HOGENT - Logopedie en audiologie - Spraakstoornissen by HOGENT

Inhoudsopgave 1

INLEIDING_________________________________________________________________ 5 ALGEMENE BEGRIPPEN EN DEFINITIES _______________________________________ 5 1.1.1

Communicatiestoornissen ____________________________________________ 5

1.1.2

Spraakstoornissen __________________________________________________ 5

SPRAAKKLANKSTOORNISSEN IN CIJFERS _____________________________________ 6 2

INDELING VAN SPRAAKKLANKSTOORNISSEN ______________________________ 7 ASHA (AMERICAN SPEECH-LANGUAGE AND HEARING ASSOCIATION) _____________ 7 2.1.1

Organische stoornissen ______________________________________________ 8

2.1.2

Functionele stoornissen______________________________________________ 8

SPEECH DISORDER CLASSIFICATION SYSTEM (SDCS) _________________________ 9 PSYCHOLINGUÏSTISCH DENKKADER VAN STACKHOUSE & W ELLS _________________ 10 DIFFERENTIAL DIAGNOSIS SYSTEM VAN DODD _______________________________ 11 3

SPRAAKKLANKSTOORNISSEN VAN FONETISCHE AARD ___________________ 13 KADERING BINNEN DDS VAN DODD ________________________________________ 13 3.1.1

Algemene begrippen _______________________________________________ 13

3.1.2

Fonetische foutenclassificatie________________________________________ 14

SIGMATISMEN __________________________________________________________ 16 3.2.1

Normale productie _________________________________________________ 17

3.2.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 17

RHOTACISMEN _________________________________________________________ 18 3.3.1

Normale productie _________________________________________________ 18

3.3.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 19

BILABIALE DYSLALIEËN ___________________________________________________ 20 3.4.1

Normale productie _________________________________________________ 20

3.4.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 20

LABIODENTALE DYSLALIEËN_______________________________________________ 21 3.5.1

Normale productie _________________________________________________ 21

3.5.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 21

TAUCISMEN ____________________________________________________________ 21 3.6.1

Normale productie _________________________________________________ 21

3.6.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 21

FOUTEN TEGEN DE N ____________________________________________________ 22 3.7.1

Normale productie _________________________________________________ 22

3.7.1

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 22

LAMBDACISMEN ________________________________________________________ 22 3.8.1

Normale productie _________________________________________________ 22

3.8.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 22

KAPPACISMEN __________________________________________________________

3.9.1

Normale productie _________________________________________________ 23

3.9.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 23

GAMMACISMEN _________________________________________________________ 23 3.10.1

Normale productie _________________________________________________ 23

3.10.2

Mogelijke fouten ___________________________________________________ 23

KLINKERSPRAAK ________________________________________________________ 24 4

SPRAAKKLANKSTOORNISSEN VAN FONOLOGISCHE AARD ________________ 25 SOORTEN PROCESSEN ___________________________________________________ 25 SUBSTITUTIEPROCESSEN ________________________________________________ 26 SYLLABESTRUCTUURPROCESSEN __________________________________________ 27 HARMONIEPROCESSEN __________________________________________________ 27 OVERIGE PROCESSEN ___________________________________________________ 28

ASSESSMENT ____________________________________________________________ 29 ALGEMENE INLEIDING ____________________________________________________ 29 5.1.1

Klinische cyclus____________________________________________________ 29

5.1.2

Vaardigheden van de logopedist _____________________________________ 30

AANMELDING ___________________________________________________________ 31 ANAMNESE ____________________________________________________________ 31 SPRAAKONDERZOEKEN __________________________________________________ 33 5.4.1 5.4.1.1

Fonologische onderzoeken ............................................................................................................. 33

5.4.1.2

Fonologische onderzoeken: Metaphon.......................................................................................... 34

5.4.1.3

Fonologsiche onderzoeken: Antwerps Fonologische Pocessen Onderzoek ........................... 35

5.4.1.4

Fonologische onderzoeken: Proef fonologisch Bewustzijn......................................................... 36

5.4.1.5

Onderzoek van de articulatoren ...................................................................................................... 37

5.4.2

Onderzoeken op activiteiten en/of participatieniveau ____________________ 41

5.4.2.1

Onderzoeken op activiteiten en/of participatieniveau: Spontane spraakanalyse .................... 41

5.4.2.2

Driepositietests ..................................................................................................................................46

5.4.2.3

Driepositietests: Logo-art ................................................................................................................. 46

5.4.2.4

Driepositietests: Nederlands Articulatie Onderzoek .................................................................... 47

5.4.2.5

Onderzoeken op functie en activiteitenniveau: CAI ..................................................................... 47

5.4.2.6

Onderzoeken op functie en activiteitenniveau: SKO ...................................................................48

5.4.3 6

Onderzoeken op functieniveau (functies en anatomische eigenschappen) _ 33

Aanvullende onderzoeken___________________________________________ 48

BEHANDELING ___________________________________________________________ 50 WELKE BEHANDELMETHODE KIEZEN? _______________________________________ 50 6.1.1

Articulatietraining __________________________________________________ 52

MOTORISCHE BENADERING VOOR ARTICULATORISCHE PROBLEMEN: THERAPIE VOLGENS VAN RIPER __________________________________________________________

BEHANDELING VAN FONOLOGISCHE STOORNISSEN VOLGENS METAPHON __________ 52 6.3.1

Inleiding __________________________________________________________ 52

6.3.2

Opbouw __________________________________________________________ 53

6.3.3

Therapie voor substitutieprocessen___________________________________ 55

6.3.3.1

Fase I - Begripsniveau ..................................................................................................................... 55

6.3.3.2

Fase I - Klankniveau ......................................................................................................................... 55

6.3.3.3

Fase I - Foneemniveau .................................................................................................................... 55

6.3.3.4

Fase I - Woordniveau ....................................................................................................................... 56

6.3.3.5

Fase II................................................................................................................................................. 56

6.3.3.6

Fase II - Woordniveau ...................................................................................................................... 57

6.3.3.7

Fase II - Zinsniveau .......................................................................................................................... 58

6.3.4

Therapie voor syllabestructuurprocessen ______________________________ 58

6.3.4.1

Fase I .................................................................................................................................................. 58

6.3.4.2

Fase II................................................................................................................................................. 58

6.3.5

Therapie voor vocalen ______________________________________________ 58

6.3.6

Therapie voor meersyllabige woorden ________________________________ 59

6.3.7

Voorbeeldoefeningen (bron: Metaphonbox) ____________________________ 59

6.3.7.1

Fase I – Fronting/backing ................................................................................................................ 59

6.3.7.2

Fase I - Stopping............................................................................................................................... 59

6.3.7.3

Fase I - Gliding/lateralisatie ............................................................................................................. 59

6.3.7.4

Fase I - Devoicing ............................................................................................................................. 60

6.3.7.5

Fase I - Finale consonantdeletie..................................................................................................... 60

6.3.7.6

Fase I - Initiale consonantdeletie .................................................................................................... 60

6.3.7.7

Fase I - Clusterreductie.................................................................................................................... 60

6.3.7.8

Fase II................................................................................................................................................. 60

VERBALE ONTWIKKELINGSDYSPRAXIE ___________________________________ 62 WAT?_________________________________________________________________ 62 SPRAAKKENMERKEN ____________________________________________________ 64 7.2.1 Inconsistente fouten bij klinkers en medeklinkers bij herhaalde productie van syllaben en woorden _______________________________________________________ 64 7.2.2

Gestoorde coarticulatie _____________________________________________ 65

7.2.3

Afwijkende prosodie ________________________________________________ 65

ASSESSMENT VAN SOD __________________________________________________ 68 BEHANDELING VAN SOD _________________________________________________ 69 7.4.1

Motorische benaderingen ___________________________________________ 70

7.4.1.1

Oefenschema .................................................................................................................................... 70

7.4.1.2

Type feedback ...................................................................................................................................71

7.4.1.3

Frequentie van feedback ................................................................................................................. 71

7.4.1.4

Bestaande motorisch-georieënteerde oefenprogramma’s .......................................................... 71

7.4.2 7.4.2.1

7.4.3 7.4.3.1

7.4.4

Linguïstische benaderingen _________________________________________ 73 Bestaande linguïstisch-georiënteerde programma’s ...................................................................73

Prosodische of ritmische benaderingen _______________________________ 74 Bestaande linguïstisch-georiënteerde programma’s ...................................................................74

Combinaties_______________________________________________________ 74

7.4.4.1

Bestaande combinatie-programmaâ&#x20AC;&#x2122;s ............................................................................................. 74

TERUGBETALING SPRAAKKLANKSTOORNISSEN __________________________ 75 LOGOPEDISCH BILAN EN LOGOPEDISCHE THERAPIE ___________________________ 77 DATERING VAN HET VOORSCHRIFT _________________________________________ 78

LITERATUURLIJST _______________________________________________________ 79

OPMERKING: OMWILLE VAN DE STUDEERBAARHEID WERD ER NIET GEREFEREERD IN DE TEKST. DE LITERATUURLIJST WERD ACHTERAAN IN DE SYLLABUS OPGENOMEN.

Inleiding

Pagina 5 van 80

INLEIDING Na het studeren van dit hoofdstuk kan je … Niveau 1: weten/inzien - … de belangrijkste termen rond spraakstoornissen met eigen woorden uitleggen - … het voorkomen van spraakklankstoornissen in het geheel van de communicatiestoonissen plaatsen - … het verschil tussen een vertraging en een stoornis met eigen woorden uitleggen

A LGEMENE

BEGRIPPEN EN DEFI NITIES

Spraakstoornissen hebben al altijd bestaan. Het is echter slechts sinds de vorige eeuw dat hier wetenschappelijke publicaties rond verschenen. De voorbije honderd jaar zijn de inzichten in spraakstoornissen geëvolueerd. Ook de bijhorende terminologie is mee veranderd. In het volgende hoofdstuk worden de belangrijkste termen rond spraakstoornissen toegelicht. Bron is ASHA (American Speech-Language andHearing Association). Zij stelden in 1993 hun ‘Definitions of Communication Disorders and Variations op.

1.1.1

Communicatiestoornissen

Communicatiestoornissen zijn alle stoornissen die leiden tot verstoorde of verminderde communicatiemogelijkheden. Hieronder vallen zowel de mondelinge als de schriftelijke communicatie als het begrijpen (ook horen) en zelf produceren van communicatie. Een communciatiestoornis kan aangeboren of verworven zijn.

1.1.2

Spraakstoornissen

‘Spraakstoornissen’ is het geheel van stoornissen in de spraakklanken, stem en vloeiendheid. Stemstoornissen (zoals bvb onvolledige stemplooisluiting, stemplooiknobbels,…) en vloeiendheidsstoornissen (zoals bvb stotteren en broddelen) maken dus deel uit van de grote groep spraakstoornissen. Ook de spraakklankstoornissen behoren tot deze groep.

Tot slot is er ook een duidelijk verschil tussen een vertraging en een stoornis. Men spreekt van een VERTRAGING wanneer de verwervingsvolgorde is normaal verloopt, maar achter loopt op normale verwerving

Inleiding

Pagina 6 van 80

Bij een spraakklankSTOORNIS verloopt de klankverwerving vertraagd én zijn er aspecten te zien die niet in de normale verwerving voorkomen.

S PRAAKKLANKSTOORNISSE N

I N CIJFERS

Op basis van de bron die geraadpleegd wordt, leest men dat 2,4% tot 23,6% van de schoolgaande kinderen een of andere spraakklankstoornis (SKS) heeft. Nemen we de groep kinderen met een communicatieprobleem opnieuw als een geheel, dan zien we dat er bij de groep kinderen tussen 3 en 10 jaar 48, 1% een SKS heeft, tegenover 24,4% van de 11- tot 17-jarigen (Bron: Nationals Center fot Health Statistics in 2012). Van deze groep kreeg bovendien 67, 6% één of andere vorm van spraaktherapie. SKS blijken ook meer voor te komen bij jongen dan bij meisjes (1.5:1 tot 1.8:1), en er is vaak een comorbide taal (ontwikkelings)stoornis (bij 11 tot 40% van de kinderen met SKS) Wetenschappelijk onderzoek toonde ook aan dat problemen met de spraakproductie in de kleutertijd een grotere kans (factor 2.5) geven op latere leesproblemen.

Indeling van spraakklankstoornissen

Pagina 7 van 80

INDELING VAN SPRAAKKLANKSTOORNISSEN Na het studeren van dit hoofdstuk kan je … Niveau 1: weten/inzien - … de belangrijkste classificatiesystemen voor SKS opsommen - … de begrippen in de genoemde classificatiesystemen met eigen woorden uitleggen Niveau 2: toepassen - … Een besproken classificatiesysteem vergelijken met een ongezien classicificatiesysteem - …de geziene classificatiesystemen of delen ervan met elkaar vergelijken

Door de jaren heen werd er op steeds verschillende manieren over SKS gesproken. Dit heeft geleid tot een overvloed aan termen. Veel termen werden (worden) door elkaar gebruikt en sommige termen worden voor meer dan één aspect binnen de spraakstoornissen gebruikt. Bowen (2008) beschreef de situatie als volgt: “Terminology presents a major challenge in the field of speech pathology. The terminology in our field has been described as inconsistent, variable, inadequate, a mess, in a state of chaos and a bottleneck” (Bowen, 2008)

Hierna wordt een aantal indelingen besproken. De besproken indelingen werden gekozen op basis van hun gebruik.

ASHA (A MERICAN S PEECH -L ANG UAGE A SSOCI ATION )

AND

H EARING

Met spraakklankstoornissen (speech sound disorders) worden volgens de Amerikaanse beroepsvereniging alle stoornissen tegen klanken bedoeld. De fouten die gemaakt worden kunnen zowel fonetisch als fonologisch van aard zijn. (zie figuur 1)

Binnen de spraakklankstoornissen worden er 2 grote groepen onderscheiden: de functionele stoornissen en de organisch stoornissen. Deze onderverdeling is een verdeling op basis van etiologie. De oorzaak van de SKS bepaalt de groep waarin de eigenlijke stoornis onderverdeeld wordt.

Indeling van spraakklankstoornissen

2.1.1

Pagina 8 van 80

Organische stoornissen

Figuur 1: Schematische voorstelling van de spraakklankstoornissen (bron: ASHA)

Binnen deze groep SKS zien we eerst en vooral een groep SKS die veroorzaakt worden door motorisch/neurologische stoornissen. Het probleem kan zich bevinden op het niveau van de uitvoering van de spraakbewegingen, of op het niveau van de planning van de bewegingen. Dan wordt er respectievelijk over dysarthrische stoornissen en dyspractische1 stoornissen gesproken. Daarnaast kan de oorzaak van de SKS ook een structureel gegeven zijn. Bij deze groep SKS is er dus een afwijkende anatomie aanwezig. Veel voorkomende SKS binnen deze groep is de schisis. Hier gaat het om een SKS ten gevolge van een lip-, kaak- of verhemeltespleet. Als derde worden hier de sensorisch-perceptuele SKS gezien. Bij deze groep stoornissen is er sprake van een verminderde mogelijkheid om informatie die verkregen werd vanuit de zintuigen te verwerken. Binnen deze groep vallen onder andere de stoornissen in de auditieve verwerking.

2.1.2

Functionele stoornissen

In tegenstelling tot de organische stoornissen, waar de oorzaak van de stoornis achterhaald kan worden, is het bij de functionele stoornissen moeilijk om een duidelijke oorzaak van de 1

Bij kinderen wordt meestal de term ‘dyspraxie’ gebruikt, bij volwassenen eerder de term ‘apraxie’.

Indeling van spraakklankstoornissen

Pagina 9 van 80

SKS aan te geven. Omdat het niet altijd eenvoudig is om de oorzaak aan te geven, worden deze stoornissen verder beschreven volgens hun belangrijkste kenmerken. Indien een SKS eerder linguïstisch (talig) is van aard, dan wordt er gesproken over een fonologische stoornis. Bij een fonologische stoornis volgt het foutenpatroon bepaalde regels, het is voorspelbaar en beïnvloedt meer dan één klank. Is de SKS eerder motorisch gericht, dan zijn er vooral spraakproductiefouten op individuele klanken te zien. De spraakklanken worden hierbij geproduceerd op een manier die atypisch is voor de betreffende taal.

S PEECH D ISO RDER C LASSIFICATION S YSTEM (SDCS) Shriberg (2010) beschreef een classificatiesysteem voor spraakstoornissen dat gebaseerd is op de etiologie. Doorheen de voorbije jaren werd het classificatiesysteem aangepast. Een schematische voorstelling in figuur 2 toont de indeling volgens Shriberg. Volle lijnen geven een beschrijving weer van het soort fouten, de stippellijnen stellen mogelijke oorzaken voor.

