Azərbaycan tarixi atlası by Coğrafiya kitabları

AZ0RBAYCAN RESPUBLiKASI il DOVL0T TORPAQ V0 X0RiT0Q0KM0 KOMiT0Si AZ0RBAYCAN MiLLi ELML0R AKADEMiYASININ TARiX iNSTiTUTU

vv4 ’

'•v,,v^^

■

(

, '■ *Л ч ’ Д

*'^Г\^,уЛ

J )1' **>'■

Л n Кгив

w Я Ш

i'.1- ' ^ > 7 ж й

" t ,v

Я $QS хШШ

V. ’и ,л. y S J j ' i r K 'Vfifl sV L .Ww2! ..У l i b ■*V i a S tS l 4

; jjj [ v H Т О м й й и Х !., t 1Д к

N 't-ffljv' Ю ш

•V -

'. .1 *

ЩЩ

BAKI KAR TO Q R AFiYA FABRiKi BAKI 2007 '‘ T p r t^ /ln ^ n fc|?VH!>r4NA's<

№lTOuY%9 vi1'

^ ‘tV V :S^ts^

Azarbaycan Tarixi A tlasi olksm izin tarixini oyrononlor ii^iin kartoqrafik vssait kim i nazsrcb tu tu lm u §d u r

Atlasin xiisusi m azm u nu Azarbaycan M illi Elmlor A kadem iyasm in miixbir iizvii Tarix institu tu n u n direktoru prof. Y .M . M a h m u d o v u n rahbarliyi vs rcdaktasi Пэ i§b n ilm i§d ir

Elm i redaksiya heyati: Y .M . M ahm udov, Q.$.M am m adov, C.O.Bahromov. O .O . Ofandiycv, N .M . Valixanli, V.Z. Piriyev, T.T. Mustafazada, H .N . Hasanov. A .O . Mammadov, Т.Н. Nacafli, G .N . M ammadova, M .N . Mirzayev, N .O . Maksvcll, I.S.Mammadov, Е .Э . Maharramov

Mosul rcdaktor: Э .М . Qasimov Rcdaktor: t.V. Konovalova

Azarbaycan Kcspublikasi D d v b t T orpaq v» ХэгИ э^эктэ Kom itosinin Baki Kartoqrafiya Fabrikinds hazirlanmi$ vs vap olunm u$dur Tiraji 10 ООО niisxa Sifari$ №8

Qiym oti - muqavilo ib Baki. A tatiirk prosp.. 70 Tcl.:562-8K-2I. 561-90-04 C1Baki K artoqrafiya F abriki 2007-ci il

A TLASIN XUSUSi M 0 Z M U N U N U N M U 0 L L i F L 0 R i :

"DA§ V 9 ENOLlT DOVRU A B iD 9 L 9 R i", "TUNC DOVRU A B iD 9 L 9 R i"— tarix e.n. F.R Mahmudov], tarix e.n. Q.O. Qo§qarli. tarix e.n. N 9 . Museyibli ‘ ON ASlYADA Q 0 D iM TAYFALAR, TAYFA B lR LlK L0R i V 0 D O V L0TL0R (e.a.lV-ll m inilliklar)". “MANNA DO VL9TI (e.a.IX-VII asrlar)’ — tarix e.n. S.M. Qa§qay 'MADA (MiDiYA) §A H L l6 i (e.a. VII asrin ikinci yansi — e.a. VI asrin ortalari)", “AZ9RBAYCAN 0R A ZISI (e.a.VI-IV asrlar)" — R.S. Malikov “AZ0RBAYCAN (e.a.lV-lll asrlar)" — tarix e.n. K.H. 0liyev "AZ0RBAYCAN

(IV-VII asrlar)" — tarix e.n. S.Y. Qasimova

“AZ0RBAYCAN 0 R 0 B X iLA F 0T i DO VRUND9 (VII asrin II yarisi-IX asrin I yarisi)’ , “X U R R 9M iL 0 R H 0R 0K A T I (VIII asrin sonu-IX asrin I yansi)', “AZ9RBAYCAN ( IX asrin II yarisi-X asr)’ , "AZ0RBAYCAN (X asrin sonu-XI asrin I yarisi)" — tarix e.d., akademik N M.Valixanli "AZ0RBAYCAN A T A B 0 Y L 0 R (E L D 9 N iZ L 9 R )D O V L 9 T i(1 136-1225-ci illar)”— akadJZ.M.Bunyadovl “AZ9RBAYCAN (XIII-XIV asrlar)", "NAXgiVAN (XIII-XIV asrlar)", "QARABAG (XIII-XIV asrlar)"— tarix e.d., prof. V.Z. Piriyev “AZ0RBAYCAN QARAQOYUNLU DOVL0TI (1410-1468-ci illar)”, “AZ0RBAYCAN A6QOYUNLU D O V L0Ti (1468-1501-ci illar)’ , "AZ0RBAYCAN (XV asr)", “AZ0RBAYCAN S 0 F 0 V I DOVL0Ti (§ah Ismayil dovru, 1501-1524-cu illar)", “AZ0RBAYCAN S 0 F 0 V I DOVL0TI (§ah Tahmasib dovru, 1524-1576-ci illar)", “AZ0RBAYCAN S 0 F 0 V I DO VL0TI (§ah Mahammad Xudabanda dovru. 1578-1587-ci illar)”, "AZ0RBAYCAN S 0 F 0 V I D O VL0Ti" ( I §ah Abbas va salaflari dovru, 1587-1736-ci illar) — tarix e.d., AMEA-nm m iixbir uzvii O.©. ©fandiyev, tarix e.n. Т.Н. Nacafli -NADiR §AH 9F §A R IN iMPERiYASI (1736-1747-ci illa r)*— tarix e.d. T.T. Mustafazada 'AZ9RBAYCAN XANLIQLARI (XVIII asrin II yansi)”, "QUBA X A N Ll6l (XVIII asrin II yansi)", "IR9VAN XA N LI6I (XVIII asrin II yarisi)", “QARABA<S XANLlGl (XVIII asrin II yarisi)", "AZ9RBAYCANIN §iM A L - Q 9R B XANLIQ va SULTANLIQLARI (XVIII asrin II y a n s i)" — tarix e.d. T.T. Mus tafazada “§lM A Ll AZ9RBAYCANIN RUSlYA IMPERiYASI T 9 R 9 F IN D 9 N l§6A LIN IN BA§LANMASI (1801-1813-cu illar)", “§lM ALi AZ9RBAYCANIN RUSlYA iMPERiYASI T 9 R 9 F IN D 9 N i§ 6 A L ININ BA$A QATDIRILMASI (1826-1828-ci illar)", 'S iM A Li AZ9RBAYCANDA RUSiYA iMPERlYASINA QAR?I XALQ AZADLIQ H 9 R 9K A T I ‘'§lM ALi AZ9RBAYCANIN lN ZlBATl-9R AZi BOLGUSU (XIX asrin II yansi-XX asrin avvallari)", ‘ BORQALI Q 9ZASI (XIX asrin II yarisi-XX asrin avvallari), “IR9VAN QUBERNlYASI (XIX asrin II yansi-XX asrin avvallari)", “YELiZAVETPOL QUBERNiYASI (XIX asrin II yarisi-XX asrin avvallari)". "BAKI QUBERNiYASI (XIX asrin II yarisi-XX as rin avvallari)’ — tarix e.n. H.N. Hasanov “AZ9R BAYC AN XALQ Rustamov

C 0M H U R lY Y 9T i (1918-1920-ci illar)" — tarix e.n. N .9. Maksvell, R.H.

“AZ9R BAYC AN SSR (1920-1922-ci illar)”, “AZ9RBAYCAN SSR (1923-1929-cu illar)", "AZ9RBAYCAN SSR (1930-1991-ci illar)” — tarix e.d. prof. A .9 . Mammadov

M UN D0R1CAT SeMe

Xerttenin adi Mundaricat

§arti

1§агэ 1эг

Tunc dovru abidalari

On Asiyada qadim tayfalar, tayfa birliklari va dovlatlar (e.a.lV-ll minilliklar)

Manna dovlati (e.a.IX-VII asrlar)

Da§ va Eneolit dovru abidalari

\У- 4i

Mada (Midiya) §ahligi (e.a.VII asrin ikinci yansi - e.o.VI asrin ortalan)

Azarbaycan arazisi (e.a.VI-IV asrlar)

Azarbaycan (e.a.lV-lll asrlar)

Azarbaycan (IV-VII asrlar)

Azarbaycan ЭгаЬ Xilafati dovriinda (VII asrin II yarisi - IX asrin I yairsi)

Xiirram ilar harakati (Vlll asrin sonu - IX asrin I yansi)

Azarbaycan (IX asrin II yarisi - X asr)

Azarbaycan (X asrin sonu - XI asrin I yarisi)

Azarbaycan Atabaylar (Eldanizlar) dovlati (1136-1225-ci illar)

Azarbaycan (XIII-XIV asrlar)

NaxQivan (XIII-XIV asrlar)

Qarabag (XIII-XIV asrlar)

Azarbaycan Qaraqoyunlu dovlati (1410-1468-ci illar)

Azarbaycan Agqoyunlu dovlati (1468-1501-ci illar)

Azarbaycan (XV asr)

Azarbaycan Safavi dovlati (§ah ismayil dovru,1501-1524-cii illar)

Azarbaycan Safavi dovlati (§ah Tahmasib dovru,1524-1576-ci illar)

Azarbaycan Safavi dovlati

Azarbaycan Safavi dovlati( I §ah Abbas va salaflari dovru,1587-1736-ci illa r)

Nadir $ah 9f§ann imperiyasi (1736-1747-ci illar)

Azarbaycan xanliqlari (XVIII asrin II yarisi)

Quba xanligi (XVIII asrin II yansi)

($ah Mahammad Xudabanda dovru.1578-1587-ciillar)

Iravan xanligi (XVIII asrin II yansi)

Qarabag xanligi (XVIII asrin II yarisi)

Azerbaycanin $imal -qerb xanliq va sultanliqlan (XVIII asrin II yarisi)

§im ali Azerbaycanin Rusiya imperiyasi tarafindan i^galinin ba§lanmasi (1801-1813-cu illar)

Simali Azarbaycamn Rusiya imperiyasi tarafindan i^galinin ba§a gatdirilmasi (1826-1828-ci illar)

$im ali Azarbaycanda Rusiya imperiyasma q a r;i xalq azadliq harakati

§im ali Azerbaycanin inzibati-erazi bolgusu (XIX asrin II yarisi - XX asrin evvelleri)

Borgali qazasi (XIX asrin II yarisi - XX asrin avvallari)

Iravan quberniyasi (XIX asrin II yarisi - XX asrin avvallari)

Yelizavetpol quberniyasi (XIX asrin II yarisi - XX asrin a w e lle ri)

Baki quberniyasi (XIX asrin II yarisi - XX asrin avvallari)

Azarbaycanhlara qar$i ermanilarin toratdiklari soyqirimlar (1918-1920-ci illar)

Azarbaycan Xalq Cumhuriyyati (1918-1920-ci illar)

Azarbaycana qar§i xarici-harbi m iidaxila. Azarbaycan SSR-in yaradilmasi

Azarbaycan SSR (1920-1922-ci illar)

Azarbaycan SSR (1923-1929-cu illar)

Azarbaycan SSR (1930-1991-ci illar)

Yuxan

Qarabag

Azarbaycana qar§i ermani tacavuzunun naticalari (1948-1953, 1988-1993-cu illar)

Azarbaycan Respublikasi (1991-2007-ci illar)

Azarbaycan Respublikasi bu gun

Memarliq abidalari

г.

-■ -■

iV ' Ш

чч**¥цЛ

' \ 5ИЛ *;' $ 0 R T l

ш В И г . . : 'к.

&*<<

i$ A R 0 L 0 R

Г * 1930-2007-ci illari ahata edan xaritelar ucun

T a r ix i x a r it a la r u g u n

щ A § § U R

Dovlatlar

SAKASENA

Qyalatiar, vilayet va mahallann adlan

K U T lL d R

Tayfalar va tayfa birliklari, xalqlar

(6 )

Paytaxtlar. Qubemiya markazlari

Vilayet, ayalat. tiimanlarin, qaza vadaira markazlari

Digar ya§ayi mentaqalari

eiin c »

Paytaxtlar

<3) Astara

Rayonlarin markazlari

О SUMQAYIT

Iri $aharlar

S 0 N A Y E

ip / V

divan metallurgiya Madenpixarma sanayesi

Qalalar

Komijr sanayesi Ma^inqayirma

D am ir yollari

Г2

Konservla^dirilmi? meyve Konservla§dirilmi§ taravaz

Zeytun

Taxilfiliq

Neft

Yollar

Pambiqgiliq

Neft-kimya sanayesi TOtOn^flluk

Dovlatlarin sartiadlari .................................

--------------------------■— A R R A N

Qaz Qoxsahali madani bitkilar

6 y a la t, vilayat, mahal va tum enlerin sorhadlari

Elektroenergetika Subtropik bitkilar Yiingul sanaye

Rayonlarin sarhadleri

Terevezgilik

Yeyinti sanayesi

A zarb aycan arazisinin cografi sarhadlari

Meyvagihk Mineral bulaqlar

Cografi arazi adlan

fj?

Qoyunguluq

Qu§?uluq

5arab?il.q Qatdiran

X X 1514

M iih iim doyu§ yerlari va illeri

BahqQiliq <$>

Turizm

ipakpilik

Mascid

EMAL S0NAYESI

JL.

Gamiplik

Qara metallurgiya

YQngul

Pambiq tamizleme

©Ivan metallurgiya

Ipak

Yeyinti

•

§arab?iliq

1^ IH I

3 lv an metallurgiya Komtir sanayesi

Majinqayirma va metal email

Neft sanayesi

Elektrotexnika Neft email muessisasi

Neft email ggj

L ft.

Meyva-taravaz konservlari

Madan sanayesi muassiselari

Kimya Sintetik kauguk va rezin mamulatlan istehsali

Pambiq?iliq

•

Cay

•

TOtun

Baliq va baliq konservlari

Xam ipak istehsali

Me?a va agac email \ n j

§arab<?iliq

ln$aat materiallari istehsali

Duz ?ixarma Baliqpliq

Mineral sularin doldurulmasi

Daniz limam

X alfagliq

+ Aeroportlar

Teatrlar

■

DAS V 0 E N E O L iT

DOVRU A B ID 0 L 0 R i

Azarbaycan arazisinda apari Ian arxeoloji qazmtilar, burada hale qadim Da§ dovrundan insanlarm ya§adiqlanm subut edir. 0

Neolit va Eneolit

О dovrda insanlar gay vadisi va diizanliklarda qrup halmda ya§ayirdilar. Onlar aQaclarm meyvasini toplayir, heyvan ovlayir

Magaralar (du$argalar)

£1

Qsdim qobirlar

va baliq tuturdular. Dunyada ibtidai insanlarm ilk ya§ayi§ maskanlarindan biri

/f>

Qayaustu tesvirlar

Ya§ayi? yerlari

Azix ma{jarasinda a$kar edilmi§dir. ibtidai insanlarm istifado ?fdiklari атак aletlari da§dan hazirlamrdi. Onlar oda sitayi$ edir, onu mijqaddas sayirdilar. Azarbaycanm ilk sakinlarinin oda sitayi§ etmasi mai$at va madaniyyata boyuk tesir gostarmi§dir. Mahz buna дога Azarbaycan dunya tarixinde Odlar diyan kimi

Tarixi qoruqlar

Abidalarm yerta§diyi arazilar

tammr.

