Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Auteur(s) B. Dejonghe, E. Sichien
HOGENT
Pagina 1 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Oriëntatie op de wereld 1
INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................ 2 INLEIDING .......................................................................................................................... 6 STUDIEFICHE .................................................................................................................... 7 DOELSTELLINGEN .............................................................................................................................7 EVALUATIE ........................................................................................................................................7 STUDIEMATERIAAL ............................................................................................................................7 PRAKTISCHE INFORMATIE .............................................................................................. 7 1.
ORIËNTATIE OP DE WERELD? WERELDORIËNTATIE? .......................................... 8 1.1.
DOELSTELLINGEN VAN DIT HOOFDSTUK ..............................................................................8
1.2.
HOE VERWERF JE DE LEERINHOUDEN VAN DIT HOOFDSTUK?............................................8
1.2.1.
Hoorcollege: ................................................................................................................8
1.2.2.
Te kennen bronnen voor het examen: ....................................................................8
1.2.3.
Extra achtergrondinformatie/vrijblijvende bronnen ................................................8
1.3. 2.
NATUUREXPLORATIE................................................................................................ 9 2.1.
INLEIDING: .............................................................................................................................9
2.2.
NATUUREXPLORATIE BUITEN DE KLAS.................................................................................9
2.2.1.
Doelstellingen van dit hoofdstuk ..............................................................................9
2.2.2.
Hoe verwerf je de leerinhouden van dit hoofdstuk? ..............................................9
2.2.3.
Voorbeeld van examenvraag ....................................................................................9
2.3.
3.
NATUUREXPLORATIE IN DE KLAS .......................................................................................10
2.3.1.
Doelstellingen van dit hoofdstuk ............................................................................10
2.3.2.
Hoe verwerf je de leerinhouden van dit hoofdstuk? ............................................10
2.3.3.
Voorbeeld van examenvraag ..................................................................................10
TIJD IN DE KLEUTERKLAS ...................................................................................... 11 3.1.
INLEIDING ............................................................................................................................11
3.2.
DOELSTELLINGEN VAN DIT HOOFDSTUK ............................................................................11
3.3.
HOE VERWERF JE DE LEERINHOUDEN VAN DIT HOOFDSTUK?..........................................11
3.3.1.
Hoorcollege: ..............................................................................................................11
3.3.2.
Te kennen bronnen voor het examen: ..................................................................11
3.3.3.
Extra achtergrondinformatie/ vrijblijvende bronnen .............................................11
3.4. 4.
VOORBEELD VAN EXAMENVRAAG ........................................................................................8
VOORBEELD VAN EXAMENVRAAG ......................................................................................11
ONTHAAL IN DE KLEUTERKLAS ............................................................................. 12 4.1.
INLEIDING ............................................................................................................................12
4.2.
DOELSTELLINGEN VAN DIT HOOFDSTUK ............................................................................12
HOGENT
Pagina 2 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
4.3.
Hoorcollege/excursie: ..............................................................................................12
4.3.2.
Te kennen bronnen voor het examen: ..................................................................12
4.3.3.
Extra achtergrondinformatie/vrijblijvende bronnen ..............................................12
VOORBEELD VAN EXAMENVRAAG ......................................................................................12
CONCEPTUEEL EN CONTEXTUEEL WERKEN ....................................................... 13 5.1.
INLEIDING ............................................................................................................................13
5.2.
DOELSTELLINGEN VAN DIT HOOFDSTUK ............................................................................13
5.3.
HOE VERWERF JE DE LEERINHOUDEN VAN DIT HOOFDSTUK?..........................................13
5.3.1.
Hoorcollege/excursie: ..............................................................................................13
5.3.2.
Te kennen bronnen voor het examen: ..................................................................13
5.3.3.
Extra achtergrondinformatie/vrijblijvende bronnen ..............................................13
5.4. 6.
HOE VERWERF JE DE LEERINHOUDEN VAN DIT HOOFDSTUK?..........................................12
4.3.1.
4.4. 5.
Oriëntatie op de wereld 1
VOORBEELD VAN EXAMENVRAAG ......................................................................................13
KENNIS LEVENDE NATUUR .................................................................................... 14 6.1.
INLEIDING ............................................................................................................................14
6.2.
DOELSTELLINGEN VAN DIT HOOFDSTUK ............................................................................14
6.3.
HOE VERWERF JE DE LEERINHOUDEN VAN DIT HOOFDSTUK?..........................................15
6.3.1.
Hoorcollege/excursie: ..............................................................................................15
6.3.2.
Te kennen bronnen voor het examen: ..................................................................15
6.3.3.
Extra achtergrondinformatie/vrijblijvende bronnen ..............................................15
6.4.
