen bu sayfada Türk ordusunun özellikleri saylmaktadr. Ancak bunlar “onluk askeri sistem” gibi Yukarda da anlatldğ gibi Mete Han’n “onluk askeri sistem”i bulmasnn akabinde gelen bu sayfada Türk ordusunun özellikleri saylmaktadr. Ancak bunlar “onluk askeri sistem” gibi teknik konular üzerine olmaktan ziyade, ‘ordu millet,’ ‘vatan borcu’ gibi unsurlar ile her orduda olmas beklenen 'emre itaat', 'karar verme' gibi özelliklerdir.

Aşağdaki resimde ise 23 Nisan dolaysyla Atatürk’e mektup yazan bir öğrenci Türk askerinin Kurtuluş Savaş’ndaki düzenli çalşmasn kendisine örnek aldğn, kendisinin de onlar gibi

teknik konular üzerine olmaktan ziyade, ‘ordu millet,’ ‘vatan borcu’ gibi unsurlar ile her orduda olmas beklenen 'emre itaat', 'karar verme' gibi özelliklerdir. teknik konular üzerine olmaktan ziyade, ‘ordu millet,’ ‘vatan borcu’ gibi unsurlar ile her Aşağdaki resimde ise 23 'emre Nisan itaat', dolaysyla mektup yazan bir öğrenci Türk askerinin orduda olmas beklenen 'kararAtatürk’e verme' gibi özelliklerdir.

Kurtuluş Savaş’ndaki düzenli çalşmasn kendisine örnek aldğn, kendisinin de onlar gibi sabrl ve disiplinli ifade etmiş veAtatürk’e bu sözlerinden ötürü ödüllendirilmiştir.

Aşağdaki resimde olduğunu ise 23 Nisan dolaysyla mektup yazan bir öğrenci Türk askerinin Kurtuluş Savaş’ndaki düzenli çalşmasn kendisine örnek aldğn, kendisinin de onlar gibi sabrl ve disiplinli olduğunu ifade etmiş ve bu sözlerinden ötürü ödüllendirilmiştir.

*** Tuna, 4. Snf, Sosyal Bilgiler *** Tuna, 4. Snf, Sosyal Bilgiler

Benzer şekilde üç çocuğun konuşmasnn aktarldğ aşağdaki örnek de ilginçtir. Yazarlar, Sosyal Bilgiler bir vatandaş olma” hedeflerini Ece karakterinin Benzer şekildedersindeki üç çocuğun“etkin konuşmasnn aktarldğ aşağdaki örnek de ilginçtir. ağzndan Yazarlar, aktarmaktadr.

Ece’nin karşsndaki kötühedeflerini karakter militarist perspektifin nasl Sosyal Bilgiler dersindeki “etkin bir başarsz vatandaş ve olma” Ece karakterinin ağzndan siyah-beyaz fikirler etrafnda örüldüğünü de ve göstermektedir. vatandaş olmannnasl önemli aktarmaktadr.

Ece’nin karşsndaki başarsz kötü karakter Etkin militarist perspektifin bir şart da askerlik yapmaktr. Ülkenin gündeminde olmasa da yazarlar, Ece’nin ağzndan siyah-beyaz fikirler etrafnda örüldüğünü de göstermektedir. Etkin vatandaş olmann önemli kadnlarn askerlik yapmalarÜlkenin gerektiğini dile getirmektedir. durumda askerlik görevini bir şart dada askerlik yapmaktr. gündeminde olmasa daBu yazarlar, Ece’nin ağzndan yerine getiremeyen tamgerektiğini ve etkin birdile vatandaşlk payesiBudedurumda alamamaktadrlar. kadnlarn da askerlikkadnlar yapmalar getirmektedir. askerlik görevini Dolaysyla bu metin, vatandaşlğ cinsiyetçi bir temelde tanmlamas açsndan da oldukça yerine getiremeyen kadnlar tam ve etkin bir vatandaşlk payesi de alamamaktadrlar. sorunludur.bu metin, vatandaşlğ cinsiyetçi bir temelde tanmlamas açsndan da oldukça Dolaysyla sorunludur.

*** MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler *** MEB, 6. Snf, Sosyal Bilgiler

Aşağdaki örnekte ise bir ilköğretim okulunu ziyaret eden “Subay Amca” gönüllü olarak subay olduğundan, zorunlu askerlik görevinin ise seve seve yerine getirildiğinden bahsetmiştir.

Kitaplarda, başka hiçbir mesleğe dair okul ziyareti ve meslek sahibiyle sohbet gibi bir konu bulunmamas, tek örneğin askerlik mesleğinden seçilmiş olmas sorgulanmaldr.

*** Koza, 5. Snf, Sosyal Bilgiler

Tehdit Tehdit Algs Algs Özellikle Özellikle yukardaki yukardaki ilköğretim ilköğretim snfn snfn ziyaret ziyaret eden eden subay subay örneğinde örneğinde görüldüğü görüldüğü gibi, gibi, yurt yurt topraklarna topraklarna göz göz dikmiş dikmiş düşmanlarn düşmanlarn varlğ varlğ askerin askerin ve ve askerlik askerlik vazifesinin vazifesinin önemini önemini arttran, arttran, her her an an her her vatandaşn vatandaşn hazrlkl hazrlkl bulunmasn bulunmasn gerektiren gerektiren bir bir durum durum olarak olarak karşmza karşmza çkmaktadr. çkmaktadr. Askeri Askeri özelliklere özelliklere sahip sahip olmak, olmak, ülke ülke üzerinde üzerinde emelleri emelleri olan olan “dş “dş düşmanlar” düşmanlar” için için olduğu olduğu kadar kadar kim kim olduklar olduklar net net bir bir biçimde biçimde açklanmamş açklanmamş olan olan “iç “iç düşmanlar” düşmanlar” için için de de gereklidir. gereklidir.

Aşağdaki Aşağdaki örnekte örnekte de de görüldüğü görüldüğü gibi, gibi, Türkiye’nin Türkiye’nin doğal doğal kaynaklar kaynaklar her her zaman zaman diğer diğer ülkelerin ülkelerin iştahn iştahn kabartmakta, kabartmakta, Türkiye’nin Türkiye’nin güçlenmesi güçlenmesi istenmemektedir. istenmemektedir.

*** *** Koza, Koza, 5.

5. Snf, Snf, Sosyal Sosyal Bilgiler Bilgiler

Dilin Kullanm Tehdit algsn pekiştiren, militarist değerleri yaygnlaştran bir unsur da kitaplardaki dil kullanmdr. “Düşman” kelimesinin kullanm sklğ bu açdan çarpcdr. Diğer ülkeler daima düşman olarak aktarlrken, savaş srasnda ölen Türk askeri ‘şehit’, muhalif güçlerden hayatn kaybedenler ise ‘kayp’ olarak adlandrlmştr. Burada şehitliğin İslamiyet’e ait bir mertebe olmas yukarda anlatlan “biz” kurgusunun snrlar ile de uyumludur. Türk olan her halükarda Müslümandr, Türk askeri ölünce şehit olur. Dolaysyla dar bir Türklük tanm yaplmaktadr.

Sonuç • İncelenen kitaplarda militarist öğeler hemen her snf düzeyinde gözlemlenirken, en yoğun bulgulara tarih konularnn müfredata dahil olduğu 4, 5 ve 6. Snf Sosyal Bilgiler kitaplarnda rastlanmştr.

• Türklük tanm ordu-millet nitelemesi ile yaplmakta, Türklüğün meşru snrlar da şehitlik, İslamiyet ve askerlik kavramlaryla çizilmektedir.

• Askerlik yapmadklar için kadnlar eksik ve cinsiyetçi bir vatandaşlk zemininde ele alan örnekler vardr.

• Kitaplarda askeri değerleri yücelten ve tehdit algsn öne çkaran metinler mevcuttur.

• MEB ve özel yaynevi basml kitaplarda karşlaşlan sorunlarn dağlmnda anlaml bir farkllk saptanmamştr. Öneriler • Öğrencileri siyah-beyaz bir dünya algsna yönelten militarist perspektif, (Milli Güvenlik dersinin kaldrlmas gibi) Sosyal Bilgiler ders kitaplarndan da çkarlmaldr.

Kitaplar bilgi temelli, eleştirel düşünmeyi geliştiren bir bakş açs ile yazlmaldr.