TU NC DOVRU A B I D 0 L 0 R i ^•yJRUSiYA

FEDERAStYASI

istafa'*\T

Nabiagali §smkir/A

@G9Nce © <D^@ ar

SUMQAYIT Goypay

Goranboy Xirdalan

Naflalan dP( ©Zardab

<f <§> Qobuslan p)Habqabul^> ' 0

SansCf g

imi§li(oV^

fYardimli'

Ya$ayi$ yerlari

Medan yerlari

<f>

Qayaustu tesvirtar

Qadim qabirlar, nekropollar

AbkJalarin yerla§diyi araziler

□

Mixi yazilarin tapildigi yerler

Bir nega qebilenin birla$masi naticasinda qabila icmasi yarandi. Onlar атак faaliyyatlarinda va tasorrufat i§larinda metal alatlardan istifado etmaya ba$ladilar. Gadobay, Da$kasan va ОагаЬафт daQliq arazisinda ya§ayan qabilalar mis filizindan istifada edirdilar. Qazmtilar naticasinda qadim insan maskanlarinda misdan hazirlanmi§ ox, biz, bazak a$yalari, qirmizi va boz rangda cilalanmi$ qablar a$kar olunmu$dur. Sonralar misi tunc va damir avaz etdi. Bunlardan атак alatlari va silah hazirlayirdilar. Muganm Uzuntapa ya§ayi§ yerinda tapilmi§ damir tiyali va tunc dastakli qilmc bunu siibut edir. Qazax rayonunda va Mil duzunda Tunc dovruna aid miixtalif tapmtitar ацкаг edilmi$dir.

ON A S lY A D A Q B D iM T A Y F A L A R , T A Y F A B i R L i K L B R I V 0 D O V L 0 T L 0 R (e .a .IV — II m in illik la r )

A K KA D

UMER

Qayaiistu relyef ( e. э. Ill minilliyin sonu)

Yaxm §arq arazisinda tarixda malum olan an qadim xalqlardan

biri olan $umerlar IV minilliyin axirlarmda

mixi yazismi ka§f etmi§lar. Sonralar hamin arazilara galKuti hokmdannin tunc heykeli ( e. 0 III minilliyin sonu). Midiya

Samidilli tayfalar Masopotamiyada Akkad dovlatini, daha sonralar isa Babil va A§§ur dovlatlarini yaratmi§lar. $umer-Akkad mixi yazisi Yaxm $arqin ba§qa olkalarina da yayilmi$dir. Mixi yazili manbalar va arxeoloji qazintilar zamam alda edilmi§ materiallar asasmda о dovriin siyasi va madani tarixi тйткйп qadar dolQun $akilda 6yranilmi$dir. Tarixi inki$afm ayri-ayri ddvrlarinda Yaxm §arq. xususila Mesopotamiya tarixinda hurrilar. kutilar, lullubilar va ka$$ular da muhiim rol oynami§lar.

M A N N A

D O V L B T i (e .s . I X — V I I s s r b r )

^ O le u r/ Л Tarmakisa Ervqima [*-> (Tabnz)

td*M.

(Hasanlu)

liandoal

u ? T oU Sakkiz

Mannada qala. Ralyef ( е.в. VIII asrin sonu)

Mixi yazili manbalara дога e.a. I minilliyin avvallarinda Urmiya atrafi arazilarda movcud olan §ahar dovlatlari va tayfa birliklari “Zamua dlkalari' adi altmda A$§ur olkasinin i§Qalgiliq cahdlarina qar$i muqavimat gostarirdilar. E.a. IX asrdan Manna dovlati Urmiya atrafi arazilari birla§dirarak, On Asiyanm qudroth dovlatlarindan birina

Mannali va midiyali doyu$gulor.

gevrilmi$dir. Dovlat ayri-ayn vilayatlara bdlunurdii. Qar Iranzu va onun salaflari dovru Manna ddvlati iigiin gigaklanma dovri) olmu$dur. Arxeoloji qazmtilar gostarir ki, Mannada sosial iqtisadi hayat, sanatkarliq. incasenat va manavi madaniyyat yuksak inki§af saviyyasina gatmi$dir.

: V «its?

M A D A (M iD IY A ) $A H LIG I (e.a.VII asrin ikinci yarisi — c.o.VI asrin ortalari)

ARAL n fdl w ; i■ D N llZ ORASM lLdR XO v

Qordion

Trapezunt (Trabzon)

Q D iA N A MASSAGETL0R

SARDIS

Harran

M AD A 0 I О Dema$q

Mada §ahliginm ilkin arazisi l§gal edilmi§ arazilar

vassal arazilar

Madalilarm (midiyalilarm) meskunla$di§t vilayatin adi ilk dafa в. a. 835-ci ilda a§§ur manbalarinda gakilir. E. a. VIII asrda Madanm bir sira ayalatlari a§$urlar tarafindan istila edilib, A§§ur garliQma birle§dirilmi$dir. E. a. VII asrin 70-ci illarindo Ka§taritinin rahbarliyi ila ba$ vermi§ xalq usyam naticasinda a$$urlar Mada vilayetlarindan qovulmu§ va burada Mada $ahli§i meydana galmi$dir. Ka$tariti isa Madanm ilk §ahi olmu$dur. Onun yaratdiQi harbi ittifaqm markazi qadim Azarbaycan arazisinda, miiasir Hamadan §aharinin yaxmliQmda yerla§irdi. Sonralar burada Madanm paytaxti -Aqbatana §ahari salmmi§dir. Lakin bir qadar sonra Yaxm §erq olkalarinin bir goxunda. о cumladan Madada skiflar oz aQaliQmi barqarar etdilar. Mada $ahi Kiaksar (e. a. 625-585) harbi islahat kegirdikdan sonra e. a. 624-cu ilda Madada skiflarin hakimiyyatini devirdi. E. a 612-ci ilda madalilar babillarla ittifaqda A$$ur garligmm paytaxti Nineviya (Neynava) §eherini tutub. dagitdilar. A$$ur garligmm bir hissasi Mada dovlatinin arazisina qatildi va Mada $ahli§i On Asiyanm boyuk dovlatina gevrildi. Bundan sonra madalilar Kiaksarm basgiliQi ila Hirkaniya, Parfiya. Parsa, Elam, Manna, Urartu va Azarbaycan arazisinda yerla§an Skif §ahligma son qoydular. Madalilarm Kigik Asiyanm bir hissesini tutmasi qudratli Lidiya ddvlatila muharibanin ba§lanmasma sabab oldu. Bu sava$ be$ il (e.a.590-585) davam etdi. Siilh miiqavilasina gora Mada va Lidiya arasmda sarhad qadim Qalis (miiasir Qizil Irmaq) gayi boyunca muayyanla$dirildi Madalilar tarafindan Mannanm va A$$ur garligmm i§galmda onlann muttafiqlari kimi Canubi Azarbaycan arazisinda ya§ayan asaqartilar tayfasi da yaxmdan i§tirak edirdi. О zaman asaqartilar Canubi Azarbaycan arazisinin gox hissasina va kegmi§ A§$ur garligmm Arbela vilayatina yaytlmi$dilar. Mada $ahi Astiaq (e. a. 585-550) Babil garligi ila muharibaya ba§layaraq Babilin Harran vilayetini i$§al etdi. E. a. 553-cu ilda Madadan asili olan Parsa vilayatinin hokmdari Kuru$un ba$giliijii He farslar usyan etdilar va e.a.550-ci ilda madalilar meglubiyyata ugradilar. Madalilarm tasarrufatmm asasmi akingilik va maldarliq ta$kil edirdi. Madanm Nisaya gollarinda qiymatli at cinslari baslanilirdi. Madanm arazisi damir, qurgu$un, gumu$. alvan va qiymatli da$larla zengin idi. Burada hatta neft hasil edilirdi. Madah da$yonan ustalarm amayindan sonralar Haxamani$ §ahlari Suz §aharinda saray tikintisinda istifada etmi§dilar. Yaxm $arq olkelerini Markazi Asiya va Hindistanla birla$diran an muhurn ticarat yollarmdan biri Madanm arazisindan kegirdi. Mada dovlatinin ba$mda $ah dururdu va onun hakimiyyati irsi idi. Dovlatin id nra olunmasinda qabila ayanlan va zardu§t maqlan (kahinler) miihum yer tuturdular. E. a. VII asrda Madada zerdu§tilik dijnyada ilk dafa rasmi dovlat dini olmu$dur.

A Z 0 R B A Y C A N B R A Z iS i (е.э. VI— IV asrbr)

O H 0 M 0 N iL 0 R D O V L G T f ( е.э. V I — IV asrlar)

dhamanilar dovleti e.a. 550-330-cu illarda movcud olmu$dur. Hemin dovrda Azerbaycamn arazisi da bu dovlatdan asili idi. Azarbaycan tayfalari illik bacdan ba$qa miihariba zamani dhamani ordusuna silahli dastalar da gondarmali idilar. Oxatan amardlar dhamani $ahlannin deтак olar ki. butun yuru§larinde i$tirak edirdilar. Madahlar. asaqartilar, kaspilar. amardlar, mantiyenlar, muklar. skiflar (saklar), utilar va diger tayfalar e. a. 480-ci ilde dhamani §ahi Kserksin Yunamstana yuru$unda i$tirak etmi§dilar. E. a. 331-ci ilda ba$ veran Qavqamela vuru$masmda Atropatm rahbarlik etdiyi ordu hissasinin tarkibinde madalilara kadusilar, albanlar va sakesinlar da btrla$mi$diler.

Ш'ЗШ

О Amnastika

(Darband) <aspi darvazasi

KABALA ® (Q 0 B 0 L 0 )

Bazak sancagi. Tunc. qizil (Samaxi ravonu, е.э. I - b.e.l asrlar) О Semaxiya

E.e. IV— b .e .lll esrlerde Atropatena Boyuk Midiyadan qerbde ve §imalda yerle§irdi. Cenubda Atropate na Hirkan denizi He Matiana arasmdaki erazini ehate edirdi (Strabon IX cild, 13-cu fesil, seh.2).

Strabonun melumatm a gore, a lb a n la r (е.э. I esr - b.e.l asr) iberlor He Kaspi denizi arasm daki erazide yasayirdilar. Albaniya erazisi §im alda Q afqaz dag!anna gatirdi (Strabon, XI cild, 4-cu fesil, seh. 1). Kaspiana da Albaniya dra* Sina (Strabon, X I cild. 4-cu fesil. seh.

Darbond-Qola

Xalxal О

Oabala

SAKASENA

0§amaxi

Paytakaran О Aquen

Tatev О Naxpivan

Tabriz

OQazaka Neriz 4

Sasaniler dovrunda 6z dovlatgiliyini saxlaya bilmi§ hokmdar Albaniyada 6lkenin ali hakimi idi. О dunyavi ve dini hakim iwatin masvaratci qanunverici orqam olan meclise, mahkamaye ba$giliq edirdi; olkanin butun harbi quvvalarinin ba? кпт япН ят idi Alban dovlati antik Albaniyanm ananalerini davam etdirarak. mustaqil daxili, bazan da xarici siyasat yuritm a la ra h d etse da Sasanilardan vassal asililiqda olmu?dur. 510-628-ci illarda 6lka marzbanlar-caniynlar tarafindan Hara nhimIrdи VII a s’r in / varismda Albaniyada Girdiman vilayatinin sahiblari olan Mihranilar nasli ustunluk qazandi. Bu ' ® i n плл'атП niimavandasi Cavansirin dovrunda Albaniya, 643-cu ildan ba?lanmi9 arab yuru§larina ve Azarbaycanin canubunun - Adurbadaqanm i$galma baxmayaraq. asrin sonuna qadar бгйпйп harbi mustaqilliyini qoruyub saxladi.

A Z0RB A Y C A N

0R0B

XILAF0Ti D O V RU N D 0 (VII asrin II yansi — IX jsrin I yansi)

^ Tebla

-*‘^ B a b ul-9bvab (Darbend)

TABASARAN

§abran

О §aki

Xunan

QabelB §irvan §amkir О §amaxi Bakuye

A oebei

Lasub B e y le q a ry 'j^

Varsan

$ahbuz£ j Na$ave (Naxgvan) Mugan O' Xuvey (Xoy)O

TTN

Marand

О Dehxarqan Urmiya О |

о Mayanic OvCunec \ P Saburxast Berza Ц О Musaadab

Qazvin О

О Sisar

Xazarlar, arablar va Bizansm davamh hucumlari naticasinda Albaniya 705-ci ilda mustaqilliyini itirdi. Azarbaycan butunlukla drab Xilafatindan asili hala du§du. Lakin Xilafat daxilinda gedan pargalanma prosesi tarixi Azarbaycan arazisinda yeni dovlat qurumlarmin ta§akkQlu ugun §arait yaratdi. Bu dovrda geni$ ticarat alaqalari movcud olmu§, elm inki§af etmi§. xaritalar gekilmaya, bant hazirlanmasma banianmi§dir. Yeni qalalar, mescidlar, saraylar in§a edilmi§, arab xalifalari iigiin maqbaralar (sardabaler) tikilmi§dir. Ж Ж уГ

>jjk

X U R R B M iL B R H 0 R 0 K A T I (VIII asrin sonu — IX asrin I yarisi)

Bab ul-9bvab (Darband)

Q sbsla

О §amaxr Berda

827

§u§ao

,Varsan

Naxgivan

X Xo?0

' У ап^ г Van

837

0 rd e b ilO

.Tabriz

778.808. 819-820, 821.824

;Gurgan

О Zencan

........ / I

'-J

V : X ° Rey j _i ____ v „ »•* . X

О Harriad I

f>1asabazan . X

, / ■

л:

833

/ • 1

/ч / О Qum : :

7« - 756

Vу X

Iv ^ <b

Namakg I J j

819

E Y

<?0

..............

Isfahan, j r«

**•••••••. ,..... •••V* I ■ >мД||.|

,#••••** —

V. • \ Л .• if ■Г

I --w A 827 9hvaz

**•••• ■ v 7 .* ч •••.. \1 Щ-^ШШ I* • .

S3 О Kirman

Basra {

827

r \

Xurramilerin arablarle doyu? yerlari va illari Babokin son doyii? yeri

@ B0ZZ

Xurramilerin istinadgahi Xurramiler herekatinm ba$landigi ilkin eraziler

IX esrin I yarismda Mehammad Ibn Marvanm ba§gili$i altmda arab qo§unlari Azarbaycana hucum etdilar. 90 ila yaxm davam edan amansiz vuru§malar naticasinda arablar Azarbaycani gatinlikla tabe eda bildiler. dreblarin hakimiyyati dovrunda Atropatena va Albaniya vahid dovlatin tarkibina daxil oldu. Bu isa olkanin §imali va cenubu arasmda gelecak iqtisadi va madani yaxmla§ma йдйп zemin yaratdi.

Xurramiler harakatinm yayildigi arazilar I Azarbaycan Respublikasi Preziderrtinin

ж ЭЙЗ

AZ0RBAYCAN (IX ssrin II yansi — X osr) S A N A R iv ^

DQRB0ND

T tF L tS

^SCran О

ттаоезт? § e m k iro

SAMAXI

Barda

О Debil Beylaqan

VAVZUR — Naxpivan

/ \p JLBlinca Mu§an О

--0\

Marand

Naxgivan. ©lines qalasi, VII-XII asrlar

Urmiya О

Maraga

Miyana

U§nuh О

Аяи lndiz

Saciler va Salarilardan vassal asililiqda olan arazilar Vassal arazllarin sarhadlari Sacilar (898-941) va Salarilar (941-983) dovlatlarinin an qud rati I gacjlari

■■

Qrab Xilafeti daxilinda geden pargalanma prosesi tarixi Azarbaycan arazisinda yeni dovlet qurumlarmm yaranmasmda muhum rol oynadi. Azarbaycan yadelli isQalgilarin asaratindan azad oldu. Lakin 6lkadaxili feodal pargalanmasi yadelli i$Qalgilara qar§i muqavimati zeifladirdi, iqtisadi inki§afa manfi tasir gostarirdi.

Daxili gaki^malerdan zaiflemi§ Azarbaycan ddvlatlari salcuq yuru$lari naticasinda Salcuq Imperiyasma daxil olurlar. Yalniz $irvan§ahlar dovlati oz mustaqilliyini qoruyub saxlaya bildi. Salcuq dovru Azarbaycanm ve butCin Canubi Qafqazm tarixinda muhum ddnu§ d6vru oldu. Azarbaycan xalqmm va Azarbaycan turk dilinin movqeyi daha da giiclandi. ^

19 I ,;: V ;

■-.