VOORBEELDEN VAN EXAMENVRAGEN ...............................................................................15
AFSLUITEND.................................................................................................................... 16 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................. 17 STUDIETEKST ................................................................................................................. 19 RELD? WERELDORIËNTAT 1.
.............................................. 19
ORIËNTATIE OP DE WERELD? WERELDORIËNTATIE? ........................................ 21 1.1.
INLEIDING ............................................................................................................................21
1.2. VIER INHOUDELIJKE BOUWSTENEN: DE ALGEMENE DOELSTELLINGEN VAN WT EN MM (S.D., 2011) ....................................................................................................................................21 1.2.1.
Bouwsteen 1. WT en MM zijn OPVOEDEND VAN AARD. ................................21
1.2.2.
Bouwsteen 2. WT en MM brengen ALGEMENE VAARDIGHEDEN bij. ..........22
1.2.3.
Bouwsteen 3. WT en MM brengen SPECIFIEKE VAARDIGHEDEN bij. ........22
1.2.4. bij.
Bouwsteen 4. WT en MM brengen KENNIS VAN ZICHZELF EN DE WERELD 22
1.3.
WT EN MM IS LEREN VOOR HET LEVEN EN WAARDEOPVOEDING ....................................22
1.4.
AAN WELKE VERWACHTINGEN MOETEN WT EN MM VOLDOEN? .....................................23
1.5. ER?
WELKE DECRETALE ONTWIKKELINGSDOELEN ROND DE LEERGEBIEDEN WT EN MM ZIJN 23
1.6.
WELKE BEGINSITUATIES ZIJN ER VOOR WT EN MM? (S.D., 2011) .................................24
1.6.1. HOGENT
Algemene beginsituatie ...........................................................................................24 Pagina 3 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Oriëntatie op de wereld 1
1.6.2.
Beginsituatie bij de instap in de kleuterschool .....................................................24
1.6.3.
Ontwikkelingen bij jongste kleuters........................................................................24
1.6.4.
Ontwikkelingen bij oudste kleuters ........................................................................25
1.6.5.
Beginsituatie bij de instap in de eerste graad ......................................................25
1.7.
WAAROM MOET HET DOMEIN NATUUR EN TIJD EEN PLAATS KRIJGEN IN DE KLEUTERWERELD? .........................................................................................................................26 1.7.1.
.................................................................................................26
1.7.2.
.......................................................................................................26
1.8.
DE LEERPLANNEN EN ONTWIKKELINGSDOELEN NATUUR EN TIJD....................................27
1.8.1.
Inleiding ......................................................................................................................27
1.8.2.
Big Ideas ....................................................................................................................27
1.8.3. ............................................................................................................................28 1.8.4.
Lijst met ontwikkelingsdoelen Wetenschappen en techniek ..............................28
1.8.5.
Lijst met ontwikkelingsdoelen Mens en Maatschappij ........................................29
1.9.
LEERPLANDOELEN WT EN MM ..........................................................................................31
1.9.1.
Inleiding ......................................................................................................................31
1.9.2.
OVSG .........................................................................................................................32
1.9.3.
GO! .............................................................................................................................32 .......................................................................... 33
2.
NATUUREXPLORATIE.............................................................................................. 35 2.1.
WAT WORDT BEDOELD MET 'NATUUR .............................................................................35
2.2.
EEN BELEVINGSTOCHT IN DE NATUUR ...............................................................................35
2.2.1.
Waarom naar buiten gaan met de kinderen? .......................................................35
2.2.2.
Aandachtspunten bij natuurexploratie met kleuters ............................................36
2.2.3.
Voorbereiding van de tocht .....................................................................................37
2.2.4.
Klassikale voorbereiding .........................................................................................39
2.2.5.
Verwerking in de klas ...............................................................................................39
2.2.6.
Nog meer speelse opdrachten en spelletjes: .......................................................39
2.2.7.
Spinnen speuren als voorbeeld:.............................................................................40
2.3.
NATUUREXPLORATIE IN DE KLAS: KRIEBELDIERTJES ........................................................42
2.3.1.
HOGENT
Waarnemen (De Vaan & Marell, 2012) .................................................................42
Pagina 4 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
.........................42 2.3.2.
Kriebeldiertjes in de klas .........................................................................................44 lende ..................................................................................................................................44
2.3.3.
Waarnemen van kleine diertjes: algemene richtlijnen ........................................45
2.3.4.
Organisatie ................................................................................................................45
2.3.5.
Inhoud -doelstellingen ..............................................................................................46
2.3.6.
Huisvesten in de klas ...............................................................................................46
2.3.7.
Dieren verzamelen ...................................................................................................48
2.3.8.
Dieren kijken..............................................................................................................50
2.3.9.