Figuur 2: Schematische voorstelling van het SDCS van Shriberg (bron: Journal of Speech, Language, and Hearing Research, Volume: 40, Issue: 4, Pages: 723-740, https://doi.org/10.1044/jslhr.4004.723)

Samenvattend verdeelt Shriberg SKS in drie groepen. Hij spreekt over spraakvertraging, motorsiche spraakstoornissen en spraakproductiefouten. In elke groep worden er onderverdelingen volgens oorzaak gemaakt. Zo kan de spraakvertraging genetisch bepaald zijn of psychosociaal. Ze kan ook veroorzaakt geweest zijn door otitis media (middenoorontsteking). Bij de motorsiche spraakstoornissen kan dan zowel een apraxie, een dysathie of een niet gespecifieerde oorzaak aan de basis liggen. Bij het laatste subtype

Indeling van spraakklankstoornissen

Pagina 10 van 80

horen dan de spraakproductiefouten op de [r] of op de [s] (zie figuur 3)

Speech delay

Genetisch Otitis media met effusie psychosociaal

Motor speech disorders

Apraxie Dysarthrie Niet gespecifieerd

Speech errors

r s

Figuur 3: samenvatting SDCS van Shriberg

P SYCHOLING UÏSTISCH DENKKADER VAN

S TACKHO USE & W ELLS

Het psycholinguïstisch denkkader van Stackhouse & Wells gaat uit van een spraakproductiemodel. De spraak (en bijhorende spraakproductiefouten) kan genalyseerd worden in volgende componenten: -

Verwerken van spraak input, zoals bvb het auditief kunnen discrimineren tussen verschillende spraakklanken

Lexicale representaties die te maken hebben met hoe woorden zijn opgeslagen: welke betekenissen zijn er, welke fonologische regels gelden voor dat woord,…?

Verwerken van spraak output: het programmeren van de articulatiebewegingen en de spraakproductie zelf

Figuur 4: vereenvoudigde voorstelling van het psycholinguïstisch spraakproductiemodel van Stackhouse & Wells

Spraakproductiefouten worden teruggebracht naar één van de drie bovenstaande verwerkingsniveaus.

Indeling van spraakklankstoornissen

D IFFERENTIAL D I AGNOSIS S YSTEM

Pagina 11 van 80

VAN

D O DD

Op dit moment wordt het Differential Diagnosis System (DDS) van Dodd het vaakst gebruikt om SKS te beschrijven. In dit model worden de kenmerken van klanken gebruikt om spraakproductiefouten te categoriseren. Zo onstaan er 5 subgroepen (fig. 5). Allereerst zijn er de articulatiestoornissen. Deze SKS worden gekenmerkt door omissies, substituties, addities en distorsies (cfr. Infra). Fouten kunnen zowel geĂŻsoleerd, in woorden, zinnen en spontane spraak voorkomen.

Als tweede groep beschrijft Dodd de fonemische stoornissen met daarin nog 3 subgroepen. Bij een fonologische vertraging vertonen kinderen de gekende fonologische processen. Die processen zijn echter normaal voor jongere kinderen en zouden eigenlijk al verdwenen moeten zijn. Daarnaast zijn er ook de consequente atypische foutenpatronen. Deze kinderen vertonen ongebruikelijke, fonologische foutenpatronen. De derde subgroep in deze categorie gaat om onsamenhangende fouten in de spraakproductie, terwijl er geen oromotorische problemen zijn. Als derde grote categorie bespreekt Dodd de problemen in de motorische planning, programmering en uitvoering van de spraakbewegingen. Hieronder valt de spraakontwikkelingsdyspraxie.

Figuur 5: beschrijving van de de 5 subgroepen volgens Barbara Dodd.

Samenvattend uit de verschillende classificatiesystemen kan gesteld worden dat

Indeling van spraakklankstoornissen

Pagina 12 van 80

spraakklankstoornissen onderverdeeld kunnen worden in vier grote groepen: -

Fonologische stoornissen

Fonetische stoornissen

Verbaal dyspractische stoornissen

Dysarthrische stoornissen

Verder in de syllabus zullende de verschillende groepen stoornissen onder de loep genomen worden. Dysarthrische stoornissen worden niet opgenomen in deze syllabus. Zij komen later in het curriculm aan bod.

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

Pagina 13 van 80

SPRAAKKLANKSTOORNISSEN VAN FONETISCHE AARD Na het studeren van dit hoofdstuk kan je …

Niveau 1: weten/inzien: - … met eigen woorden uitleggen wat articulatie is. - … vanuit de normale articulatie komen tot een definitie van een articulatiestoornis - … verschillende definites kritisch vergelijken - … verschillende aandoeningen verklaren vanuit het ziekte- of leermodel - … vanuit de verschillende invalshoeken uitleggen hoe articulatie tot stand komt - … de verschillende feedbackmachanismen illustreren -… de definities van myofunctionele stoornissen weergeven -… de oorzaken en gevolgen van de verschillende myofunctionele stoornissen opsommen Niveau 2: toeassen: - … de belangrijkste anatomische structuren zelf tekenen of aanduiden op een anatomische kaart.

K ADERI NG

BINNEN

DDS

VAN

D ODD

In het vorige hoofdstuk werd het classificatiesysteem van Dodd besproken. Zij had het in één van haar vijf subgroepen over articulation disorders.

Wat in Vlaanderen nog steeds de fonetische stoornissen’ genoemd wordt, herkennen we bij Dodd dus als de articulation disorders. Hier kunnen drie subcategorieën aan toegevoegd worden. Het SKO (SpraakKlankOnderzoek, zie verder) gebruikt deze extra onderverdelingen om eventuele SKS nog specifieker te kunnen diagnosticeren. In het SKO worden de volgende onderverdelingen toegevoegd: S-SKS (structurele spraakklankstoornissen) ANO-SKS (andere, niet-organische spraakklankstoornissen) A-SKS (spraakklankstoornissen samengaand met auditieve problemen).

3.1.1

Algemene begrippen

Fonetische stoornissen zijn spraakproductiefouten waarbij de klank op een afwijkende

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

Pagina 14 van 80

manier wordt gevormd. Met ‘afwijkend’ wordt hier bedoeld dat de klank anders klinkt dan hoe die in de moedertaal zou mogen klinken in een bepaalde fonetische context. Er kan hier sprake zijn van een enkelvoudige of een multiple stoornis. Bij een enkelvoudige stoornis is er één klank2 aangetast. De fout kan zich in verschillende woordposities voordoen, zowel geïsoleerd als in clusters. Bij een multiple stoornis zijn er meerdere klanken aangetast. Deze klanken kunnen verwant zijn aan elkaar (bvb allemaal apico-alveolairen), maar dat is niet noodzakelijk. De oorzaak van de verkeerde productie kan structureel of functioneel zijn. Bij een structurele oorzaak is er een afwijking aan één van de structuren van de articulatoren. Bij een functionele stoornis is de oorzaak niet anatomisch en/of fysiologisch te achterhalen.

3.1.2

Fonetische foutenclassificatie

Bij het onderzoek van een zorgvrager met SKS is het belangrijk om de fouten zo accuraat mogelijk te beschrijven. Voor het benoemen van de fouten, worden er in de logopedische werled een aantal geijkte termen gebruikt. Het is zeer belangrijk om te vermelden op welk niveau de fout zich voordoet. Zien we de fout enkel optreden in een CV-, VC- of VCV-combinatie, dan spreken we over fout in een geïsoleerde positie (wodt ook wel een geïsoleerde fout genoemd, maar is niet te verwarren met een enkelvoudige stoornis). Doet de fout zich voor in een CCV3-, VCC- of VCCVcombinatie, dan spreken we over een fout op clusterniveau. Er dient niet alleen vermeld te worden op welk niveau de fout zich bevindt, ook de plaats van de fout in een woord is belangrijk. Om de plaats in een woord aan te duiden wordt ofwel het driepositiesysteem gehanteerd (meest gebruikelijk) of het vierpositiesysteem. In een driepositiesysteem kan de klank initiaal, mediaal of finaal voorkomen

Met ‘één klank’ bedoelen we de klank zelf en de aanverwante klank. Dit is de stemhebbende of stemloze variant. 3 Hier worden er 2 consonanten voorgesteld (zoals bvb in broek). Er zijn natuurlijk ook combinaties mogelijk met drie of meer consonanten (zoals bvb in spruit). 2

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

Pagina 15 van 80

Poes

lePel

toP

P woordinitiaal

P woordmediaal

P woordfinaal

Wordt de positie in het woord op een vierledige manier bepaald, dan wordt er niet alleen rekening gehouden met de positie van de klank in het woord, maar ook met de positie in de syllabe in dat woord. Bij een vierpositiesysteem spreekt men over een woordinitiale, syllabe-initiale positie (WISI), een woordmediale, syllabeinitiale positie (WMSI), een woordmediale, syllabefinale postie (WMSF) of een woordfinale, syllabefinale positie (WFSF).

Nacht

okker-Noot

hoN-den

baaN

WISI

WMSI

WMSF

WFSF

De latere behandeldoelen zullen bepaald worden door de posties waar het kind een verkeerde productie realiseert. Sommige zorgvragers zullen dus elke woordpositie moeten inoefenen, andere dan weer niet. oefening Bedenk een voorbeeld -

voor de f in clusters in een driepositiesysteem voor de f geĂŻsoleerd in een vierpositiesysteem

Niet alleen de positie van een foute klank is belangrijk, ook de auditieve kenmerken van de afwijkende klank en de richting van de articualtieverschuiving kunnen belangrijke informatie geven over de spraakproductiepatronen van een zorgvrager. Wordt de fout auditief beschreven, dan worden daar vier termen voor gebruikt. Bij een omissie wordt de klank weggelaten. Bij een substitutie wordt de klank vervangen door een andere bestaande klank in die taal. Een distorsie is de vervanging van een klank door een in die betreffende taal foute (of dus niet bestaande) klank. Als laatste kan er ook sprake zijn van een additie. Hier wordt de klank wel uitgesproken, maar wordt er ook nog een extra

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

Pagina 16 van 80

klank toegevoegd. Oefening Verbind de correcte term met de gemaakte fout.

[bjoˑt] ipv [broˑt]

additie

[t̪ afəl] ipv [tafəl]

substitutie

[bəlum] ipv [blum]

omissie

[hɛp] ipv [hɛsp]

distorsie

Naast de auditieve kenmerken, kan ook de richting van de articulatieverschuiving weergegeven worden. Indien de tong verplaatst wordt naar voren, tot tegen de snijtanden, dan is er een addentale vorming van de klank. Schuift de tong nog verder door naar voren, tot tussen de tanden, dan is de articulatie interdentaal. Wordt de tongpunt weg van de middelijn gebracht, naar links of naar rechts, dan is er sprake van een laterale articulatie. In de volgende delen worden de meest voorkomende articulatorische spraakklankstoornissen aangehaald. In de syllabus is er een korte omschrijving van elk soort fout. Demonstraties worden tijdens de hoor- en werkcolleges gegeven. Per klank of spraakklankstoornis wordt een beschrijving gegeven van de productie van de normale klank. Volgende aspecten komen telkens aan bod: •

tongstand

•

Lippen of andere articulatoren(indien belangrijk)

•

Stemplooitrilling

•

Velumfunctie

Er wordt van de studenten verwacht dat zij de werking van de articulatoren kunnen weergeven per klank.

S IGMATISMEN Sigmatisme is de verzamelnaam voor alle spraakklankstoornissen tegen de [s] of tegen de [z]. Sisklanken zijn moeilijke klanken en zijn pas laat in de ontwikkeling verworven (zie hiervoor de verwervingslijsten van de Nederlandse klanken van Stes en Elen). In de

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

Pagina 17 van 80

logopedische praktijk is komen fouten tegen de [s]/[z] vaak voor.

3.2.1 Boventands:

Normale productie

tongpunt achter alveole Velum op Tong gegroefd op middellijn Luchtstroom breekt tegen bovenste snijtanden Geen stemplooitrilling

Ondertands:

idem, maar tongpunt gefixeerd tegen ondertanden

[z]

idem met stemplooitrilling

3.2.2

Mogelijke fouten

Bij de sigmatismen zijn er opnieuw twee grote groepen: de orale en de nasale sigmatismen. Orale sigmatiscmen zijn die sigmatismen waarbij er een foutieve tongplaatsing is.

•

Sigmatismus interdentalis o

•

Sigmatismus addentalis o

•

onderlip wordt naar bovensnijtanden getrokken.

Sigmatismus stridens o

•

inter/addentaliteit in combinatie met laterale luchtontsnapping

Sigmatismus labiodentalis o

•

tong wordt links of rechts tegen/tussen de tanden geduwd

Sigmatismus lateroflexus o

•

Tongpunt wordt tegen de snijtanden geplaatst

Sigamtismus addentalis/interdentalis unilateralis o

•

Tongpunt wordt tussen de snijtanden geplaatst

te diepe tonggleuf en te veel kracht

Sigmatismus simplex o

Ondiepe tonggleuf en weinig kracht

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

•

Sigmatismus palatalis o

•

Pagina 18 van 80

schuring tussen tong en hard verhemelte

sigmatismus labialis suoerior/inferior o

schuring tussen tongpunt en boven- of onderlip

Bij de nasale sigmatismen is er sprake van een gebrekkige velumfunctie •

Sigmatismus nasalis o

•

Sigmatismus velaris o

•

constrictie ontstaat tussen tongbasis en farynxwand

Sigmatismus laryngalis o

•

constrictie wordt niet gemaakt met tongpunt, maar tussen velum en farynxwand

Sigmatismus faryngalis o

•

luchtontsnapping langs de neus, in combinatie met een correcte vorming

schuring tussen epiglottis en valse stemplooien

Sigmatismus stertens: o

indien er bij een velaris, pharyngalis of laryngalis een snurkachtig geluid geproduceerd wordt

R HOTACISMEN

Ook bij de rhotacismen, spraakklankstoornissen tegen de /r/ zijn er twee groepen. Deze keer gebeurt de onderverdeling niet op basis van de soorten fouten, maar op basis van de productieplaats. De /r/ wordt apico-alveolair of uvulair geproduceerd. Op basis van de productie, zijn er andere fouten mogelijk.

3.3.1 [r]

Normale productie

lippen en tanden beetje van elkaar tongpunt naar boven zijranden tegen bovenste molaren luchtstroom over tong, laat tong trillen (+/- 39/sec) stemplooitrilling velum op

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

[R]

is geen apico-alveolair, maar een uvulair Tong iets teruggetrokken Groef achteraan in tong Uvula passief in groef Zelfde principe: luchtstroom duwt uvula weg Velum op Stemplooitrilling

3.3.2

Mogelijke fouten

Fouten tegen de tongpunt-r, rhotacismus linguo-alveolaris •

Rhotacismus alveolaris non sonans o

•

Rhotacismus alveolaris non vibrans o

•

ook luchtontsnapping bij productie van r

Rhotacismus alveolaris labialis o

•

onderlip tegen snijtanden laten trillen

Rhotacismus alveolaris nasalis o

•

trillen tegen een hoektand of kies

Rhotacismus alveolaris labiodentalis o

•

tong te ver naar achter

Rhotacismus alveolaris lateroflexus o

•

trilling van de tong beperkt tot 1 kant

Rhotacismus alveolaris palatalis o

•

De tongpunt wordt tussen de tanden aan het trillen gebracht

Rhotacismus alveolaris unilateralis o

•

De tongpunt trilt te weinig of niet

Rhotacismus alveolaris interdentalis o

•

er is geen stemplooitrilling

lippen laten trillen

Rhotacismus alveolaris buccalis o

wang trilt tegen kiezen

Fouten tegen de huig-r, rhotacismus uvularis

Pagina 19 van 80

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

•

Rhotacismus uvularis non sonans o

•

Er is geen stemplooitrilling

Rhotacismus uvularis non vibrans o

•

Pagina 20 van 80

Er is te veel kracht waardoor de [R] schraperig klinkt

Rhotacismus uvularis interdentalis o

De tongpunt blijft tussen de snijtanden (komt vaak voor in combinatie met een multiple interdentaliteit) bij de productie van de huig-r

•

Rhotacismus uvularis nasalis o

•

Rhotacismus uvularis velaris o

•

Nasale luchtontsnapping

Velum trilt mee

Rhotacismus uvularis phanryngalis o

Farynxwand trilt mee

B ILABI ALE 3.4.1 [p]

DYSLALI EËN

Normale productie

lippen op elkaar tongpunt tegen onderste tanden zacht verhemelte op

Figuur 6:productie van bilabialen (bron: http://www.dbnl.org/tekst/neij002univ01_01/)

stemplooitrilling [b]

idem met stemplooitrilling

[m]

lippen op elkaar velum daalt tongpunt tegen ondertanden stemplooitrilling

3.4.2

Mogelijke fouten

•

labiodentale vorming

•

te weinig resonantie bij [w]

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

•

[b] klinkt als een [m]

L ABIODENTALE 3.5.1 [f]

Pagina 21 van 80

DYSLALIEËN

Normale productie

onderlip tegen boventanden tongpunt tegen ondertanden velum op geen stemplooitrilling

[v]

idem met stemplooitrilling

3.5.2 •

Bilabiale vorming

•

[f] met [s]-geruis

Mogelijke fouten

T AUCISMEN 3.6.1 [t]

Normale productie

tongpunt tegen alveolus velum op lippen van elkaar geen stemplooitrilling

[d]

idem met stemplooitrilling

[n]

idem [d] maar velum neer

3.6.2 •

interdentale vorming

•

addentale vorming

Mogelijke fouten

Figuur 7:productie van labiodentalen (bron: http://de.wikipedia.org/wiki/Zischlaut)

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

•

palatale productie

•

[t] met kaakarticulatie

F OUTEN

TEGEN DE N

3.7.1

Normale productie

tongpunt tegen alveolus velum velum ner lippen van elkaar stemplooitrilling

3.7.1 •

interdentale vorming

•

addentale vorming

•

orale productie

Mogelijke fouten

L AMBDACI SMEN 3.8.1

Normale productie

tongpunt en tongblad tegen alveole tongranden naar beneden velum op stemplooitrilling

3.8.2 •

doven-[l]

•

dikke [l]

•

interdentale vorming

•

addentale vorming

Mogelijke fouten

Pagina 22 van 80

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

Pagina 23 van 80

KAPPACISMEN

3.9.1 [k]

Normale productie

tanden raken elkaar niet lippen open velum op tongrug maakt afsluiting tussen grens harde en zachte verhemelte geen stemplooitrilling

[g]

idem met stemplooitrilling

3.9.2

Mogelijke fouten

•

Antero-articulatie

•

Kelige vorming

•

Substitutie door glottisslag

G AMMACISMEN ! bij deze klanken spreekt men eerder over articulatiegebieden in plaats van articulatieplaats. Ze worden immers heel erg beïnvloed door de hen omringende klanken.