V. . ',5v ч

’ ' -:

■■■. —

------------------- —

r->

■■■

AZORBAYCAN A T A B 0Y L0R (E L D 0 N iZ L 0 R ) DOVL Ti ( 136-1225-ci illor)

T iF L lS

Marand О Tabriz UrmiyaO Л. \ Mosul

.••'I

V / '

g j^ - Х ^ ф

^ o *

Bi^tam

......................

H 0M 0D AN / '

,*, N ^

Ni§apur О O /■ T u s

X / 4 e e e ( ^ « ^ » 0 / * Qazvin О

Л / \

Xulvar \ \

’

'O '

P v

^ --+ -

\ ®

-Л * Dam qani

6 R ey

\ V'

-*>___

O Q um V^)

° \

•

q Kuhistan \

' <p

\4 % £ р Ъ

4 ).

V V

c .'s,ahan

.......... . Yuul \

........ ^

3..... .

O is te x r

ВЯ % Э В '

* \

° Kir™>n 0

О Ciruft

muz

Vassal eraziler

Naxpivan $ehari. Momuna xatm turbasi. 1186-1187-ciillar

Vassal arazilarin sarhadlari

Salcuq impehyasinm tanazzulii dovrunda hakimiyyat uQrunda davam eden gaki§malar naticasinde yeni dovlat qurumlarmm-atabayliklarin ta§kili ugun zemin yarandi.1136ci ilda Azarbaycan Eldanizlar dovleti meydana galdi. BO dovrda tasarrijfatm inki$aft ugun alveri§li §arait m6vcud idi; metal aridilir, sanatkarliq inki$af edir, yeni $aharlar saImirdi. Atabaylar dovletinin idare edilmasi meqsadile ali idara (divan-el-ale) yaradildi. Bu dovlatin nazdinda ddvlet daftarxanasi, maliyye idarasi va ya xazinedarhq var idi. Eldenizlar dovrunde Azarbaycan madaniyyati yijksek inki$af saviyyasina gatdi.

A Z B R B A Y C A N (XIII-XIV ssrhr) Dorbond OBalaken

J X u n a Jf G U lU s ta it

Qebol' b

M e lis b s d

T° vu^

§amkir

§AM AXI

Baki $aheri §jrvan$ahlar Sarayi kompleksi. XIII-XV asrlar

1220-т я

AgsuO

О очуьэ г!

Mahmi 'm О Beyl,

VarsanV,

•O'/ Bilesuvar

OM aku

XX 1265

Lankaran

muhurn doyO? yerlari va tarixlari

-■O— - Monqollann yuru?leri

(1220-1239) Qipgaq yurujlon (1223-1225) Calaladdinin Azerbaycana yuru$u (1225-1231) Qizil Orda xanlannin yiiru§l»ri (1288-1385)

m eBR i Xalxal

Ucari Urmiya1

О firuzaA ad iqizkonan *V

MARA6A

Teymurun yurusleri (1386-1404) §9ki vo Gurcu dastalari* ........ nin ЭПпсэуэ birge yu-

U§nuh Ж R u ln d iz

;

Soucbulaq

/ HULAKLILBR (E LX A N IL0R) DOVL0Ti (1257-1359) / / /

Calairilar dovletinin fasilalerte erazisi

Hulakii xanm yuru§u OAHi^-fOeNiz/ \ Buxara ARALK) DdNlZl j

XIII esrin 20-ci va 30-cu illarinda ba$ veran monqol yuru§lari butun Canubi Qafqazda oldud/u kimi Azarbaycanda da bir gox sulalalerin hakimiyyatina son qoydu. 1258-ci ilda Azarbaycan Hulakiilar dovlatinin torkibma daxil edildi. Azarbaycanda va ona qon?u arazilarda Hulakular d6vlatini bir muddat Qobani feodallari idara edirdi. Onlar hakimiyyatda olsalar da, dovlat ramzi sayilan sikka zarbi-mustoqil §akilda deyil. HulakO §ahzadalarinin admdan hayata kegirilirdi. Yerli feodallarm daxili gaki^malari $irvan$ah I Ibrahimin vahid Azarbaycan ddvleti yaratmaq siyasatina manegilik torotdi.

-------------- — ----------- — 1

21 *

■ ■- о й ?

N A X C IV A N ( X III— X IV osrhr)

Doyu§ yerlari ve tarixlari MonqoHann yuru^lari (1220-1239) Celaladdinin Azarbaycana yiiru§lari (1225-1231) Qizil Orda xanlannin yuru§lari (1288-1385) Teymurun yurii§leri (1386-1404)

QYuxan Yaygi О A§agi Yay<pi,j

§eki va GOrcu dastalarinin Qlinceya birga yuru$u (1388)

О Sahbuz '•SUraali

Tumanlarin

sartiadlari

eshabi-KahC

О Qapaqcur О Маки

>У1М».14в<Г

Xanagah

NAXQIVAN^© Qafan О

Duylun NOsnus Guliistan О Culaha

О Kevani

Vanand

Zangiy,

o A§ri j | 0 0rdul

Sirmo

XOY®

8 R0ND; ® kM9RSfclD

TUtyl 0 N

Naxgivan. Qarabaglar, Xll-XIVesrlar

XIII-XIV asrlerde Azarbaycan HulakUlar ve Calairilar dovlatlarinin markazi vilayati olmaqla, inzibati-arazi bolgusu baximmdan asas 4 ayalata-Azarbaycan, Arran, §irvan ve MuQan ayalatlarina aynlirdi. Azarbaycan ayalatinin (tarixi Atropatena arazisi) 6zu da 9 tumana b6lunmu§dur. Naxgivan Araz gaymm bar iki sahilindaki arazilara malik olsa da, “til man’ statusu Ha Azar baycan ayalatina daxil idi ve muasir dovra nisbatan gox geni§ arazilari ahata edirdi. Naxgivan tiimani Makudan Qafan daQlarma kimi olan arazini ahata edirdi va Xoy, Marand, Mi§kin tumanleri va QarabaQla hududlanirdi. Hamdullah Qazvinin (XIV asr) Makunu Naxgivan tumanina daxil olan 5 §ahardan biri kimi tanidir (Naxgivan. Ordubad, Azad. dncan va Маки) va onun qaya yarQanmda yerla$en qala oldugunu bildirir. Re$idaddin Fazlullah (1247-1318) isa Qafanm Naxgivan tumanina aid oldugunu yazirdi. Onun kand tasarrufatma hasr olunmu§ "Asar va ahya" ("Tasir va dirgali§") asarinda qeyd olunan “zoQal Naxgivana aid olan Qafanm bazi yerlarinda bitir", ап/афап gigayi "Naxgivan vilayatinda olan Qafan daQlarmda gox b itir' kimi faktlari Qafan arazisinin inzibati-arazi baximmdan Naxgivan tumanina daxil oldugunu gostarir.

■J

Q A R A B A G ( X I I I — X IV asrbr) Monqollann yuru§leri (1220-1239) -------

Qip?aq yuru§leri (1223-1225) Calaladdinin Azorbaycana yuru^lari (1225-1231)

_____ Qizil Orda xanlannin yiiru?lari (1288-1385) Teymurun yuru§lari (1386-1404)

g \ XOY © /

I U

; M v8

M i§ КiN

т/0

I / M 0 R 0 N D TUMQ Ni ;

“Qarabag" adh yerlar bir gox olkalarda. о cumladan Azarbaycanda (Arran QarabaQi, Tabriz Qarabagi, Surxab Qara bagi va s.) movcud olmu$dur. Arran Qaraba£/i son orta asrlar Arranmm (Kur va Araz gaylari arasi) markazi hissasinin adidir. Hemin arazinin “Arran Qarabagi" adlanmasma sabab onun ba§qa Qarabaglardan, xususila Xazarin $arqindaki “Baqdis QarabaQmdan" farqlendirmak olmu§dur. XIII-XIV asr manbalarinda “Daghq Qarabag" terminina lasaduf olunmur va QarabaQm daghq va diizan arazilari eyni inzibati-arazi vahidi kimi faaliyyat gostarmi$dir. Qarabag son orta asrlar Arranmm asas qalbi, markazi hesab olunurdu. QarabaQm canub hiidudlan Araz gayma kimi uzamrdi. Goyga golunun §imalmda yerla§an Zayam va Arranm §arq tarafinda olan Beylaqan Qarabaga aid idi. Qarabag arazisi $irvanla Kur boyunca hamsarhaddir. Qarabag ticarat yolu KurAraz qov§a$mdan ba§layaraq Tiflisa qadar uzamrdi. Hamin yolun Qarabag arazisina du§an hissasi uzarinda va ona yaxm masafalarda Xar, Qarqar, Bakrabad. Yunan. Lambaran. Bazarciq, Barda, Cuzbuq. Dih-isfahan, Xanagah-$utur, Gen oa, §amkir, Tatarli va s. $ahar va ya$ay/$ manteqalari vardir. Butun bunlar ОагаЬафт, Arranm markazi kimi, §imal-qarbda Zayamgay, §imal-§arqda Gii§tasfi (Kur ila Arazm qovu§dugu yarda), canubda Araz gayi, qarbda Hakari gayi ila hududlandigmi gdstarir.

s® гам

Ш Ж \

»W7 '

AZ0RBAYCAN QARAQOYUNLU K A R T L l V3 \ R v / \ N S A / / /

тга„ 0„

то *.

erfincan

OQufe ©§A*

a r ;i

bQuxursad? iK am ax

О ttoxgivan i Beyli ^ M a 'k u ^ ^

\^ _ _ М Э Г Э П й Г Ь 'art* ^ Salmas f

» 'A R B a K R ^ r v - v ^

B ira ik о \ Urfa if’

d 9le§gard

СУ ;

Malatya

;

О u

U$nuhO

@ T 0B f Astarabad

Mara^N^»

S oucbulaq

* "*■ •• u Mosul>

Salyan'

Urmiya О

Mardin \ та *.

Н а1э6'-*Ч^аччэ

D OVL0Ti (1410 - 1468-ci i l b r )

„ й й г т 0^ - 0/"

•

^Darband

Slvas >s\|V-; О 9 ° S

*ej

0 Qazvin

Suleymaniyya

i Hemadap/

Ni$apur

p \ ^ 2 S v f V8

OTabbaz 4

\O K a 5 an

isfahanQ

Karbala' \

Nacaf

1409 _ ------------->

Qaraqoyunlu ordusunun §akiya harbi yuru§u

1410

Calairi Sultan Shmedin Tabriz iizarina yurii§u

1440-1441

Cahan$ahin Gurcustana harbi yuru;lari

1453-1458 -------- О

Cahan$ahin daxili va digar yuru§lari

1467 -----------о -

Cahan$ahin Agqoyun

Yezd

Kirman О

BasrH Kazerui

1453-ld

(Э Seyidabad

--i

•/ • V

Cehrum

lu la r iiz e n n a harbi

yuru^u

Man§aca Oguzlarm Yive boyundan olan Qaraqoyunlular Yaxm ve Orta §erqin tarixinda muhum rol oynam i§dir. Tarixi monbaler VII asrdan etibaren onlarm Azarbaycanda ya§amasi haqqmda m alum atlar verir. M onqol yuru$leri zamam $erqi Anadoluya gekilan bu tayfalar XIV asrin II yarismda Elxanilar ddvletinin suqutundan sonra Bayram Xocamn rehbarliyi altmda markazi drci§ ve Van §aharlari olan guclu tayfa birliyi yaratmi§lar. X IV asrin sonunda dovrun siyasi hadisalarina qatilan Qaraqoyunlular Surmali, Xoy va Naxgivan bolgalarinda m dhkam lanarak Qara Yusifin ba§gili§i altmda bir nega dafaTabrizi ale kegirmi§ler. Qmir Teymurun yuru^leri zamam C alairi Sultan d h madla birlikda ciddi muqavimat gostaren Qara Yusif once Osmanli sultanma. sonra isa M isir sultam na siQmmaq macburiyyatinda qalmi$dir. 1405-ci ilda d m ir Teymurun dtumundan sonra Azarbaycanda onun varisleri arasm da ba§lanan mubarizadan istifada edan Qara Yusif 1406-ci ilin oktyabnnda Teymuri Qbu Bakri Naxgivan yaxm ligm da, 1408-ci ilin aprelinda isa Tabriz yaxmliQmda Sardrud ddyu§unda meQIub edarak, Teymurilarin A zarbaycandaki agahgma son qoymu§dur. Qara Yusif 1410-cu ilin avqustunda Tabriz yaxmligmda Calairi Sultan d h m a d i macjlub edarak Celairilar dovletine son qoymu$ va markazi Tabriz olan Azerbaycan Qaraqoyunlu ddvletini yaratm i§di. Qaraqoyunlu dovletine Kiirdan cenuba Azerbaycan torpaqlari, $erqi Anadolu, dra b Iraqi ve deem Iraqi daxil olm u§dur. Cahan§ahm dovrunda (1436-1467) 1453-1458-ci illarde deem Iraqma. Mazandaran ve Xorasana yi)ru§ler naticesinda dovlatin §arq sarhadleri Xorasana kimi geni§landirilmi$dir. 1458-ci ilda Herat tutulsa da, Teym uri ЭЬи Seidla baglanan muqavilaya дбге, Qaraqoyunlular Herat/ terk etmi$dilar. Cahan$ah 1467-ci ilin noyabrmda Agqoyunlular uzarine yuru§ zamam Mu$ yaxmligmda Sencek adli yerde Uzun Hesenin hucumuna meruz qalmi§ ve 6ldurulmu$dur. Uzun Hesen 1468-ci ilde Cahan§ahm oglu H esen Q li uzarinda qalabadan sonra Qaraqoyunlu ddvletine son qoymu§dur. н

A Z 3 R B A Y C A N A G Q O Y U N L U DOVLBTi (1468 - 1501-ci ilhr) ^

T^49’

Jrabzon

* iS iv a s \ J d ^ '

Batynrtt0 rA %T §®ki о Kars Щ

: ; Q fru ru m

0 ^ 7 T

j ^

§ a b ra n

/ г

. . . ___ Mu$

^ ^

O p iy a rb e k r ^ T u rfa ■

° 9"Св \ * Ц ,

Я **

Beylaqan ixijivan о?