Identiteitskaart van een ongewervelde..................................................................52
2.3.10. Camouflage ...............................................................................................................56 2.3.11. Sporen ........................................................................................................................56 2.4.
NATUUREXPLORATIE IN DE KLAS: GESTEENTEN, MINERALEN EN BODEM.......................58
2.4.1.
Gesteenten ................................................................................................................58
2.4.2.
Mineralen (Marshak, 2013) .....................................................................................60
2.4.3.
Fossielen (Marshak, 2013) .....................................................................................62
2.4.4.
De bodem (Sichien, 2017) ......................................................................................63
2.4.5.
Didactische aanpak ..................................................................................................64
HOGENT
Pagina 5 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Oriëntatie op de wereld 1
Inleiding Dit opleidingsonderdeel past in de leerresultaatlijnen van de opleiding kleuteronderwijs aan HOGENT. Alle opleidingsonderdelen samen vormen het curriculum van de lerarenopleiding, zie onderstaand schema.
Oriëntatie in de wereld 1 behandelt die inhouden die jij je misschien nog herinnert als het vak wereldoriëntatie uit de lagere school. Dit was een heel breed vak waarin je leerde over geschiedenis, de natuur, aardrijkskunde, verkeer, etc. Ook in de kleuterklas bestaat zo een vak. Het heet wel niet wereldoriëntatie, maar bestaat uit twee ontdekken kleuters de natuur, techniek, zichzelf, de maatschappij, ruimte, tijd en verkeer. In dit olod leer je als leerkracht alle inhouden en didactiek nodig om in beide leergebieden aan kleuters les te kunnen geven. Deze semester leer je zelf bij over de levende natuur en tijd in de kleuterklas. Je doet niet alleen achtergrondkennis op maar leert vooral, hoe je deze domeinen in de kleuterklas brengt. Zo gaan we bv. samen een aan natuurexploratie doen en leer je hoe je iets abstract als tijd in de kleuterklas aan bod brengt. Een deel van de lessen behandelt dus de theoretische achtergrond van wetenschap en techniek en
In een ander deel van de lessen ontdekken we in de praktijk hoe je de interesse van kleuters opwekt voor Natuur en Techniek. Daarnaast leren jullie ook hoe je kleuters bewustzijn over tijd aanleert. Wiskundige initiatie voor kleuters Tijd De lessen worden gestructureerd in deze cursus en in een leerpad dat je vindt op chamilo. Per onderdeel van dit vak vind je daar de presentaties, verwijzingen en voorbeeldvragen. Deze syllabus is dus maar een deel hetgeen je moet kennen en kunnen. Het leerpad is de kern van dit vak. Het zorgt er ook voor dat je in geval van afwezigheid de volledige les kan zien en studeren.
HOGENT
Pagina 6 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
Studiefiche De studiefiche is terug te vinden op de elektronische leeromgeving: Chamilo - onderwijs - cursussen - curriculum cursussen - (cursus opleidingsonderdeel selecteren) studiefiche. Je kan de studiefiche ook vinden op http://ects.hogent.be . Bekijk ook eventuele aanvullingen in deze cursus op ons leerplatform Chamilo https://chamilo.hogent.be Deze rubrieken op de studiefiche worden aan de start van het opleidingsonderdeel overlopen:
Doelstellingen van een opleidingsonderdeel zie je verschillende doelstellingen staan waarna een afkorting zoals vb. dOLR 7.2, T staat. Dit verwijst naar de doelstelling van een opleidingsspecifieke leerresultaat (OLR) 7.2 op toepassingsniveau. Naast Toepassen (T), gebruiken we in de opleiding Weten en Inzien (W&I) en Integreren (I). Hierbij vind je het overzicht van alle opleidingsspecifieke leerresultaten (OLRs) zijn gebaseerd op de Basiscompetenties zoals opgenomen in het Besluit van de Vlaamse Regering betreffende de basiscompetenties van de leraren van 5/10/2007 en de Domeinspecifieke leerresultaten (DLRs) zoals goedgekeurd door de nvao. Ter info kan je de deel-OLR s terugvinden
Evaluatie De evaluatievormen voor de eerste en tweede examenkans worden vermeld in de studiefiche. Via Chamilo vind je gedetailleerde informatie over de evaluatievormen. Bij onduidelijkheden, kan je bij de titularis van het opleidingsonderdeel terecht. De titularis is de lector die vermeld staat op de studiefiche.
Studiemateriaal Ook de studiefiche geeft informatie over het verplichte en het aan te raden studiemateriaal. Naast handboeken en een syllabus, is ook het elektronisch lesmateriaal studiemateriaal.
