A cerna by Concello A Estrada

XOSÉ LOIS GARCÍA

A CERNA

Créditos 1ª edición outubro 2013 Do texto: Xosé Lois García Museo do Moble e da Madeira da Estrada (MOME) Colección: Dos Arquivos do Mome Avda Benito Vigo. 36680. A Estrada Telf. 986 570 997 Enderezo electrónico: fundacioncultural@aestrada.es Edita: Fundación Cultural da Estrada Impresión e maquetación: Grafideza, S.L. Portada: Rosa Herráiz Supervisión Lingüística: Xosé Lois García ISBN: 978-84-695-8828-4 DL: PO 488-2013

A CERNA

PERSOEIROS: PRESIDENTE SECRETARIA TESOUREIRA AGUIAR MODESTO MARTIÑO RUDA PERUANO CONSUELO GACIO BARDALLÁN

PRIMEIRO ACTO

PRIMEIRA ESCENA PRESIDENTE.-

(Bate cos cotobelos na mesa.) Non hai outra maneira de impor orde a non ser a cotobelazos. (Ri, mentres todos deixan de barullar.) Así non vai ser posíbel que esta asemblea asociativa se poida desenvolver con acertos. Por tanto, a secretaria vai ler a orde do día.

SECRETARIA.-

A orde desta asemblea anual é ben curta, só con tres puntos para discutir. Primeiro, resolver o tema dun carballo estremeiro que molesta ao Amador.

AMADOR.-

A min non me molesta persoalmente, as frondosas pólas impiden que a sementeira dea froitos debaixo delas.

PRESIDENTE.- Permite que a secretaria remate cos dous puntos que

faltan e que imos discutir. SECRETARIA.-

O segundo punto é sobre outro carballo do campo da festa que molesta a un taberneiro polo día da feira das cabras, e que reiteradamente protesta. (Fai unha pausa mentres busca na carpeta de papeis o terceiro punto.) Aquí aparece o terceiro punto, sobre as eleccións da xunta directiva.

PRESIDENTE.-

Como podedes ver, este é o meu último acto e quero deixar os temas máis complicados en orde. Por tanto, o carballo estremeiro que molesta ao Amador témolo que resolver. (Olla para o Amador e faille sinais de que interveña.)

AMADOR.-

Todo o que hai nunha estrema xa se sabe que é de dous. (Pensando.) A liña de demarcación parte o carballo polo medio. (Mentres fala é interrompido pola tesoureira).

TESOUREIRA.- Calma nenos, tedes moito apuro de falar de carballos e

non de contas. Despois da secretaria é a miña quenda, o presidente non o respecta e todos vós non vos decatades. (Xubilosa, saca dunha carpeta a folla de contas, e ponse a rir con forza.) Pois sabede que hai superávit. A festa de San Ciprián empeñou, mais a feira das cabras desempeñou.

MARTIÑO.-

Menos discurso e dá a cifra do total que queda.

TESOUREIRA.- Así que tes desexos de sabelo, non é? Pois olla desde a túa

cadeira estas catro cifras. (Móstralle desde a mesa os números.)

MARTIÑO.-

Pois de certo non vexo eses números. (Tratando de achegar a vista.) Fas uns números tan reducidos. Pídoche que en vez de que esas cifras me entren polos ollos, entren polos oídos.

TESOUREIRA.- Pois lerchán, escoita; escoitade todos. (Érguese toda

contenta e le a cifra, e mesmo ela se aplaude.) 2800 euros, limpiños. (Todos rin e miran con certo asombro os uns para os outros.)

PRESIDENTE.-

Para que vexades que fixen moi ben os deberes. (Refrega as mans e érguese da mesa.) Voume coas mans ben limpiñas. A miña xestión é histórica nesta asociación.

TESOUREIRA.- (Eufórica.) Para o carro, rapaz! Non cantes vitoria. Que as

batallas foron as miñas e dalgún máis dos que están aquí, que para que as contas cadrasen e houbese este superávit traballei coma unha escrava. (Óllao en silencio, para responderlle en alta voz.) Así que a vitoria desta xestión é miña!

AMADOR.-

Eu estou aquí para solucionar dunha vez o tema da sombra do carballo e sobre o machado que o escachice. (Alporizado.) E vós teimados nas contas, que aínda que a min nin me veñen nin me van, o meu problema é o carballo estremeiro.

PRESIDENTE.- (Olla para a tesoureira e ponlle a súa man no brazo con

delicadeza.) A túa pericia nas contas é innegábel, mais as directrices sempre as dei eu. (Por un momento fai pausa e ponse a pensar.) Agora van pensar os socios que eu fun un presidente de palla, non si?

TESOUREIRA.- Fuches un presidente de palla mollada que nunca ardeu.

(Risas e aplausos.)

PRESIDENTE.-

Nin as faroleadas dela, nin os aplausos vosos me van acovardar, e menos sacarme o creto do meu traballo por esta Asociación de Veciños de Merlán. (Fica en silencio e pensativo para repoñerse con voz firme.) Se tivese que cobrar as horas perdidas non chegaba o prezo das terras de Merlán.

SECRETARIA.-

Que queres que che responda, presidente, do que dis de ti mesmo. (Pausa.) Claro que traballaches. Mais houbo socios que tamén fixeron xestións.

PRESIDENTE.-

Mais eu tiña responsabilidades.

SECRETARIA.-

Ti tiveches moita folganza para falar cos do teu partidiño. (Rindo.) Ti enarborando bandeira en actos caciqueiros a marcha de navío, e a secretaria como a tesoureira, a traballar. (Ri e fai rir os presentes.) Tira coa mochila que che pesa moito. (Risas.)

PRESIDENTE.-

Non vou enmarañar máis o fío. (Con carácter serio e batendo os cotobelos na mesa.) Convén volver ao rego e reiterar que as finanzas están limpas, e se algún ten dúbidas que reclame con datos. (Bate cos cotobelos na mesa, como poñendo orde.)

SECRETARIA.-

Ti ben dis, volver ao rego. Os dous puntos da orde do día de falar do problema dos carballos estase vulnerando cinicamente. Dando bandazos coma aves frías, sen querer pousarse. (Con voz alta e intranquila.) Estamos indo polas ramas do loureiro sen ir ás do carballo.

PRESIDENTE.- Ninguén pense que evadimos o problema do carballo

estremeiro que trae a esta asemblea o Amador.

AMADOR.- (Alporizado, érguese da mesa.) Eu estou aquí para solucionar

dunha vez o tema do carballo e do raio que o escachice. Tomades conta das miñas palabras, ou dígolle o machado que fale el por min?. (Volve a sentar.)

PRESIDENTE.-

Nada de machados, de piquetes ou violencia polo estilo. Plural e democraticamente como sempre nos asistiu ao vecindario de Merlán (Risas e murmurios pola baixa.) Trátase deste groso carballo que temos na estrema do resío da casa da escola, que linda coa finca do Amador.

RUDA.-

Mais de marco a marco non hai arco, esta é unha lei de antigo, como dicían os vellos. Esta é a mellor lei. Para onde teña o corpo a árbore na liña da estrema, ese é o dono.

PRESIDENTE.-

Se todos temos claro o problema como pretende a Ruda, que os marcos falan de quen é o dono, se isto é así, témolo ben preto para examinar o carballo. (Pensa por un intre.) Podemos velo e tirar un fío de marco a marco. Se é do Amador, que faga del o que queira e se é noso, cortámolo para que non lle estorbe.

RUDA.-

Eu non dixen tal disparate de cortalo. (eufórica.)

PRESIDENTE.-

Pero dígoo eu, que son o representante da parroquia nesta presidencia.