3.10.1

Normale productie

Tongrug maakt afsluiting tussen grens harde en zachte verhemelte Of tongrug maakt contact met velum Wel of geen stemplooitrilling

3.10.2

Mogelijke fouten

•

Substitutie door [h]

•

Substitutie van [sX] door [sk]

•

schraperig

Oefening

Spraakklankstoornissen van fonetische aard

Pagina 24 van 80

Wanneer klinkt de g in normale spraak stemloos en stemhebbend? Stemloos:

1. 2. 3.

stemhebbend: 1. 2.

K LINKERSPRAAK Bij de klinkersrpaak zien we vaak twee vormen â&#x20AC;˘

Zuiver o

Er wordt hoofdzakelijk met klinkers gesproken.

Consonanten worden

weggelaten. â&#x20AC;˘

In combinatie met 1 cons o

meestal consonant die vroeg in de ontwikkeling voorkomt en makkelijk is

Spraakklankstoornissen van fonologsiche aard

Pagina 25 van 80

SPRAAKKLANKSTOORNISSEN VAN FONOLOGISCHE AARD

Naarmate de spraak en taal van een baby/peuter zich ontwikkelt, zullen er steeds meer woorden en klanken in het repertoire van het kind zitten. De fonetische en fonemische ontwikkeling4 komen in een stroomversnelling De fonemische ontwikkeling loopt voor op de fonetische. Hiermee wordt bedoeld dat kinderen eerder weten hoe woorden moeten klinken om een bepaalde betekenis te hebben, dan dat ze alle klanken om dat specifieke woord te produceren in die volgorde kunnen uitspreken. Een kind zal hieraan tegemoet komen door vereenvoudigingen toe te passen. Deze vereenvoudigingen zijn universeel en worden fonologische processen genoemd. Ook Nederlands sprekende kinderen passen fonologische processen toe. Naarmate een kind ouder wordt, lukt het steeds beter om de verschillende klankcombinaties te realiseren en verdwijnen de fonologische processen. Indien kinderen te lang bepaalde processen blijven toe passen, of ze passen processen toe die niet horen bij de normale ontwikkeling, dan spreekt men over fonologische spraakklankstoornissen. Procesfouten bevinden zich op woordnieau en tasten een (bijna) volledige groep klanken aan, niet één afzonderlijke klank.

S OORTEN

PROCESSEN

De vereenvoudigingen die kinderen uitvoeren, kunnen in grote groepen onderverdeeld worden. Wanneer een kind klanken in een woord gaat vervangen door andere klanken, en die vervangen gebeurt op een voorspelbare manier, dan spreekt men over substitutieprocessen. Gaat het kind niet één klank vervangen door een andere, maar doet het kind iets met een woord waardoor de structuur (lees: lengte) van een woord verandert, dan gebruikt het kind syllabestructuurprocessen. Het kind zal door gebruik van syllabestructuurprocessen het

Fonetische ontwikkeling = ontwikkeling in het produceren van spraakklanken, fonemische ontwikkeling: ontwikkeling in de betekenistoekenning. Het gaat hier dus om de ontwikkeling van de lemma’s en de lexemen.

Spraakklankstoornissen van fonologsiche aard

Pagina 26 van 80

woord korter of langer maken. Een derde groep processen zijn de harmonieprocessen. Bij deze processen zal een kind ofwel een klank ofwel een syllabe laten ‘lijken’ op een andere klank of syllabe. Als laatste is er ook een groep ‘overige processen’. Hierbij horen alle processen die niet in één van de hogere categorieën passen.

S UBSTITUTIEPROCESSEN Zoals hierboven aangegeven, wordt er bij deze processen één klank vervangen door een andere, volgens een bepaalde regel. Het kind vertrekt als het ware vanuit de regel, en past die regel dan toe op alle klanken waarvoor dit mogelijk is. Hierna worden de meest voorkomende substitueieprocessen opgesomd en kort beschreven. •

Fronting o

Een achterklank wordt naar voren gebracht. In de literatuur vindt men hier twee vormen. Voor een groep auteurs spreekt men over fronting als de klank achter de tandenrij blij. Er is dus een vervangging van een velaire klank door een apicoalveolaire klank. Voor een andere groep auteurs geldt enke de regel ‘verschuiving naar voren’, en dan maakt het niet uit van waarnaar waar de articulatieplaats verschuift. Dat kan van een velair naar een apico-alveolair zijn, maar even goed van een apico-alveolair naar een labiodentaal.

•

Backing o

•

Net hetzelfde als fronting, maar de verschuiving gebeurt nu naar achteren.

Stopping o

Een fricatieve klank wordt vervangen door een plosief met dezelfde kenmerken. Ook hier zijn er twee meningen in de literatuur. Voor sommigen moet de fricatief vervangen worden door een plosief op dezelfde articulatieplaats, voor anderen hoeft deze beperking niet.

•

Gliding o

Vervangen van liquidae, waarbij de liquidae vervangen kunnen worden door een w of j, of onderling.

•

Denasalisatie o

nasale

klank

wordt

vervangen

door

niet-nasale

klank

articulatieplaats. Deze nieuwe klank is bijna altijd een occlusief.

met

dezelfde

Spraakklankstoornissen van fonologsiche aard

•

Pagina 27 van 80

Devoicing o

Een stemhebbende klank wordt vervangen door de stemloze verwante klank.

S YLLABESTRUCTUURPROCE SSEN Waar bij de substitutiepocessen de structuur van een woord niet verandert, is dat bij de syllabestructuurprocessen wel zo. Woorden worden langer of korter gemaakt door toevoeging van klanken/syllaben of het weglaten van klanken/syllaben •

Deletie eindconsonant o

•

Deletie initiale consonant o

•

De eerste (geïsoleerde) consonant in een woord wordt niet uitgesproken

Deletie onbeklemtoonde syllabe o

•

De laatste (geïsoleerde) consonant in een woord wordt niet uitgesproken

Er wordt een volledige, onbeklemtoonde syllabe weggelaten.

Clustervereenvoudiging o

De uitspraak van een cluster wordt eenvoudiger gemaakt door een clusterreductie of door een epenthesis.

Bij de clusterreductie worden er één of meer

consonanten weggelaten uit een cluster, maar blijft er nog minstens één consonant over. Bij een epenthesis wordt de cluster eenvoudiger gemaakt door het toevoegen van een [ə] tussen twee consonanten •

Coalescentie o

Kan gebeuren op klank- of op syllabeniveau. Twee aangrenzende klanken of syllaben worden samengesmolten

H ARMONI EPROCESSEN

•

Assimilatie o

= klankenharmonie. Eén klank past zich naar articualtieplaats en/of -wijze aan aan een andere klank in het woord? Kan regressief of progressief zijn. Kan een contact- of afstandsassimilatie zijn.

•

Reduplicatie (= syllabeharmonie) o

Een syllabe wordt gelijker gemaakt aan een andere syllabe door een klank toe te voegen bij de syllabe.

Spraakklankstoornissen van fonologsiche aard

Pagina 28 van 80

Een syllabe in een 2- of meerlettergrepig woord wordt volledig herhaald.

O VERIGE

PRO CESSEN

In deze groep processen horen alle processen die in geen enkele andere categorie processen passen. â&#x20AC;˘

metathesis o

â&#x20AC;˘

Verandering van klankvolgorde in een woord

Idiosyncratische of atypische processen o

Ongebruikelijke vereenvoudiging. Zijn processen die typisch zijn voor een bepaald kind, maar die niet tot de universele processen behoren.

Assessment

Pagina 29 van 80

ASSESSMENT

Na het verwerken van dit hoofdstuk kan je … Niveau 1: weten/inzien: - … de klinische cyclus met eigen woorden toelichten - … aangeven welke metingen er bestaan - … vaak gebruikte termen tijdens een onderzoek of anamnese verklaren - … mogelijke onderzoeken toelichten met eigen woorden Niveau 2: toepassen - … onderzoeken interpreteren volgens de gangbare theoretische regels -… en myofunctioneel onderzoek uitvoeren

A LGEMENE 5.1.1

I NLEIDI NG

Klinische cyclus

Een logopedische interventie heeft een vrij stereotiepe opbouw. De zorgvrager meldt zich aan, vervolgens zal de logopedist de nodige onderzoeken uitvoeren en op basis hiervan al dan niet een therapie opstarten. Na een aantal maanden therapie, of na het beëindigen van de therapie volgt er dan opnieuw een evaluatiemoment. Afhankelijk van het resultaat van die evaluatie kan de therapie dan voortgezet of afgebouwd worden. Dit cyclische patroon wordt ook wel de klinische cyclus genoemd. (zie ook ‘fundamentele begrippen diagnostieke en behandeling’, MT1)

Klachtanalyse

Probleemanalyse Diagnostische cyclus Diagnosestelling

Indicatiestelling

Planning

Uitvoering

Interventiecyclus

Figuur 8: : schematische voorstelling van de klinische cyclus

Assessment

Pagina 30 van 80

Beoordeling effect

5.1.2

Vaardigheden van de logopedist

Eerst en vooral dient een logopedist over voldoende logopedische kennis te beschikken. Hij/zij moet weet hebben van de bestaande tests en ze kunnen afnemen en interpreteren. Daarnaast moet de logopedist ook de gepaste therapiemethode kiezen, en deze ook op zo efficiënt mogelijke wijze toepassen bij de zorgvrager. Ook het kunnen interpreteren van medische verslagen en terminologie zijn vaardigheden die door elke logopedist beheerst moeten zijn Eigen aan het beroep van logopedist is de verscheidene omgang met mensen van alle leeftijden. Een logopedist kan bij wijze van spreken eerst therapie geven aan een vrouw van 80 jaar, om daarna in een kleuterschool therapie te geven aan een zesjarige. En niet alleen de omgang met de zorgvrager dient vlot te gebeuren, het is ook nodig goede werkrelaties op te bouwen met dokters, ouders, leerkrachten, CLB-medewerkers,… Tijdens een logopedische interventie kan een zorgvrager het soms moeilijk krijgen: de therapie vordert niet zoals gehoopt, of er doet zich een tegenslag voor in de privésfeer van de zorgvrager. De logopedist moet zoiets tot op bepaalde hoogte kunnen opvangen en zal dus over de nodige psychotherapeutische kennis moeten beschikken. Deze vaardigheden zijn niet alleen belangrijk tijdens het geven van therapie, ook in de assessmentfase zal de logopedist beroep doen op die vaardigheden.

Spraakklanken kunnen op verschillende manieren bestudeerd worden. Het is aan de logopedist om, afhankelijk van de zorgvrager en het probleem van die zorgvrager, te bepalen hoe de spraak onderzocht zal worden. Kan het spraakgedrag zelf onderzocht worden, bv via een onderzoek, een observatie? Dan spreekt men over een directe meting. Voorbeelden van directe metingen zijn alle spraakklankonderzoeken, vragenlijsten die de logopedist zelf invult, observaties (met eventuele spraakanalyses),… Indien het echter niet mogelijk is om het spraakgedrag zelf te beoordelen, dan spreekt men over een indirecte meting. Via de zorgvrager of de omgeving van de zorgvrager zal men hoofdzakelijk via vragenlijsten informatie verzamelen over de spraak van de zorgvrager.

Assessment

Pagina 31 van 80

Ongeacht de keuze van het type meting, gelden er een aantal aandachtspunten bij het beoordelen van de articulatie: •

De zorgvrager kan gestimuleerd, maar niet gedwongen worden bij het uitvoeren van opdrachten

•

Werk niet te snel. De ganse situatie is nieuw voor de zorgvrager. Geef hem dus tijd om aan de situatie te wenen (bij kinderen eventueel met azndere activiteiten)

•

Een kind moet gemotiveerd blijven. Antwoord dus op vragen, maar vermijd om lang stil te staan bij bepaalde items

•

De onderzoeker leidt de situatie, niet het kind

•

Creëer een open en spontane relatie met het kind of de volwassene. Straal vertrouwen uit naar een volwassen persoon, en zorg dat een kind zich veilig voelt

•

Indien er opmerkingen gemaakt worden over de notities, dan geef je daar zo kort mogelijk uitleg over

•

Een woord laten herhalen kan enkel indien de onderzoeksprocedure dit toelaat en moet tot het strikte minimum beperkt blijven

•

Zorg voor materiaal dat het kind kan boeien

•

Het kind staat centraal, en niet het onderzoek. Pas je dus aan aan de noden van de proefpersoon, zelfs als dit betekent dat jouw planning door elkaar gegooid wordt.

•

Het is evident dat er absolute zwijgplicht rust op wat de proefpersoon jou in vertrouwen heeft verteld.

A ANMELDI NG Aanmeldingen gebeuren vaak telefonisch. Toch kan je via de telefoon reeds een beeld krijgen van de problematiek, zodat je weet wat voor type onderzoek er van jou verwacht wordt. Bij de aanmelding wordt ook het dossier opgestart. Per zorgvrager dient de logopedist immers een aantal zaken bij te houden: steekkaartgegevens betreffende de zorgvrager, de anamnese, alle testresultaten en alle verslagen.

A NAMNESE Wanneer de zorgvrager naar jou komt, start je het onderzoek met het ‘verhaal van de zorgvrager’. Aan de hand van een aantal richtvragen laat je de zorgvrager vertellen over het

Assessment

Pagina 32 van 80

probleem. Je kan ook voor de anamnese het ICF-model al in het achterhoofd houden. Bij een anamnese is noteer je wat de zorgvrager aangeeft, in zijn.haar eigen woorden. Je vormt de zinnen niet om naar vakterminologie, omdat dit al een inerpretatie inhoudt! Zorg dat je in elke anamnese ook kan komen tot de zorgvraag (of hulpvraag): ga na wat de zorgvrager precies wil/denkt/hoopt te bereiken door bij jou op therapie te komen. Ook dit neem je lettelijk over! Mogelijke vragen

Functies en anatomische eigenschappen •

Welke klanken kunnen niet (goed) uitgesproken worden

•

Hoort/hoorde het kind goed?

•

Zichtbare afwijkingen aan spraakorganen?

•

Spreekt het kind snel/traag/ eentonig/melodieus,…

•

Tandenwissel?

•

Last van middenoorontstekingen?

•

Zit het kind vaak met de mond open?

•

…

Activiteiten en participatie •

Hoe verliep het brabbelen?

•

Is er sprake van mond- of neusademhaling?

•

Duimt het kind?

•

Is het kind verstaanbaar voor derden? Voor wie wel, wie niet meer?

•

…

Persoonlijke factoren •

Leeftijd en geslacht

•

Tot welke leeftijd had het kind een fopspeen?

•

Gaat uw kind graag naar school?

•

Hoe gaat uw kind om met klasgenootjes?