Praktische informatie Gelieve te noteren dat deze syllabus slechts ĂŠĂŠn van de delen is van het opleidingsonderdeel. De leerstof omvat ook het boek Wiskundige initiatie voor kleuters: Tijd en de bijhorende presentaties. Alles vind je in het leerpad op het elektronisch leerplatform. Er is een extra muros naar de kaaihoeve, informatie daarover vind je in het leerpad. HOGENT
Pagina 7 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Oriëntatie op de wereld 1
1. Oriëntatie op de wereld? Wereldoriëntatie? Wetenschap en techniek (MM) zijn. Welke doelstellingen streef je na in de kleuterklas? Welke vaardigheden en attitudes streef je na bij je kleuters. Wat is de visie waarrond beide leergebieden opgebouwd zijn.
1.1. Doelstellingen van dit hoofdstuk De student: -
benoemt de leergebieden en domeinen; omschrijft het doel van de leergebieden WT en MM; omschrijft de inhoudelijke bouwstenen van WT en MM; past de inhoudelijk bouwstenen van WT en MM toe; herkent de inhoudelijk bouwstenen van WT en MM in een casus; omschrijft de opbouw van een WT en MM activiteit; past de opbouw van een WT en MM activiteit toe; omschrijft de beginsituatie voor WT en MM; beschrijft wat ontwikkelingsdoelen, leerplandoelen en leertrajectdoelen zijn; omschrijft de verschillende kenmerken van deze doelen door wie ze zijn opgemaakt en waarin ze van elkaar verschillen.
1.2. Hoe verwerf je de leerinhouden van dit hoofdstuk? 1.2.1. Hoorcollege: Tijdens een hoorcollege worden de leergebieden en hun opbouw, de visie, de bouwstenen en de opbouw van de leergebieden besproken.
1.2.2. Te kennen bronnen voor het examen: -
Oriëntatie op de wereld? Wereldoriëntatie? Ppt gebruikt in de les.
1.2.3. Extra achtergrondinformatie/vrijblijvende bronnen -
Leerplan Go Leerplan Go Doelenboek Doelenboek
1.3. Voorbeeld van examenvraag Casus: Je bezoekt met je kleuters de Kaaihoeve en doet met je kleuters het blote voetenpad en de tocht van de Natuurkoningen. 1) Aan welke bouwsteen van WT heb je gewerkt? 2) Hoe heb je er aan gewerkt?
HOGENT
Pagina 8 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
2.4. Natuurexploratie in de klas: Gesteenten, Mineralen en bodem Gesteenten zijn belangrijk, omdat zij een belangrijke parameter zijn bij het vormgeven van een landschap. Het is de hardheid van gesteenten die zal bepalen welke delen in een landschap het snelst zullen eroderen en dus waar valleien ontstaan. Ook de samenstelling van de bodem wordt er door bepaald en dus bepalen zij onrechtstreeks gedeeltelijk welke planten op welke plaatsen zullen groeien. Mineralen, de basisbouwstenen van gesteenten, kunnen dan weer aanleiding geven tot leuke met kleuters waar te nemen! In dit hoofdstuk wordt eerst besproken wat gesteenten, mineralen en de bodem zijn. Nadien komt aan bod hoe je waarnemingen met gesteenten, mineralen en de bodem kan uitvoeren met kleuters. Er wordt ook bekeken welke uitstappen j
2.4.1. Gesteenten Wie in het landschap al rotsformaties bestudeerde, heeft zeker al gemerkt dat gesteenten geen grijze ren. Net als mineralen worden gesteenten gevormd onder verschillende omstandigheden. Het zijn deze omstandigheden die bepalen hoe een gesteente er zal uitzien en welke eigenschappen het heeft. Een gesteente wordt door geologen omschreven als een samenhangende, natuurlijke vaste stof, die bestaat uit een ophoping van mineralen (Marshak, 2013). A. Soorten gesteenten (Marshak, 2013) Al gauw rees de vraag naar classificatie van de verschillende gesteenten. Deze classificatie gebeurt naar de oorsprong van het gesteente. Op deze manier worden drie basisgroepen onderscheiden, namelijk: stollingsgesteenten, ontstaan door het stollen van gesmolten gesteenten, sedimentaire gesteenten, die ontstaan door ofwel het aan elkaar kitten van gesteentebrokken die van andere gesteenten afkomstig zijn of door het neerslaan van mineralen uit waterige oplossingen aan het aardoppervlak, en metamorfe gesteenten, die ontstaan wanneer bestaande gesteenten onder invloed van veranderende druk en temperatuur van uitzicht en samenstelling veranderen. Metamorfe veranderingen treden op in vaste toestand, dit betekent dat het gesteente niet eerst smelt om nadien opnieuw uit te kristalliseren. Voorbeelden van metamorfe gesteenten zijn: marmer ontstaan uit kalksteen, leisteen ontstaan uit schiefer, kwartsiet ontstaan uit zandsteen. Bij de stollingsgesteenten worden volgende gesteenten onderscheiden naar gelang waar deze gesteenten stollen in de aardkorst: -
-
-
Dieptegesteenten stollen op een diepte van enkele kilometers onder het aardoppervlak. Ze stollen traag vandaar dat de kristallen mooi gevormd zijn en goed zichtbaar zijn. Voorbeeld graniet. Uitvloeiingsgesteenten stollen wanneer ze aan het aardoppervlak uitvloeien, bijvoorbeeld basalt, of uit de kraters worden geprojecteerd als grote brokstukken, bijvoorbeeld vulkanische bommen. De stolling gebeurt dus uiterst snel waardoor deze gesteenten fijnkorrelig zijn of soms zelfs glasachtig, bijvoorbeeld obsidiaan. Ganggesteenten stollen op weg naar de oppervlakte, in de bovenste lagen van de aardkorst, bijvoorbeeld porfier (kasseistenen).