RUDA.-

Ti es presidente da Asociación de Veciños de Merlán e non da parroquia. Esta casa de Escola foi feita polos emigrantes de Merlán en Cuba e por todos os da parroquia, son eles os que teñen que tomar a decisión de asuntos propios que atinxen á parroquia. Por tanto, se o carballo é da propiedade da escola deciden nel todos e non a asociación.

(Pensativa e eufórica.) Pola miña vontade o carballo se é da casa da escola non se corta. MODESTO.-

Pola miña vontade tampouco se corta un carballo emblemático como o que estamos falando. (Reflexiona con certa pausa.) Se está na estrema pode ter dous donos de convivencia.

AGUIAR.-

Estas convivencias de palabra sempre resultaron mal para os estremeiros. Eu diría, tallalo polo pé é a solución perfecta para acomodar benquerenzas.

RUDA.-

Opóñome radicalmente a esta medida extrema. Polo lado que nos toca esta árbore dános sombra e se queremos gozar dun día de raxeira debaixo do carballo non se pode talar.

AGUIAR.-

Tallalo polo pé para evitar problemas.

RUDA.-

Pregúntolles eu os agudiños de lingua lixeira que proclaman machado ao toro. (Alporizada e de alta voz, vai de mesa en mesa.) Isto non o podemos tolerar.Temos que consentir a presenza dese corpulento carballo.

AMADOR.- (Con voz moderada e riso sentencioso.) Paréceme máis

sensato o que expón o Aguiar que o que di a Ruda. Unha árbore na estrema sempre estorba para quen a ten que soportar. Dado que non hai acordo a miña sentenza está feita: pólas, polingras e garabullos que o carballo bote para a miña finca son meus, doulles chapoda.

PRESIDENTE.-

Coido que a sensatez se debe impor. (Ri compracido e bate cos cotobelos na mesa.) O sensato pensar do Amador fainos a todos aparcar o tema. Así que este arranxo non se discuta máis.

RUDA.-

Así que unha parte do carballo fanada e a outra con longas pólas. (Alporizada e intranquila.) Que tipo de estética consolida a ética que debemos asumir sobre este asunto.

AGUIAR.-

Isto é un noxo, por culpa dun carballo podrecido todos en liorta verbal; aínda imos chegar ás mans. E cando cheguemos todos ás mans pediredes pola miña opción: machado ao toro. (Sentenza e tamén cavila.)

PRESIDENTE.-

Dado que somos demócratas e pluralistas, poñemos a votación a opción da Ruda e do Aguiar.

MODESTO.- (Cavilando, reflexivo e con voz pousada e moderada.) Coido

que debemos procurar unha terceira opción, a que pode mediar entre a proposta de Ruda, de conservar todo e a do Aguiar de tallar o que estorba. Nin tallar nin conservar. A miña opción é a cerna. As árbores, nos albores da primavera piden ser cernadas. Piden cerna. A cerna equivale a despoxalos dese peso e cantidade de pólas que agonían. (Con ar pedagóxico e voz pousada.)

AGUIAR.-

A cerna non sempre foi unha solución para domar unha árbore, e menos un carballo desta magnitude. (Alporizado e cheo de razoamento.) As cernas non solucionan preitos entre estremeiros. (Con afirmación severa.) Ollade se non ten habido mortes. Moitas veces cernábanse pescozos. (Fai o xesto de tallalos.)

RUDA.-

Neste caso. (Ri comedidamente.) A cerna non deixa de ser outro desastre para calquera árbore. Os carballos teñen vida. (Pensa.) E se teñen vida teñen dor cando se tallan. Se a calquera de nós nos cortan unha orella, estaremos fanados toda a vida. Así, deixade o carballo en paz.

MODESTO.-

Bioloxicamente as árbores piden ser despoxadas de cargas superfluas; arranxadas, como os nosos poros piden o baño para respirar. Unha árbore é coma un corpo humano, demanda coitela que as limpe, non machado que as violente e as mate.

RUDA.-

Esta filosofía é depredadora.

MODESTO.-

Eu sempre discrepei cos extremos, do todo ou nada. Sempre hai que buscar, cientificamente, o lado que divide os dous extremos. (Ri e volve insistir con voz moderada.) Os extremos tócanse no seu delirio e no seu quebranto.

RUDA.-

Dixeches algo positivo Modesto, o termo científico é o que debe equilibrar o tempero das palabras e das accións. O que propón o Aguiar é bestial, eliminar de contado un ser vivo como é un carballo. (Pensa e con contundencia vólvese alterar na defensa do que di.) Mais a cerna é tamén a forma de o ir matando aos poucos, de concederlle a vida a prazos e atentar contra a súa dependencia.

MODESTO.-

A cerna, a que practicaron os caldeos, asirios, exipcios, gregos, latinos. O que tanto nos ensinaron os cistercienses, de podas, cernas e enxertos.

RUDA.-

Non metas nestes atrancos a escolástica medieval.

MODESTO.-

Cistercienses e beneditinos, aí está o fundamento pedagóxico da cerna, do cultivo dunha maneira sen fisuras. Os grandes manuais e tratados de bioloxía botánica son obra dos cistercienses (Reflexiona.) Eles foron os primeiros ecoloxistas do mundo, sabían ordenar e temperar a duración dos carballos con cernas debidas.

RUDA.-

As árbores precisan de independencia absoluta. O demais é tiranía.

AGUIAR.-

Os estorbos e os espantallos, fóra con eles. Evitan conflitos.(Todos se erguen e saen ver o carballo e só quedan o Modesto, a Ruda e o Aguiar conversando.)

SEGUNDA ESCENA MODESTO.-

Meus queridos, estas conversas acaban así, abandonando a asemblea. Atormentados por nós os tres. Entramos nunha polémica pacífica que eles entenderon coma un desamaño. (Lamentándose.) Esa espantada non favorece o diálogo, a comprensión sobre algo tan fundamental como é unha árbore ten que se impor.

RUDA.- (Ri e pacificando, entre pausas.) Modesto, non te avinagres.

Mentres nós polemizabamos, o presidente insistiu en voz baixa de ir ver o carballo.

AGUIAR.-

Reparade, como o carballo é o que todo perturba, comezaron dous a opinar e xa somos todos. Isto vai acabar moi mal. Sangue ou lume é o que vai haber nesta asociación. (Con cara e voz de espantado.)

MODESTO.-

(Érguese e dá unhas voltas sobre o espazo das cadeiras, volta ao seu lugar e pon amabelmente as súas mans nos ombreiros de Ruda e de Aguiar.) O tema das árbores tivo na antigüidade e na época medieval grandes estudosos, porque cada especie ten dons curativos que en cada temporalidade sandaron múltiples doenzas. (Pausa.) Tamén o carballo ten dons curativos, meus queridos.

AGUIAR.-

Tes razón. As landras curan a fame dos porcos. (Olla para eles con gargalladas.)

RUDA.-

(Como enfadada.) Non é brincadeira, Aguiar. Vedes como ignoramos o don curativo das árbores? Desde a raíz á punta da folla máis alta, todas as súas propiedades son curativas. E tamén serven para curar tolemias e obsesións. E ti es dos que queren tallar o carballo polo pé.

MODESTO.- (Como enfadado mais sempre co ton de voz baixa.) Non

convén redundar na mesma polémica, dado que o temario científico é moi amplo, e se unha árbore morre cada un de nós é máis pobre. (Pensativo.) As árbores son vitais, definitivas para que a humanidade teña presenza de vida. Os antigos e os menos antigos soubérono definir estudando as árbores con vehemencia.

RUDA.-

Toda ciencia botánica actual procede da tradición antiga. A ciencia botánica actual ten unha canónica baseada na explotación. O coidado é o respecto que debemos ter polas árbores, os espazos, etc. (Bebe un vaso de auga e mentres bebe pide seguir falando con xestos da man esquerda.)