QaX0 °

Д / • .^ • © r d e h a n f —

^ ^ r z , n < ^

o D arb a n d

ihmudabad

Varsan Bi«n

о M ardin

UrmiyaOVe. /

.^IVUyana 4

Marvo

iracik

4t^ U VJ r S

:Zenca^v_/

Astarabad

Mosul

Raqqa

^ SultahiyyaO ^_— ___ ' f О Siileym afliyyi Homadan

Ferat

О Qazvin

/ OSimnan

O R ey О Sava

rSQum Kirman§ah

Ni5aP^r

Tabbaz О

—

QMa§had

О Tun

OKa$an Bagdad О Isfahan

Yazd о

^Samava

''v^Kirman

Basra

"> О Seyidabad ^ :erun

1472

Yusif Mirzanin Qaramana harbi yiirti^u

1472-1477

Uzun Hasanin harbi yurii§lari

1485-1489

Sultan Yaqubun Gurciistana harbi yurii§lari

------------►

Herat

Cehrum

Xalqimizm tarixinde m iihum rot oynami§ Agqoyunlular OQuzlann Bayandur boyundandir. Agqoyunlu tayfalari hala VI-VII esrlerden Azorbaycanin Araz gayi ila Goyga gdli) etrafmda, Alagoz yaylaqlarmda ya$ayirdilar. Monqol yuru^lari zamani §arqi Anadoluya gakilen Agqoyunlular XIV asrin ortalarmda Elxanilar ddvlatinin suqutundan sonга Tur d li bay in rahbarliyi altmda guclu tayfa birliyinde birla§mi§ va dovrijn siyasi hadisolorino qatilmi$lar. XIV as rin sonunda tayfa birliyinin mdhkamlanmasinda Qara Osmamn (1394-1435) miihum xidmati olmu$dur. Bu zaman Diyarbakr §ahari bu tayfa birliyinin markazi olmu§dur. Uzun Hasan 1453-cu ilde tayfa birliyinin rehbari olduqdan sonra onun movqeyi daha da guclanmi§ va §arqi Anadoluda Qaraqoyunlulara maxsus §ahar va qalalarm bir hissasi onlann ixtiyarma kegmi§dir. Uzun Hasan Trabzon yunan dovlatila six alaqalar saxlami§dir.1461-ci ilde Sultan II Mehmetin уйгй§й zamani anasi Saray xatunu onunla dam§iqlara gondararak bu hucumun qar$ismi almaga gali$mi§dir. Yassigaman sulhiinun baQlanmasina baxmayaraq Trabzonu xilas etmak mumkun olmami§dir. Uzun Hasan 1467-ci ilda Cahan$ah, nbvbati ilda isa onun oglu Hasan Qli uzarinda qalabadan sonra markazi Tabriz §ahari olan Agqoyunlu ddvlatini yaratdi. Bu dovlatin arazisina qarbda Ferat gaymdan, §erqda Xorasana kimi, §imalda Kur gaymdan, canubda Iran kdrfazina kimi olan torpaqlar daxil edildi. Uzun Hasan 1477-ci ilda VI Baqrat uzarinda qalabadan sonra Tiflis daxil olmaqla $arqi Gurcustam da Agqoyunlu ddvletina birla§dirdi. Lakin Trabzonun itirilm asi AQqoyunlulari Qara daniza gixi§dan mahrum etmi$dir. Qaraman uQrunda raqabat Agqoyunlu-Osmanli munasibatlarini kaskinla$dirdi va muhariba vaziyyatina gatirdi. Uzun Hasan 1472-73-cu illarda Osmanlilara qar§i harbi amaliyyatlara ba§ladi. Malatya doyu§unda qalaba qazansa da Otluqbeli doyu§unda ma§lub oldu. 1478-ci ilin 6 yanvarmda Uzun Hasanin olumijndan sonra Agqoyunlu dovlati zaifladi va 1501-ci ilda $aru r doyu$unda ism ayil Safavi Sultan dlvandi maglub edarak Agqoyunlu dovlatina son qoydu. Ш П И

A Z 0 R B A Y C A N ( XV asr)

Darbend BalakanO

О Qax

Gelar.*Qn-Garersir,IL SJ KltK : ©

Xunai /

Quba §abran

Qebala

5ЭК 1:

LaWc

M.911ab*d

Mareza qesabesi. Diri Baba tiirbasi. 1402-ci il

OIL

Qazax О

GUIU3tan §AMAXI

§amkir

Xl<»34

••

•

0Cayad

AgdamO] Mahmudabad

Beylaqart

Salyan O v X 14ev О Varsan OMaku

Baciravan

N 82 inca. Qafan,

OyKaleybar Lankaran

dher^N.

Serdrud\

T0BRi

1408X Ucan

0RD9BIL 1405

riruzabdi

Safavilarin Qrdabil hakimliyi Sirvan^ah Ibrahimin Teymuri Omar Mirzenin qovulmasina qar§i yurii$u

Miyana Ra§t О I

§irvan§ah Ibrahimin Cenubi Azarbaycan torpaqlannin §irvan^ahlar dovletine birla^dirmak iipiin Tabriza yiiru 5 u ve maglubiyyeti Qara Yusifin §irvan?ah Ibra him va onun miitlafiqlarina qar§i yuru§u Qaraqoyunlu Isgandarin §irvana talangi yuru?u Cahan?ahin Gurcustana herbi yuru 5 leri

----- >

Cahan§ahin daxili yuru§lari Yusif Mirzenin Qaramana harbi yuru^u

XV asrin ba$lan$ici Azarbaycamn yadelli asaretindan azad edilmasi va qadim dovlatgiliyin barpa edilmasi dovrudur. Bu dovrda Kur gaymdan §imalda $irvan$ahlar dovleti va $aki hakimliyi mdvcud idi.1408-ci ilda Qara Yusif tarafindan Azarbaycanda Teymuri aQaliQma son qoyuldu va 1410-cu ilda Celairi Sultan Qhmad uzarinda qalabadan sonra markazi Tabriz §aheri olan Azarbaycan Qaraqoyunlu ddvleti yarandi. Bu dovlata Kurdan canubdaki Azarbaycan torpaqlari, $arqi Anadolu, drab Iraqi va Эсат Iraqi daxil oldu. 1468-ci ilda onu AQqoyunlu dovlati avaz etdi. Bu dovlatin sorhodlari $arqda Xorasana kimi uzamrdi. XV asrda drdebil, Lankaran va QaracadaQ bolgalarinda Safavila rin drdabil hakimliyi mdvcud olmu§dur.

Ш Щ Ш

AZ0RBAYCAN

S 0 F 0 V I D O V L0T i (§AH i S M A Y I L D6VRU,1501-1524

illar)

ARAL DdNlZi $ E Y B A N IL 0 R Urganc

........ '

a DOVL0T1

да I цпд*

Ire v a n ^ Gar S 0 M 0 R Q 0 ND

_ CaldirartXT

Buxara

imudabad

Ferava

liyarjbekroj; lira 'I

^ > l6 v a n ^ ! f

Mardin

Astara

Salmas ^ UrmiyaC I Maraga N \y B rr» .^;^!^L a h ic a n

Nisa

M e rv /

Termez

Qbivard^* ^

Xabuean и О V '^D a n d e n a ka n QondxocTi лзии^нп -^Dandenakan 0 v oTVf ' ■ Faryabc/ Balx \ Ь ш * л \ с Н ™ Farva , ►O- Kr_^c^Ma§hed|:i Pd*van О §ehrizur\Qazvm >5,„vJg z T)am$an Sabzevar N,5apur Q Мй О MSrvelrud arkuk Almequingi^/ ,-4 R e y '^v^-Jj^sim n a n V ^ •’ О Bamyan Д.Слт HemadanC^W^lQiW*?>< Samira He™ da" * ^ QainO P u sa n g o \ . 9 Sa™ Samira 8 O o KKi mi rwmn saa ^l i ^W W ^ N „ I H e ra t' О В iqdad ■ X . < Firuzkuh . . V r OXurramabad

0 R aqqa'i / * __ / Mosul

Karbala V < Mada,n

. \

Asiarabad

Isfahan r Ku^ O i/^ a^ o \ ^ ^ O ^ S f Qemse: Nocaf * * \

c.-uyt-Jl

'- - - - _

О Farah

Qandahar

,A ^ 0 h y a z

0 R 0 B i S T A N **

Klrman

Ж fstexr

O Sircan ф Firuzabad

dRQBISTAN

§ah ismayil doyujda Divar §akli. Isfahan. XVII esr.

1499-1504-ci illarda §ah Ismayilin merk8zla§dirilmi§ Azarbaycan dovloti yaratmaq ugrunda mubarizesi

D dN iZi

Ismayilin rahbarliyi altmda qizilba§lar 1500-cu ilda $irvan§ah Farrux Yasan Qobani doyu$unda, 1501-ci ilda isa Acjqoyunlu Sultan dlvandi §9rur d6yu§unda maglub etdilar. Tabriza daxil olan Ismayil $ah elan olundu va Azerbaycan Safavi dovlati yarandi. §ah Ismayil 1503-cu ilin iyununda AlmaqulaQi ddyu§Onda Sultan Muradm ordusunu maQlub etdi ve Safaviler terefindan Iranm Kirmana kimi akser vilayatleri ala kegirildi. 1506-1508-ci illerda Qreb Iraqi. 1510-cu ilda isa Marv d6yu§unde Mahammed §eybani iizarinde qalebedan sonra Xorasan vilayeti Sefevi dovlatina birla§dirildi. Azerbaycan Sefavi imperiyasi §erqda $eybaniler, qerbda ise Osmanli imperiyasi He hemserhed oldu. Ddvletin serhadleri §imalda Derbend $eherinden cenuba doQru - Fars korfezina, qarbdeFerat qaymdan, $arqde Amuderya gayma kimi uzamrdi. 1514-cu ilde Qa Idi ran doyu$undan sonra $erqi Anadolu ve §imali Iraq erazilari Osmanli dovlatina verildi.

1507-150&-ci illerda §ah Ismayilin 9rab Iraqina уОпи$1ап 1510-cuiWa §ah sana yuru$u

Xora

1514-cu ilde Sultan Salimin Azarbaycana yuru$u

Safavilarin Qaldiran doyuijundan sonra itinlmi? arazilan

Portuqaliyanm i$gal etdiyi arazi

A Z 0 R B A Y C A N S 0 F 0 V i D O V L0T i ( $AH T 0 H M A S i В D O V R U , 1524-1576-ci llbr) ARAL D 0A //Z / л P A K IS T A N

SEYBANIL0R

DOV L0Ti

Darbend. Orgenc

Oxive^ О Hezarast

Iravan

S0M 0R Q 9N D Buxara О

Salyan

О Ferave

OMp^end i Astara \T 0 B R iZ O e rd e b il ilmas •

> o( T ;Urmiya^>

*>^-1555

Mosul

J U

lican

OMarv

X о еь

Astarabad

.. ^L. ~ Tr4s ® Q 0 Z V lN и aSan , ’Q ^ ? ^ 5.2.8. - o * ' " * o X

> pDercezin

p ey

k. • ’ Sarexs

Me§had

Sabzovar

% Cs u i , a n n C ^

K e rkiik^

V) SatTiiraX

NisaO

Miyand4Re5t

O^Zencan ____

Sxsiq M

Qain о

Pu§eng.y

Qum / oKa§an OXiirremabad

txUvir*k/in

Herat

Firuzkuh ;

-w <

О Ferah

QOsm^e

Nacaf

L '*

л«$Л6- 5 ' ' ;

Isfahan VasitO

0ndxodl O ’; Ba lx £ Faryab О j • ; /

Mervelrud о

OTun

Hamadan

V O * -V®rmezf

Yazd

O0brkuh Ж Istoxr

5i,“ >

S=>

OKirman О Sircan

ORQBlSTAN

0 N IZ /

^ $ah Tehmasib 1538-ci ilde $irvan§ahlar ddvletinin. 1551-ci ilda ise $eki hakimliyinin musteqilliyine son qoyaraq hamin erazileri Sefevi imperiyasma birle$dirdi. §ah Tehmasib dovrunde Azarbaycan Safavi dovleti ozunun §arq vilayatlerini $eybani dovletinin ve Мофо1 imperiyasmm hucumlarmdan mudafia etse de, Osmanli Sultam Suleyman Qanuninin 1534-1554-cu illerde Azerbaycana 4 herbi yuru$u neticesinde ddvletin qerb torpaqlarmi itirdi. 1555-ci ilde Amasiyada imzalanan Sefevi-Osmanli sulhune gdre, Sefeviler $erqi Anadolunu. drab Iraqmi va Qerbi Giircustan torpaqlarmi Osmanli dovle tine guze$te getdiler. 1538-ci ilde Modjol ordusunun Qendehara yuru?u va maglubiyyeti

1538-1551-ci illarda Safevl ordusunun yuru$lan 1534-1554-cu illarda Osmanli Sultam Suleyman Qanuninin Azerbaycana yuru$lari Azarbaycan miniaturtefi. XVI asr Saray baggasmda musiqi maclisi.

1555-ci il Amasiya sulhuna ----- gore Azarbaycan Safevi dovlatinin itirdiyi arazilar

1526-1528-ci illarda ^eybani ordusunun yuru§lari va meglubiyyeli ' V ./

Portuqaliyanin i§gal etdiyi arazj

I и

AZBRBAYCAN S0I 0Vi DOVL0Ti (§AH M 0 H 0 M M 0 D XU DA B 0N D0 DOVRiX 1578-1587-ci ilbr)

P otiQ ^ 0 / Clrgenc XivaO

X §amkir . Ir a v a n r

' Hezarast

S0M 0RQ 0ND Buxara О

alyan ikaran ^■Selmas/ ljrm iyaO | \^§nuh С

Astarabad

@ Q 0 Z V lN

Sainqala

N ^C g rca zin Hamadano-

Xebu§an

OBistam ' A 'irvzkuh

QRey

O Simnan

rv£S ^ve

Qumcj)

-iS 8 8 ^ »oiNihavaf1d / Q/<urremabad

q Ka§an

Э Isfahan

О Ferah

О Qam$a

Qendahar

О Yazd

Necef

О Qbrkuh A ts u x r

О Kirman О Sircan

OROBlSTAN DONiZl §ah Mahammad Xudabandanin hakimiyyat /Нэп Osmanli dovlatila muharibanin yenidan ba$lanmasi dovrudur. 1578-1590-ci Шаг muharibasi Safavilar ugun ugursuz oldu. 1590-ci ilde baglanmi§ Istanbul miiqavilasina дога, Azarbaycamn drdabil, Qaracadag. Xalxal va Lankaran bdlgalarindan ba$qa digar arazilari, о cumladan Hamadan bdlgasi Osmanli imperiyasimn tarkibinda qaldi. 1587-ci ilda yaranmi$ vaziyyatdan istifada edan $eybanilar Xorasam ale kegirdilar. 1578-158fi-ci illarde Osmanli ordusunun Azarbaycana yiiru§leh 1578-ci ilda Safavi ordusunun §irvana yuru§u 1578-1581-ci illarda Knm xanimn Azarbaycana yurO§larl ►

1588-1589-cu illarda §eybani ordusunun yuru§lari

Portuqaliyanin i$§al etdiyi arazi

1578-1590-a illar Safavi-Osmanli muharibasindan sonra Azarbaycan Safavi dovlatinin itlrdiyi arazilar

Seybanilenn i§gal etdiyi arazilar

A Z0RB A YC A N SBFOVi DOVLOTi (I $AH ABBAS vo S 0 L 0 1 L 0 R i DOVRUJ587-1736-C1 illar) —? — |---------------------J ~

/H a $ T 0 R \ /\ N X A N fc lC l

________

$ E Y B A N l L 0 R

D O V L 0 T 1

ОэгЪэш

\( Л

x va

J,9Snc<

BUXARA Ferave

Van §>.

ikeran

OQher

Salmas

•ah

(

e fre k ^

ONisa /

UrmiyaO' a n Q ^ \ _hi„_ n Mosul

ican (С Karkuk

4 ^

Darcazin

У?

f Astarabad

^ e ^ v a rrfQ Xabusan 5 .y. banyan Sabzavgrc ( Ш., (* 1599-1607 Ni5apur.>

ermez

Merv 0ndxod О

ilrud о

^ О Simnan

Hamadan О

Fjrw?kuh ©ISFAHAN OQem$e О 0brkuh J t ttta x r

О Kirman

SirazO^ ^ B uiehr^Q Firuzabad

*■ 1599-1607-ci illerde I §ah Abbasm yuru§lari * Borde $ohen Imamzado mescidi. XVII esr

1605-1626-a illerde Osmanli ordusunun yur\j$leri 1622-1623-cii illarda Safavi ordusunun Iraqa yuru^lari

1620-ci ilda Portuqaliyadan gen almmi; erazi

1603-1612-ci illarda Osmanlilardan gen alinmi? arazilar

1599-cu ilda Seybamlardan azad edilmis arazilar

1629-cuilda Urganc hakiminin Xorasana yuru§u 1631-ci ilda Balx hakiminin Xo rasana yuru§u

I $ah Abbas dovrunde guclii nizami ordunun yaradilmasi Sefevi ddvleline itirilmi$ arazilerini geri qaytarmaga imkan yaratdi. 1599cu ilda I $ah Abbas §eybaniler Uzarinda qelebe qazanaraq Xorasani yeniden Safavi imperiyasma birle§dirdi. 1603-1607-ci illar Safavi-Osmanli muharibesinde qalib gelen I §ah Abbas itirilmi§ Azarbaycan torpaqlarim geri qaytardi ve Osmanhlarla ndvbeti muharibelerin gedi§inde imperiyanm serhedlsrini qoruyub saxladi 1620-ci ilde vaxti He Porluqaliyaya guze§te gedilen Hormuz geri qaytarildi. 1622-1624-cu illerde Osmanli ordusu uzarinda qalebeden sonra dreb Iraqi da Sefevi imperiyasma birle§dirildi. Safevi imperiyasmm serhedleri berpa edildi. Lakin §ah Safi dovrun de osmanhlarla 1636-1639-cu illar miiharibesinin gedi$inda safeviler maglub oldu ve tarefler arasmda baglanmi§ Qe$ri-§irin muqavilesine gore dreb Iraqi Osmanli imperiyasmm tarkibinda qaldi.