•

Speelt het vaak met oudere of jongere kinderen?

•

Hoe omschrijft u het karakter / gedrag / concentratie van uw kind?

•

Waar gaat uw kind naar school? Jaar ?

•

Hoe verliep de zwangerschap en de bevalling?

•

Bereiken eerste mijlpalen (kruipen, lopen, 1ste woordje) in de ontwikkeling

•

…

Assessment

Pagina 33 van 80

Externe factoren •

Is het kind in behandeling bij een tandarts/ orthodontist?

•

Naam juf/ meester

•

Reeds therapie gevolgd? Waarvoor?

•

…

S PRAAKONDERZOEKEN Een zorgvrager die hulp zoekt, zal het spraakprobleem ervaren in het dagelijkse leven. Hij/zij zal ervaren hebben dat bepaalde (spraak)handelingen moeilijk verlopen en dat deelname aan maatschappelijke activiteiten soms moeizamer verloopt. Bij de bespreking van de articulatie-onderzoeken hieronder zal de onderverdeling van het ICF gevolgd worden. Sommige onderzoeken kunnen zeer mooi binnen één domein geplaatst worden, andere onderzoeken dan weer zowel functies als activiteiten. De keuze om een onderzoek op een bepaalde plaats onder te brengen is niet gebaseerd op literatuur.

5.4.1

Onderzoeken op functieniveau (functies en anatomische eigenschappen)

Tot op heden zijn er geen spraakonderzoeken bekend die enkel functies en/of anatomische eigenschappen onderzoeken. Gemengde vormen bestaan wel: onderzoeken die handelingen nagaan, en die ook de anatomie en spierfunctie testen. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van de articulatoren. 5.4.1.1

Fonologische onderzoeken

Fonologische onderzoeken kunnen wel onder functies geplaatst worden. Zij gaan immers onderliggende functies gerelateerd aan taal na. Zoals hoger ook al vermeld werd, zijn fonologische stoornissen eigenlijk taalontwikkelingsstoornissen. Onderzoeken in welk mate moeilijkere klankcombinaties geproduceerd kunnen worden (niet afzonderlijk, maar het is net de coördinatie en de afstemming die hier nagegaan worden) kan bij de functies geplaatst worden. Via een fonologisch onderzoek wordt nagegaan welk fonologische processen een kind (nog) gebruikt. Fonologische processen komen in elke spraak voor, en zijn een manier om de moeilijke spraak van volwassenen te vereenvoudigen. Het gebruik van fonologische processen verdwijnt met het stijgen van de leeftijd. Er zijn verschillende soorten fonologische processen, en elk individu zal andere processen

Assessment

Pagina 34 van 80

gedurende een langere of kortere periode gebruiken.

5.4.1.2

Fonologische onderzoeken: Metaphon

Opbouw -

Screening (42 items)

Screening meersyllabige woorden (20 items)

Processpecifiek onderzoek (112 items)

Afname Screening De zorgvrager wordt gevraagd 42 plaatjes te benoemen. Op de plaatjes staan meestal eenvoudige, monosyllabische woorden afgebeeld. In de screening komen de meest voorkomende processen aan bod. Er kan zowel een kwantitatieve als een kwalitatieve analyse uitgevoerd worden. Voor de afname van de Metaphon screening kent de onderzoeker een betrekkelijk grote vrijheid: er mogen aanvulzinnen aangeboden worden, er mag concreet materiaal gebruikt worden,â&#x20AC;Ś Indien het kind er niet in slaagt de prenten te benoemen, dan mag het woord via imitatie of uitgestelde imitatie ( er zit nog spraak tussen het doelwoord dat de onderzoeker produceerde en de productie van het kind) uitgelokt worden.

Onderzoek meersyllabige woorden Dit onderzoek kan afgenomen worden om na te gaan of het kind onbeklemtoonde lettergrepen weglaat uit de spraak. De afname verloopt analoog aan de afname van de screening. Processpecifiek onderzoek In het processpecifiek onderzoek worden de processen die in de screening een voorkompercentage van > 50% hebben (zie verder) verder onderzocht. Voor elke klank is er een herhaling van het screeningsitem, en worden er twee nieuwe items toegevoegd. De afnameprocedure is dezelfde als die van de screening

Assessment

Pagina 35 van 80

Scoring Screening De onderzoeker noteert de uiting van de zorgvrager op het notitieformulier. Na afname wordt het analyseformulier ingevuld: de zorgvrager krijgt een score 0 indien het proces niet voorkwam in het betreffende woord, en een score 1 indien het proces wel toegepast werd. Daarna wordt per proces het percentage van voorkomen berekend. Indien een vereenvoudigingsproces voor meer dan 50 % aanwezig is, dan moet het nader onderzocht worden via het processpecifiek onderzoek.

Onderzoek meersyllabige woorden en processpecifiek onderzoek Zelfde scoringsprocedure als bij de screening. Indien er hier een score van meer dan 50% gehaald wordt, dan betekent dit dat het betreffende proces in aanmerking komt voor therapie. Er moet dan wel nagegaan worden of het betreffende proces al verdwenen moest zijn uit de spraak. De tabel met de verwervingleeftijd van de processen is achteraan het scoreformulier terug te vinden. Het processpecifiek onderzoek kan ook gebruikt worden als evaluatiemiddel, waarbij je na elke 3 tot 4 therapieĂŤn een deel van het onderzoek kan afnemen. 5.4.1.3

Fonologsiche onderzoeken: Antwerps Fonologische Pocessen Onderzoek

Ontwikkeld door Rik Elen Uitgegeven in 2005 door de Vlaamse Vereniging voor Logopedisten. Bedoeld voor kinderen tussen 3 en 8 jaar.

Figuur 9: materialenkoffer AFPO (eigen foto)

Aan de hand van zwart-wit prenten wordt een twintigtal fonologische processen uitgelokt. Op het bijhorende scoreformulier staan alle doelwoorden onder elkaar. De opgenomen processen staan in een horizontale as. Naast elk doelwoord is plaats voorzien om de uiting van het kind fonetisch weer te geven. De onderzoeker zet een kruisje bij het toegepaste fonologisch proces. Bij de afname probeert de onderzoeker eerst en vooral een spontane productie uit te lokken,

Assessment

Pagina 36 van 80

eventueel met stimulatiezin. Pas als dat niet lukt, kan de onderzoeker het kind het doelwoord laten nazeggen. Voor kinderen tot 4 jaar wordt er best op 60 minuten afnametijd gerekend. Voor kinderen ouder dan 4 jaar kan die tijd gereduceerd worden tot 30 minuten. Nadat het volledige scoreformulier is ingevuld kan de onderzoeker verschillende (sub)totalen berekenen: •

Totaal per deelproces

•

Totaal per categorie. Hierbij geef je het totaal per proces, waarbij de verschillende vormen van dat proces samengeteld worden (bv voor gliding: optellen van zowel het resultaat van gliding van fricatieven als van liquidae)

•

Totaal per groep. Hierbij noteert de onderzoeker het totaal van de substitutieprocessen, het totaal van de syllabestructuurprocessen en het totaal van de assimilatieprocessen.

•

Algemeen totaal: het aantal toegepaste processen

Voor elk niveau kan de gevonden score opgezocht worden in normtabellen. Bij de gevonden score kan dan een pc-waarde afgelezen worden. De normtabellen werden opgemaakt met intervallen van één jaar, telkens voor zowel jongens als meisjes. 5.4.1.4

Fonologische onderzoeken: Proef fonologisch Bewustzijn

Ontwikkeld door Rik Elen Uitgegeven in 2006 door de Vlaamse Vereniging voor Logopedisten. Genormeerd voor kinderen tussen 3 en 10 jaar.

In dit onderzoek is de ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn bij kinderen nagegaan. Fonologisch bewustzijn verwijst naar de mogelijkheid om na te denken over de structuur van een uiting op woordniveau en de mogelijkheid die structuur te manipuleren. Vooral bij het beginnend leesonderwijs speelt het fonologisch bewustzijn een belangrijke rol. Het fonologisch

Figuur 10:handleiding PFB (bron: http://images.vvl.be/images/lightbo x/pfb.jpg)

bewustzijn is nog niet volledig ontwikkeld op het moment dat het leesonderwijs van start gaat. De PFB legt zowel de link naar lezen en schrijven, als naar de articulatorische vaardigheden. De PFB bestaat uit

Assessment

Pagina 37 van 80

•

een handleiding

•

een scoreformulier

•

een cd-rom.

Het onderzoek is opgebouwd volgens 4 grote onderdelen: segmenteren, rijmen, nazeggen van nonsens woorden en synthetiseren van klanken of klankgroepen. Bij elk onderdeel horen 3 oefenitems, waarna het eigenlijke onderzoek start. Bij de afname van het onderzoek wordt best gebruikt gemaakt van de cd-rom (omwille van de standaardisatie). Het kind voert de gegeven opdrachten uit: •

rijmen: een rijmwoord geven op een aangeboden woord

•

segmenteren: een woord in klankgroepen verdelen

•

samenvoegen: klanken of klankgroepen tot één woord

•

nazeggen nonsenswoorden: nazeggen van niet-bestaande woorden

Op het scoreformulier kan de onderzoeker bij elke opdracht ‘juist’ of ‘fout’ omcirkelen. Nadat het onderzoek is doorlopen, telt de onderzoeker alle juiste scores op per kolom. Voor elke onderdeel, en ook voor de totaalscore kunnen de gevonden resultaten vergeleken worden met een normtabel. Door de gevonden score op te zoeken in de tabel (tabel maakt geen onderscheid tussen jongens en meisjes, en is opgedeeld in intervallen van 1 jaar) kan de overeenkomstige pcwaarde weergegeven worden. 5.4.1.5

Onderzoek van de articulatoren

Het onderzoek van de articulatieorganen kan de logopedist de mogelijkheid bieden om een differentiaaldiagnose te maken tussen functionele en structurele stoornissen. Het is echter niet altijd mogelijk het structurele deficit ook te zien. Soms is er speciale apparatuur nodig, of moet er aanspraak gemaakt worden op de expertise van andere (para)medici. Het onderzoek van de articulatieorganen geeft de logopedist wel de kans om de mondmotorische mogelijkheden van de zorgvrager in kaart te brengen. Hij/zij moet de verschillende organen dan wel systematisch onderzoeken, waarbij er telkens zowel met de vorm als met de functie rekening gehouden wordt.

Lippen Kan de zorgvrager de lippen stulpen en spreiden? Hoeveel keer kan de zorgvrager [p] produceren per seconde? Sprague (1961) deed hiernaar onderzoek in 1961 en stelde normen op voor achtjarigen. Er werd echter geen onderzoek gevoerd naar de motorische vaardigheden bij oudere kinderen en volwassenen. Het opnemen van deze cijfers als

Assessment

Pagina 38 van 80

referentiewaarde kan dus eigenlijk alleen bij achtjarigen en dient sowieso met de nodige reserves te gebeuren.

Gebit en kaken Zowel de inplanting van de tanden als de vorm en het aantal zal in acht genomen moeten worden. Bovendien zal de logopedist ook nagaan welk type beet de zorgvrager heeft: normale beet, open beet, kruisbeet, kopbeet of diepe beet? Ook de continuïteit van de tandbogen wordt geverifieerd en de beweeglijkheid van de kaken.

Tong De tong speelt een grote rol bij de productie van spraakklanken. De logopedist dient zich dus terdege bewust te zijn van eventuele functionele of structurele problemen. Eerst en vooral wordt er nagegaan wat de verhouding is van de tong tot de tandboog. Daarnaast wordt er ook het tongriempje bekeken en de eventuele invloed op de articulatie. Op motorisch vlak kunnen een aantal tongmotorische vaardigheden zoals tongslingeren, voor- en achterwaarts bewegen van de tong,…

palatum durum Hier zal alleen de vorm geëvalueerd worden. Is er een (herstelde) schisis aanwezig? Welke vorm heeft het palatum?

V.F.A.M. Deze structuur vraagt enige vaardigheid bij het onderzoek wegen de moeilijke zichtbaarheid ervan. Toch zijn er sowieso een aantal aspecten die beoordeeld kunnen worden. Is er een (herstelde) schisis aanwezig? Zijn er symptomen die wijzen op een submuceuse spleet? Hoe ziet de uvula er uit en wat is de verhouding van de farynx tot het velum? Naast de vorm kan ook de beweeglijkheid van het velum nagegaan worden. Is er een duidelijke opwaartse beweging van het velum en een mediale beweging van de farynxwanden bij de productie van [a:]? Is er sprake van nasale emissie (kan onderzocht worden via de Gutzmann a/i proef, de spiegel van Glätzel, of een blaas- of zuigproefje).

overige structuren Ook de keel kan onderzocht worden. Zijn de amandelen prominent aanwezig? klinkt de stem nasaal dit hoort echter eerder tot het domein van de resonantiestoornissen, maar wordt volledigheidshalve toch opgenomen in de lijst). Tot slot kan ook de ademhaling onder de loep genomen worden. Wat is de maximale fonatietijd op [a:]? Welk ademhalingstype heeft de zorgvrager en in welke mate interfereren

Assessment

Pagina 39 van 80

deze zaken met de articulatie?

andere onderzoeken Naast het onderzoek van de articulatieorganen, dient de logopedist ook kort navraag te doen naar bepaalde neuromusculaire problemen (zie ‘neurogene stoornissen’ L2), naar de visus en naar het gehoor.

Naam

Onderzoeksdatum

Geboortedatum

LIPPEN Vorm  Contact in rust

Ja – neen

 Lengte bovenlip

Normaal – eerder kort – kort

 littekenweefsel

Ja – neen

FUNCTIE  Stulpen

Mogelijk – onmogelijk

 Zijwaarts trekken links rechts

Mogelijk – onmogelijk Mogelijk – onmogelijk

Symmetrisch

Mogelijk – onmogelijk

 Aantal [p]/sec

<gemiddeld – gemiddeld - > gemiddeld

TANDEN VORM  Inplanting

Normaal - ………………

 Aantal

Normaal - ………………

 Verticale relatie snijtanden

Normaal – beet:…………………………..

 continuïteit tandbogen

Normaal – discontinu

TONG VORM  grootte in verhouding tot de tandboog

Te groot – normaal – te klein

Assessment

 tongriempje

Pagina 40 van 80

Normaal – eerder kort – te kort

FUNCTIE  naar achter bewegen  aanraken boventandboog met tongpunt  tongslingeren  invloed frenulum op motiliteit

Ja – neen <gemiddeld – gemiddeld - >gemiddeld ja – neen geen – weinig – duidelijk

PALATUM DURUM VORM  gaafheid  vorm

Normaal – gehechte spleet – niet-gehechte spleet Normaal – vlak - ogivaal

V.F.A.M. VORM  Velum gaafheid symmetrie lengte submuceuse spleet  uvula

Normaal – gehechte spleet – niet-gehechte spleet symmetrisch – asymmetrisch normaal – eerder kort ja – neen Normaal - gespleten

 farynx diepte breedte

Normaal – ondiep – diep normaal – smal - breed

FUNCTIE

Normaal – geen – weinig – opvallend

 beweging velum bij [a:]

Symmetrisch – asymmetrisch

 beweging velum bij staccato [a]  de beweging is  mediale beweging farynxwand bij [a:]  blaasproef  zuigproef

Opvallend – normaal – afwezig Ja – neen Normaal – nasale emissie – onmogelijk Normaal – mogelijk met synkinesieën – onmogelijk

Assessment

Pagina 41 van 80

 aantal [k]/sec

<gemiddeld – gemiddeld - >gemiddeld

 aantal [ptk]/sec

<gemiddeld – gemiddeld - >gemiddeld

OVERIGE ADEMHALING  max. fonatietijd [a:]

………….. sec

 ademhalingstype

………………………….

NEUS- EN KEELHOLTE  nasale obstructies  amandelen

Geen – weinig – veel normaal – vergroot - verwijderd

OPMERKINGEN

Figuur 11: evaluatieformulier onderzoek articulatoren

5.4.2 5.4.2.1

Onderzoeken op activiteiten en/of participatieniveau

Onderzoeken op spraakanalyse

activiteiten

en/of

participatieniveau:

Spontane

Via een spraakstaal probeert de logopedist de articulatie van de zorgvrager in kaart te brengen. De grootste voordelen van een spontane spraakanalyse zijn dat je een beter beeld krijgt van de spraakverstaanbaarheid en dat je geen test nodig hebt. Belangrijkste nadelen zijn dat het heel tijdrovend en moeilijker te evalueren is. De logopedist dient ongeveer 3 tot 5 minuten spraak van de zorgvrager te verzamelen. Bij een volwassene kan dit aan de hand van eenvoudige onderwerpen, vragen,… Bij kinderen wordt er best spelen vertelmateriaal gebruikt. Om goed te kunnen werken, wordt er best een video- of audio-opname gemaakt. Ook hieraan zijn een aantal voordelen verbonden. Nadat de opname getranscribeerd werd, zijn er aan aantal interpretaties mogelijk.

fonetisch inventaris

Assessment

Pagina 42 van 80

Eerst en vooral kan je te weten komen welke klanken allemaal tot het repertorium van de zorgvrager behoren. Je gaat voor elke klank van de moedertaal kijken of er daarvan een productie voorkwam in het spraakstaal. Bij een eerste productie omcirkel je de klank in de tabel met fonetische tekens. Een tweede en derde productie wordt geturfd. Indien een klank drie maal geproduceerd werd, gaat men er van uit dat de klank zeker aanwezig is. Het maken van een fonetisch inventaris is een onafhankelijke analyse: je vergelijkt het geproduceerde woord dus niet met het doelwoord, je noteert enkel wat je gehoord hebt.