MODESTO.- (Ri e refrega as mans.) Estamos acercando posturas,

benquerida Ruda. Desa tradición ten que emanar un novo discurso botánico, sen tópicos nin rendibilidades económicas. (Fai unha pausa mentres remexe nos petos a procura de algo.)

RUDA.-

Que procuras Modesto, tan afanado!

MODESTO.-

Desculpa Ruda, busco sen atopar un anaco dun xornal que falaba disto mesmo. (Continúa buscando e sorpréndese.) Velaquí a anotación. Como é o seu nome? Velaquí está, chámase Ibu Bayya, máis coñecido por Avenpace, árabe hispano do século XII, aristotélico e que escribiu un tratado “Sobre as plantas”, que é referencia para os que coidamos de xardíns e de fragas.

RUDA.-

(Con expresión sarcástica.) Parece como se os deuses nos xuntasen nesta mesa para discrepar e para coincidir de que a tradición se impón. Rematei nestes días de ler unha das guías botánicas medievais, que non deixa de ser un útil compendio de medicina. (Pausa.) A autora é Celia Fisher e o título: “The Medieval Flower Book”

MODESTO.-

Interesante pero difícil de encontrar. (Cavilando.) Como atopalo? (Pausa.) Ben sei. (mentres fala é interrumpido.)

RUDA.-

Confía e reza ao santo Google, e el traerache á pantalla “The Medieval Flower Book”.

MODESTO.-

O santo Google aproxímanos a moitas cousas e extorsiona tantas e moitas emotividades. (Ri.) Mais Google é un santo moi precoz e disparatado.

RUDA.-

Se falamos de autores botánicos da tradición, faise indispensábel ler as persuasións científicas de Dioscórides.

MODESTO.-

Dioscórides! O grande e nunca superado Dioscórides! Que sería da humanidade sen Pedanio Dioscórides Anazarbeo! (Camiña ao redor da mesa exaltado de emoción.) O talentoso grego que pecha unha etapa esplendorosa do cientifismo heleno.

RUDA.-

Hai tamén unha tradición latina, que os romanos espallaron e que Plinio, ese enorme naturalista, que case todo o compendia no seu tratado: “Tacuinum Sanitatis Herbario”.

MODESTO.-

A tradición romana continúa exaltadora a influír naqueles naturalistas do románico do século XII e XIII, como Roger Bacon. Ou o manuscrito “Voynich”.

AGUIAR.- (Exaltado.) Pero se Dioscórides, Plinio, Avempace, Bacon,

son os autores deses libros vellos e poeirentos, que xunto a outros de flora, herbarios e de gastronomía están denegridos nos estantes afuracados do meu rocho. É o que resta da biblioteca dun crego que houbo na familia no século XVIII. (Sae ás présas, como desorientado.)

RUDA.-

As bibliotecas dos cregos estaban cheas de sabedoría antiga. (Silente e de súpeto con voz exaltada.) Latinismo puro!

A tradición insurxente! (Pausa.) Libros de cociña, herbarios, libros de alquimia, tratados de albeitería, de cetrería, a “Summa Theologica”, de Tomas de Aquino e o catecismo do Padre Astete, tiñan un espazo fixo na biblioteca dos cregos. MODESTO.-

Eran libros de cabeceira. (Dá unhas voltas en silencio.)

RUDA.- (Preocupada e témera avanza cara onde está o Modesto.) Por

que tanto silencio? Enmudeces de súpeto! Acontece algo? Que pasa polo teu pensamento, Modesto!

MODESTO.- (Sorri.) Cando dixen que eran libros de cabeceira, pensei

nun libro base e monumento da botánica e da medicina medieval. (Sorrí e bate os puños.) Un lapsus freudoniano non me permitiu lembralo, mais a persistencia levoume a Imb Buqlaris, de nome completo, Ionah ben Issac Ibn Buqlaris al-Israili. (As palabras de Ruda interrómpeno.)

RUDA.- (Certamente axitada e con voz de sorprendida). Ese nome

soa a xudeu. Aos da tradición insuperábel de pescudar nas árbores. (Con voz calma.) Sei que ti non ignoras que a tradición árabe-xudaica de Al-Ándalus, desbordados de coñecemento, creou esa riqueza científica que os cristiáns da península non aceptaban.

MODESTO.-

Claro. Claro, aí quero chegar eu. Ibn Buqlaris, admirado e protexido na taifa árabe, escribiu en 1106, o clamoroso libro: “Kitab al Mustaini. (Interrómpeo Ruda.)

RUDA.-

Un tratado de especies medicinais.

MODESTO.-

Un enorme estudo botánico e un profundo compendio filolóxico por estar redactado en varios idiomas orientais. (Sorrí e confirma con voz requintada.) Un libro clasificado coma universal, que moi poucas veces se cita en botánica. (Pausa.) Un enorme e ático monumento!

RUDA.-

É un libro de conceptos experimentais sobre a botánica e a medicina.

MODESTO.-

Exacto, é un libro onde nada se improvisa e todo se practica, sabes?

RUDA.-

Un tratado metafísico de alquimia. (Reflexiona.) De funcionalidade botánica e terapéutica. (Mentres fala séntese un barullo na entrada. Os dous calan e escoitan atentamente.)

APÁGANSE AS LUCES

TERCEIRA ESCENA AGUIAR.- (Bate na porta e demanda axuda.) Xa non soporto máis

esta carga de libros vellos; de letras escuras que nin Satanás as le. Dous sacos de libros para as miñas costas non son chanzas. (Abren a porta.)

RUDA.-

Pero ti con ese peso aos cadrís! (Mentres lle bota a man ao saco.) Es un home ben teimado. (Pausa.) Que vas esclarecer con tanto libro? (Mentres a Ruda fala o Aguiar baleira parte dos libros e os tres comezan a ver títulos.)

MODESTO.- (Sorprendido ante un libro que follea, chama a atención de

Ruda e Aguiar.) Ollade isto, afumado, con excrementos de morcegos e con arañeiras. (Ri.) Vede que título suxestivo: “A Coexistencia Científica do Quercus Robur”.

RUDA.- (Sorprendida e facendo unha pausa.) Non me digas que é un

tratado sobre os carballos!

MODESTO.-

Xusto! Un tratado sobre os carballos. (Continúa folleando no libro.) Ten unha introdución do autor. Un prólogo, non do autor. Un longo índice de materias sobre os carballos, e dous apéndices, un deles é dun clérigo. (Fai pausa como tendo dificultades de ler.)

RUDA.- (Vai xunto ao Modesto.) Axúdoche a encontrar o nome,

Modesto?

MODESTO.-

Grazas, aquí está. (Con pausa.) Trátase dun tal Frei Moetanus. Aquí ben unha longa bibliografía básica e outra científica. (Pausa e olla para o Aguiar.) Mais ti nunca te decataches desta riqueza de literatura que tes na casa.

AGUIAR.-

A miña literatura é facer regos, pensar nas sementes e nas facendas. Para ler libros xa están os nugalláns. Eu son dos de antes, dos do “tiro-liro-liro, sementar o millo que na miña terra xa queda collido”. Esta é a cantiga do ouriolo que os antigos repetían para facer certeza da primavera xerminal. (Rin os tres.)

MODESTO.- (Meditativo e con pausa.) Que significa para ti facer certeza

na primavera xerminal, Aguiar?

AGUIAR.-

Certamente, o que avisan as aves emigratorias, o cantar do cuco, do ouriolo, da bubela e das andoriñas; o agromar das árbores, o tempo de poda na ribeira, a cerna de carballos e castiñeiros para que en todos abonde a forza da natureza.

MODESTO.- (Exclama.) Ben dixeches, amigo Aguiar: “A cerna de

carballos e castiñeiros”! Entón admites que a estas árbores hai que as axudar nos seus tempos a que teñan pulo, limpándoas e cernándoas?