N A D iR ? A H 0 F $ A R I N IM P F R IY A S I ( 1736-1747-ci ilbr) ARAL

RUSiYA

( 1v 0

W J :

B U X A R A

Э M I R L I Y i

‘ N L 1 6 1

/ x

✓•*

Samarqend

\ \ ^- ^T ^0 3 u x a ra

\ v

M0 §H 0 D

^ ^**0 вэ1 х

Astarabad

fr^ ■ 4

Xo»an _ °

—

6§ahabad Calalabad Kabil

M AZA'

О Rey Helvan

О Kajan Qandahar

1738^,

Isfahan

О Kirtnan

Baki $ahari. Suraxam qasabasi. "Atesoah* mabad komoleksi. XVIII asr Vassal arazilar Nadir 5ahm Ofqamstana va Hindistana yuru$u -* t~ Nadir §ahin Orta Asiyaya yuru§u -►

Osmanli ordusunun herekat istiqamatlari Nadir $ahin Osmanlilara qar§i yuru$lari

1722-ci ilin oktyabrmda efqanlar Sefevi dovletinin paytaxti Isfa han §eherini va Iramn boyuk hissesini. Rusiya Azarbaycanm Хэгэгyam viiayetlerini va Gilam, Osmanli imperiyasi ise Cenubi Qafqazm Sefevilere mexsus hissesini tutduqdan sonra Sefevi ddvleti demek olarki suqut etmi§dir. 1726-ci ilden etibaren istedadh Azerbaycan sarkerdesi Nadir §ahm ba§gili$t He sefevilere mexsus butun eraziler geri qaytarildi. Nadir §ahtn acdadlari vaxtile serhedleri §eybanilerden qorumaq maqsedile Xorasana k6guriilmu§ Azerbaycan turk Bf$ar tayfasmin qirxli qoluna mensub idi. Nadir 1736-ci ilin martmda Mugan qurullaymda dziinii §ah segdirib, Sefevi ddvletine resmen son qoydu ve df§arlar imperiyasini yaratdi. Nadir $ah Вбуйк Mogol imperatorlugunu meQIub ederek, bir muddete Dehlini de ele kegirmi$dir. 1747-ci il iyunun 19-dan 20-ne kegen gece Nadir $ahm saray daxili sui-qasd neticasinde qetle yetirilmasinden sonra onun yaratdigi imperiya da suqut etdi.

A Z 0 R B A Y C A N X A N L I Q L A R I (X V III osrin II yarisi) Cavan ki§i

FEODAL

Balakan '

D 0RB0ND

Sarvanlar \

T a b a s a ra n '

В о г ч a 11 s u 11 a n 11 § I

s u lta n lig i , liy a z a b a d ф

QUBA l

*® §вК1

\Ue л кi

v— Г

' < |w v / Y b

‘ - -►О Sabfan

‘v Q U ^ A

L I <3 I \ \

G 0N C0 — /

r 0

QARAbAg

С Agdam X A N L I <3 I

Sisian

.• L9 N K 9 R A N '

MAKU

NAXQIV/\N - ° \

SLai

X A N L lfil

0N k0R AN л

О Marand

Astara

Imaso

>780-1797 Dehxarqan 5 I /Xalxalt

URM iYA

1747-ci ilde N adir §ahm 610m iindan sonra ortun im periyasi dagilmi§ ve A zarbaycanda 20dak xirda irsi feodal monarxiyalar-xanliqlar, hemginin qon§u hakimlardan asili olan bir nege sultanliq meydana galmi$dir. XVIII esrin 80-ci illerinden ba§layaraq. olkonin cenub hissasinde yerla$an xanliqlar Azerbaycan serkerdasi Aga Mahammad xan Qacarm yaratdigi yeni dovlatdan asili hala sahnmi$dir. 1803-1828-ci illarda isa Azarbaycanm §im al xanliqlari Rusiya tarafindan zabt edilmi§dir.

M ARA6A

(Q)R0§T

Qarabag bayi

Suleymaniye \ Z 0

1770-1780-ci illarda Qubali Fatali xamn Qarabaga yuru§lari 1784-cu ilda Qubali Fatali xamn 0rdebile yurvj§u 1780-1797-ci illarda Aga Mahammad §ah Qacann yuru§lari — — ►

1796-ci ilda V.A.Zubovun komandanligi altinda rus qo$unlannm yuru§u

N С A N \

О Sultanlyya X A N L

Qezvin

*4j LSI - ____ 1 .лА^мЗи^

|ЬвН&&iy^> 1л<-----' 1<\а.-..1^—

|-'•iiS |iLvJ j| —*..<L .—^

Q U B A X A N L IG I (XVI11 osrin 11 yarisi)

Quba xanligmin asasi hale XVII esrin 70-ci illarinda Huseyn xan tarafinden qoyulmu§dur. Lakin о zaman mustaqil dovlat qurumu olmayib, $ah hakimiyyalindan asili olan iri irsi feodal mulku idi. Salyan da bu xanhQin tarkibina da XVIII asrin 70-80-ci illarinda xil idi. 1747-ci ilda Nadir §ahin olumundan sonra Qubali Huseynali dzunu musFatali xanin Qarabaga yuru$lerj taqil hokmdar elan etdi. Salyanda hakimiyyati Rudbar hakimi Ibrahim ale alib dzunu xan elan etdi. Ancaq 1756-ci ilda Huseynali xanin oglu va valiahdi Fa1780-1797-ci illarda Афа Mahammad $ah Qacann yiiru§lari tali bay yenidan Salyam oziina tabe etdi. 1758-ci ilda atasimn olumundan son ra taxta gixan Fatali xan Azarbaycan torpaqlarmi birla?dirmak siyasati yurudur1784-сй ilda Qubali Falali du. Ardicil surotdo Darband va §amaxi xanliqlari i$(jal olundu, Baki va Cavad xanin Azarbaycam birle^dirmak xanliqlari. hemginin Tabasaran dine yolla Quba xanmm ali hakimiyyatini qabul ugruoda drdabila yuru$u etdilar. Muxtalif vaxtlarda Lankaran va §aki xanliqlan da Quba xamndan asili 1796-ci ilda V.A. Zubovun ko- olmu§dur. Belalikla butiin §imal-$arqi Azarbaycan muvaqqati olsa da bir!a§mandanligi altinda rus qo§undirildi. 1789-cu ilda Fatali xan vafat etdikdan sonra salaflari bu dovlatin birliyini larinm yunj§u qoruyub saxlaya bilmadilar. Rusiya 1806-ci ilda Quba xanligim i$(jal etmi§, 1810-cu ilda onu lai/v edib oz ayalatina gevirmi$dir. Vassal arazilar

■

iR O V A N

X A N L IG I (X V III osrin II yarisi)

Giimrui

Ba§ Avaran $am kir

SEVlDLl-" AXSAQAL MAHAL I QARPl MAHALI

A§agi Qaranliq

Upkilsa Sardarabad S9RD ARABAD Qemerli / О Quip • / /Ь Э R 0 K 0 N I •. P A R Q E N lS \ M AH ALI

Davali

V E D lB A S A R M A H A LI

Bitica

1780-1797-ci illerda Aga Mahammad $ah Qacann Gurciistana yuru§u

1747-ci ilde Nadir §ah qetle yetirilib imperiyasi dagildiqdan sonra Quxur Seed beylerbeyi Pir Mahmudxan hakimiyyeti eldan vermemeye cehd gosterse de irevanda xalq usyanma ba$giliq etmi§ yerli feodal Mir Mehdi ozunii xan elan ederek musteqil Irevan xanligmm esasim qoymu$dur Beylerbeyliyin bir hissesi bu xanligm hududlarmdan kenarda qalaraq. Naxgivan ve diger xanliqlarm terkibine daxil edildi. Xanliq 15 mahala bolunurdii. Xanliq ehalisinin boyuk ekseriyyeti Azerbaycan turkleri idi. Ermeniler ehalinin cuzi hissesini te$kil edirdi. Ermenilerin dini merkezi Egmiedzin (Ugmuezzin) irevan xanligmm erazisinde yerle§irdi. Onun ba§gisi irevan xani terefinden vezifesine tesdiq olunurdu. Irevan xanhQi 1828-ci ilda Rusiya terefinden isQal edilerek IsQv edilmi$dir.

ЩЛ.

Q A R A B A G X A N L IG I (X V III asrin II yarisi)

1780-1797

Terter

Л OAgdam

X A

Q I N

ж Xankandi

, W l@ e i| „

О Cabrayil

Ordubad

1770-1780-ci illarda Qubali Fatali xanin Qarabaga уиги§1эп 1780-1797-ci illarda Aga Mahemmed §ah Qacann Gurciistana yiiruglari

1796-ci ilde V.A.Zubovun Komandanligi altinda rus qo§unlannin yuru$u

. m

Nadir §ah disarm imperiyasmm 1747-ci ilde dagilmasmdan sonra Azarbaycanda yaranmi$ xanliqlarm en boyuyu va giiclularindan biri QarabaQ xanliQi olmu$dur. XanliQm osasim Otuziki tayfa birla§masinin Cavan§ir tayfasmm Saricali oymagindan gixmi§ Panahali xan Ibrahim Xeiil aga oglu qoymu§dur. 1763-cu ilda onun o$lu Ibrahim Xalil xan taxta gixmi§dir. 1806-ci ilde o, ruslar tarafinden qatla yetirildikdan sonra hakimiyyate o$lu Mehdiqulu xan gelmi$dir. 1805-ci il maym 14 (26)-da Qarabag xamnm Rusiya himayasini qobul etmesi haqqmda Kurakgay muqavilasi baglanmi$dir. Xanliq 1822-ci ilda laQv edilarak Rusiyanm bir eyalatina gevri!mi§dir. 35

0 sgaran qasabasi. Qala, XVIII asr

-->w

A Z 0 R B A Y C A N IN §iM A L - Q 0 R B X A N L I Q V 0 S U L T A N L I Q L A R I (XVI I I asnn II yansi) !| DAGISTAN \

F E O D A L HAI^lMLiKLORi / A:

B a la ka rfs*

1780-1797-ci illarda Aga Mahommed §ah Qacarin Gurcustana yurii§lari

Vх

1796-ci ilda V.A.Zubovun komandanli§i altinda rus qo§unlannm yuru§u

Nadir $ah df$ar imperiyasi dagi1 diqdan sonra Azerbaycantn §imalqerbinda § e ki va Gance xanliqlari, ilisu. §am$eddil, Qazax vs Bor^a'1 sultanliqlari kim i kigik feodal mortarxiyalari formala$ir.Bu regionda eyrr zamanda alti xirda feodal respublikasm in-cam aatm in (Car-Balaken, Kalex. Tala, Muxax ve Canik) federasiyasi (birliyi) m dvcud idi. § e ki xanligi, Nadir $aha qaty 1743-cu ilde azadliq mubarizasine qalxmi§ yerli iri feodal Haci Qalab’ terefindan elan olunmu§dur. dli/m unden sonra §eki xanligi 0^qa$/n sultanligm i va дгэ§тэНкНу1Г de ozune tabe etmi$dir. Gence xanligmm asasini Лв/з Sefeviler dovrunde Qacar tayfes"w num ayandesi §ahverdi xan Ziyado*1 qoymu§dur.

S i M A L i A Z 0 R B A Y C A N IN R U S iY A iM P E R iY A S I T B R B F iN D B N i$C .A L IN IN B A $ L A N M A S I ( 1801-1813-cii illor) Darband Tlyarata' Msxeta

TlF LiS Kvesi О

QARS\ ф

e V A Terter Л N L I 6

(3>iR0VAN

i ^ ~ 0 Agdam ) . Q AbR А В A 6

-^V

S© Z\0

NAX^LVAN

ORudl

Maku

Van g.

X j_0N K 0R A N Marand Qrdabil

Urmiya О

1 О Maraga

О Zencan

1813-cu il Gulustan muqavilasiпэ asason Rusiya-iran sartiadi 4 1

Rus ordusunun yuru5 lari Qacarlar ordusunun yuru§lari

1801-1813-cu illor Azerbaycanm tarixinda an agir dovrlerden biridir. 1801-ci il de Qazax. $em§eddil ve Borgali sultanliqlannm zebt olunmasi Ha Azerbaycanm gar Rusiyasi terefinden i§Qalma ba§landi. Qox kegmedan Car-Balaken, Gence, Qarabag, $eki, $irvan Rusiya imperiyasmm tecaviizuna tab getirmeyib teslim oldu. Azerbaycanm 20-dan gox kigik dovletlera pargalanmasi. guclu vahid dovletin olmamasi, eleca de Rusiyanm miistamlekegilik siyaseti tarixin bu istiqametde inki$afmi bir nov §ert!endirirdi. Rusiyanm hucumlari davam etdirib Araz gaymi kegmesi va cenuba doQru уйгй§й §ah hokumetini rusvaygi Giilustan mijqavilasini imzalamaga mecbur etdi. Irevan ve Naxgivan xanliqlari istisna olmaqla Araz даymdan §imalda yerle§en butun Azerbaycan torpaqlan, habele Lankaran xanliQi Rusiyaya qatildi. Azarbaycan Rusiya va Iran arasmda iki yere bolundii. Xalqimiz en facieli tarixini va§amaQa ba§ladi. Hemin dovrde tarix xalq qehremam Cavad xanm igidliyinin, Irevan qalasmm qehremancasma miidafiesinin, Sisiyanov ve Qulyakov kimi gar celladlarmm cezalarma gatdirilmalarmm ve xalqimizm i$Qala qar$i her yerde ciddi muqavimet gostermesinin $ahidi oldu. •'! хажя5ж ж *т 1Кк.'' ».-..зде i : — ,• + — —----------

§ iM A L i A Z 0 R B A Y C A N IN R U S iY A iM P E R iY A S I T B R B F l N D B N i$C A L IN IN BA$A Q A T D IR IL M A S I ( 1826-1828-ci llb i) ОАки^а

Derbend

Msxeta

Leqodexi

Q A RS:

Sardarabad

R0VAN

§ai

О Maku

Mehri Ordubad

L0NK0RAN Marand erdabil

Urmiya О Maraga

Turkmenpay muqavilasina asasan Rusiya-lran sartiadi Qacar ordusunun ve ayn-ayn xanlann yuru?lan Rus ordusunun yuru§lan Rus ordularina qar§i xalq

pixi^lari

Azerbaycanm tarixinda gox qisa olan bu d6vr oz qaynarligi, hadiselerin suretli inki$afi He yadda qalir. 1826-ci ilda Gencode, elece de Azerbayca nm diger bolgelerinde ba§ veren Qsyanlar, i$$algilarm 6lkeden qovulmasi. xalqm ziilmle ban$mamasmm bariz numunesidir. Lakin 6/kenin butim quvvelerinin birle$mesinin mumkun olmamasi, du§menin дйсйпйп duzgun qiymetlendirilmemesi, 1826-ci ilin payizmda ruslarm eks hiicumlari olkenin yeniden i§Qala meruz qalmasma sebeb oldu. 1827-ci ilde Naxgivan ve Irevan xanliqlarmm i§Qali, Tehrana doQru уйгй§йп ba§lanmasi 1828-ci il fevralm 10-da Turkmengay miiqavilesinin baQlamlmasma getirib gixardi. Qacarlar dovleti Cenubi Qafqazi ela kegirmek iim idini itirdi. Rusiya ise Araz gayi serhed olmaqla yeni erazilerin i§gahm resmile§dirdi. Xalqimizin uzun miiddet iigim iki yere boliinmesi ve muxtelif rejimlerin asaretine du§mesinin esasi qoyuldu. Tiirkmengay miiqavilesinin XV maddesine esasen ermenilerin kutlevi suretde $imali Azerbaycana kogurulmesine ba§landi.

\'.< r 'ft

S iM A L i A Z 0 R B A Y C A N D A R U S iY A IM P E R lY A S IN A Q A R $I X A L Q A Z A D L IQ H 0 R 0 K A T I OAku^a Laqodexi

Msxeta

Terter CA^dam

[ardab

4;:

Sansu g.