Sedimentaire gesteenten kunnen voorkomen als losse of vaste afzettingsgesteenten. Ze zijn het resultaat van de afzetting van afbraak- of verweringspuin van oudere gesteenten. Dit gebeurt door volgende processen: verwering of afbraak van bestaande gesteenten, gevolgd door erosie of het opnemen van het afgebroken materiaal door water, wind. Daarna wordt het materiaal getransporteerd.
HOGENT
Pagina 58 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
Dit is de verplaatsing van het afgebroken materiaal. Uiteindelijk wordt het materiaal weer afgezet (sedimentatie). Sedimentaire gesteenten worden verder onderverdeeld in: -
Klastische sedimenten: ontstaan door mechanische afbraak, erosie, transport en afzetting van bestaande gesteenten. Voorbeeld: zand-zandsteen, klei-schiefer.
-
Chemische gesteenten: ontstaan door oplossing, transport en neerslag of uitkristallisatie. Voorbeeld het ontstaan van druipstenen in of het ontstaan van steenzout (haliet).
-
Organische gesteenten: na verwering, erosie en transport zijn de materialen hier afgezet door toedoen van organismen (planten, dieren). Voorbeeld de vorming van steenkool.
Uit de bespreking van de verschillende gesteentegroepen blijkt dat ze allen onderling met elkaar in verband staan en dat de ene niet kan bestaan zonder de andere. Dit complex relatieschema kan worden weergegeven in de gesteentecyclus of de gesteentekringloop (Figuur 2).
Figuur 2: De gesteentecyclus met alternatieve paden (Marshak, 2013).
B. Gesteenten determineren determineertabellen zie ppt.
HOGENT
Pagina 59 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Oriëntatie op de wereld 1
2.4.2. Mineralen (Marshak, 2013) Mineralen zijn de samenstellende deeltjes van de gesteenten. Mineralen komen voor als kristallen met een bepaalde chemische samenstelling. Ze zijn dus opgebouwd uit chemische elementen of atomen. Ze worden dan ook onderverdeeld naar hun chemische samenstelling. A. Mineralen determineren Een mineraal kan gedetermineerd worden a.d.h.v. bepaalde eigenschappen zoals de kleur, de streep, de glans, de opaciteit, de hardheid, de specifieke densiteit, het kristallijne voorkomen, de breuk en soms door een aantal speciale eigenschappen. -
De kleur van een mineraal hangt af van de manier waarop het invallende licht inwerkt op het mineraal. Een mineraal absorbeert sommige kleuren en weerkaatst andere. De kleuren die een mineraal weerkaatst bepalen de kleur van het mineraal. Sommige mineralen hebben slechts één kleur, andere komen voor in een waaier aan kleuren afhankelijk van de onzuiverheden in het kristal (Figuur 3).
-
De streep verwijst naar de kleur van verpulverd mineraal. Hiervoor wordt het mineraal over een niet gepolijst porseleinen plaatje gewreven. Op dit plaatje blijft een beetje verpulverd mineraal achter waaruit de kleur van het verpulverde materiaal kan bestudeerd worden. De kleur van het verpulverde mineraal varieert veel minder dan dit van de kristallen (Figuur 3).
-
De glans verwijst naar de manier waarop het mineraal het licht verstrooid. Mineralen die blinken zoals een metaal hebben een metaalglans. Behalve een metaalglans zijn er ook mineralen met een zijde-, glas-, satijn-, parelmoer-, harsachtige en aardse glans (Figuur 3).
-
De opaciteit geeft de mate waarin licht doorheen een kristal kan passeren weer. Mineralen kunnen doorzichtig, doorschijnend of opaak (niet doorzichtig) zijn.