RUDA.- (Pide entrar na conversa.) Mil desculpas pola miña intromisión

na vosa animada e reiterativa conversa. (Pausa.) Teño unha dúbida? (Pausa e meditando.) Ese tal Moetanus non será unha desfiguración do nome de Gian Battista da Monte, tamén coñecido por Montanus.Aínda máis nomeado por Johannes Baptista Montano. (Pausa e xesticulando coa cabeza.)

MODESTO.-

Podía tratarse do mesmo, pensas ben.

RUDA.- (Pausa, como lembrando.) Coido que Montano naceu

en Verona, en 1498 e finou en 1551. Foi profesor das universidades de Ferrara e Padua. Nesta última cidade creou o primeiro xardín botánico de Italia.

MODESTO.-

Ruda, tes unha excelente memoria, de puntualmente nomes e datas. (Admirándoa.)

lembrar

RUDA.-

Moetanus, pode ser un nome derivado do propio Montano, a quen se lle falsificaron moitas obras. Claro que el falou do Quercus Robur.

MODESTO.-

Pode que sexa unha falsificación ou un estereotipo das obras de Montano.

RUDA.-

Montano foi un puro clásico.(Pausa.) Home do renacemento italiano, humanista, médico e botánico. (Sorri.) Como non me vou lembrar deste nome. (Pensa.) Tantas veces repetido polo profesor Gennaro Cappioli, da Facultade de Ciencias Naturais da Universidade de Buenos Aires, onde eu estudei con ese apaixonado profesor de orixe italiana.

AGUIAR.- (Con sorpresa e admiración.) Pero ti estudaches en Buenos

Aires?

RUDA.-

Claro que estudei Ciencias Naturais en Buenos Aires. Alí nacín, como todos sabedes. (Ri.) Aínda teño tons e maldicires arxentinos. (Pausa.) Non me tes oído dicir cabreada: “Que lo tiró de las patas”. (Sorri.)

AGUIAR.-

Nunca cho sentín.

MODESTO.-

Eu algunha vez. Mais a que se refire?

RUDA.-

Refírese ao que naceu ao revés e foi axudado por outra persoa e o mal nacido nunca llo agradeceu ao estar en dificultades o benfeitor. (Rin os tres.) En si é unha metáfora moi viva e nada confusa..

AGUIAR.-

Eu non sabía que ti naceras alá. O que si sabía era que os teus pais estiveron na Arxentina.

RUDA.-

Meu pai foi un exiliado da guerra civil española. Como tantos outros. Xuntábanse no Café Tortoni, o máis famoso

de Buenos Aires, Blanco Amor, Dieste, Cuadrado, Lorenzo Varela, Luís Seoane e meu pai. Cando eu nacín deu noticias no faladoiro. Parece que se lamentaba por aumentar o número de fillos, xa tiña dúas fillas e un fillo, eu era a número catro.

MODESTO.-

Debían ser tempos difíciles na Arxentina.

RUDA.-

Era unha carga engadida. (Pausa.) Seoane, que tiña moi fino o sentido do humor, díxolle a meu pai: “Así que agora tes tres rudas e un allo”. No bo sentido medicinal e polo uso múltiple que se lle daba á ruda en termos curativos. E o allo, nas crenzas galegas, escorrentaba os meigallos. (Ri a gargalladas.) Fíxolle tanta graza a meu pai que me deron o nome de Ruda.

MODESTO.-

Tal vez era unha metáfora.

RUDA.-

Certamente era unha metáfora, das que acostumaba a dicir Seoane. Poucos anos máis tarde escribiu un libro titulado: “Tres follas de ruda e un allo verde”.

AGUIAR.-

Eu coidaba que o teu nome era un diminutivo de Rudesinda.

RUDA.-

Non! De ningunha maneira! Meu pai era ateo e comunista, e non lle deu nome aos seus fillos cos nomes que constan no santoral católico. Liberdade, Pasionaria, en honor de Dolores Ibarruri, e Marxiano, en honra de Carlos Marx. Estes son os nomes dos meus irmáns. (Pausa.) O meu, evoca esa planta curativa, talvez por suxestión de Seoane.

MODESTO.-

Agora podo entender o teu nome en clave e defensa intrínseca, cando defendes con ardor a natureza. (Pausa, cavilando.) E, tamén, por estudar Ciencias Naturais.

RUDA.-

Coido que pesa máis o estudo de Ciencias Naturais que o de ruda, nestas necesarias discusións. (Pausa.) Por certo, Aguiar, apetéceme ler este libro: “A Coexistencia Científica do Quercus Robur”.

AGUIAR.-

Claro amiguiña! Non faltaba máis, todo teu. A ver como raspas ese estrume de cortello. (Ri a gargalladas.) O meu cerebro e as miñas costas vancho agradecer de contado. (Fai entrega do libro sorrindo.) Velaquí tes o meu agasallo. (Pausa.) O meu presente! O teu tesouro!

APÁGANSE AS LUCES E BAIXA A TEA.

SEGUNDO ACTO

PRIMEIRA ESCENA CONSUELO.- (En actitude descansada.) Por fin se chegou a un acordo.

A un acordo de mutua veciñanza, entre o presidente e o Amador. As liñas xerais expostas polo Modesto foron as que se acordaron. (Olla para o Modesto.) Que o saibas Modesto. (Pausa.) Ti vas ser quen cerne o carballo da discordia.

PERUANO.-

Mais alí xurdiu unha cuestión, que a leña que nos toca desa cerna sexa vendida para fondos da Asociación de Veciños de Merlán. (Con firmeza.) Que eu propuxen e sigo propoñendo.

CONSUELO.- (Matiza con rotundidade.) Todos coincidimos que esa

proposta, a túa, non é aplicábel. (Pausa.) A proposta de Peruano era vender a leña. (Pausa.) Para máis tarde mercala para a sardiñada de San Xoán e para o magosto de defuntos.

MARTIÑO.- (Pacificando.) Todo alí ficou consensuado, e o tema da leña,

o que di a Consuelo, reiterouse e ti remataches aceptando esa vía, non é Peruano?.

MODESTO.- (Con voz moderada.) Non te preocupes Peruano, todo vai

seguir ben, ambas partes e o carballo. O que di meu irmán Martiño é o eixo da cuestión, o consenso.

RUDA.- (Ri.) Así que todo vai vento en mastro, non é Modesto? O

da cerna depredadora.

MODESTO.-

Lembra o que di Moetanus, sobre a cerna, nese libro que ti levas; os clásicos e os renacentistas seguen tendo razón. 29

RUDA. -(Interrómpeo.) Por esta vez levas a palma. Isto da cerna

pode que sexa un concepto mental meu que deba revisar.

CONSUELO.

-Desculpade Ruda e Modesto, mais teño que informar de toda a discusión que houbo ao redor do carballo estremeiro. Foi tan forte que o presidente, a secretaria e a tesoureira, decidiron marchar por esgotamento e delegar nos que estamos aquí para discutir outro tema sobre o carballo do campo da festa.

MARTIÑO.-

Sabede que o segundo punto da orde do día era outro contencioso que teñen os taberneiros co carballo do campo da festa que lles molesta para acampar o día de San Ciprián.

PERUANO.-

Hai tantos carballos no campo da festa que temos que ir ver cal é o problema. (Móvese polo escenario.) É preciso que vaiamos todos, in situ, analizar a cuestión.

RUDA.-

Para poder opinar e decidir é cuestión de ver o carballo.

CONSUELO.-

Vamos! (Todos camiñan cara o centro do escenario e observan nunha grande pantalla electrónica a imaxe do carballo, e obsérvano todos dando voltas ao redor del.)

RUDA.-

Quen é o tolo que propón liquidar este portentoso e druídico carballo! (Excitada.)