• Son yllarda etnik olarak Türk, dinsel aidiyet olarak Müslüman olmayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarnn eşitlik talepleri, yeni ve çoğulcu bir “biz” anlayş geliştirilmesi gerektiğini göstermektedir. Bu doğrultuda ders kitaplarndaki dar ve militarist Türklük anlayş, daha çoğulcu ve demokratik bir perspektifle yeniden tanmlanmaldr.

• Tarih konular ele alnrken dünya tarihinin, savaş kadar barşn, ülkeler arasndaki alşverişin ve karşlkl ilişkilerin de tarihi olduğu vurgulanmaldr.

• Yaplan araştrmalar, ülkenin sürekli tehdit altnda olduğu algsnn aygnlaştrlmasnn, öğrencilerin güçsüzlük hissini artrdğn göstermektedir. Oysa, insan haklarn temel alan, barşçl yöntemleri öne çkaran, temel hak ve özgürlüklerin herkes için ayrcalksz mümkün olduğunu öngören bir yaklaşm, öğrencilerin kendilerini toplumda ve dünyada daha güçlü bir şekilde konumlandrmalarn sağlayacaktr.

Dolaysyla, ders kitaplarnn bu açdan yeniden gözden geçirilmesi gerekir.

• Milli Güvenlik temalarn, diğer derslerle ilişkilendirme çalşmalarndan söz edilmektedir. Militarist perspektif hiçbir dersin içeriğine eklenmemelidir.

EK 1 Taranan Ders Kitaplarnn Listesi 1. H. Dalklç, N. Gölge, İlköğretim 1. Snf Hayat Bilgisi, MEB, 2011 2. S.Kapulu, S. Cebir Şahin, İlköğretim 1. Snf Hayat Bilgisi, Koza Yayn Dağtm, 2011 3. A.Özdemir, F. Çnar, İlköğretim 2. Snf Hayat Bilgisi,MEB, 2011 4. Y.Fener, G.Anaç, İlköğretim 2. Snf Hayat Bilgisi,Ada Matbaaclk, 2011 5. E.Özel Eren, N.Doğan, İlköğretim 3. Snf Hayat Bilgisi,MEB, 2011 6. Y. Fener, A. Düzgün, İlköğretim 3. Snf Hayat Bilgisi,Doku Yaynclk, 2011 7. Dr.M.Koyuncu, Ö.Koyuncu Kaya, Ö.Dağ, E.Koçak, T.Yldrm, M.Ünal, İlköğretim 4. Snf Sosyal Bilgiler,MEB, 2011 8. S.Tüysüz, İlköğretim 4. Snf Sosyal Bilgiler,Tuna Matbaaclk, 2011 9. Dr.S.Başol, Dr.F.Ünal, H.Azer, A.Yldz, Ö.Evirgen, İlköğretim 5. Snf Sosyal Bilgiler, MEB, 2011 10. Dr.M.G.Gülcan, Ö.Bayram, Z. Klç, F.Karakaya, A.Midilli, İlköğretim 5. Snf Sosyal Bilgiler, Koza Yayn Dağtm, 2011 11. A.Altun, Y. Doğan, E. Uzun, İlköğretim 6. Snf Sosyal Bilgiler,Altn Kitaplar, 2011 12. E.Genç, M.M.Polat, S.Başol, N.Kaya, H.Azer, S.Gökçe, M.Koyuncu, A.Gök, A.Yldz, D.Ylmaz, A.Özcan, İlköğretim 6. Snf Sosyal Bilgiler, MEB, 2010 13. M.M.Arslan, İlköğretim 7. Snf Sosyal Bilgiler,Anttepe Yaynclk, 2011 14. M.M.Polat, N.Kaya, M.Koyuncu, A.Özcan, İlköğretim Sosyal Bilgiler 7, MEB, 2011 15. Komisyon, İlköğretim 8. Snf Vatandaşlk ve Demokrasi Eğitimi, MEB, 2011 EK 2 SEÇBİR Ders Kitab İzleme Grubu Proje Grubu Doç. Dr. Kenan Çayr, Proje Yöneticisi Ayşe Alan, Proje Koordinatörü Proje Kadrosu Gonca Aşk Melike Ergün Tuğçe Karagöz Muhsine Önal Ayşegül Sağcan Elif Sağr