M akuQ

Ordubad

10NK0

08her

Marand

О 0 rd e b il

Urmiya О

О Maraga

R u siya im penyasina qar§i xalq iisyanlan

R u siya im periyasina qar§i sila h li ?ixi§lar

Q a g aq -ke n d li harakatim n y a y ild i^i bolgalar

Hale $imali Azerbaycanm l§@alinm gedi§inde Azarbaycan xalqi Rusiya qasbkarlanna guclu miiqavimol gostarmi§dir. 1803-1804-cu illarin qovu§u(junda xalq qahramani Cavad xan vatanin azadliQi uQrunda mubarizada §ahid du§mu§, 1803-cii ilda Car-Balakan igidlari rus generali Qulyakovu qo$unu ila birlikda darmadagm etmi§, 1806-ci ilda Qafqaz rus qo$unlarinm ba$ komandam Sisiyanov Bakida 6ldurulmu$, onun qo$unlart ise San adaya qagmali olmu§dular. §akili Salim xan isa1806-ci ilda rus qo§unlarim qovub xanliqdan gixarmi§di. 1819-cu ilde $am§addili giiclu hayacan biirHmii§dii. XIX esrin 30-cu illarinda bir-birinin ardmca Car-Balakan (1830-1832), Lankaran (1831), Quba (1837-1838) va §ekida (1838) ruslara qar$i giiclu xalq iisyanlan olmu$dur. 1844-cii ilda ilisulu Daniyal rus generallarim a$ir maQlubiyyata ugratmi§, 1863-cu ilda Haci Murtuzun ba§giliQi ila zaqatalalilar silaha sanhb gar Rusiyasma qar§i vuru§mu§dular. XIX asrin sonu-XX asrin ewellarinda qagaq-kandli dastalari gar miilkadarlanna va yerli baylara qar$i silahli miibarizaya qalxmi$, onlarin mulkiyyati kasiblara bdlii§duriilmii§diir. Qagaqlardan Nabi, Karem. Zahid, Yusif, Ismayil, Mammad va ba§qalari kimi qorxmaz igidlar uzun onilliklar boyu gar hokumat orqanlarma dinclik vermami§dilar. Biitiin bu xalq harakatlari 1917-ci ilda Rusiya imperiyasmm gdkmesinde az rol oynamami§dir.

$ iM A L i

A Z 0 R B A Y C A N I N iN Z iB A T i- B R A Z i ( X IX osrin II yansi- X X ssrin avvsllori)

B O L G U SU

В E R N IYA S I ^hvTlFLlS Baki sehari. XIX asrin II yarisi

a ll Boyu(< §ulever@

ioypay

Agdara 'N

ча z a s i S^~Culfa Baki $ahan. Birinci tramvay xatti, 1924-cu i Lankaran

Tiflis va Darband quberniyalanna qatilmi? Azar baycan arazilari 1883-cu ilde Baki-Tiflis, 1900-c0 ilda Baki-Vladiqafqaz damiryol xatlari i$a d05 mu§dur.

§imali Azerbaycamn inzibati-arazi bolgusiinde an ciddi dayi$iklik 1868-ci ilin fevral aymda markazi Ganca (Yelizavetpol) olmaqla Yelizavetpol quberniyasmin yaradilmasi oldu. Baki quberniyasmdan $u$a va Nuxa qazalari, Tiflis quberniyasmdan Qazax va Ye lizavetpol qezalari, Irevan quberniyasmdan, leQv edilmi§ Ordubad qezasmm bir hissesi ona verildi. Ordubad qezasmm diger hissesi Naxgivan qezasmm terkibinde irevan quberniyasi terkibine verildi. 1870-ci ilde Irevan quberniyasmin terkibinde ehalisinin gox bdyuk ekseriyyeti azerbaycanlilardan ibaret olan $erur-Dereleyez qezasi ta§kil edildi 1868-ci ilde Baki quberniyasmin terkibinde iki yeni qeza - Cavad ve G6ygay qezalan, Yelizavetpol quberniyasmin terkibinde ise Qazax va Zengezur qazalari yaradildi.1874-cii ilde Nuxa qezasmm cenub hissesi hesabma dre$ qezasi yaradildi. 1883-cu il iyulun 1-da $imali Azarbaycanda daha iki yeni qaza-Cebrayil va Cavan§ir qazalari taskil edildi. Belelikle. XIX esrin sonu—XX esrin evvallerinde bolgusu ba$a gatmis Simali Azar baycan torpaqlari Rusiya imperiyasmm terkibinde yeni inzibati-arazi oldu. Qadim Azerbaycan §eheri, gox muhum herbi-strateji menteqa olan Darband Azerbaycamn tarkibinden gixanldi. Butun bu islahatlarda meqsed Azerbaycamn qedim va ananavi arazi birliyini, dovletgilik enenelerini mehv etmek idi. Azarbaycan bir millet olaraq iqtisadi menafe-birliyi esasmda, vahid dili dini arazisi. medeniyyeti, psixologiyasi ve dzunO derketmesi naticesinde formalasirdi ' Elm va madeniyyetin ayri-ayri sahalerinda da inki$af gedirdi. Milli teatr varadildi qazetler gap olunmaga ba$ladi.

BORCALI

QBZASI (X IX asrin II yarisi- X X ssrin avvalbri)

Xayli О

T. J

F k .l s

T iF L lS

о A$qala

Sarvan *

I I

О Darvaza

Qarabulaq

l В 1

Qurddare

О FaxraliO

О Kamarli

Kapenakb

MuganliO

1 ' ® B o y iik § u la va r

Qirmtzi КбгрО

a Sadaxli

0 Safarli

О Agakarim

§ahnazer

О Qarakilsa

Azerbaycan turklari

OUmt Semani

Gurcular Turkiya va Irandan kocurulmu? ermanilar

Derekend О О Qami§gul

Oigar xalqlar (ruslar, yunanlar, yahudilar va ba;qalari)

Azerbaycanm tarixi mahah Borgali muasir Gurcustanin canub-§arqinda yerle$ir. Hala e a . burada erken akingilara mex sus ya§ayi$ yeri olmu§dur. Qazmti zamam arazida giy kerpicden tikitmi§ ya$ayi$ evleri, tasarrufat binalari, sumiik (biz), da§ va absidiandan hazirlanmi$ alatlar a§kar edilmi$dir. d hali maldarliq, taxilgiliq, bostangiliq, baggiliq, ipakgilikla те$фи1 olmu$dur. §ulavar ve §omutapa (Azerbaycan) abideleri Zaqafqaziyada daha erken ekingilik madeniyyeti ugun seciyyevidir. Вбуйк $ulever ve Gumrudeki medrese ve mescid menevi medeniyyetin ilkin inki$af numunasidir. Borgali mahali Azerbaycan, bezen de gurcu feodallarmm vassallarma gevrilse de gox zaman mustaqilliyini saxlami$dir. Rusiya gari I Aleksandrin 12 sentyabr 1801-ci il tarixli farmamna esasen Qazax, $em§eddil He birlikde i§gal edilmi$ Borgali tiirk torpaqlan XIX esrin 40-ci illerine qeder zorla Gurcustana qatilmi§ 7 distansiyadan biri idi. 1832-ci ilin melumatlarmagore, Borgali distansiyasmm 145 kendinin 4 092 heyetinde ki$i cinsinden olan 13 762 nefer ya§ayirdi. dhalinin boyuk ekseriyyeti Azerbaycan turkleri idi. Rus miistemlekegilerinin apardiqlart meqsedydnlii kdgurme siyaseti neticesinda Borgalmm etnik terkibinde xristianlarm, ilk novbade isa ermenilerin xeyrine guclu deyi§iklikler edilib. Bele ki, 1886-ciilde qezanm 106 534 nefer ehalisinin 76 %-i Azerbaycan tiirku, 8 %-i ermeniler, 9 %-i gurcular ve 7 %-i ba$qa milletlerden ibaret idi. Belelikle, yurudulen siyaset neticesinde burada qeza ehalisinin etnik terkibinde Azerbaycan turklarinin xiisusi gekisi iki defe azaldilmi§dir. 1840-ci ilde Borgali distansiyasmm bir hissesi yeni yaradilmi$ 11 qazadan ibaret Gurcustan-lmeregiya quberniyasinm Aleksandropol (193 7-ci ilden sonra Gumru adlamr) qezasma verilir, 1846-ci il 16 dekabr fermam esasmda te$kil edilmi§ Tiflis quberniyasinm terkibinde Tiflis qezasmdan ayrilaraq, ayrica inzibati - erazi vahidi olan Borgali qezasi (ehalisi azerbaycanlilardan ibaret Qarayazi ve Qaragop rayon lari buraya daxil deyildi) yaradilir. Borgali qezasi Lori, Trialet ve Borgali pristavliqlarma bolunurdu. Inzibati merkezi Boyuk §ulever kendinda yerle$irdi. Borgali qezasmm ijmumi sahesi (Strelbitskiye gore 59 385 kv.verst, Herbi topoqrafiya §6basinin melumatma gore 54 172 kv.verst) 564 310 desyatin idi. 1926-ci ilde Borgali qe zasi lagvedilir.

iR B V A N Q U B E R N IY A S I ( X I X asrin II yarisi- X X osrin avvollari)

i® Vsиr \\

\ ✓ ✓ с 0)

q э z a s i О 6refse 'lW ® 1872-ci ilden etibaran 7 qazadan (Yeni Beyazid, Naxgivan. Aleksandropol. Irevan, Ogmuazzin, Siirmali ve §erurDaralayaz) ibaret olmu§ Irevan quberniyasi Qacarlar dovlati va Osmanli imperiyasindan ruslarm ktigurdiikleri ermanilarin an six meskunla§dinldiqlari Azerbaycan torpaqlari olmu§dur. 1897-ci ilda turk-miisalmanlari quberniya ahahsinin 58%-ni, ermanilar 37%-ni, diger xalqlar isa (ruslar, yunanlar, yehudilar va ba$qalan) 5%-ni ta$kil edirdiler. Quberniya inki§af etmi§ kand taserriifatma, 3469 sanaye miiessisesine, goxsayli sanalkarliq emalatxanalarma, 2800 ticarat miiessisesine malik idi. Irevan quberniyasi hem qon$u quberniyalar, ham da Canubi Azarbaycanla intensiv tica rat aparirdi. XIX asrin evvallerinda Azarbaycan elm va medaniyyatin miihum markezlerinden olub, diinya medeniyyatina C.Mammadquluzade, В Kengarli va ba§qalari kimi diihalar vermi§ Irevan quberniyasmda ki$i va qadm gimnaziyalari. miiellimlar institutu (Irevan $aharinda), 18 $ehar maktabi, 81 kand maktabi fealiyyat gdstarirdi. Bu maktablerde 7000 nefar tehsil alirdi.

O Benaniyar

0 * 3:

•

^ulfa Ordubad _o>

<§• /

TCulfa

Azarbaycan turklari

Tiirkiye ve irandan kogurulmu? ermanilar Digar xalqlar (ruslar, yunanlar, yehudiler ve ba§qalari)

Y E L iZ A V E T P O L

Q U B E R N iY A S l ( X IX asrin II yansi - X X asrin avvolbri)

Yelizavetpol quberniyasi inzibati-erazi vahidi kimi gar hokumatinin 09 dekabr 1867-ci il tarixli fermanma asasen yaradilmi§ ve 1918-ci iledak movcud olmu§dur. Markazi Yelizavetpol (Gence) $ahari olan qubemiyanm terkibina Yelizavetpol, 0гэ§, Nuxa, Qazax, Cavan$ir, Qaryagin (1905-ci iladek Cabrayil), Zangazur va $u§a qazalan daxil idi. Sahesi 38 982 km1, ahalisi 1897-ci il siyahiyaalmmasma gora 879 min nafere yaxin, 1916-ci ilda isa 1 275 131 nafar olmu§dur. XIX esrin sonlarmda Quberniya ehalisinin 63%-ni Azarbaycan tiirkleri. 30%-ni ermanilar te$kil edirdiler. dhalinin asas me§Quliyyati taxilgihq, ipakgilik, pambiqgiliq, uziimguluk, heyvandarliq va s. olmu$dur. Qrazi damir, mis, kobalt, gumu§ filizlari ila zangin idi. Burada olan 67 sanaye muessisesindan an irilari her birinin minden artiq i§gisi olan Gadabay va Qalakand misaritme zavodlari idi. Quberniyada 13 xastaxana, 14 tibb mentaqasi, 17 aptek, muallimlar seminariyasi (Qazax), gimnaziyalar, sanet maktabi va orta tehsil miiassisasi fealiyyat gosterirdi. Quberniyam Yelizavetpol harbi qubernatoru (1872-ci ilin martmdan isa Yelizavetpol qubernatoru) idara edirdi, inzibati polis aparati va hdkumet idarelari onun tabeliyinda idi.

BAKI Q U B E R N iY A S I (X IX osrin II yansi - X X osrin svvollori) R U S l V .^

I M PE R I Y Л sA ,

■ ^Zaqatala 2 aq\a t a l a

Quba

Baki gahari. Mirbabayevin ya$ayi$ evi. 1691-1896-c <;■

Goyoay

imaxi

С afv a n

Bibihe;

Tartar q a

a s /i, ^ '

Cavad

Qarabulaq Salyan

Qar hdkumetinin 1846 -ci il dekabr inzibat ■ lahatma esasen Cenubi Qafqaz 4 qubemiyafr Tiflis. Kutaisi, §amaxi ve Darband qubernryaHrma bdliindu. §im ali Azerbaycan arazisinm $s'; torpaqlan esasan §amaxi quberniyasma (fe< , edildi. 1859-cu ilde §amaxi zalzala nalics^" -dagildiqdan sonra qubemiyanin markazi flsM ktiguruldu, quberniya ise Baki quberniyasi ady , Baki §eheri Muxtarovun Saray binasi dirildi. Baki quberniyasinm terkibine §amax'. Вз>i 1911-1912-ci illar va Lenkeran qezalari, Xezer denizindaki Bd/vl Zire (Nargin), Da$ Zire (Vulf). Pirallahi (Artyfi~ Qilov (Lilov) ve s. adalar daxil idi. -ci 1 maymda Quba qezasi da Baki quberniyasma Lenkaran \tildi. 1867-ci ilde ise §u$a ve Nuxa qazalan B^ I quberniyasindan ayrilib Yelizavetpol qubemrfi' j \na verildi. Tezlikle Baki quberniyasinda Caved ■Goygay kimi yeni qezalar yaradildi. Baki qube" -Q/ у Ч ___________ Iyasi gimalda Dagistan vilayeti, qerbde Nuxa^ ?u§a qezalari, cenubda Astara ve Araz m * 1875-ci ilde ilk Azerbaycan qezeti 'dkingi" ?erqde ise Xezer denizi ile hemserhed idi 18- II ne$r olunmu;, 1894-cu ilde ilk kijtlavi с/ il siyahiyaalmmasina gore ehalisi 826 716 j kitabxana agilmi§dir. far idi. Bunlarin 81.8%-i turk-musalman abs'- I sinin payma dii$urdu. Azerbaycan turklari Qubemiyanin teserrufatinda esas yeri neft s- ' ' nayesi tuturdu. XIX esrin sonlarinda Baki seoBye rayon и dunya neft hasilatinin yansindan ftfj Turkiya ve Irandan kogurulmu? ermaniler xunu. Rusiya neft hasilatinin ise 95%-ni verrrc | Sa/t; dunyamn neft akademiyasma" gevrilfW^ ! Diger xalqlar (ruslar. yunanlar. Baki §eheri istisna olunmaqla ehalisi t e x i l j yehudiler ve ba$qalari) baggihqt bostangiliq, pambiqgiliq, heyvands' * baliqgihq уэ s. ile те$фи! olurdular. Jj

\ZBRBAYCANLILARA QAR$I ERM 0N iL0R lN TOR0TDiKL0Ri SOYQIRIMLAR ( 1918-1920-ci ilhr)

T iF L iS O Qasimkand 6

giSamaxi ч oy?ay lll-V.1918 ^ m ie d z ir jjY

XI.1918-IIK1919''

S I Qarabulaa

: G®

Lankaran Astara

Miibahisali orazilar U **

Kutlavi qirgina an rnaruz qalan yerler

0n iri silahli toqqu?ma yerleri

Ermani silahli dastalari tarafmdan qatla yetirilmi$dir va dagtdilmi$dir

1918-1920

Ermani ordusu tarafindan qatla yetirilan azacbaycanlilar

700 000 nafar

Deportasiya edilanlar

750 000 nafar

Dagidilmi§ maktablar

263

T'bb miiassiseleri

154

Mascidlar va memarliq abidalari

126

Qabiristanliq

380

Talan edilen va dagidilan Azarbaycan kandlari

~ 1 500

1918-ciil iyulun 15-de Azarbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Xarici i$ler Naziri Mahammad Hasan Hacmski hokumata muraciat edarak ermani silahli dastalarinin dine Azarbaycan ahalisina qar§i toratdiyi soyqmmive onun amlakmm talan olunmasi ila bagh heyata kegirdiyi dah§etli veh§iliklari ara$diran Fdvqelade Tahqiqat Komissiyasmm yaradilmasmm vacib oldugunu bildirir (bax: ARDA. f.1061, siy. 1, i$ 105, v. 1). 1918-ci il avqustun 31-da Ciimhuriyyet hokumatinin qarari ila Fovqalada Tahqiqat Komissiyasi yaradildi (bax: ARDA, f.1061, siy.1, i§ 105, v.2). Ham FTK-in, ham da о dovrun matbuatmm topladigi materiallara esasan: 1918-1920-ci illarda ermani silahli dastalari terefindan Bakida 12 min nafardan $amaxida 8 min nafardan gox, Qubada 16 min nafar. Cenubi Azarbaycanda (Urmiya, Xoy, Salmas, Maku. §arafxana, Tabriz va ba$qa yerlarda) 130 min nafardan gox, Qarbi Azarbaycanda (indiki Ermanistan Respublikasi) 400 min nafardan gox azarbaycanli qaddarhqla qatla yetirilmi§dir. Ermanilarin tacavuzii naticasinda 263 maktab, 154 tibb miiassisasi, 126 mascid, 380 qabiristanliq, umumilikdo isa taxminan 1500 azarbaycan kandi talan edilarak, dagtdilmi$dtr.