PERUANO.-

Foi o presidente!

RUDA.- (Moi excitada.) Se collo o presidente, estrangálloo! Mesmo

o esgazo, como el quere esgazar esta prenda. (Pausa.) Ninguén ten que responder ao que eu digo, ou ao que o presidente propón! Ninguén ten que dicir nin miga!

MODESTO.- (Con voz calma e temperando o nerviosismo de Ruda.) Todos temos

que dicir algo. Non só algo, senón moito. (Pausa.) O diálogo ten que impor sosego no que se decida.

CONSUELO.-

De cortalo nada! Que ninguén fale diso!

MODESTO.-

Ninguén vai falar de cortalo, que equivale a liquidalo. Arranxalo é outro tema ben distinto. Para que el dure. (Pausa.) Para que este lustroso carballo perpetúe memoria. (Pon a man no carballo e eleva a mirada cara a cúpula.)

MARTIÑO.-

Eu digo, xa de entrada como de saída, que non podemos decidir, moralmente, sobre a liquidación dun carballo ou doutra especie natural que estorbe a un tendeiro de festa. Con todos os respectos polos tendeiros de festa.

CONSUELO.- (Con contundencia verbal.) Non imos tolerar que ninguén

decida sobre a vida das árbores. (Pausadamente.) Outra cousa é a cerna. (pausa.) Iso si que é elemental, por múltiples razóns.

MODESTO.-

A razón máis poderosa é que sen as árbores, a nosa cultura, a nosa mitoloxía, a nosa arte, a nosa arquitectura e tantas cousas nosas existen grazas aos arboredos. Grazas á vontade dos antigos, que as coidaron e cernaron, temos esta portentosa devesa.

CONSUELO.-

Isto que di o Modesto, da función das árbores, mesmo deste carballo que tantos portentosos beneficios deu aos de Merlán, se cada xeración tivese un cronista, podiamos saber o beneficio que achegou esta carballeira a Merlán.

PERUANO.-

Sabede que á sombra deste carballo dei as primeiras notas na trompeta que me fixo famoso como músico en Buenos Aires, Montevideo e na longa xeografía do Perú. (Apalpa a torada do carballo como agradecido.)

CONSUELO.-

Con respecto ao que dicía Modesto, a riqueza desinteresada que nos ofrecen as árbores, para nós andar con tantas voltas. Lémbrome daquela profesora de naturais do

Instituto de Lugo, cando impoñía algún correctivo, sempre nos facía copiar cinco veces o poema dedicado a unha árbore no Parque Rosalía de Castro. Que aínda alí está. MODESTO.-

Así que o debes saber ben de memoria, non é? (Rin todos.)

CONSUELO.-

Seino de memoria. No fondo, agradecín aqueles ilustrados castigos de copiar, que me mostraron os beneficios que nos ofrendan as árbores.

RUDA.-

Se o sabes de memoria, podíalo recitar.

MARTIÑO.-

Excelente idea, Ruda, que o recite. (Pausa) Esta é un gran ocasión para que o recites en público, Consuelo.

PERUANO.-

Consuelo, recita por favor ese poema. (Pensando.) Mágoa que eu non tivese aquí a miña trompeta para lle poñer música de fondo a eses versos.

MODESTO.-

Con ecos musicais de fondo ou sen eles, podíalo recitar. (Pausa e insistindo.) Podes recitalo.

CONSUELO.-

Aínda que o poema está en castelán non deixa de ter o seu grande impacto. (Recóstase no carballo.) Di así:

“Tu que pasas y levantas, Contra mi tu brazo Que inconsciente me zarandeas, Antes de acerme daño, Mírame bien. (Consuelo é interrompida por Ruda.)

RUDA.-

Desculpa Consuelo, esta é emoción pura, sentir este poema anónimo que figura en case todos os parques do mundo.

CONSUELO.-

Do mundo non sei, mais no parque de Lugo está.

PERUANO.-

No de Lima tamén está. (Pensa e móvese polo escenario rente ao carballo.) No de Arequipa e nun inmenso bosque de Puno, en letras de ferro.

MARTIÑO.- (Con espanto.) De ferro! PERUANO.-

Tal como o oes! De ferro macizo!

MARTIÑO.-

Que bestas son os de Puno!

PERUANO.-

Pois é para que non o rouben. (Pensativo.) E para que non o escachen mans destrutoras!

MODESTO.-

Eu coñezo o de Lugo, mais nunca o memoricei como a Consuelo. (Pausa.) Iso si, sei algunhas estrofas. (Ri.)

MARTIÑO.-

Pois ti ensináchesmo a recitar cando eu era pequeno, e xa o esqueciches Modesto?

MODESTO.-

Lembro iso mesmo. Mais xa fuxiu en parte da miña retentiva.

RUDA.-

Dado que todos sabemos ese poema anónimo, porque non o recitamos coas mans dadas ao redor deste carballo, en homenaxe a todas as árbores do mundo, e sobre todo polas que son talladas incomprensibelmente e con fins económicos.

CONSUELO.-

Repetimos a primeira estrofa que dixen. (Mentres todos se dan as mans e conforman o coro.)

RUDA.-

Claro, Consuelo, vai ser íntegra. Comecemos xa. (Óllanse uns a outros e recitan o poema anónimo.) “Tu que pasas y levantas, Contra mi tu brazo, Que inconsciente me zarandeas, 33

Antes de hacerme daño, Mírame bien. Yo soy el armazón de tu cuna, La madera de tu barca, La tabla de tu mesa, La puerta de tu casa, La viga que sostiene tu techo, La cama en que descansas. Y soy el mango de tu herramienta, El bastón de tu vejez, El mástil de tus ilusiones y esperanzas. Yo soy el fruto que te nutre Y calma la sed. La sombra bien hechora que te cubija, Contra los árboles del sol, El refugio bondadoso de los pájaros, Que alegran con su canto sus horas Y que limpian tus campos de insectos. Yo soy la hermosura del paisaje, El encanto de tu huerta, La señal de la montaña, El lindero del camino. Yo soy el calor de tu hogar, En las noches largas y frías de invierno, El perfume que embalsama a todas horas El aire que respiramos, La salud de tu cuerpo Y la alegría de tu alma; Y hasta el fin,

Yo soy el ataud, Que te acompaña al seno de la tierra. Por todo eso, Tu que me miras, Tu que me plantaste con tu mano, Tu que me diste el ser y, Puedes llamarme hijo... Oye bien, Mírame bien... ¡Y no me hagas daño! (Todos aplauden e Ruda tírase ao chan, xubilosamente.) RUDA.-

Irreprimíbel emoción. (Érguese e debrúzase sobre o chan.) Cantas cousas podemos dicir deste poema. Máis que poema é un enorme laio. Unha docísima súplica. (Efusiva.) Unha mensaxe inmorredoira, continua e precisa. (Ergue e bate eufórica os puños no carballo.) Sen ti! Sen ti, meu carballo! Todos os carballos do mundo! Todas as árbores do universo, sen vós nunca seremos nada! (Emocionada.)

MODESTO.-

Malditos sexan os que cortan unha árbore e non plantan dez. (Pausa.) Este poema é un grande himno ás árbores.

PERUANO.- (Alporizado e movementándose.) É un verdadeiro himno, se

tivese aquí a trompeta ía ser un himno redondiño.

RUDA.-

Mais que un himno, é unha composición que recobra a voz silenciosa das árbores. (Eufórica e dando voltas polo escenario.) Sabedes por que é un poema anónimo? Simplemente porque o poeta lle cedeu todo o protagonismo ás árbores. Aínda que xa sabemos que foi composto por Rabíndranáth Tagore.