Tabel 1: fonetisch inventaris

bilabiaal

Labiodentaal alveolair palataal

velair

plosief

nasaal

liquidae halfvocaal

fricatief

l s

glottaal

r w

uvulair

j z

Op deze manier kan de logopedist uitrekenen hoeveel klanken er in het inventaris aanwezig zijn.

foutenclassificatie Per klank kan ook het type fout weergegeven worden. Ook dit is een onafhankelijke analyse: de klank wordt opnieuw niet met het doelwoord vergeleken. Op deze manier is het echter moeilijk om patronen in fouten te ontdekken. (bv een fronting zal niet als dusdanig geïdentificeerd worden, aangezien er niet met de doelklank vergeleken wordt. De fouten die op deze manier gecatalogeerd zullen worden, zullen dus hoofdzakelijk op distorsies slaan (bv een interdentaliteit, een palatalisering voor zover er geen andere bestaande klank geproduceerd wordt,…). Deze manier van classificeren biedt echter wel de mogelijkheid om na te gaan welk percentage van een bepaalde klank er op welke manier fout geproduceerd wordt. Op de volgende bladzijde bevindt zich een voorbeeld van een foutenclassificatietabel.

Assessment

Pagina 43 van 80

p b t d c ɟ k g ʡ m ɱ n ɲ ŋ r R w ʋ l j f v s z ʃ ʓ X ɣ h ɦ

% fout

…

Interdentaal .

Distors ie dr…

Geboortedatum

correct

onderzoeksdatum

totaal

Naam

…

Tabel 2: voorbeeld evaluatieformulier fonetische analyse

Assessment

Pagina 44 van 80

fonologische procesanalyse Bij deze analyse zal de productie vergeleken worden met de doelklank. Het betreft hier dus een relationele analyse. Per fonologisch proces wordt er genoteerd hoeveel keer het proces kan voorkomen, en hoeveel keer het ook effectief voorkwam. Op basis daarvan kan er een procesfrequentie berekend worden:

Aantal keer proces toegepast Aantal mogelijke toepassingen

x100

Daarnaast is het ook mogelijk om de klankdistributie te bepalen. Bij een fonologische analyse worden er vier posities (SIWI, SIWM, SFWM, SFWF) beoordeeld, dit in tegenstelling tot een driepositietest, waar er slechts drie posities onderzocht worden. Op die manier kunnen het handelingsplan en de therapie nog meer gespecificeerd worden, zodat niet elke klank in elke positie geoefend moet worden.

Assessment

Pagina 45 van 80

syllabestructuurvereenvoudigings-processen

deletie CF deletie CI deletie onbekl. syll reduplicatie clusterred epenthesis migratie

fronting stopping backing gliding devoicing substitutieprocessen

h-satie lateralisatie dentalisatie denasalering

assimilatieprocessen

labiaal velair nasaal

SFWF

SIWM

SIWI

geboortedatum

totaal toegepast

onderzoeksdatum

totaal mogelijke toepassingen

naam

SFWM

Tabel 3: voorbeeld evaluatieformulier fonologische analyse

Assessment

5.4.2.2

Pagina 46 van 80

Driepositietests

Een driepositietest is (zoals de naam eigenlijk zelf al verduidelijkt) is een articulatieonderzoek waarbij elke klank en elke cluster in drie woordposities onderzocht wordt: WI, WM en WF. Dit soort onderzoeken wordt ook wel eens een klassiek articulatieonderzoek genoemd. De meest gebruikte onderzoeken op dit moment zijn Logo art en het Nederlands Articulatie Onderzoek.

Een driepositietest wordt in de praktijk ook wel een plaatjesbenoemingstest genoemd. Het grote voordeel van dit type onderzoeken is dat de onderzoeker op voorhand weet wat de onderzochte moet gaan zeggen. Doordat het onderzoek systematisch werd opgebouwd, is het dus mogelijk gerichter te luisteren en te kijken naar de zorgvrager. Driepositietests werden oorspronkelijk ontworpen om fonetische problemen in kaart te brengen. Hoewel ze niet altijd voorzien zijn op een fonologische analyse, heeft de onderzoeker de mogelijkheid om ook de fonologische fouten weer te geven. 5.4.2.3

Driepositietests: Logo-art

Figuur 12 a en b: Logo-art (bron: http://www.logo-art.eu)

Ontwikkeld door Diana Baarda, Neeke de Boer-Jongsma en Wenda Haasjes-Jongsma Uitgegeven in 2001 door Uitgeverij Baert. Is momenteel niet meer te verkrijgen, maar werd opgevolgd door het Nederlands Articulatie Onderzoek (NAO). Logo-Art. is een klassieke plaatjesbenoemingstest. Het kind benoemt zwart-wit platen die gerangschikt zijn volgens articulatieplaats. Op het scoreformulier staan alle doelwoorden genoteerd. In elk woord is de doelklank vet gedrukt en onderstreept. Naast de doelwoorden kan de therapeut aanduiden of het kind de woorden spontaan produceerde of moest nazeggen. De gemaakte fouten kunnen weergegeven worden op het scoreformulier. Dit onderzoek resulteert in een kwalitatieve analyse.

Assessment

5.4.2.4

Pagina 47 van 80

Driepositietests: Nederlands Articulatie Onderzoek

Figuur 13a en b: NAO (bron www.logoart.com/webshop)

Het NAO is de opvolger van Logo-art en is opnieuw een klassieke plaatjesbenoemingstest. Het NAO bestaat uit twee delen: NAO en NAO VV. Het kan gebruikt worden bij kinderen vana 2;6 jaar, maar er is pas vergelijking mogelijk met normtabellen vanaf leeftijdsgroep 3;0 jaar. NAO is een fonetisch onderzoek. Indien er tijdens het onderzoek fonologische processen worden waargenomen, dient er een extra (fonologisch) onderzoek te worden afgenomen.

Het volledige NAO wordt toegelicht tijdens de lessen. Uitgebreide informatie over dit onderzoek is terug te vinden op de hand-outs van de lespresentatie. 5.4.2.5

Onderzoeken op functie en activiteitenniveau: CAI

Het Computer Articulatie Instrument (CAI) is een volledig digitaal onderzoek van de spraak. Het is op de markt sinds 2019 en werd genormeerd voor Nederlandse kinderen. Met dit onderzoek kan er zowel een fonetische als een fonologische analyse uitgevoerd worden voor kinderen van 2 tot 8 jaar. Aangezien de normering in dit onderzoek uitgevoerd is voor Nederlandse kinderen en niet voor Vlaamse, wordt hier in de

Assessment

Pagina 48 van 80

syllabus niet verder op ingegaan.

5.4.2.6

Onderzoeken op functie en activiteitenniveau: SKO

Het SpraakKlankOnderzoek (SKO) komt op de markt vanaf mei 2020. Het onderzoek is volledig computergestuurd (afname en scoring) en werd genormeerd voor Vlaamse kinderen tussen 2;6 en 8 jaar.

Op fonetisch vlak kunnen omissies, addities, distorsies en substituties aangegevens worden. Op fonologisch vlak worden de meest voorkomende substitutieprocessen en syllabestructuurprocessen herkend. Bij de release in 2020 zal enkel het basisonderzoek beschikbaar zijn. Later zal dat nog aangevuld worden met bijkomende onderzoeksmodules.

5.4.3

Aanvullende onderzoeken

Zoals bij andere stoornissen ook het geval kan zijn, is het ook bij iemand met articulatiestoornissen mogelijk dat er naast de articulatiestoornissen ook nog andere problemen of stoornissen zijn. Het kan bijvoorbeeld zijn dat een kind naast articulatiestoornissen ook stottert, of taalstoornissen heeft. Ook motorische of emotionele problemen kunnen zich aandienen. Indien het andere logopedische stoornissen betreft, zal de logopedist eventueel het onderzoek verder zetten met de nodige tests. Indien het andere, niet-logopedische stoornissen betreft, zal de logopedist moeten doorverwijzen naar de juiste hulpverlener. Opmerking Voor meer uitleg omtrent soorten tests en hun afname en interpretatie verwijzen we naar de desbetreffende opleidingsonderdelen.

Er moet echter een zeer belangrijke kanttekening gemaakt worden bij het afnemen van andere onderzoeken. Ook voor logopedisten bestaan er deontologische regels waaraan men

Assessment

Pagina 49 van 80

zich dient te houden. Indien een zorgvrager multiple problemen heeft, dan moet hij geholpen worden. Maar het gevaar bestaat dat men in de praktijk soms te snel en te veel gaat (her)testen. Een goede logopedist zal er dus steeds op toezien dat het welzijn (en daarmee wordt zowel het sociaal, medisch ĂŠn financieel welzijn bedoeld) niet in het gedrang wordt gebracht. Er kan zelfs gesteld worden dat een logopedist die zâ&#x20AC;&#x2122;n zorgvrageren te frequent onderzoekt, en zoveel mogelijk wil doen (liefst met zoveel mogelijk verschillende disciplines, eigenlijk misbruikt maakt van zijn eigen macht en van het vertrouwen van die zorgvrager.

Behandeling

Pagina 50 van 80

BEHANDELING

Na het verwerken van dit hoofdstuk kan je … -…de meest passende behandelmethode kiezen - …de opbouw van behandelmethodes in eigen woorden weergeven - …een handelingsplan opstellen voor de behandeling van een spraakklankstoornis

W ELKE

BEHANDELMETHODE KIEZEN ?

Nadat de articulatie onderzocht en geanalyseerd werd, weet de logopedist welke problemen aangepakt moeten worden. Nu is het voor een beginnende logopedist niet altijd makkelijk te weten wanneer er met therapie gestart moet worden, waarmee er binnen de therapie gestart moet worden en hoe dat dan best aangepakt wordt. Wanneer beginnen met therapie? Hier is geen eenduidig antwoord op te geven. Alle factoren spelen hier in mee: de leeftijd van het kind, de problematiek, het karakter van het kind, de wensen van de omgeving,… Beslissen om met therapie te starten, gebeurt altijd weloverwogen. De uiteindelijke beslissing moet aan de zorgvrager en/of zijn omgeving gecommuniceerd worden, waarbij alle argumenten naast elkaar gelegd worden. Met welke klanken moet er gestart worden? Ook hier dienen verschillende criteria in acht genomen te worden. Er zal rekening gehouden moeten worden met de verwervingsleeftijd voor bepaalde klanken of processen. Er wordt immers beter gestart met een klank die reeds verworven had moeten zijn, dan met een klank die eigenlijk nog niet gekend moet zijn. Naast de leeftijd kan er ook rekening gehouden worden met de verstaanbaarheid van de zorgvrager. Soms wordt er best gestart met een klank die bij correctie voor een grote stap voorwaarts in de verstaanbaarheid zal zorgen. Soms wordt er beter eerst gekozen voor een relatief kleine klank om het vertrouwen van de zorgvrager te winnen en eventueel z’n zelfvertrouwen te vergroten. Ook de ervaring van de logopedist speelt een rol. Indien een logopedist al een aantal keer een positieve ervaring gehad heeft met de behandeling van klank X voor klank Y, dan is de kans groot dat hij in gelijkaardige situaties opnieuw voor die beproefde volgorde zal kiezen. Tot slot mag ook zeker de zorgvrager zelf niet vergeten worden: heeft hij/zij een specifieke vraag? Is het nodig om bepaalde klanken eerst aan te pakken om aan die vraag tegemoet te komen? Opnieuw zal grondige kennis van de problematiek mee de keuze van de logopedist bepalen.

Behandeling

Pagina 51 van 80

Welke methode moet er gehanteerd worden? Bij de selectie van een methode, moet de logopedist zeker de aard van het probleem in het achterhoofd houden: gaat het om een fonetisch, dan wel om een fonologisch probleem? Onderzoek heeft immers uitgewezen dat behandeling van fonologische problemen via een fonetisch gerichte behandelmethode slechts een laag slaagpercentage kent. Daarnaast moeten ook de oraal motorische vaardigheden in acht genomen worden. Sommige behandelmethodes besteden immers meer aandacht aan mondmotorische oefeningen dan andere. De logopedist kan kiezen uit verschillende behandelmethodes, waarbij elke methode natuurlijk andere accenten legt. Het is echter niet mogelijk om één soort therapie aan één bepaalde diagnose toe te wijzen. Ten eerste hebben kinderen met spraakstoornissen vaak een mengvorm van stoornissen, waarbij de keuze voor één methode wel werkt voor een aantal (deel)problemen, maar minder voor de andere. Daarnaast is men er in de literatuur nog niet uit hoe spraakstoornissen zeer eenduidig gediagnosticeerd kunnen worden. Er zijn verschillende methodes op de markt, waarbij de ene al wat gebruiksvriendelijker en commerciëler is dan de andere. (Positieve) ervaring met een bepaalde benadering zal maken dat die zelfde benadering daarna opnieuw gebruikt wordt. Een greep uit mogelijke benaderingen: •

cognitief-linguïstische benaderingen

•

sensori-motorische benaderingen

•

motorische benaderingen

•

tactiele benaderingen

•

…

Niet alle benaderingen zullen beschreven worden in deze syllabus. Voor de fonologische problemen zal de Metaphontherapie besproken worden, en voor de articulatorische stoornissen de methode van Charles Van Riper. Info Wie meer te weten wil komen over andere therapiemethoden verwijzen we naar de opleidingsonderdelen waar taaltherapieën aan bod komen, vakliteratuur en studiedagen.

De geselecteerde behandelmethode kan dan door de therapeut verwerkt worden in het handelingsplan.

Behandeling

Pagina 52 van 80

6.1.1

Articulatietraining

Articulatietraining in het algemeen berust altijd op een symptomatische aanpak van de articulatiestoornissen. Vraag Wat betekent ‘symptomatische aanpak’? Een articulatietraining kan in grote lijnen teruggebracht worden tot drie delen: (Bernthal en Bankson, 1981) •

tot stand brengen

•

uitbreiden

•

behouden

Er bestaan veel methodes om articulatietherapie te geven. Ze allemaal beschrijven zou leiden tot een onoverzichtelijke mix van fasen en doelstellingen. Bovendien verschillen veel methodes slechts in details van elkaar. Alle methodes kunnen wel grosso modo in die drieledigheid gegoten worden. Hierna wordt één methode voor fonetische problemen uitgewerkt, en één voor fonologische problemen.

M OTORISCHE BENADERING VOOR ARTICULATORISC HE PROBLEMEN : T HERAPIE VOLGENS V AN R IPER Zal nog aangevuld worden

B EHANDELING M ETAPHON 6.3.1

VA N FONOLOGISCHE STOOR NISSEN VOLGENS

Inleiding

Therapie volgens Metaphon heeft als doel de metafonologische kennis te bevorderen of te stimuleren. Doel van deze vorm van therapie is dus het veranderen van klankpatronen, ipv het veranderen va, individuele klanken. De Metaphonmethode is dus in de eerste plaats een taaltherapie. In de praktijk worden fonologische stoornissen (wat dus eigenlijk taalstoornissen zijn) vaak behandeld als fonetische articulatiestoornissen. Een taalprobleem wordt dus behandeld als een spraakprobleem. Het is dan ook logisch dat de logopedist op die manier niet steeds het hoogste rendement haalt, en dat resultaten wel eens durven uitblijven.

Behandeling

Pagina 53 van 80

Metaphon wordt in dit hoofdstuk beschreven om twee redenen: ten eerste omdat op deze manier het contrast tussen een fonetisch en een fonologisch probleem nog duidelijker wordt (menig student blijkt hier nogal wat moeite mee te hebben)). En ten tweede omdat een logopedist ook bevoegd is om taalproblemen op te lossen.