-
De hardheid is een grootheid die de relatieve weerstand tegen krassen van een mineraal aangeeft. Het geeft dus de weerstand tegen het verbreken van de bindingen in het kristal weer. De atomen in harde kristallen zijn beter gebonden dan deze in zachte kristallen. Harde kristallen kunnen dus zachte kristallen krassen, maar niet omgekeerd. De geoloog Mohs bepaalde de relatieve hardheid van een aantal mineralen een stelde een hardheidsschaal op (Figuur 5).
-
De habitat of het kristallijne voorkomen is de vorm van een enkelvoudig kristal van een mineraal of van een aggregaat van verschillende goedgevormde kristallen. De habitat is afhankelijk van de inwendige ordening van de atomen in het kristal. Vaak kan het kristalrooster hierin herkend worden (Figuur 4).
-
Breuk en splijting: Mineralen breken op verschillende manieren afhankelijk van de kristalstructuur van het mineraal. Wanneer een mineraal breekt volgens specifieke oppervlakken met een specifieke oriëntatie wordt van splijting gesproken en heet elk oppervlak een splijtvlak. Splijtvlakken ontstaan in die richtingen waarin de bindingen het twee of drie. Mineralen waarvan de atomen sterk geboden zijn vertonen onregelmatige breukvlakken. In sommige gevallen vertonen ze concoïdale breuken, zoals bijvoorbeeld in glas.
-
HOGENT
Speciale eigenschappen: Sommige mineralen hebben zeer specifieke eigenschappen die een snelle determinatie mogelijk maken. Zo zal calciet opbruisen wanneer het in
Pagina 60 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
contact komt met zoutzuur. Fluoriet fluoresceert onder UV-belichting, kan je met grafiet op een blad papier tekenen en trekt magnetiet een magneetnaald aan. Haliet of (Figuur 4).
Figuur 3: Fysieke eigenschappen van mineralen (Marshak, 2013). Linksboven: de kleur is bepalend voor sommige mineralen, maar niet voor alle. Kwarts komt in vele kleuren voor. Rechtsboven: om de streep van een mineraal te kennen, wordt er met het mineraal over een porseleinen plaatje gewreven. Linksonder: Pyriet heeft een metaalglans, want het blinkt zoals een metaal. Rechtsonder: Veldspaat heeft een zijde- of aardglans.
Figuur 4: Fysieke eigenschappen van mineralen (Marshak, 2013). Links: de habitat verwijst naar de vorm van het kristal. Het kynanietkristal heeft een bladerige structuur, het chrysolietkristal is vezelig. Rechts: sommige kristallen hebben specifieke eigenschappen. Zo zal calciet opbruisen in contact met een zuur en is magnetiet magnetisch.
HOGENT
Pagina 61 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
Figuur 5: De hardheidsschaal van Mohs (Marshak, 2013).
2.4.3. Fossielen (Marshak, 2013) De geologische tijdschaal bestrijkt de lange geschiedenis van de aarde en stelt de geologen in staat gebeurtenissen in volgorde van tijd te plaatsen en ze in de juiste periode onder te brengen. De aarde is ongeveer 4,6 miljard jaar oud. De geschiedenis van de aarde is terug te vinden in gesteenten die in de verschillende perioden gevormd zijn en in eventuele fossielen die in gesteenten voorkomen. Fossielen zijn ĂŠĂŠnvoudige afdrukken van lichaam, huid, beenderen of schaalgedeelten van planten of dieren. Fossielen kunnen soms nog de oorspronkelijke structuur van de dieren of planten vertonen. Fossielen worden enkel gevonden in afzettingsgesteenten en enkel onder de juiste omstandigheden. Zo komen geen fossielen voor in afzettingsgesteenten gevormd in zoetwatermeren, ten tijde dat er nog maar enkel leven bestond in de zee. Fossielen kunnen ook worden opgelost door water of verdwenen zijn door hoge druk of temperatuur (vandaar dat fossielen niet voorkomen in stollings- of metamorfe gesteenten). Ze worden bestudeerd door paleontologen.