MODESTO.-

Aquí, nesta composición, a árbore fala. Fala continuamente, na casca deste toro. (Toca o carballo con emoción.) Nas pólas e nas polingras e en cada folla. (Da varios pasos lentos e toca a todos o que o escoitan.) Fala! Si fala, en todas as dimensións!

MARTIÑO.-

É moi forte a emoción que emiten e respiran estes versos. (Sinala o seu brazo.) Ollade como respiran estes poros, parece que por eles saen anaquiños da miña alma para buscar morada neste carballo.

CONSUELO.-

Realmente este poema ten moitos indicativos. Moitas protestas contra os depredadores. Abre incansábeis debates. Suscita conversas inaprazábeis.

RUDA.-

Toda a nosa literatura está chea de exemplos evocativos e en defensa das fragas. (Pausa.) De diversos rangos de paisaxe.

PERUANO.-

A este carballo eu téñolle lei, respecto. (Pausa.) Non só por tocar a trompeta! Senón o primeiro bico que dei a unha muller foi ás caladas nesta torada. (Melancólico.)

RUDA.-

Así que hai unha simbiose entre ti e este groso toro que garda os teus amoríos secretos? (Rin todos.)

CONSUELO.-

Agora entendo o que acabas de dicir, Peruano. (Pausa.) Cando a vella Ánxela de Rozadela pasaba polos rentes deste carballo, dicía con grande solemnidade: “Rezade un nosopai e tres avemarías polos pecados cometidos ao pé deste carballo”.

PERUANO.- (Pensativo.) Digo a verdade: ademais de tocar a trompeta

e do meu primeiro bico que dei a unha moza, matei un can, que dicían que estaba adoecido e que tiña meigallos e tangaraños.

RUDA.- (Pensativa e coa voz entrecortada.) Sería por iso ao que se

refería a vella Ánxela de Rozadela. PERUANO.- (Cambiando de tema.) Podo dicirvos que cando emigrei a

Arxentina fun a un recital de poesía ao Centro Galego de Buenos Aires e alí recitouse este poema de Eduardo Pondal, que memoricei: “Carballos de Carballido, cando era rapaz deixeivos; vin despois de tantos anos; xa vamos vellos. Eu teño os cabelos brancos, vós tendes os gallos secos; os nosos día pasaron; xa vamos vellos”.

CONSUELO.-

Estes versos propoñen unha reflexión existencial a todos nós.

PERUANO.-

Claro que un dilema existencial. Pedín unha copia do poema e non deixei de bagoar pola longa Avenida Belgrano abaixo. A saudade devorábame. (Lembrando.) Un poema que levei comigo ao Perú. Cando retornei dos meus longos anos de emigrante, xa de vello, vin a este carballo e reciteino no solpor dun día de verán.

MODESTO.-

E respondeuche?

PERUANO.-

Respondeume o silencio.

RUDA.-

Que historias mais íntimas nos trae este poema. Eu escoitei recitar os poemas de Pondal aos emigrantes de Bergantiños en Buenos Aires. (Pausa.) Incluso lle puxeron música a este poema:

“Castaños de Dormeá, os de corpo ben comprido, de graciosa estatura, dobrados e ben seguidos: ¡ou! castaños somellantes ós celtas nosos antigos”. MARTIÑO.- (Aplaude.) Eu non son un douto en poemas e literatura.

Isto de ser enxeñeiro técnico industrial e andar entre metais e ferriños, non me impide sentirme marabillado por estes poemas de Pondal.

RUDA.-

O marabilloso é como recúa aos tempos dos bardos e dos druídas e fainos entrar en devesas e soutos onde as árbores sagradas de Galiza robustecen o noso espírito.

CONSUELO.-

O que estás dicindo é metafísica pura. Nos carballos de hoxe non vexo máis que térmites que os trocan de cor e que os devoran.

MARTIÑO.-

Eu non son metafísico. A metafísica está nos carballos que nos transmiten esa emoción que prioriza na nosa sensibilidade a captación do misterio existencial. (Ponse a pensar.) Eses encantos tan matizados na paisaxe, nutren a nosa sensibilidade. (Pensa e da voltas ollando o carballo.)

RUDA.-

Eduardo Pondal potenciou a plenitude da nosa identidade, matizando a antigüidade máis escura do mosaico histórico celta e a súa permanencia poñendo como prototipo os carballos e os castiñeiros. (Martiño e Consuelo falan en voz baixa, mentres o Peruano impón a súa.)

PERUANO.-

Mais nese poema dos carballos de Carballido, a dinámica esencial é o tempo, con relación ao home que pon en escena unha mimética parte do que el é, cando

se contempla dentro das canles que a metamorfose dita. (Pausa.) Nesas instancias cíclicas estamos todos pormenorizados. (Martiño e Consuelo saen do escenario.) RUDA.-

Todo iso é verdade, Peruano. Admitindo certas omisións e considerando que ti es un observador neutralizado por tantas linguaxes que se acumulan en toda a vertebración dunha árbore.

PERUANO.-

Mais a túa proposta ou protesta pode desembocar nunha longa comedia de preconceptos.

RUDA.-

O que nos debe estimular a nós os dous, é esa persuasión que Eduardo Pondal manifesta no tema dos castaños de Dormeá. Máis ca unha linguaxe poética é unha ordenada linguaxe que alén do telúrico trata de reconducirnos ás orixes da nosa nacionalidade.

PERUANO.-

Mais eu non quero ir tan lonxe, Ruda.

RUDA.-

Evidentemente eu si. Os celtas, quizais son o pretexto para inzar conciencia da nación que temos e non valoramos e que estamos perdendo. A nación como rexo castiñeiro en “doentes suspiros”.Velaquí a transcendencia dunha árbore emblemática dos galegos que os fortes ventos poden esnaquizar.

PERUANO.-

E isto era o pretexto de Pondal?

RUDA.-

Necesariamente.

MODESTO.-

Levo tempo escoitando as boas simplificacións. (Pausa, como entreténdose cos dedos e movéndose polo escenario.) Mastigando silencio sobre as contundencias dun discurso hermético pero necesario para percibir toda esa cosmovisión que transcende en simples metáforas sobre as árbores.

PERUANO.-

Estás levando o tema ao picouto de Patallaqta. (Con resonancia fachendosa.)

MODESTO.-

Desculpa Peruano, pero a un capataz agrícola e técnico especialista en explotacións agropecuarias e xardinería coma min, non lle abondan as definicións filolóxicas. (Ri.) Desa fermosa palabra. Que me gustaría coñecer o seu significado.

PERUANO.-

Non é unha definición filolóxica senón o nome dun accidente xeográfico dos incas do Perú que se aplica á persoa que pensa moito e é como estar subido no cume do Machu Picchu. En lingua orixinal, Patallaqta.

MODESTO.-

Encantadora palabra. (Pausa.) Soberbio concepto. Mais eu quero achegar algo necesario ao que Ruda definiu sobre telurismo e ancestralidade. Gustaríame abordar algo transcendente na obra de Rosalía de Castro.

RUDA.-

Necesaria achega.

PERUANO.-

Indispensábel achega conceptual. (Senta, pecha os ollos e adormece mentres Modesto e Ruda falan, por veces dá voltas até que o acordan.)

MODESTO.-

Lembro que nos meus anos de estudante de perito agrícola na facultade, unha profesora de medio ambiente sempre nos poñía comentarios de texto e reseccións de “En las orillas del Sar”, ese grande monumento poético ecolóxico.

RUDA.- (Emocionada.) O noso único e universal libro de ecoloxía,

en defensa da natureza. (Pensando.) Un libro profético, que se adiantou ao que ía acontecer nos nosos bosques. (Pausa.) Un libro de cabeceira. Todo empirismo para non esquecer.

MODESTO.-

Como dicía. (Olla para a Ruda e sorrindo.)