6.3.2

Opbouw

In Metaphon wordt er een onderscheid gemaakt tussen de twee soorten fonologische problemen: substitutieprocessen en syllabestructuurprocessen. Assimilatieprocessen werden niet uitgewerkt, omdat die meestal spontaan verdwijnen, en dus geen therapie behoeven. Substitutieprocessen: stopping fronting backing devoicing gliding h-satie lateralistaie dentalisatie denasalisatie Syllabestructuurprocessen:

initiale consonantdeletie finale consonantdeletie initiale clusterreductie/deletie finale clusterreductie/deletie

Metaphon verdeelt de therapie in twee fasen, waarbij het kind in de ene fase vooral luisteraar is, en pas in de volgende fase begint actief mee te praten. De duur van één fase zal afhangen van verschillende factoren zoals het kind zelf, de aard en ernst van de problematiek,… Afhankelijk van het soort fouten, zal er een therapie voor substitutieprocessen of voor syllabestructuurprocessen gestart moeten worden. In fase I worden volgende doelen nagestreefd: •

opwekken van interesse in het klanksysteem

•

onderzoeken van het volwassen spraakklanksysteem

Behandeling

â&#x20AC;˘

Pagina 54 van 80

duidelijk maken hoe het klanksysteem van het kind verschilt van dat van de volwassene.

Daarnaast worden er in deze fase ook een aantal basisprincipes gehanteerd, die zowel voor de syllabestructuurprocessen als voor de substitutieprocessen gelden. Communicatie is zeer belangrijk. Een gewone communicatieve situatie bestaat uit een opeenvolging van spreken en luisteren. Metaphon tracht beide elementen af te wisselen in de therapieĂŤn. Op die manier wordt de (spreek)druk op het kind verkleind. Daarnaast speelt ook het visualiseren een grote rol. Elke oefening zal bijgevolg ondersteund worden door afbeeldingen of andere visuele cues. Omdat er met kinderen gewerkt wordt bij Metaphon, wordt er ook veel belang gehecht aan het spelelement. Alle stappen zullen via spelactiviteiten ingeoefend worden. Fase I bevat verschillende niveaus, die grotendeels gelijk lopen voor de syllabestructuurprocessen en de substitutieprocessen, maar die hier en daar toch verschillen. Substitutieprocessen Begripsniveau klankniveau foneemniveau

syllabestructuurprocessen begripsniveau klankniveau foneemniveau syllabeniveau

woordniveau

Opmerking Wie logisch redeneert, en begrijpt hoe de verschillende processen opgebouwd zijn, kan zelf achterhalen waarom er kleine verschillen zijn in de verschillende niveaus bij de twee soorten processen. In fase twee ligt de klemtoon vooral op woorden zinsniveau , en zal het kind een steeds actievere rol gaan spelen. In deze fase wordt bovendien ook het bewustzijn van de effectiviteit van de eigen communicatie ontwikkeld, en wordt het kind aangemoedigd om gebruik te maken van de eerder verworven kennis over de klankeigenschappen.

Behandeling

Pagina 55 van 80

6.3.3 6.3.3.1

Therapie voor substitutieprocessen

Fase I - Begripsniveau

Op dit niveau zullen de verschillende begrippen die gebruikt gaan worden ingeoefend worden. De oefeningen worden niet gekoppeld aan klanken! De logopedist wil op deze manier zeker zijn dat het kind snapt waarover het gaat, en dat zowel hij/zij als het kind dezelfde termen hanteren. In het begin van deze syllabus werd vermeld dat articulatiestoornissen gepaard kunnen gaan met taalstoornissen. Inoefenen van de begrippen zal dus extra nodig zijn indien er ook sprake is van een taalprobeem. Dit niveau kan vaak volledig succesvol doorlopen worden. Hierdoor krijgt het kind meer zelfvertrouwen, en zal het dus ook bereidwilliger zijn tijdens de hierna volgende niveaus.

Voorbeeld Een kind doet aan fronting. Dit betekent dus dat het niet echt verschil kan maken tussen klanken vooraan en achteraan in de mond. Er zal in dit geval dus niet geoefend worden op de klank [k], maar op de begrippen vooraan/achteraan. Aan de hand van verschillende spelletjes (bvb. Een blokje leggen aan de voor- of achterkant van een huis) worden de begrippen vooraan/achteraan ingeoefend tot de logopedist zeker weet dat het kind de begrippen begrijpt en juist hanteert. 6.3.3.2

Fase I - Klankniveau

Op dit niveau worden de eerder geleerde begrippen gekoppeld aan geluiden. Het gaat hier nog niet om spraakklanken, maar er kunnen muziekinstrumenten, lawaaimakend speelgoed,â&#x20AC;Ś gebruikt worden. De logopedist kan hier bijvoorbeeld een lang geluid maken met een instrument, en het kind kan het hierbij horende blokje (kort of lang) in een doos gooien. Dit type oefening is niet voor elk proces even bruikbaar. Bij sommige processen (bvb. fronting ) zal de logopedist enige creativiteit aan de dag moeten leggen. 6.3.3.3

Fase I - Foneemniveau

Foneemniveau is vrij analoog aan het klankniveau, alleen zullen er nu spraakklanken gebruikt worden in plaats van andere geluiden. De oefening verlopen meestal als volgt: de logopedist biedt een klank aan. Het kind voert bij die productie een afgesproken handeling uit. (bvb. bij het oefenen van stopping: bij het horen van een lange klank trekt het kind een

Behandeling

Pagina 56 van 80

lange lijn met krijt op bord, vloer;… Bij het horen van de korte klank wordt er een heel kort lijntje getekend. Op dit niveau kunnen logopedist en kind om beurt de klank produceren en de handeling uitvoeren. Het kind wordt dus stilaan wat (spraak)actiever. Alle oefeningen uit de vorige niveaus kunnen hier in feite herhaald worden, maar met spraakklanken. Indien het kind de klank aanbiedt, is het belangrijk toch gebruik te maken van een referentiekaartje, waarbij de klankeigenschap visueel voorgesteld wordt. Het gebruik van zo’n referent is belangrijk, want het bewijst dat het kind en de logopediste overeenstemming bereikt hebben over de eigenschappen van de klank. 6.3.3.4

Fase I - Woordniveau

Ook in fase één wordt er reeds op woordniveau gewerkt, maar het kind is hier HOOFDZAKELIJK luisteraar. Hier vindt ook de introductie van de minimale woordparen plaats. Minimale woordparen zijn telkens twee woorden die slechts in één foneem van elkaar verschillen. er wordt telkens een afbeelding van een woord op de tafel gelegd. Daarna bespreken de logopedist en het kind samen de klank. (bvb. koe: gaat het over een keel- of een tonggeluidje? ) Bij het bespreken van de klank wordt steeds het referentiekaartje aangewezen ter ondersteuning. Het kind redeneert mee, maar hoeft het woord nog niet te produceren. gaandeweg zullen logopedist en kind steeds meer over de klankeigenschappen gaan praten, en zal het kind ook actiever worden.

6.3.3.5

Fase II

Kind en logopedist zullen om beurt spreker of luisteraar zijn. Belangrijk blijft ook hier dat de therapie vooral gericht is op het communicatieve aspect. De logopedist zal dus nooit directe commentaar geven op de spraakproductie. Indien een boodschap niet wordt begrepen, dan zal aan het kind gevraagd worden om na te denken over de oorzaak van het communicatieprobleem, veeleer dan imitatie van bepaalde klanken. Er wordt dus steeds teruggegrepen naar de klankeigenschappen. In die zin kan het nuttig zijn om een sessie uit fase twee te beginnen met een spelletje uit fase I.

Behandeling

6.3.3.6

Pagina 57 van 80

Fase II - Woordniveau

Op dit niveau wordt er via ‘geheime boodschappen’ gewerkt. Eén minimaal paar wordt een aantal keer gekopieerd. Van elke kaartje wordt er één voorbeeld op tafel gelegd. De andere worden in willekeurige volgorde gedekt op tafel gelegd. De logopedist neemt één kaartje en spreekt de geheime boodschap uit (dat is dus eigenlijk gewoon het benoemen van de afbeelding op het kaartje). Het kind toont daarna bij de voorbeelden wat de logopedist gezegd heeft. Er zijn dan verschillende mogelijkheden: a) het kind toont het juiste kaartje. Ter controle wordt er toch aan het kind gevraagd hoe het wist dat hij/zij dat bepaalde kaartje moest aanduiden. Indien fase I goed doorlopen werd, is de kans heel groot dat het kind spontaan naar de klankeigenschappen verwijst. Indien dat niet zo is, dan probeert de logopedist enige communicatie hier rond uit te lokken. b) Het kind toont het verkeerde kaartje: dit duidt er op dat het kind de klankeigenschappen nog onvoldoende kan plaatsen. Dit kan natuurlijk toeval zijn, dus indien het kind één maal een verkeerd kaartje aanduidt, wordt het spel gewoon verder gespeeld. Indien het kind meermaals een verkeerde kaart aanduidt, dan moet er teruggekeerd worden naar fase I om daar verder te oefenen.

Daarna worden de rollen omgedraaid: het kind neemt een kaartje van de stapel en spreekt de geheime boodschap uit. De logopedist toont de afbeelding die het gehoorde woord voorstelt. Opnieuw zijn er een aantal mogelijkheden: a) de logopedist heeft het kaartje aangeduid dat het kind bedoelde. Toch wordt er nog eens feedback gegeven . De logopedist probeert communicatie rond de klankeigenschappen uit te lokken. b) de logopedist duidt een ander kaartje dan het bedoelde aan. Dit betekent eigenlijk dat het kind het verkeerde woord geproduceerd heeft. Vaak zien we dan een spontane herstelpoging bij het kind. Indien die er niet is, dan omschrijft de logopedist wat hij/zij hoorde, zodat opnieuw de klankeigenschappen besproken kunnen worden. Daarna kan dezelfde oefening herhaald worden met andere paren. Vraag Hoe kan je toch enige variatie in moeilijkheidsgraad op woordniveau brengen? Maw hoe kan je dit in je handelingsplan plaatsen, waarbij je op dit niveau toch ook een opbouw voorziet?

Behandeling

6.3.3.7

Pagina 58 van 80

Fase II - Zinsniveau

Het zinsniveau is eigenlijk een uitbreiding van het woordniveau. De therapie wordt meer en meer naar het niveau van de gewone spraak geleid, en oefenen op zinsniveau is daar een stap in. Eigenlijk worden hier dezelfde oefeningen gemaakt als op woordniveau, maar alleen wordt alles nu in een zin geplaatst. Ook hier zijn een aantal mogelijkheden om binnen dit niveau enige moeilijkheidsvariatie te brengen. Zo kan er bijvoorbeeld een fysieke actie toegevoegd worden aan de productie. Daarnaast kunnen beide partendelen in één zin gecombineerd worden, of kunnen er woorden gebruikt worden waarbij het doelfoneem in een cluster zit.

6.3.4

6.3.4.1

Therapie voor syllabestructuurprocessen

Fase I

Fase één verloopt volledig analoog aan fase I van de substitutieprocessen, alleen vallen er een paar niveaus weg. In deze therapie zullen er ook andere begrippen gebruikt worden, om aan te duiden dat de klank in de syllabe aan- of afwezig is. Bij een deletie zal er een afbeelding gebruikt worden waarbij één deel aan- of afwezig is (bvb. een draak met of zonder kop of staart, afhankelijk of de deletie initiaal of finaal gebeurt). Bij een reductie zullen er een aantal aspecten verdwijnen (bvb bij reductie van bloem naar boem: een draak met één of twee koppen). De aard van de afbeelding kan volledig door de logopedist bepaald worden, misschien zelfs in samenspraak met het kind. Het is echter wel logisch dat een kind dat niet dadelijk kan, maar indien er meerdere clusters aangetast zijn, dan kan het kind bij de start van een nieuwe cluster wel meebepalen welke afbeeldingen er gebruikt kunnen worden. Op die manier wordt de betrokkenheid van het kind opnieuw verhoogd. 6.3.4.2

Fase II

Verloopt analoog aan fase II van de substitutieprocessen.

6.3.5

Therapie voor vocalen

Fouten tegen vocalen zijn heel vaak te wijten aan regionale invloeden. Voor meer informatie rond deze therapieën verwijzen we naar Metaphon zelf.

Behandeling

Pagina 59 van 80

6.3.6

Therapie voor meersyllabige woorden

Deze vorm is minder aangewezen via Metaphon, aangezien Metaphon met minimale paren werkt,. Metaphon kan echter wel een hulp zijn bij het inzicht verschaffen in de problematiek. Indien er reeds een wetmatigheid zit in het probleem (bvb. steeds de eerste syllabe weglaten) dan is Metaphon wel bruikbaar. Bij andere fouten kan het helpen om de syllaben te stappen (= visualiseren) en te klappen). Ook om de beurt spreken kan hierbij helpen, of betekenis geven aan de delen van het langere woord. Ook hier verwijzen we voor meer uitleg naar de handleiding van Metaphon.

6.3.7

Voorbeeldoefeningen (bron: Metaphonbox)

In het volgende stukje worden een aantal voorbeeldoefeningen opgesomd. De oefeningen worden verduidelijkt in de les. 6.3.7.1

Fase I – Fronting/backing

Passagiers in trein poppenhuis met brievenbus vooraan en achteraan poppenhuis (of legohuis of tekening) met ladder vooraan en achteraan vlekken op auto stickers (post-it) op logo, kind, ouder,… … 6.3.7.2

Fase I - Stopping

Lange/korte tonen op fluit lange/korte sokken Lange/korte worstjes geven aan clown idem met wormen aan vogel blazen/drinken met kort/lang rietje Lange/korte stengels aan bloem tekenen … 6.3.7.3

Fase I - Gliding/lateralisatie

Blije/bange gezichten tekenen blije/bange dieren tekenen …

Behandeling

6.3.7.4

Pagina 60 van 80

Fase I - Devoicing

Popjes opsteken (meneertje Luid of meneertje Stil) opdracht uitvoeren volgens kenmerk (luid of stil) … 6.3.7.5

Fase I - Finale consonantdeletie

Staart op dier plakken/tekenen wagon aan trein hangen kar aan tractor hangen … 6.3.7.6

Fase I - Initiale consonantdeletie

Kop op dier plakken/ tekenen puzzelstukje leggen bij het horen van een woord met initiale consonant groenten/fruit tekenen in een fietsmandje (dat aan het stuur van een fiets hangt, niet aan de bagagedrager!) …

6.3.7.7

Fase I - Clusterreductie

draken/dieren met twee koppen /staarten tekenen brieven in huizen stoppen waar niemand/iemand woont …

6.3.7.8

Fase II

Geheime boodschap: in plaats van de kaartjes op tafel te leggen, kan je ze ook uit een zakje halen, opvissen uit de zandbak, verstoppen in de kamer,… Als beloning bij een juiste oefening kan je kralen rijden, een puzzelstukje verdienen, een toren bouwen, een deel van een tekening inkleuren,… Er zijn natuurlijk nog veel meer mogelijkheden. Het is de bedoeling dat de logopedist zijn/haar fantasie wat laat werken. Sommige manieren van oefenen kunnen zowel hier als bij Van Riper gebruikt worden (bvb. het opvissen van een kaartje). Het concept is verschillend, maar de uitwerking kan soms analoog zijn voor totaal verschillende therapieën.

Behandeling

Pagina 61 van 80

Voor elke therapie blijft trouwens gelden: pas je aan aan het kind/volwassene. Luister naar hun noden, en pas dat zo goed mogelijk in in het handelingsplan.

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 62 van 80

VERBALE ONTWIKKELINGSDYSPRAXIE

W AT ? In de eerste hoofdstukken van deze syllabus werden de verschillende soorten spraakstoornissen aangehaald. Eerder hadden we het al over fonologische en articualtiestoornissen. In het schema werden ook motorisch/neurologische spraakstoornissen vernoemd. Stoornissen in de uitvoering van de spraakbeweging horen worden ‘dysarthrie’ genoemd en worden later in de opleiding in detail besproken. Er bestaat ook nog een groep stoornissen waarbij het probleem zich situeert in de planning van de articulatorische bewegingen. Deze groep stoornissen wordt de apractische stoornissen genoemd. Ook hier zijn er opnieuw verschillende vormen. In deze syllabus beperken we ons tot de ontwikkelingsdyspraxie, een vorm die voorkomt bij kinderen. De verbale apraxie wordt besproken in de opleidingsonderdelen rond neurogene stoornissen.

Om de ontwikkelingsdyspraxie verder uit te diepen, kijken we eerst naar de term ‘apraxie’. Apraxie is “stoornis van het aangeleerde doelgerichte handelen die niet terug te voeren is op parese, sensibiliteitsstoornissen of andere aspecifieke oorzaken (ataxie, afasie, neglect, verlaagd bewustzijn enz.)” (Pinkhof geneeskundig woordenboek)

Bij de apractische stoornissen zijn er verschillende vormen, waaronder de verbale er eentje is. Een verbale apraxie gaat dus over het aangeleerde doelgerichte handelen met de articulatoren. Wanner de term nog nauwer bekeken wordt, kan er zelfs gesproken worden over een verbale ontwikkelingsdyspraxie. Merk hier de term ‘dyspraxie’ op en niet langer ‘apraxie’. Vraag Wat is het verschil tussen apraxie en dyspraxie?