HOGENT
Pagina 62 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Oriëntatie op de wereld 1
2.4.4. De bodem (Sichien, 2017) Wie ooit in zijn tuin een put groef, weet dat het materiaal waarin bloemen en struiken groeien er anders uitziet dan strandzand en pottenbakkersklei. In het dagelijks leven zijn er verschillende betekenissen voor deze laag: aardkorst, ondergrond (de bodemschatten), de teelaardelaag (de grond). Wetenschappelijk gezien wordt de bovenste laag van de aardkorst, waar de planten in groeien de bodem genoemd. Het bestaat uit aangetast sediment of gesteente. Deze aantasting gebeurt doorheen de tijd door het contact met organisch materiaal, regenwater en organismen. De gemiddelde dikte is 1,20 m, maar kan variëren van enkele cm (bv. in de Ardennen ) tot 1 à 2 m in Laag- en Midden-België. De bodem is belangrijk in zowel de geologie (herkenbaar in oudere gesteentelagen) als de landbouw (vruchtbaarheid). In deze paragraaf wordt eerst en vooral de samenstelling van de bodem besproken. (Volume %) Bodem (100 %)
Vaste delen (50 %)
Mineraal (48 %)
Holtes en poriën (50 %)
Organisch (2 %)
Water (25 %)
Lucht (25 %)
B. Vaste bestanddelen: 50 % 1. Minerale bestanddelen (48 %) Door verwering van vaste gesteenten ontstaan zeer kleine gesteentebrokjes van verschillende grootte. Deze dode stof vormt het geraamte van de bodem. De naamgeving van de bodem gebeurt naar het overheersende mineraal bestanddeel. 90 à 95% van de vaste stoffen bestaan uit minerale bestanddelen, variërend van zichtbare korrels tot microscopische kleine korrels. - De korrelgroottefracties: Korrels worden ingedeeld in korrelgroottefracties met maateenheid 1 mm tot 1 micron (0,001 mm). Grove delen (> 2 mm)
Grind
keien
Fijne delen (< 2 mm)
Zandfractie (2 mm
50 µm)
Leemfractie (50 µm
2 µm)
Kleifractie ( < 2 µm)
Grove delen en zand zijn inactief in de bodem, ze bevatten geen voedingstoffen voor de planten. Leem en klei zijn actief, want ze bevatten mineraalkorrels (veldspaat, glimmer) die bij verdere afbraak voedingstoffen (K, Na, Al) voor de planten afgeven. Ze kunnen voedingstoffen en water fixeren (sorptievermogen) en afgeven aan de planten. Opgepast: de woorden grind, zand, klei en leem hebben nog een andere betekenis, nl. de grondsoort. Een zandbodem bijvoorbeeld is een bodem die voor het grootste deel bestaat uit zandkorrels, maar daar kunnen ook nog andere korrelgroottes bij zitten.
HOGENT
Pagina 63 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
Oriëntatie op de wereld 1
2. Organische bestanddelen (2 %) Organische bestanddelen zijn donkerbruin, kleverig, afkomstig van planten en dieren en afbreekbaar tot humus. Deze bestanddelen worden door bodemdieren en bacteriën afgebroken. Daarbij komen water, CO2-gas en voedingstoffen (N, P, K) voor de planten vrij en blijft een restproduct, humus, over. C. Levende bestanddelen Levende levende organismen: gemiddeld 25 000 kg/ha (op een totaal van 3 10 6 kg/ha). D. Vloeibare bestanddelen Poriën, holten, kleverige bestanddelen houden bodemwater vast. In dit bodemwater zijn verbindingen in oplossing. Het vormt het belangrijkste bodemelement. Planten bestaan voor 80 à 90% uit water en minder dan 20% uit droge stof en onderhouden hun sapstroom door verdamping van water langs de bladeren. Water is dus zowel oplosmiddel en transportmiddel van voedingsstoffen in planten. Uiteindelijk wordt slechts een klein deel water vastgelegd in de plant. Zo vergt 1 kg stof 400 kg water bij de suikerbiet, 500 kg bij tarwe en 800 kg bij vlas. Ook voor bodemdieren en micro-organismen zijn de voedingsstoffen in het water belangrijk. Bovendien regelt het water in de bodem de warmte en bevordert het de bodemstructuur door het aan elkaar kleven van gronddeeltjes. De hoeveelheid water die voorkomt in een bodem wordt vooral bepaald door de korrelgrootte van de bodem en de hoeveelheid humus in de bodem. E. Gasvormige bestanddelen De hoeveelheid lucht in de bodem is omgekeerd evenredig met de hoeveelheid bodemwater. Een goede bodem bevat altijd bodemlucht. Deze heeft een heel andere samenstelling dan lucht uit de atmosfeer (Tabel 2). Atmosferische lucht bodemlucht CO2
0,003%
0,2%
O2
20,99 %
20,6%
N2, e.a.
78,95 %
79,2%
Tabel 2: Samenstelling bodemlucht (Sichien, 2017)
2.4.5. Didactische aanpak Belangrijk bij de aanpak van een thema waarin gesteenten, mineralen of bodems aan bod komen is om te vertrekken vanuit de leefwereld van de kleuter en te werken met bestaand gesteentemateriaal en geen afbeeldingen! Vertrek ook in de mate van het mogelijke vanuit de toepassing van het gesteente of het mineraal. Bv. klei om bakstenen te maken, puimsteen om cosmetica (tandpasta, toiletzeep, oogschaduw, om eelt te verwijderen), haliet als zout om te koken, fluor in tandpast (De Kestelier, 2016) A. Gesteenten Deze tentoonstelling heeft ook een bundel special gemaakt voor kleuters van de 2de en 3de kleuterklas (De Kestelier, 2016).