RUDA.-

Desculpa benquerido Modesto, a emoción provoca estas interrupcións imperdoábeis cando falo dese libro.

MODESTO.- (Sorrí e olla para a Ruda.) Como dicía, e novamente digo,

aquela profesora, que os estudantes lle demos o alcume de Rosaleda, por ser tan entusiasta da nosa autora. (Como sorprendido.) Parece chocante pero foi así, tocoume un traballo sobre o longo poema deste libro, titulado: “Los Robles”.

RUDA.-

(Eufórica.) Ai si! (Pausa.) O poema aos carballos non deixa de ser a alma máter de “En las orillas del Sar”. Simplifica tantas cousas naturalistas que amplía actitudes ecoloxistas que hoxe cómpre esmiuzar en clave dese libro. (Delicadamente acorda ao Peruano, este érguese e baixa como espantado.)

MODESTO.-

Sen dúbida, Ruda. Sen ningunha dúbida. O poema “Los robles”, como estaba dicindo, foi un dos meus fascinantes traballos, non só pola elocuencia que encerra en si o tema, senón polo despregue de coñecementos que tiña Rosalía sobre a utilidade da súa madeira; dos seus despoxos e dos irracionalismos que se practicaban cos carballos. (Pausa.) Escoita o inicio do poema: “Allá en tiempos que fueron, y el alma han llenado de santos recuerdos, de mi tierra en los campos hermosos, la riqueza del pobre era el fuego, que al brillar de la choza en el fondo, calentaba los rígidos miembros por el frío y el hambre aterecidos del niño y del viejo”.

(Pausa.) Ves a utilidade da madeira das nosas carballeiras. (Pausa.) Desde un berce balanceante até un estático cadaleito. Entre madeiras resúmese toda a nosa existencialidade. RUDA.-

Que bonita utilidade! (Paseando.) Do berce ao cadaleito! Mais Rosalía, neste poema é rotunda: “Bajo el hacha implacable, ¡cuán presto en tierra cayeron encinas y robles”. (Excitada.) Os machados depredan! (Pausa.) Liquidan..!

MODESTO.-

A man do imbécil, do inculto indutor lévanos a catástrofes ecolóxicas como Rosalía anunciaba. Mais cando ela fala da utilidade do fogo, no quecemento dun fogar desvalido, estanos levando a unha proxección telúrica; a unha imaxe cosmogónica.

RUDA.-

A utilidade do lume de antes,ten hoxe irreparábeis consecuencias pola man do imbécil e dos conscientes depredadores.

MODESTO.-

Mais Rosalía fala da indispensábel impresión activa que as lapas implacábeis impactan en todas as nosas intolerancias. (Pausa.) Digamos que ela emprega unha expresión bastante oculta, radicalmente exotérica.

RUDA.-

Pode que Rosalía entre, tamén, en conceptos taoístas, zoroastristas, brahamanistas, incluso pode que nos estea configurando o valor diferente que lle deron ao fogo, Vulcano e Prometeo. (Cavilando.)

MODESTO.-

(Meditativo.) Eu nunca cheguei a valorar esa versión que ti subliñas, mais o tema de Vulcano e Prometeo, poden ser outra clave nos versos de Rosalía.

RUDA.-

Vulcano foi o que personificou o “ignis elementatus”, o fogo físico para resolver problemas que ten a humanidade máis desvalida. E Prometeo co seu facho luminoso, prototipo do sol, ou fogo celestial, ben a significar a claridade do coñecemento en mentes ignorantes. (Ríndose.)

MODESTO.- (Moi serio e dando voltas polo escenario e pensando.)

Confeso a miña ignorancia sobre o concepto empírico que ti mostras sobre Vulcano e Prometeo.

RUDA.-

Por favor, o de ignorante nunca se me ocorrería dicilo por ti, nin insinualo. (Enfática.) Porque non o es.

MODESTO.-

Moitas grazas, mais descoñezo moitos conceptos da tradición clásica sobre este tema. Mais en Rosalía tamén se dan o que xa dixen: telurismo e cosmogonismo. De aquí poden emerxer outros conceptos por ti revelados. (Debrúzase sobre a mesa, pensa e recita.) “Torna, roble, árbol patrio, a dar sombra cariñosa a la escueta montaña donde un tiempo la gaita guerrera alentó de los nuestros las almas y compás hizo al eco monótono”. (Colócase de medio corpo no chan, sorrindo, mentres brinca cos seus dedos.) Non ves Ruda, como Rosalía coloca os carballos como ausentes desas montañas peladas pola erosión, maltratadas polo lume.

RUDA.-

Si, é verdade! Mais o sorprendente é o de “árbol patrio”, como símbolo nacional de Galiza. Aquí todo se compendia: telurismo, ancestralismo, historicismo, patriotismo. (Pensativa.)

MODESTO.-

É unha imaxe que deixou caer e que abre debate.

RUDA.-

Todo isto deu corpo a un nacionalismo nada espontáneo que rezuma na obra rosaliana. (Pausa.) Aínda abonda na reiteración do remate: “¡Torna presto a poblar nuestros bosques; y que tornen contigo las hadas que algún tiempo a tu sombra tejieron del héroe gallego las frescas guirnaldas”.

MODESTO.-

O reclamo é obvio no tocante á repoboación dos bosques, como preludio a esa profanación que se fai con eles. (Érguese lentamente.) Rosalía dío de plano: “¡Profanación sin nombre!” (Pausa.)

RUDA.-

Sen procuralo xa entramos nun profundo debate.

MODESTO.-

Pode que o debate comece nesa paixón na que ela pretende protexer as arboredas de Galiza. No que cabe en toda a xeografía galega, a mítica e residual esencia que nos protexe o ser no estar.

RUDA.-

Si, claro! (Solemnizando.) Esa idea universal, tan dimensionada que se dá no Tao the Quing. (Pausa.) En todas as intensidades metafóricas que manifesta a natureza. (Pasea polo escenario lentamente, mentres ruda subliña.)

MODESTO.-

Si! (Pensando.) Todo o que dis é certo, mais a residual esencia que nos protexe o ser no estar é un elemento que se debe cuantificar.

RUDA.-

(Dálle autenticidade ás palabras do Modesto, bate os puños e móvese lixeira polo escenario.) O clamor residual das cousas maltratadas teñen o seu propio berro. As árbores

manifestan a traxedia dun país; dunha nación como a nosa que non deixa de ser un carballo, un castiñeiro un bidueiro, un seco amieiro esquecido no beiral dun regato. MODESTO.-

Esta túa versión é acertadísima co que di Rosalía, cando ela exclama: “¡No! En los viejos robledales umbrosos, que hacen grata la más yerma región, y de los siglos guardan grabada la imborrable huella que en ellos han dejado, ¡nunca!, ¡nunca! con su acerado filo osada pudo el hacha penetrar, ni con certero y rudo golpe derribar en tierra, cual en campo enemigo, el arbol fuerte de larga historia y de nudosas ramas que es orgullo del suelo que le cría con savia vigorosa, y monumento que en sólo un día no levanta el hombre, pues es obra que Dios al tiempo encarga y a la madre inmortal naturaleza, artista incomparáble.” (Eufórico.) Estás oíndo Ruda, a grandiosa exaltación de tantas esencias históricas que Rosalía descifra nesta estrofa.

RUDA.-

Este poema esclarece a supeditación do home a calquera manifestación da natureza.

MODESTO.- (Pensativo e concluínte.) Claro que o home non

é a medida de todas as cousas. A Natureza é a que nos perfila e a que nos adapta ao seu propio medio. A simbiose! (Pausa.) A simbiose, Ruda! Ese cordón

umbilical que nos mantén no noso microcosmos é unha certeza ineludíbel! RUDA.-

Claro Modesto, a simbiose é o misterio que ela captou e que xa menciona en “Follas Novas”, nestes dous versos: “Eternos bosques en donde sombrío misterio reina”.