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 63 van 80

Ook de term ‘ontwikkelings-‘ wordt hier toegevoegd. Daarmee wordt bedoeld dat de stoornis optreedt op het moment dat de taal nog in ontwikkeling is. Bekijken we eens een aantal definities van verbale ontwikkelingsdyspraxie van naderbij.

Volgens ASHA geldt volgende definitie:

“Childhood apraxia of speech (CAS) is a neurological childhood (pediatric) speech sound disorder in which the precision and consistency of movements underlying speech are impaired in the absence of neuromuscular deficits (e.g. abnormal reflexes, abnormal tone). CAS may occur as a result of known neurological impairment, in association with complex neurobehavioral disorders of known and unknown origin, or as an idiopathic neurogenic speech sound disorder. The core impairment in planning and/or programming spatiotemporal parameters of movement sequences results in errors in speech sound production and prosody”. (ASHA, 2007b, Definitions of CAS section, para. 1). Deze definitie werd/wordt in academische literatuur vaak gebruikt. Belangrijk om mee te nemen uit deze definitie: -

Gaat om stoornis in de kindertijd

Er zijn geen andere neuromusculaire aandoeningen die het probleem kunnen verklaren

Het kernprobleem ligt in de planning en de programmering van de spatiotemporele5 parameters van bewegingsopeenvolgingen

Resulteert in spraakklankstoornissen en prosodische stoornissen.

Ook Elisabeth Murray (2014) deed onderzoek naar verbale ontwikkelingsdyspraxie. Volgens haar gaat het om: “Reduced speech intelligibility because of a hypothesized impairment in the transformation of an abstract phonological code into motor speech commands.”

Deze verminderde spraakverstaanbaarheid uit zich in:

Spatiotemporeel slaat op het ruimte- en tijdsaspect. In het geval van de spraak gaat het dan over de articulatieplaats, de articulatieijze, duur van de producties, timing van de opeenvolgende bewegingen,…

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 64 van 80

inconsistente fouten bij klinkers en medeklinkers bij herhaalde productie van syllaben en woorden

verlengde en gestoorde articulatieovergangen tussen klanken en syllaben

afwijkende prosodie, in het bijzonder in woorden zinsaccenten.

S PRAAKKENMERKEN

In dit deel worden de spraakkenmerken bij kinderen met SOD die eerder werden vermeld toegelicht. Een diagnose SOD stellen is niet eenvoudig, net omdat

de klachten niet eenvoudig te

classificeren zijn. Aanwezigheid van ĂŠĂŠn spraakkenmerk is niet voldoende om de diagnose te stellen. Er is steeds een samenspel van de verschillende spraakkenmerken die het typische beeld van een SOD vormen.

7.2.1

Inconsistente fouten bij klinkers en medeklinkers bij herhaalde productie van syllaben en woorden

Hiermee wordt bedoeld dat er mogelijks andere spraakproducties gemaakt worden zonder dat de (fonetische) context verandert. Dit is dus best zichtbaar wanneer een zelfde syllabe of woord verschillende keren herhaald wordt. Opmerking Ook normaal ontwikkelende kinderen vertonen variaties in de spraak. Naarmate een kind ouder wordt, verminderen deze variaties. Er is vooral een opflakkering van inconsistentie te zien in perioden dat het jonge kind aan taal- en/of woordenschatuitbreiding doet. Onder andere de start van het gebruik van tweewoordzinnen zorgt voor een grotere inconsistentie in het produceren van woorden.

Het maken van andere producties in eenzelfde fonetische context wordt ook wel de token to-token variability genoemd. Kinderen krijgen een bepaald woord een aantal keren te herhalen (volgens sommige auteurs 3 keer, volgens sommige beter 5 keer). Daarbij wordt

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 65 van 80

genoteerd of een kind consistent of inconsistent is. We spreken van inconsistentie als er meer dan 40% variaties in de uitingen geweest is. Wanner een kind er dus niet in slaagt om een woord een aantal keren op dezelfde manier te herhalen, kan dit duiden op een SOD.

7.2.2

Gestoorde coarticulatie

In het opleidingsonderdeel ‘Fonetiek en psycholinguïstiek werd toegelicht wat coarticulatie is. Overgangen van een klank naar een andere klank gebeuren niet plots en in één keer, maar wel geleidelijk. Posities van de articulatoren beginnen al te veranderen naar de positie voor een volgende productie, terwijl de kenmerken van de eerder uitgesproken klank nog aanwezig blijven.

Voor kinderen met SOD is de overgang van het ene foneem naar het andere moeilijker en verloopt dat minder vloeiend. Om van de ene naar de andere klank over te gaan, of van de ene naar de andere syllabe zullen zij klanken verlengen en/of pauzes inlassen . Een ander gevolg van een gestoorde coarticulatie is dat klinkers en diftongen soms afwijkend gaan klinken. Ook deze foute producties zijn echter inconsistent.

7.2.3

Afwijkende prosodie

Prosodie is de verzamelterm voor ritme (snelheid & pauzes) en intonatie (spreektoonhoogtevariatie) (zie opleidingsonderdeel fonetiek en psychollinguïstiek). Onze spraak klinkt natuurlijk doordat we er prosodische elementen aan toevoegen. Het spreektempo, de klemtonen, de toornhoogtevariaties, de pauzes,…. Allemaal zorgen ze er voor dat er ook nog extra betekenis aan een uiting wordt toegevoegd (denk maar aan de uiting ‘jij gaat naar de bakker’. Bij een stijgende toonhoogte zal dat als een vraag klinken, bij een niet-stijgende toornhoogte als een mededelende zin). Bij kinderen met SOD zien we vooral een afwijking in de woordklemtoon. Deze afwijking kan zich uiten als het afwezig zijn van klemtonen (vlakke spraak) of een vermindering ervan, of net het omgekeerde: overdreven klemtonen (staccato spraak). Daarnaast gebeurt het ook dat zij niet enkel de klemtoon binnen het woord verkeerd leggen, maar dat ze ook het verkeerde woord binnen een uiting gaan beklemtonen, waardoor het begrip van de uiting voor de luisteraar moeilijker wordt.

Naast bovenstaande kernkenmerken zien we bij SOD nog een heleboel andere kenmerken.

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 66 van 80

Het is belangrijk om na te gaan welk van deze kenmerken bij kinderen met SOD aanwezig zijn. Fish (2015) deelde deze kenmerken in in 5 grote groepen: spraakkenmerken, motorische kenmerken, suprasegmentele kenmerken, taalkenmerken en kenmerken van schools leren. Hieronder staan alle kenmerken opgesomd.

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 67 van 80

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 68 van 80

Tabel overgenomen uit:

A SSESSMENT

VAN

SOD

Kinderen met een vermoeden van SOD onderzoeken vraagt een hele speciallistische aanpak. Wie zich wil verdiepen in SOD, volgt hiervoor best nog gespecialiseerde bijscholingen. In kader van de huidige visies op gezondheid, werken we ook hier steeds client-centered en participatiegericht. Niet de stoornis om de stoornis dient onderzocht te worden, maar wel de invloed op het volledige functioneren van de zorgvrager. Er bestaat niet echt één test voor SOD. Tot voor een paar jaar werd aangeraden om het ‘dyspraxie-onderzoek’ uit het Dyspraxieprogramma af te nemen, maar tegenwoordig wordt daar meer en meer van afgestapt. Het is dus aan de onderzoeker om te bepalen welke onderzoeken nodig zijn om een volledige diagnose te kunnen stellen (denk hierbij aan de differentiële diagnose met andere spraakklankstoornissen, maar ook aan de diagnose horende bij de andere kenmerken van

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 69 van 80

SOD.

Eerst en vooral zullen de drie kernkenmerken voor SOD onderzocht moeten worden. De inconsitentie in het foutenpatroon kan onderzocht worden met: -

Spontane spraakanalyse

Woordenlijsten

SKO

…

Coarticulatie kan achterhaald worden met: -

Spontane spraaknalyse

Observaties

SKO

…

Afwijkende prosodie kan onderzocht wordne aan de hand van : -

Spontane spraakanalyse

Observaties

…

Daarnaast zijn er nog heel veel andere kenmerken mogelijks aanwezig bij een zorvrager met SOD. Afhankelijk van je vermoeden kunnen er bijkomende onderzoeken afgenomen moeten worden. Denk daarbij aan: -

Taalonderzoeken

Onderzoek van de articulatoren

Onderzoek naar aandacht

Onderzoeken naar schoolse vaardiheden

Onderzoeken naar de motoriek

….

B EHANDELING

VAN

SOD

Om SOD te behandelen zijn er verschillende methoden op de markt. Elke methode is

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 70 van 80

gebaseerd op een bepaalde visie rond SOD. Afhankelijk van de visie die gevolgd wordt, zijn de therapieprogramma’s voor SOD op te delen in een aantal grote beanderingen.

7.4.1

Motorische benaderingen

Deze programma’s baseren zich op de principes van het protsiche leren (zie verder). Klemtoon ligt op het veelvuldig inoefenen en herhalen van spraakbewegingen. Zoals eerder aangegeven is SOD een stoornis met een probleem in de planning en de programmering van de spraak, met een aantal kernspraakkenmerken tot gevolg. Kinderen met SOD hebben dus moeite met het motorische aspect van de spraak, meer nog, met het motorisch leren van de bewegingsplannen, de opslag en de activatie ervan. Het motorisch leren is het verwerven van een systemische mapping voor bewegingen van de articulatie-organen en de auditieve consequenties daarvan.

Therapie voor SOD is dus zeker een therapie die zich zal moeten richten op het motorisch leren. Verschillende auteurs passen deze principes toe om behandelingsadviezen te formuleren. De meest voorkomende worden hieronder opgesomd:

7.4.1.1

Oefenschema

Het oefenschema bevat gegevens over de intensiteit, de variabilteit en de volgorde van oefeningen of doelen. -

Intensiteit: in het begin van de behandeling wordt er best massaal geoefend, later beter gespreid (massaal oefenen : veel therapiebeurten in korte tijd. Gespreid oefenen: mer tijd tussen de therapiebeurten)

Variabilteit: gaat zowel over de variabiliteit in de doelen als in de contexten waarin geoefend wordt. Met een constante variabiliteit oefent men slecht s aan één bewegingsdoel tegelijk (bvb het vormen van de [f]). Variabel oefenen daarentegen omhelst het integreren van meerdere bewegingsdoelen tegelijkertijd.

Volgorde: De bewegingsdoelen kunnen in een voorspelbare volgorde aangeboden worden (= in blok), of at random. Bij aanvang van de behandling kiest men beter voor oefendoelen in blok, later in de therapie kan er overgeschakeld worden naar doelen at random.

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

7.4.1.2

Pagina 71 van 80

Type feedback

Er kan op verschillende manieren feedback gegeven worden op de productie van een klank of klankenreeks. -

Extrinsieke feedback is de feedback die gegeven wordt door iemand anders dan de zorgvrager zelf. Meestal zal dat de therapeut of een ouder zijn. Ouder of therapeut kunnen feedback geven over het proces, nl hoe het vormen van de klank of klankenreeks gebeurde, of over het resultaat, nl hoe de klank of klankenreeks uiteindelijk klonk.

Intrinsieke feedback of selfmonitoring is de feedback die de zorgvrager zelf krijgt tijdens en na de productie van een klank of klankenreeks. Deze vorm van feedabck wordt ook wel biofeedback genoemd. Tijdens de uitvoering krijgen de hersenen tactiele en proprioceptieve feedback (zie eerder). Onmiddellijk na (en eigenlijk ook wel al wat tijdens) de uitvoering krijgen de hersenen auditieve of akoestische informatie. Bij kinderen met SOD werkt het intrinsieke feedbacksysteem onvoldoende. Zij hebben dus extra nood aan extrinsieke feedback, vooral in het begin van de behandeling. Naarmate de behandeling vordert, is het belangrijk dat exrinsieke feedback afgebouwd wordt zodat de intrinsieke feedback kan toenemen.

7.4.1.3

Frequentie van feedback

De frequentie van feedback slaat natuurlijk op de extrinsieke feedback. De zorgvrager heeft immers geen controle over de hoeveelheid intrinsieke feedback er gegeven wordt. Bij aanvang van de behandeling is het beter om onmiddelijke feedback te geven en ook bij elke verkeerde productie. Hierdoor zal de prestatie van de zorgvrager verbeteren (maar in de literatuur is te vinden dat er wel niet echt aan momtorisch leren wordt gedaan). Verder in de therapie kan er dan overgeschakeld worden naar uitgestelde feedback. Feedback na een aantal ofenitems, waarbij de tijd tussen de items waarop feedback gegeven wordt steeds groter wordt. Hierdoor leert de zorgvrager de spraak zelf te evelaueren, wat dan weer kan leiden tot een generalisatie van de verworden vaardigheden. 7.4.1.4

Bestaande motorisch-georieĂŤnteerde oefenprogrammaâ&#x20AC;&#x2122;s

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 72 van 80

Dynamic Temporal and Tactile Cueing (DTTC) Dit programma werkt volgens het principe van de integrale stimulatie (kijken, luisteren, nadoen) waarbij er met verschillende feedbackmechanismen (cues) gewerkt wordt (auditief, visueel en tactiel) (Strand & Debertine, 2000; Strand et al., 2006). Bewegingsgebaren worden gevormd, beginnend met directe imitatie, gevolgd door gelijktijdige productie en vervolgens de gelijktijdige cue vervagen. Het belangrijkste element van deze benadering is dat de therapeut na elke oefening voortdurend auditieve, visuele en tactiele signalen toevoegt of vervaagt. Het is vooral bedoeld voor zeer jonge kinderen met ernstige SOD.

Nuffield Dyspraxia Program( NDP3ÂŽ)(Belton, 2006) Is een benadering die de nadruk legt op motorische programmeervaardigheden en zich richt op spraakuitvoer. Het wordt beschreven als een "bottom-up" benadering waarbij het doel is om nauwkeurige spraak te "bouwen" vanuit kerneenheden van enkelvoudige spraakgeluiden (fonemen) en eenvoudige lettergrepen. Nieuwe motorische programma's worden opgezet met behulp van aanwijzingen en feedback en door regelmatig te oefenen en repetitieve sequencingoefeningen. Fonologische vaardigheden worden opgenomen in de behandelaanpak door het gebruik van minimale woordparen.

Dyspraxieprogramma Het dypraxieprogramma (M. Eurlings-van Deurse, A. Freriks, K. Goudt-Bakker, Sj. van der Meulen & L. de Vries, 1993) is het enige Nederlandstalige in deze lijst. Het is gebaseerd op het Nuffield Dypraxia Program. Het Dyspraxieprogramma is een compleet trainingsprogramma voor kinderen met een verbale ontwikkelingsdyspraxie en is gebaseerd op het spraakproductiemodel van Levelt. Het Dyspraxieprogramma bestaat uit twee delen. Deel I geeft de theorie over het dyspractische beeld. Deel II is de handleiding voor het diagnostisch onderzoek en voor het praktisch werken met het programma. De diagnostiek van de verbale ontwikkelingsdyspraxie wordt uitgevoerd met behulp van indirecte en directe onderzoeksmethoden (deels door

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

Pagina 73 van 80

onderzoekstaken en deels door middel van gesystematiseerde observatie).

Rapid Syllable Transitions (ReST) In deze methode worden verschillende reeksen van betekenisvolle of -loze lettergrepen herhaald om de flexibiliteit van motorische planning te trainen. Het programma gebruikt intensieve oefening van de productie van meerlettergrepige, fonotactisch toelaatbare pseudowoorden om de nauwkeurigheid van spraakklankproductie, snelle en vloeiende overgang van de ene klank of lettergreep naar de volgende en de beklemtoonde syllabe in woorden te oefenen. Pseudowoorden worden gebruikt om de ontwikkeling en het inoefenen van nieuwe spraakpatronen mogelijk te maken zonder interferentie van bestaande foutenpatronen

7.4.2

Linguïstische benaderingen

Deze programma’s baseren zich op SOD als een taalontwikelingsstoornis. Focus ligt hier op het aanleren vanklanken, en het fonologisch system (welke klanken wanneer gebruikt worden in een taal) 7.4.2.1

Bestaande linguïstisch-georiënteerde programma’s

De cyclische approach (Hodson, 1989) Deze benadering richt zich op fonologische fouten. Het is ontworpen voor kinderen van wie de spraak zeer onverstaanbaar is, gekenmerkt door weglatingen, vervangingen en een beperkt gebruik van medeklinkers. Het doel is om binnen korte tijd de verstaanbaarheid te vergroten. De behandeling is gepland in cycli van 5 tot 16 weken. Tijdens elke cyclus richt de therapeut zich op een of meer fonologische processen. Nadat elke cyclus is voltooid, begint een nieuwe cyclus die is gericht op een of meer verschillende fonologische processen.