A Z0R B A YC A N

XA LQ C U M H U R iY Y 0 T t (1918-1920-ci illar)

Darbend T lF L lS O

Qd&ifmqrid0 / Д

Goygay

|R 0 V A N вбуйк/Vi

Goyg» ia jr.a s l

Sa/isu g.

QUBERNiYASl VS C^kyayu

Salyani

Lankaran Astara

I 28.V-1918 ]

Baki $ahen. §ahar dumasinin binasi, 1900-1906-ci illa r_____

Azarbaycan Xalq Ciimhuriyyatinin yaradilmasi

1918-ci il maym 28-da Azerbaycan Milli §urasi Azarbaycanm m iisteqilliyini elan etdi. Bununla biitiin $arqde ve tiirk dunyasmda ilk demokratik respublika yarandi. Azarbaycan Milli $urasi 6z iizarina icra ve qanunvericilik selahiyyetleri goturdii. M.d.Resulzada Azarbaycan Milli §urasmm sadri segildi. Azerbaycan Xalq Cumhuriyyati Nazirler Sovetinin birinci sadri Fetali xan Xoyski teyin edildi. Azarbaycan hokumeti selahiyyatli dovlat strukturu yaratdi. Azarbaycan-tiirk dili dovlat dili elan edildi, dbvlet bayraQi tesdiq edildi va yeni yaradilan azarbaycan ordusuna ga§in§m elan edilmesi haqqmda qarar qebul olundu. 1918-ci il noyabrm 18-da Azerbaycan Milli §urasi ozunu Azarbaycan Xalq Ciimhuriyyatinin parlamenti elan etdi. Q.M. Topguba§ov Parlamentin sedri segildi. Cumhuriyyetin arazisi miiayyan edilarkan qar§iya boyiik gatinliklar gixdi. d n agir arazi problemi Azarbaycan Respublikasi ile Ermanistan Respublikasi arasmda sarhadlarin miiayyanle$dirilmasi idi. Azarbaycan torpaqlan hesabma yaradilmi§ Ermenistan Respublikasi Azarbaycanm Naxgivan, §arur - Deralayaz qazalarina va Dagliq ОагаЬафа iddialar irali siirdii. Eyni zamanda Azarbaycana maxsus olan Zangazur arazisini da oziina birla§dirmaya galiyrdi. Gurciistan Respublikasi Zaqatala dairesina iddialar qaldirirdi. Azerbaycan hokumeti 6z qanuni torpagi olan Borgali qezasmm Gurciistan Respublikasmm tarkibine daxil olmasmi qebul etmekdan imtina edirdi. Azarbaycan hamginin Cenubi Dagistan (Tabasaran) arazisina da haqh iddia ireli siiriirdb.

A Z B R B A Y C A N A QAR$I XARiCi-H0RBi MUDAXiLB. AZ0RBAYCAN SSR-in YARADILMASI

Darbend

TlFLlS(Qk*« Qasimkand 0 '

amaxi

BAKI KQrdai

dajr.£$1 Cavan§i r

U В ЕШ 1 Ba§ Nora§i iorus

Lankaran

Qirmizi ordunun hiicumu Ingilis qo^unlarinin hiicumu Turk qo$unlannm xilaskarliq yiirii$ii Rusiyamn Volqa-Xazar donanmasi gemilarinin harakali

» 3 ------ -

XIQirmizi ordu hisselerinin hiicumu (27-28 aprel 1920-ci il) TOrk qo?unlari tarafinden azad olunmu; $aharlar

28JV.192Q]

Azarbaycan Sovet Sosiahst Respublikasinm yaradilmasi Sovet i;§alina qar$i miiqavimat harakati

Miibahisali arazilar

...u

Azarbaycan Xalq Cumhuriyyati yarandiQi gunden rus, ingilis, ermani-da§nak silahli quvvelerinin hucumuna тэ гиz qaldi. Mudaxilagilarin her biri ayri-ayriliqda oz manafeyi uQrunda muhariba apanrdi. Qirmizi ordu va S.$aumyanm ba§giligi altinda olan qo$unlar Azerbaycamn Rusiyaya birla§dirilmasi plamnm yerine yetirilmasi maqsedila Gancaya doQru harakat edirdilar. Gance bu zaman mustaqil Azarbaycan hokumatinin paytaxti idi. Xilaskar Turk ordusu Qirmizi orduya qar$i vuruifur, bol$eviklere zerbeler endirirdi. ingilis ordusu Canubi Azerbaycan arazisinden §imali Azerbaycana kegmeye ve Bakim zabt etmeye cehd edirdi. §eher ewelce lurk ordusu tarefindan azad olunmu§, sonra ingilisler tarefindan i$§al edilmi§di. Neticede i$Qalgi rus ordusunun doyu$ emeliyyatlari va tazyiqi naticesinda Azerbaycamn milli hokumeti istefa verdi. 1920-ci il aprelin 28-da Azerbaycamn $imalmda sovet hakimiyyati elan olundu. Xalqa divan tutuldu. §imali Azarbaycanda sovet hakimiyyeti 1991-ci iledek davam etdi. 1991-ci il oktyabrm 18-da Azarbaycamn mustaqilliyi yeniden berpa olundu.

T lF L iS ®

Qasimkand О

Ganca Goy?ay

Kiirdemi

iRQVAN

>■ * §u§a

qэ za s i

§u§a

✓

Cebra^H

(ubacHi

Lankaran

Ermanistan Respublikasina ve GiircOstan Respublikasina verilmig Azerbaycan torpaqlari

1920-ci il aprelin 28-da §im ali Azarbaycanda Sovet hakimiyyati qurulduqdan sonra Azerbaycan Xalq Cumhuriyyatine mexsus olan 11 389 597 kv. km erazi sahosmin nainki miibahiseH sayilan 16 598 kv.km-i, ham da mubahisesiz olan 97 298 kv. km arazisinin bir hissasi qon§u respublikalara, xususila Ermanislan Respublikasina verilmi§dir. 1920-ci il maymda quberniya sistemi legv olunmu§, qaza bolgulari isa saxlamlmi$dir. 1920-ci il iyulun 28-da XI Qirmizi ordu hissalari Naxgivana daxil oldu. Naxgi van Sovet Sosialist Respublikasi elan edildi. Respublikanm ali orqani—Inqilab Komitesi yaradildi. Naxgivan SSR Serur, Naxgivan, Ordubad qazalanm ahata edirdi. 1920-ci il dekabrm 2-da RSFSR va Sovet Ermanistani arasmda imzalanan harbi-siyasi sazi$in III maddasinda Rusiya Sovet hokumati Iravan quberniyasinin Zangazur qazasmi Ermanistan SSR arazisinin tarkibina daxil olmasmi muba hisesiz taniyir. Zangazur 1921 -ci ilin iyununadak ermeni-da§nak silahh quwalarinin hakimiyyetinda qalirdi. 1921-ci ilin iyununda dlahidde Qafqaz ordusu hisselerinin Zangazuru da$nak qiivvelarindan tamizlanmesi Ha Zangazurun qarb va yuxari hissesinin Ermanistan SSR-a birla§dirilmesi ba§a gatdinldi. 1921-ci il iyu~ nun 20-da Ermanistan SSR XKS terefinden tasdiq olunmus 8 qazaya 9-cu Zangezur qezasi elava olundu. Belelikle Azerbaycan SSR-in gostarilan erazilari onunla razila§dinlmadan Sovet Rusiyasi terefinden Ermanistan SSR-a verildi. Azerbaycan SSR XTK-nin 25 oktyabr tarixli arayi§ma gora kecmi$ Zangazur qazasmdan 405 000 desyatin (4 424,6 kv.km), Qazax qazasmdan 379 984 tiesyatm (4 151.3 kv.km) erazi Ermanistan SSR-e verilmi§dir. 1921-1922-ci illerda Azerbaycan SSR-in inzibati bolqiisuna 15 qaza. Naxgivan SSR-e ise 3 qeza daxil idi.

T lF L is I^

{Q ...

m o s

/■

Qk>

t-*

QD 71

V Samaxi \ Gance

qazasi

’O

*V—

.• ^ £ ...

/ L a p in \ r : •

I u

-S

> M za*\% ^ n k 9n k •

xV (

Л * " -^ 4

■

;'J^g §U9?:'"" il> 4

A§dam

Nv ;

J N

NAXQIV, Baki. Domiryol vagzalimn binasi, 1926-ci il

X4* ГЧ М .элкэгг^'* ^stara-

Ermanistan Respublikasina va Gurciistan Respublikasina verilmis Azarbaycan torpaqlari

Azarbaycan SSR MiK-nin 7 iyul 1923-cu il dekreti ile markazi Xankandi olmaqla DaQliq Qarabag MuxtarVilayati yaradildi. 4,161 kv.km sahasiolan vilayatin 'dsasnama'sine gdre $u§a $eheri ve Xankendinden 115 kand, Cavan§irqazasmdan 52 kand, Qaryagin qazasmdan 32 kand, Qubadli qazasindan Qaladarasi kandi DQMV-a verildi. Azarbaycan SSR larkibinda DQMV-nin yaradilmasi Azerbaycan xalqmm iradesi aleyhine, onun arazi butbvtuyuna qar$i qeyri-qanuni zorakiliq akti idi. Sovet Ittifaqmda 6z milli dovlat qurumu olan ermanilere ba§qa bir ddvletin tarkibinde elavo inzibati-idaregilik qurumunun yaradilmasi, alternativi olmayan mekirli bir tadbir idi. DQMV-nin yaranmasi Azarbaycan SSR-in inzibati-erazi bolgiisunda ciddi deyi§ikliye sebab oldu. §u$a. Qubadli, Cavan$ir qazalari legv olundu. 1923-cu il avqustun 6-da Azerbaycan SSR MiK-nin qeran ile Qarabagm qalan hissesinde Agdam, Cabrayil, Kurdustan qazalari yaradildi. Elece da A(jda$, Cavad, Qaryagin diger qezalarla birla§dirildi, yeni Salyan qazasi yarandi. Azerbaycan SSR MiK-nin 9 fevral 1924-cu il tarixli dekreti ila Naxgivan Muxtar Diyari, Naxgivan MSSR-e gevrildi. 1924-cu ilde yaradilan 3 qaza (^erur.Naxgivan, Ordubad) 1925-ci ilde legv edildi. dw eller yaradilmi§ 12 dairenin sayi 8-e (Ba§ Nora§en, Qivraq, Tumbul, dbrequnis, Narimanov, Culfa, Parana ve Ordubad) endirildi. Belelikle, inzibati-erazi bolgiisunde aparilan deyi§iklikler neticasinda 85968 kv.km erazisi olan Azerbaycan SSR-in tabeliyinda bir Respublika (Naxgivan SSR-erazisi 5 988 kv.km), Lir Muxtar Vilayet (DQMV - erazisi 4.161 kv.km.) ve 13 qaza (AQdam. Baki, Gance, Goygay. Cabrayil, Zaqatala. Qazax. Quba. Lagin, Lankaran, Nuxa, Salyan, Samaxi) yarandi. 18 fevral 1929-cuilde Moskva va Qars miiqavilelarinin §artleri kobud §ekilde pozularaq Zaqafqaziya MiK-nin qeran ile Naxgivan MSSR-in 9 kendinden ibaret 657 kv. km erazisi (§erur qezasmm Qurdqulaq. Xagik. Horadiz, Naxgivan qezasi §ahbuz nahiyesinin 0§bin, Agxag, Almali, Sultanbey, itqiran kendlari. Ordubad qezasmm Kargevan kendi, Kilid kend torpaqlannin bir hissesi) Ermenistan SSR-e verildi. Azarbaycan SSR-de yeni inzibati-erazi bolgiisu haqqmda mesela VI Umumazerbaycan Sovetler qurultaymda (1-9 aprel 1929-cuil) xtisusi bir mesalekimi muzakira edildi. Qurultay Naxgivan MSSRve DQMV-nin sarhed va huquqlarim pozmadan. respublikamn daire va kend sovetleri inzibati-erazi bolgusunun hayata kegirilmasini qerara aldi.