HOGENT
Pagina 64 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
Je kan in de klas ook gesteenten laten groeperen op basis van zelfgekozen criteria en hen deze laten verwoorden. Indien het gekozen criterium overeenkomt met een in het echt gebruikt criterium om gesteenten te classificeren, moet je dit wel voldoende duiden. Belangrijk hierbij is om te vertrekken vanuit de leefwereld van de kinderen. Bv. het zand aan zee, klei om te boetseren en bakstenen te maken, puinsteen als kattenbakkorrels, gommen, Volgende proefjes kan je ook uitvoeren om losse gesteenten te determineren. Dit proefje kan ook worden uitgevoerd om de bodemsamenstelling te bepalen, wanneer je bodems analyseert: 1.
andevyl, 2012)
Je neemt een stukje los sediment en probeert er een worstje van te draaien. De mate waarin dit lukt, bepaalt de samenstelling van de bodem (Figuur 6). Hieronder vindt je de determineertabel. 1. Kan de vochtige grond een samenhangende bol vormen? a) gemakkelijk > 2 b) met veel moeite => lemig zand (controleer door 2 en 3 uit te voeren) c) neen => zand 2. Wat gebeurt er, wanneer je de bol tussen duim en wijsvinger perst? a) hij wordt geplet zonder uiteen te vallen > 3 b) hij heeft neiging open te breken => zandige leem (controleer door 4 en 5 uit te voeren) 3. Maak de bol langzaam iets natter. Kan de bol nu tot een cilinder van 5 mm dik uitgerold worden? a) ja > 4 b) neen, hij valt uiteen => lemig zand 4. Maak de bol langzaam nog iets natter. Kan de cilinder tot een 2 mm dik staafje uitgerold worden? a) ja > 5 b) neen => zandige leem 5. Kan het staafje hoefijzervormig rond de pols gebogen worden zonder te breken? a) ja > 7 b) neen > 6 6. Hoe voelt de grond aan bij het herwerken en het natter maken? a) zeer zacht => silt b) zacht, als deeg => silt tot leem c) ruw, afgeschuurd => leem 7. Kan je een ring van ca 25 mm diameter vormen door beide uiteinden met elkaar te verenigen zonder dat hij breekt? (Vervorm het materiaal, maak iets natter en begin opnieuw) a) ja > 9 b) neen > 8 8. Hoe voelt de grond aan na het herwerken en natter maken? a) zeer korrelig => zandige klei tot leem b) matig ruw => klei tot leem c) kleverig => siltige klei tot leem
HOGENT
Pagina 65 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
9. Kun je, na herwerken zonder natter te maken, een oppervlak met het materiaal insmeren? a) ja, we bekomen een fijn wasachtig laagje met weinig te onderscheiden korreltjes > 10 b) ja, maar zandige korreltjes zijn duidelijk zichtbaar => zandige klei c) neen > 8 10. Hoe blijft de volledig natgemaakte grond aan de vingers hangen? a) zeer sterk => klei b) matig sterk => silthoudende klei
Figuur 6: Worstjes-methode om de samenstelling van de bodem te bepalen (Van Schandevyl, 2012).
B. Mineralen Mineralen kan je het eenvoudigst determineren via hun verschillende eigenschappen. Zie uitstap KINA en ppt. Je brengt dan een eigen verzameling mee naar de klas. Probeer ook gebruik te maken van mineralen uit het dagelijks leven (De Kestelier, 2016): -
Grafiet in potlood. Fluoriet in tandpasta. Haliet, zout in voedselbereidingen, strooizout. Gips in de bouwindustrie, gipsverband. Goud: juwelen, munten bij Piraten. Pyriet of gekkengoud. Amethyst in goedkope juwelen, de oude Grieken droegen dit als hangertje. Ze dachten dat dit een middel was tegen dronkenschap. Kwarts verwerkt in glas.
Er bestaan ook didactische boxen waarbij je kleuters mineralen kan laten kappen uit een gipsblok en/of zelf mineralen en geodes kan laten maken (). Deze boxen kan je ook gemakkelijk zelf namaken en hoef je daarom niet aan te schaffen.
HOGENT
Pagina 66 van 71
Educatieve bachelor in het kleuteronderwijs
OriĂŤntatie op de wereld 1
Figuur 7: Didactische koffers rond mineralen (Kidzlabs, 2019).
C. Fossielen (Sichien, 2017) Hieronder vind je Figuur 8 met de belangrijkste fossielen en in welke tijd ze leefden.
Figuur 8: Overzicht van de belangrijkste fossielen per geologische periode (Sichien, 2017).
HOGENT
Pagina 67 van 71