Integrated Phonological Awareness (IPA) Dit programma oefent gelijktijdig het fonologisch bewustzijn, letter-foneemkennis en spraakproductie bij kleuters en jonge schoolgaande kinderen met spraak- en taalstoornissen. Het bevorderen van de ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn gebeurt ondermeer door -

het leren van kinderliedjes en het focussen op de klankeigenschappen van gesproken taal

het integreren van fonologische bewustzijnsactiviteiten in behandelingssessies (bijv. foneembewustzijn en letterspelletjes).

Verbale ontwikkelingsdyspraxie

7.4.3

Pagina 74 van 80

Prosodische of ritmische benaderingen

Deze benaderingen werken op intonatiepatronen van de spraak om de spraakprductie te verbeteren. 7.4.3.1

Bestaande linguïstisch-georiënteerde programma’s

Melodic intonation therapy MIT (Albert et al., 1973) is een benadering die prosodie faciliteert door gebruik te maken van zang, ritmisch spreken en ritmisch klappen. Door het gebruiken van deze technieken leert de therapeut de zorgvrager geleidelijk aan langere uitingen maken, leert hij de zorgvrager meer vertrouwen op de intonate van uitingen en wordt de zorgvrager minder afhankelijk van de therapeut.

7.4.4

Combinaties

Er zijn ook benaderingen die elementen uit de linguïstische en motorische benaderineg combineren. 7.4.4.1

Bestaande combinatie-programma’s

PROMPT PROMPT staat voor PROMPTS for Restructuring Oral Muscular Phonetic Targets. Het is een multidmimensionele benadering van spraakklankstoornissen waarbij niet enkel fysiek-sensorische aspecten van motorische prestaties geoefend worden, maar ook de cognitief-linguïstische en sociaal-emotionele aspecten ervan.

Terugbetaling

Pagina 75 van 80

TERUGBETALING SPRAAKKLANKSTOORNISSEN

De terugbetaling van articulatietherapie valt meestal (in het geval van een enkelvoudige spraakstoornis: bv. sigmatisme) onder de wetgeving van de aanvullende verzekering. Een aantal ziekenfondsen voorziet immers ook een tegemoetkoming voor logopedieprestaties die buiten de RIZIV-nomenclatuur vallen. De verschillen (aantal zittingen + tarief dat terugbetaald wordt) zijn regionaal gebonden. Het aandeel van de zorgvrager is echter meestal groter dan bij de verplichte verzekering en ook het aantal zittingen is gelimiteerd. Ook een aantal particuliere verzekeringen nemen logopedie op in hun zorgenpakket. Wanneer de spraakstoornis echter samen gaat met een myofunctionele problematiek, kan de container B6.5 (zie deel myofunctionele stoornissen) aangesproken worden en is er bijgevolg wel een tegemoetkoming in de verplichte verzekering. In de volgende gevallen is er echter wel een terugbetaling via de verplichte verzekering mogelijk: Code

STOORNIS

Handicap bij het voortzetten van

KENMERKEN

Mondelinge (taal)- en/of spraakstoornissen bij volwassenen. De stoornis is een belemmering bij het uitoefenen of voortzetten van: - een beroep waardoor hij ofwel aan de sociale zekerheid van de werknemers ofwel aan het sociaal statuut van de zelfstandigen onderworpen wordt; de werkzoekenden zijn gelijkgesteld met die categorie van rechthebbenden; - een omscholing die door het College van geneesheren-directeurs is toegestaan; - een leerovereenkomst die werd erkend overeenkomstig de voorwaarden bepaald bij de reglementering betreffende de voortdurende vorming van de middenstand.een beroep.

UITSLUITINGEN

Studenten kunnen geen aanspraak maken op de tegemoetkoming.

VOORBEELD

Loketbediende met een spraakstoornis.

PERIODE

maximaal 55 zittingen toegestaan, gespreid over een ononderbroken periode van twee jaar. Deze maxima voor individuele zittingen van dertig minuten moeten worden verminderd met het aantal geattesteerde zittingen voor het aanvangsbilan (verstrekking 701013 â&#x20AC;&#x201C; 701083).De zitting voor het evolutiebilan telt niet mee om het maximum aantal terugbetaalbare

Terugbetaling

Pagina 76 van 80

zittingen te berekenen. VOORSCHRIJVER

Voorschrift aanvangsbilan: voorschrift van een geneesheer-specialist met een actief Riziv-nummer.

huisarts

Voorschrift behandeling: Opgemaakt door een geneesheerspecialist oto-, rhino-, laryngologie (NKO/ORL), neurologie, neuropsychiatrie, neuropediatrie, kindergeneeskunde, psychiatrie, inwendige geneeskunde of stomatologie. SESSIEDUUR

30 minuten

Code

STOORNIS

Stoornissen ten gevolge van gespleten lippen, gespleten gehemelte of gespleten tandkassen.

PERIODE

Kinderen jonger dan 3 jaar Eén akkoord voor een periode tot en met de dag vóór de derde verjaardag. Maximaal aantal zittingen: dertig individuele zittingen van minstens dertig minuten. Kinderen van 3 tot en met 19 jaar Acht akkoorden van telkens maximaal een jaar. Een kortere periode kan ook. De akkoorden hoeven niet op elkaar aan te sluiten. Maximaal aantal zittingen: 75 individuele zittingen van minstens dertig minuten. Deze maxima voor individuele zittingen van dertig minuten moeten worden verminderd met het aantal geattesteerde zittingen voor het aanvangsbilan (verstrekking 701013 – 701083). De zitting voor het evolutiebilan telt niet mee om het maximum aantal terugbetaalbare zittingen te berekenen.

VOORSCHRIJVER

Voorschrift aanvangsbilan: voorschrift van een huisarts of geneesheer-specialist met een actief Riziv-nummer. Voorschrift behandeling: Opgemaakt door een geneesheerspecialist oto-, rhino-, laryngologie (NKO/ORL), neurologie, neuropsychiatrie, neuropediatrie, kindergeneeskunde, psychiatrie, inwendige geneeskunde of stomatologie.

SESSIEDUUR

30 minuten

Code

B6.1

STOORNIS

Verworven spraakstoornissen: traumatische of proliferatieve dysglossieën.

PERIODE

voor aanvragen die bij de adviserend arts toekomen vanaf 1 april 2017, worden maximaal 149 zittingen toegestaan, gespreid over een ononderbroken periode van twee jaar.

Terugbetaling

Pagina 77 van 80

VOORSCHRIJVER

Voorschrift aanvangsbilan: voorschrift van een huisarts of geneesheer-specialist met een actief Riziv-nummer. Voorschrift behandeling: Opgemaakt door een geneesheerspecialist oto-, rhino-, laryngologie (NKO/ORL), neurologie, neuropsychiatrie, neuropediatrie, neurochirurgie, inwendige geneeskunde, kindergeneeskunde, stomatologie of psychiatrie.

SESSIEDUUR

30 minuten

Voor de terugbetaling van spraakstoornissen die vallen onder de codes B 5 – verworven stoornis van radiotherapeutische of chirurgische behandeling van hoofd en hals, en B 6.2. verworven spraakstoornissen – dysartrie, B 6.3. chronische spraakstoornissen verwijzen we naar stoornisgerelateerde OLOD’s die later in het curriculum aan bod zullen komen.

L OGOPEDISCH

BILAN EN LOGOPEDI SCHE THERAPI E

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een logopedisch bilan (=het verslag) en een logopedische therapie. Beiden zijn onderworpen aan een voorschrift van een arts. Het aanvangsbilan (verslag) dient de volgende onderdelen te omvatten  •

identificatiegegevens van de logopedist

•

identificatiegegevens van de zorgvrager (naam, voornaam, geboortedatum, adres)

•

de setting waar het bilan is afgenomen (kabinet, bij zorgvrager thuis, ziekenhuis)

•

de stoornis waarvoor behandeling wordt voorgesteld (benoemd volgens de in de nomenclatuur gebruikte terminologie)

•

beschrijving van de problematiek (verduidelijkt met gegevens uit anamnese, onderzoeken, observaties)

•

de resultaten van de uitgevoerde onderzoeken

•

het besluit van het onderzoek ter verantwoording van de behandeling

•

een voorstel van behandeling met vermelding van ✓ kenmerken van inhoud behandelplan ✓ begindatum ✓ aantal zittingen ✓ duur en plaats van behandeling

Voor het aanvangsbilan (onderzoek, verwerken van de resultaten en opmaken bilan), kan de logopedist maximum 5 bilansessies gebruiken.

Terugbetaling

Pagina 78 van 80

Op 1 april 2008 werd het containerprincipe ingevoerd. Hierin wordt het aantal therapiesessies bepaald waarop een zorgvrager recht heeft binnen een bepaalde periode. Die container laat de logopedist toe in samenspraak met de zorgvrager de frequentie van de therapie te bepalen, bv. intensief gedurende een korte periode of gespreid over een langere periode. Die container kan in geen geval overschreden worden. Op dit ogenblik is er geen opgelegd modelvoorschrift. Om deze reden circuleren veel varianten van het logopedisch voorschrift. Op de website van de VVL (Vlaamse vereniging voor logopedisten) is echter een formulier beschikbaar.

D ATERI NG

VAN HET VOOR SCHRIFT

De chronologie van het voorschrijven van een aanvangsbilan en de start van de therapie is heel strikt geregeld en dient gerespecteerd te worden door alle partijen. De nomenclatuur bepaalt dat voor een aanvangsbilan slechts een tegemoetkoming kan verleend worden op voorwaarde dat dit bilan wordt uitgevoerd voor het voorschrift van een logopedische behandeling. De correcte chronologische volgorde is: 1. Voorschrift voor het aanvangsbilan, opgemaakt door een huisarts of geneesheer-

specialist met een actief Riziv-nummer. 2. Het bilan wordt uitgevoerd bij de logopedist. Het bilan wordt opgemaakt in het

‘standaardsjabloon ‘bilan voor logopedie’ (zie olod EDRO verder in het curriculum) 3. Een bevoegd geneesheer-specialist maakt het voorschrift op voor de behandeling. 4. De behandeling begint bij de logopedist.

Literatuurlijst

Pagina 79 van 80

LITERATUURLIJST

American Association of Speech-Language and Hearing pathologists. (2007). Childhood apraxia of speech. [technical report]. http://www.asha.org/policy/ American Association of Speech-Language and Hearing pathologists. (1993 ). Definitions of communication

disorders and variations [Relevant Paper]. http://www.asha.org/policy. Bosma Smit, A. (2004). Articulation and phonology. Resource Guide for School-Age Children and

Adults. Thomson Delmar Learning. Bowen, C. (2014). Children's speech sound disorders (2nd ed.). Wiley-Blackwell. Dale, P. S., & Hayden, D. A. (2013). Treating speech subsystems in childhood apraxia of speech with tactual input: the PROMPT approach. Am J Speech Lang Pathol, 22(4), 644-661. https://doi.org/10.1044/10580360(2013/12-0055) Elen, R., Roex, A., Nagels, K., & Nyssens, M. (2005). Antwerps Fonologische Processenonderzoek (AFPO). Onderzoek van fonologische processen bij Vlaamstalige kinderen (3;0-8;0) Logopedie,

18(5), p. 26-38. Fish, M. (2016). Here's how to treat Childhood Apraxia of Speech. Plural Publishing. Gordon-Brannan, M. E., & Weiss, C. E. (2007). Clinical management of articulatory and phonologic disorders (3rd ed.). Lippincott Williams & Wilkins. Gunther, T., & Van Der Lende, L. (2006). Contingentiemanagement â&#x20AC;&#x201C; een concept ter verbetering van de therapie-effectiviteit: een gecontroleerde effectstudie bij kinderen met een fonetische articulatiestoornis. Logopedie, 19(4), p. 13-23. Herreman, I. (2006). Articulatietherapie en fonologische therapie: praktijkervaringen. Logopedie, 19(4), p. 42-53. Hulterstam, I., & Nettelbladt, U. (2002). Clinician elicitation strategies and child participation. Comparing two methods of phonological intervention. Logopedics, Phoniatrics, Vocology, 27(4), 155-168. Jansonius-Schultheiss, K. (2006). Bepalende factoren voor articulatieontwikkeling. In Handboek stem-,

spraak- en taalpathologie. Bohn Stafleu van Loghum. Jansonius-Schultheiss, K., & Mondelaers, B. I. E. (2006). Behandeling van perifere articulatiestoornissen. In

Handboek stem-, spraak- en taalpathologie. Bohn Stafleu van Loghum. Joffe, V., & Pring, T. (2008). Children with phonological problems: a survey of clinical practice. International

Journal of Language and Communication Disorders, 43(2), p. 154-164. Kelder, M., & Rolink, L. (2006). Onderzoek articulatie foneem /r/. Logopedie en foniatrie, 11, p. 334 - 338. Maassen, B. (2003). De spraakmotorische component: aspecten van spraakontwikkelingsdyspraxie (SOD).

Stem-, Spraak- en Taalpathologie, 11(4). Maassen, B., & al., e. (2004). Speech motor control in normal and disordered speech. . Oxford University Press.

Literatuurlijst

Pagina 80 van 80

McLeod, S. (2006). An holistic view of a child with unintelligible speech: insights from the ICF and ICF-CY.

Advances in Speech Language Pathology, 8(3), 293-315. Murray, E., McCabe, P., & Ballard, K. J. (2014). A Systematic Review of Treatment Outcomes for Children With Childhood Apraxia of Speech. American Journal of Speech-Language Pathology, 23(3), 486-504. https://doi.org/10.1044/2014_AJSLP-13-0035 Murray, E., McCabe, P., Heard, R., & Ballard, K. J. (2015). Differential Diagnosis of Children with Suspected Childhood Apraxia of Speech. Journal of Speech, Language & Hearing Research, 58(1), 43-60. https://doi.org/10.1044/2014_JSLHR-S-12-0358 Namasivayam, A. K., Pukonen, M., Goshulak, D., Hard, J., Rudzicz, F., Rietveld, T., Maassen, B., Kroll, R., & van Lieshout, P. (2015). Treatment intensity and childhood apraxia of speech. Int J Lang Commun

Disord, 50(4), 529-546. https://doi.org/10.1111/1460-6984.12154 Oller, J., Oller, S., & Oller, S. (2012). Milestones: Normal speech and language development across the life

span (Tweede druk ed.). Plural Publishing. https://doi.org/10.1080/10349120802033741 Roth, F. P., & Wothington, C. K. (2005). Treatment Resource Manual for Speech-Language Pathology (3rd edition ed.). Thomson Delmar Learning. Schneiderman, C. R., & Potter, R. E. (2001). Speech Language Pathology, a simplified guide to structures,

functions and clinical implications. Academic Press. Shriberg, L. D., Fourakis, M., Hall, S. D., Karlsson, H. B., Lohmeier, H. L., McSweeny, J. L., Potter, N. L., ScheerCohen, A. R., Strand, E. A., Tilkens, C. M., & Wilson, D. L. (2010). Extensions to the Speech Disorders Classification System (SDCS). Clinical Linguistics & Phonetics, 24(10), 795-824. https://doi.org/10.3109/02699206.2010.503006 Stackhouse, J., Pascoe, M., & Gardner, H. (2006). Intervention for a child with persisting speech and literacy difficulties: a psycholinguistic approach. Advances in Speech Language Pathology, 8(3), 231-244. Terband, H., Namasivayam, A., Maas, E., van Brenk, F., Mailend, M.-L., Diepeveen, S., van Lieshout, P., & Maassen, B. (2019). Assessment of Childhood Apraxia of Speech: A Review/Tutorial of Objective Measurement Techniques [Article]. Journal of Speech, Language & Hearing Research, 62(8S), 29993032. https://doi.org/10.1044/2019_JSLHR-S-CSMC7-19-0214 Van der Meulen, S., Beers, M., & Maassen, B. (2006). Fonologische en articulatorische stoornissen, therapiegedeelte. In Handboek stem-, spraak- en taalpathologie. Bohn Stafleu van Loghum. Van Riper, C. (1963). Speech correction, principles and methods. Prentice Hall. Vinson, B. P. (2001). Essentials for speech-language pathologists. Singular Publishing. Waelkens, V. (2018). Spraakontwikkelingsdyspraxie. UItgeverij Acco. Waring, R., & Knight, R. (2013). How schould children with speech sound disorders be classified? Areview and critical evaluation of current classification systems. International Journal of language and

communication disorders, 48(1).