A Z 0 R B A Y C A N SSR (1930-1991-ci ilbr) R ^B a la l^r*

T B iLiS i

ViQax * Baki §ehari, 1991-ci il $owkir

SUMQAYIT

Г* Ч^эфаЬэу-^'

J ^oranboy>'SSJ У/ @ i'7 % % 'NAFT.ACAN. «

^ 'Xirdaten** Ш )В ,

i* \ / Kaibocor

rg -Щ л а & Ы > <3k”

•Л/вг^у povjatfmm su an£>

.эпкэгап

Inzibati-erazi bolgusii 1991-ci il noyabr ayinin 1-na asasan verilib

S Aslars

1930-cu ilde Azerbaycan SSR-de10 daire—Baki, Ganca, Zaqatala, Qaraba(j(merkazi AQdam),Quba, Kurdiistan (mar kazi Lagin), Lankaran, MuQan (markazi Salyan), Nuxa, §irvan (markazi Gdygay) mdvcud idi. SSRl MlK XKS-nin qaranna muvafiq oiaraq, 1930-cu il avqustun 8-da Azerbaycan SSR MiK va XKS Dairalari legv etmak haqqmda’ qarar qabul etdi. Respublikada (Naxgivan MSSR ve DQMV-daki rayonlar da daxil olmaqla) 63 rayon ta§kil edildi. 1931-ci il iyunun 26-da Azerbaycan SSR MiK Rayasat Heyati “Rayon/arm mohkemiendirilmesi h a q q m d a ' q e ra r qabul etdi. Yeni rayonla$ma naticasinde bir sira rayonlar birle$dirildi. Rayonlarm sayi 63-den 52-ye endi. Baki istisna olmaqla, rayonlar 4 qrupa:pambiqgiliq, tarlagiliq, maldarliq, baQ-bostangiliq rayonlarma bdlilndu. Rayon lar 1937 va 1978-ci iilerde qebul olunmu§ Azerbaycan SSR Konstitusiyalarmda tesbit olundu. Belalikle, netica etibarile Azerbaycan SSR ittifaq miqyasinda yuksak gostaricilar aide edarak on cargelarde gedirdi Neft senayesi Azerbaycanm an qadim senaye sahesidir. Ona gdre da Azarbaycam "Neft Akademiyasi’ adlandirirlar. Bununla elaqedar neft-medan avadanligi istehsal edan Settarxan zavodu, Ke$la ma§mqayirma zavodu fealiyyat gostarir Azarbaycanda ilk kimya zavodu 1879-cu ilda Bakida tikilmi§dir. 1952-ci ildan Sumqayit boru-prokat zavodu fealiyyat gostarir. Sumqayit dunyada taninan me§hur kimya senaye §aharidir. Buradaki zavodlar sanayenin inki§afmda miihum rol oynayir. 1954-сй ilda Da§kesende filiz safla$dirma zavodu i§a ba$lami$dir. 1955-ci ilde 360 mm kvt.gucunde Mingagevir SES istifadaya veriimi$dir. Enerji sanayenin inki§afmda miihum rol oy nayir Medeni inki§afda yeni merheleye qedem qoyan Azerbaycan, elm va tehsil sahesinda boyuk nailiyyatlere malik olmu$dur. 1976-1986-ci illerda ilk dafa oiaraq milli dilda Azerbaycanm ensiklopediyasi na§r olunmu§dur. 1990-ci il m a ym 18-de AQstafa, Qobustan, Haciqabul, avqustun 28-de Naxgivan MSSR-de Sederek rayonu yaradildi. Azerbaycan SSR Ali Sovetinin 28 avqust 1990-ci il fermam ile Naxgivan MSSR-de 6-ci Sederek rayonu y a ra d ilm i$ d ir 17 noyabr 1990-ci il Naxgivan MSSR Ali Sovetinin 1-ci sessiyasmm qaran ile Sovet". “Sosialist" sozleri gixanlaraq Nax givan Muxtar Respublikasi adlandirilmi§dir. 1991-ci il 18 oktyabrda musteqillik elde eden Azerbaycan Respublikasi, oz m ustaqilliyini yenidan barpa etdiyini beyan etdi. 1991-ciH 26 noyabrda Azerbaycan Respublikasi Qanununa esasen Azerbaycan Respublikasmm aynlmaz tarkib hissasi olan DaQliq QarabaQ Muxtar Vilayeti le$v edilmi§dir.

YUXARI

QARABAG

Yuxan Agcakond

О Alpout

Kbgarli

Lenbaran i Umudlu О Agdaban\ Boyahmadli

/Г Л & §U5 a §0 heri. Mascid, XVIII asr -

•л

•orseng su anb.

Y С A\N c> ~ л

Ba^libel

• •.

R E S P-tfB L I

л r"\

•••••!»• % PirlerO •.

OHindarx®

B6y. A lagol

Xocali я Г 9s90r?n e ш ш м м М и / Л §alva 0

xA N K 0N D i/

■ -

HRM^NiSTAN\

•« /

/ / -> v

‘

a r m . о Mesett- —-—иг A

Xocavandl

'V O r ^ X l l 1991-08 v.1992

Minkand

R E SPU В L i КA SI

i Veyselli Qirmizi Bazar Alxaii

Azarbaycan SSR MiK-nin 7 iyul 1923-cu il dekreti ila merkazi Xankandi olmaqla Dagliq Qarabag Muxtar Vilay a li yaradildi. Azarbaycan SSR terkibinde DOMV-nin yaradilmasi Azarbaycan xalqimn iradasi aleyhina.onun arazi butovluyune qar§i qeyri-qanuni zoraki akt пйтипеsi idi. Sovet Ittifaqmda oz miHi dovlet qurumu olan ermanilare ba§qa bir dOvletin tarkibinda alave ddvlet qurumu yaradilmasi, alternativi olmayan mekirli bir tadbir idi. y '" \

Azarbaycan Respublikasimn ayrilmaz tarkib hissasi olan. Ermanistanla umumi sarhoddo malik olmayan > -rv va 26.11.1991-ci il tarixdan Azarbaycan Respublikasmin Qanunu ila legv edilmi; Dagliq Qarabag Muxtar Vilayati. KEQMl§ DQMV Qhalisi (1989) — 189 085 Ermanilar — 145450(76,9%) Azarbaycanlilar — 40 688(21.5%) Sair xalqlarin numayandalari — 2 947(1,6%) Sarhadlarin uzunlugu — 485 km §U§A RAYONU Srazisi dhalisi

Azarbaycanlilar Ermanilar l?gal olunmu?dur

— 289 kv.km — 20 579 — 19 036(92,5%) — 1 377(6,2%) — 1992-ci il, 8 may

Ermanilarin Azarbaycanlilara qar$i soyqinm toratdiklari ya?ayi§ menteqeleri X

Kohne Ta^lar

™ ЯЯ& о а м " Da6 Tumas

' — '@ r ^ .

Qubadlite

v.1993Cabrayil 26.VIII.1993

§ahvelili 4>

j■ f j eo it a' , жft:,® л?\ - ' *THSv'.'V^V V4 '■‘tV -V ’ V V»

». • '-.-v

• .V"'"

••

Soltanli r w y v s Qumlaq

VI11963!

Z a n g lla n ^ , Mincivai

f//

DA6LIQ QARABAG 0HALiSiNlN SAY DlNAMiKASI У Azarbaycanlilar

_] Ermanilar Vejneli

_— n Azarbycanin Ermanistan harbi quvvalari tarefindan i$gal olunmu? arazisinin sarhadlari (2007-ci il) ERM9NISTANIN l§6AL ETDlYl KEQMl§ DQMV-ya DAXlL OLMAYAN AZ9RBAYCAN RAYONLARI IdOaioUinmu*),* Lapn rayonu — 1992-ci il, 18 may 1 835 303 Kalbacar rayonu — 1993-cii il, 2 aprel 3 054 228 Agdam rayonu — 1993-cu il, 23 iyul 1 154 1981 Cabrayil rayonu — 1993-cu il, 26 avqust 1 051 193 Qubadh rayonu — 1993-cu il, 31 avqust 802 171 FQzuli rayonu — 1993-cu il, 23 avqust 1 386 180 1 Zangilan rayonu— 1993-cu il. 28 oktyabr 707 188

145 000 nafar 18 620 aila

1805

r 1900

50<XX| nafor

/ :

'йзЬ. v

щт A Z0RB A YC A N A QAR$I E R M B N i TBCAVLJZONUN N O T iC B L B R I (1948-1953.1988-1993-cu ilhr)

Baki §9hori §ahidlar xiyaban

Mareza lamir

H adrutC

Cefrayil

Lankal I< I S l>

E R M O N iS T A N IN A Z 0 R B A Y C A N A Q A R §I T0CAVUZU Z A M A N I H 8 Y A T A K E Q iR iL M l§ D A 6IN T ILA R (1993-cu i

1948-53, 1988-93-cu illarda Ermanistaodan 250 000 nafar azerbaycanli deportasiya olunmu$dur 1991-93-cu illarda i$gal olunmuj arazilardan 750 000 nafer azarbaycanh etnik tamizlanmaya maruz qalmij va deportasiya olunmu§dur

AZ0RBAYCANIN ERMGNlSTAN T0R0FIND0N l§6AL OLUNMU§ 0RAZISI Cabho xattinin uzunlugu — 246 km l§§al edilmi§ erazi — s 20 % Ermanistan qojunlarmm harbi tecavuzu naticesinda dogma yurdlanndan qagqin du$mu? ahalinin du§argalari Г~А

KOfkunlann muvaqqatl meskunla$di9i yerlor

!~ tk

-890 - 150 000

- 7 000

-693 -855 -695 -927 -44 -9 -473 -40 000 - 6 000 - 800 km . 160 - 2 300 km . 2 000 km - 1 5 0 0 0 km . 280 000 ha - 1 000 000 ha . у 200 km

B u tiin d a g in tila r 6 0 m ity a rd d a n c o x A B S d o lla n hecmincte

Qadir du$argolari

T0CAVUZUN QURBANLARI (1993cu il) 0 lil olmu§dur - 50 000nafar

H alak olmu?dur - 20 OOOnafar

Ya§ayi? mantoqolorl Evlor ictimai binalar Maktebler U$aq baggalari Tibb muassiseleri Kitabxanalar Alban kilsalari Mescidlar Tarixi saraylar, abideler va muzeyler Muzoy eksponatlari Senaye ve kend tasarnjfati muassiseleri Avtomobll yollari KftrpOler Su kommunikasiyalari Qaz kommunikasiyalari Elektrik xatleri Me?al8r Kand taserriifati ugGn yararli torpaqlar Irriqasiya sistemleri

AZ0RBAYCANDA QAQQIN V 0 M0CBURi KOQKUNL0R (199303' Ermenistandan qapqinlar — oqo Azarbaycanm i§§al olunmu§ erazilsrindan macburi kogkunlar _ ^) Cem i

1010 000

Respublikanin quru sarhadlarinin uzunlugu taxminan 2 849 km-dir Sahil xattinin uzunlugu - 825 km Q R A ZlS i: 86,6 min kv. km X azar danizinin Azarbaycan sektoru 80 min kv. km PAYTAXTI: B A K I — 1,9 mln.nafer Q H ALlSl: 8,6m ln.nafar R 0S M i DILI: Azarbaycan D lN l: islam D O V L0T QURULU5U: Respublika PUL VAHlDi: Azarbaycan manati

Azarbaycan! Azerbaycan! Ey qehreman dvladin §anh Vatani! Sendan otrii can vermaya ciimla haziriz! Sandan otrii qan tdkmeya cumla qadiriz! Ograngli bayragmla masud ya§a! Minlerla can qurban oldu! Sinan harba meydan oldu! Hiiququndan kegan asgar. Нага bir qahraman oldu! San olasan gulustan Sana har an can qurban! Sana min bir mahebbat Sinamde tutmu§ mekan! Namusunu hifz etmaya, Bayragmi yiiksaltmaye Cumla gander mu$taqdir! §anli Vatan! $anli Vatan! Azarbaycan! Azarbaycan!

O m um i daxili m ahsulun adamba?ina hacmi 1233,5 manat (AZN) ta§kil edir. 2 0 0 7 -ci il ugiin d ovlat budcasi 5,7 mlrd.manatdir (AZN)

A Z 0 R B A Y C A N RESPUBLiKASI

BU GUN

R USiYA FEDE R A S iY A S iY *

iJBlLi^i G O R C O ST A tf RHESP и В L i к л S ]

Sftnftfr 5>hS

'QEVlR.

NeflTOa$Ian

Kolbocsr IKdNDlv

(I A

\Beylaqai ) Xocavahd

' / г V . Kihid&kx^a

Babak

iilasuvarf

CS^Iabad'

su anb.

1 I 11 IB 4 I ♦■♦[j *I 1

'afdimlr

1’

Lankeran

iRAN

ISLAM

К HS P U В L I К A S I

Astara

AZ0RBAYCANIN TARIX0N FORMALA§MI§ iQTiSADl RAYONLARI |

AB§ER ON

^ * " * « 1

QUBA-XAQMAZ

§0KI-ZA Q A TA LA

ARAN

G 0 N C 0 -Q A Z A X YUXARI QARABA6 0razi Ermeni isgalQilari tsrsfinda is§al olunub Melumatlar1991-ci ila ile dsasdn verilmi^dir K 0LB 0C 0R -L A Q IN

®йаа1Ыипи9ЬПИ5Йа1?',аП,в,9,1п<,9П L 0N K 0R A N

NAXQIVAN

2004-cii il maym 1O -T a ^fa a ^iv v a ta 'h T T 9 da ° Ш 'га1'1аУ'?1эг movcuddur. i m inki$afmda say la riru udurla h a va fLt ? .ayan Heyder dliyav fondu olkanin mads- -» m§a edilmi§dir va 23 min saairH o n rx ? ™ ^ Bununla alaqadar 132 yeni orta maktaD ran yeni tddr'S ilini m0asir МеЫаге cavab veHazirda olkamizda 27 ddvlat va « л , ,■ kazlar faaliyyet gosterir. Bu J iif L J Z Z , ah mek^ b . MEA va miixtalif elmi marlardan 101 neferi prezident tenannr, a ara 25 min talaba qebul edilmi$dir ki, bunAzarbaycan Мийат m a d S i , У'Я дбг01йь harinda Beynelxalq Muqam d^ yada tabliQi ile elaqedar olaraq Baki Я girilmi§dir. Olkemizdeki m edeniw at yaradl,mi§dir- Hemginin Bakida Caz festival! ke- ^ Musiqi Akademiyasi. va Balet Teatn, j va jurnal medani inkisafda televiziya kanali, l qaz& j lekom" BM Azerbaycanda mobil xiHm^* ^ dster‘c'd'r Rabita sahasinda ‘Azercell Те- j can miistaqilliyi dovriinda inkisafm.n m an Qhalinin faizi istifada edir. Azarbayyem bir marhalasini ya9ay,r. Л

MEMARLIQ U S iY A

TBILISI

fcftaia

A B iD 0 L 0 R i

F E D E R A S iY A S l

D А Й ^

и*з<\£?9гф;

iyazan >&mkir

i§emkir©

I0CEVIR

f &

''ч .< ^Gtfyfy

©Zardab

1 Kalbacaf

* V ur A c Sansu

0 <iq(»fui

IL ^

Baki §ahari. Qiz qalasi, VI-XII asrlar

lVeysy ^

Masalli)

Lankaran

B A K ID A “Ig S R I § 9 H 9 R " MEMARLIQ§ 0 H 9 R SALM A KOM PLEKSl (VI-XIX esrlar)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

§amaxi darvazasi. XII-XIX asrlar Sirvan^ahlar Sarayi kompleksi, XIII-XV asrlar Haci Bani mascidi, XVI asr Qiz qalasi, VI-XII asriar Mahammad mascidi va minarat. XI asr Bayler mascidi ve minaret, XIX esr Ciime mescidi ve minarat, XIV-XX esrier Qasimbey hamami. XVII-XIX asrlar

Tarix-memarliq qofuqlari

Mascidlar

Tiirbelar

Oalalar

Karvansaraylar (saraylar) rv

Korpuler

Azarbaycan dunyamn an qadim ve takrarsiz abidalar diyaridir. Azarbaycan Respublikasi Nazirlar Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il tarixli 132 sayh qarari ila 12 Tarix-Mamarliq qoruqlari tasdiq edilmi§dir: I.Baki “Igari §eher", 2,Oala. 3. Oobustan, 4. Nardaran; 5.Gance: 6.Zaqatala; 7.$eki “Yuxari Ba§"; 8.$u§a; 9 Ismayilli Basqal. lO.Lahic: H.Naxgivan MR "Gulustan", 12.Ordubad. Xaritada dunya ahamiyyatli tarix va madaniyyat abidalarindan bazi niimunalar verilmi$dir: Qobustan qayaiistQ tasvirlari (mezolit - orta asrlar), $irvan$ahlar Sarayi kompleksi (XIII-XV asrlar), "Igari $ahar" memarliq-$eharsalma kompleksi (VI-XIX esrier), Qiz qalasi (VI-XII asrlar), Dordbucaqli Mardekan qesri (XII-XIV esrlar), Ramana qesri (XII-XIV esrier), "Ata$gah" mabad kompleksi (XVIII asr), Naxgivan $eherindeki Momuna xatm turbasi (11861187-ci illar). Yusif Kuseyir oglu turbasi (1161-1162-ci iller), Culfa §eharindaki Gulustan turbasi (XIII asr), §eki Xan sarayi (XVIII-XIX asrlar), Berda $eharindeki ‘Allah-Allah’ turbasi va Nii^aba qalasi (1322-ci il), Davagi §eharinin Qalaa kendindaki Qiraqqala (V-VI esrlar) ve s. Tarixi abidelarimizi qorumaq her bir Azerbaycan vetenda§imn manevi borcudur.