MODESTO.-

Coido que Rosalía agranda ese misterio das nosas esencias. Tan manifestados nos nosos trobadores cando invocan a flora e a fauna dese noso microcosmos exaltado de diferente maneira e expresión.

APÁGANSE AS LUCES

SEGUNDA ESCENA CONSUELO.- (Aparece no escenario cun envoltorio e desátao lentamente,

coma se se tratase dun rito.) Para nada notastes a miña ausencia, non si?

RUDA.-

Claro que notamos. É evidente.

MODESTO.-

E tamén a falta do Peruano. Na vosa ausencia tratamos de ciencia pura, de metafísica exotérica, de dialéctica cabalística, non si Ruda.

CONSUELO.- (Mentres, Consuelo continúa desatando a embrolla.) Ollade o

herdo que me deixou o meu tío Bizantino. Aquel meu tío con doenza múltiple de saudade. Deixoume de herdo esta embrolla que se resiste a ser aberta. (Pausa.) Quen ten unha faca, que esta corda só se resiste por me amolar!

MODESTO.-

Un agropecuario coma min sempre leva unha faca no peto. (Entrégalle a faca á Consuelo.) Como podes ver é unha faca de cerna para reducidas miudanzas. (Pausa.) Tallar unha silva, ordenar unha árbore para que proclame xermolos, flor e perfume.

CONSUELO.-

O tío Bizantino encargoume que abrise este paquete despois da súa morte, e que o fixese á vista de testemuñas para que ninguén da familia pensase que el deixara unha enorme dotación de diñeiro, ou cousas semellantes. (Mentres fala, chega o Peruano.)

PERUANO.-

Pero aínda estades a falar de arboredos?

RUDA.-

Estamos a descubrir un tesouro. (Rindo.)

MARTIÑO.- (Entra de novo.) Un tesouro! Que tesouro!

MODESTO.-

Un tesouro que se garda nesta embrolla dun tío emigrante da Consuelo.

PERUANO.-

Da Consuelo! (Pausa.) Non será do seu tío Bizantino?

CONSUELO.-

Pois é do mesmo. Nunca quixo abrir este paquete en vida, como se algo lle remordese a conciencia (Interrompida polo Peruano.)

PERUANO.-

(Admirado e lembrando.) Cantas cousas da infancia e da adolescencia gardo de Bizantino, aquí en Merlán e en Buenos Aires. (Nostálxico.)

CONSUELO.-

Cousas de infancia e de adolescencia, pero tamén de bohemia, non é?

PERUANO.-

Natural! Tamén compañeiro de bohemia! Mais teu tío sempre tivo bo siso e olfato en amores e desamores; en entroidadas políticas de provocar os peronistas.

CONSUELO.-

Amores e política, así lle foi ao pobre.

PERUANO.-

(Pensando.) Moi amigo de Castelao, de Ramón Suárez Picallo e doutros galeguistas no exilio de Arxentina. Nunca tivo un peso, mais tivo moitos amigos e moitas ideas.

CONSUELO.-

Non sei de que lle valeron. (Intranquila por abrir a embrolla.) Demo de papeis. (Angustiada.) Non saen máis que “Clarín” e “La Nación”.

PERUANO.-

Son os vellos e emblemáticos xornais de Arxentina de cando eu cheguei a Buenos Aires e de cando me fun para o Perú. Mais debaixo deles debe haber algo. Iso indica o que tes nas mans.

CONSUELO.- (Abaneando o que ten nas mans.) Algo duro é. (Todos

espreitan.) É un cartón escrito con lapis de escola. (Intenta

ler.) É unha letra grosa que non podo entender sen lentes e porque o meu tío facía unha letra de médico, de extravagante. MARTIÑO.-

Léoa eu se non che importa, Consuelo?

CONSUELO.-

Claro que a tes que ler ti, que eu non podo sen as lentes, por favor.

MARTIÑO.-

Comeza con letras de molde que din:“Por Castelao”. (Todos se ven sorprendidos, en silencio, móvense delicadamente até que Martiño le o que segue ao título.) Continúa a letra pequena. “O ‘lonxe da Terra’ aínda é unha doenza do sentimento, que fai chorar de saudade os emigrantes galegos. Eu non podo negar que a padezo. Para eles a Terra é tan pequena que aínda non pode chamarse Patria, aínda que o amor que lles inspira sexa fundamental para un auténtico patriotismo”. (Pausa.) E remata: “Sempre en Galiza”.

PERUANO.-

Esta é unha proclama de saudade, na que Bizantino sempre teimou.

RUDA.-

É unha proclama patriótica saída do sentimento dun emigrado.

MODESTO.- (Desembrollando outro cartón.) Aquí tamén comeza: “Por

Castelao, no seu desterro en Badaxoz, 1935. (Pausa.) E comeza a letra pequena, dicindo: “I eu cavilo na sombra fresca das carballeiras de Lalín, nos piñeirais da veiramar de Noia, nos arumes mariñeiros de Bueu, no cume de Monte Louro, na frescura do meu mar de Rianxo, na fonte cantareira da Estrada, nos salseiros de Corrubedo, no ar puro de Curtis, na paz vizosa do Lérez... E síntome fortalecido.” Remata: “Sempre en Galiza”.

PERUANO.-

Agora comezo a entender moitas cousas que eu intuía de Bizantino e que el nunca me comentou. Esa profunda dor por Galiza.

RUDA.-

Eu que nacín na emigración, entendo este peso de saudade que non é mais que o peso das sombras dunha ausencia da terra nativa. (Pausa.) Seino polo meu pai que sempre me falaba desa súa Galiza inmorredoira. Das devesas e dos soutos de Merlán.

PERUANO.-

Teu pai tamén tiña unha doenza de saudade, moi parecida á de Bizantino.

RUDA.-

O coitado lembraba as paisaxes de Merlán sen freixos. Moito matinaba nos freixos que nunca viu. (Pausa.) Dicía que este espazo, antes de se chamar Merlán, se chamaba Freixedo. (Cavilando.) Toda esa sensibilidade mostrada por Castelao, son cousas recorrentes, emerxentes deses matices da paisaxe que impregnaron a meu pai.

MODESTO.-

Coido que teu pai levaba a terra en todos os seus abrentes luminosos.

RUDA.-

(Reflexiva.) Era da mesma costela que Bizantino. Unha consecuencia dese discurso tan resolutivo de Castelao.

CONSUELO.-

Parece que se acabaron os cartóns e as consignas. (Apalpa noutro envoltorio.) Parece que este é diferente. (Exclamando). Que toleada a do meu tío Bizantino! Ollade esta fotografía danzando o tango plenamente nu con esta descosida. María Santísima do Ceo, con esta infame de estrumeira! Deus o perdoe! (Rompe a fotografía e todos a rir.)

PERUANO.-

O teu tío Bizantino, practicou sen complexos o naturalismo, o nudismo, o sexismo, a fraternidade e mais a solidariedade. (Pausa.) Un libre pensador, un revolucionario.

CONSUELO.-

Raios parta ao nudismo e ao sexismo!

PERUANO.- (Sorrí e pasea polo escenario.) Esa fotografía non ten nada

de particular, posibelmente sexa dunha das súas tantas amantes. Cando eu saín para o Perú funme despedir del e no seu apartamento estaba coqueteando coa mellor actriz de Arxentina.

RUDA.-

Nada importa a vida privada de cada un. O que si importa é que amaba a Galiza e lía a Castelao.(Dirixíndose a Consuelo.) Consuelo, continúa a descuberta.

CONSUELO.-

Despois de ver tal cousa nin me atrevo! (Olla e achégase ao Modesto.) Modesto continúa ti, eu nin cun dedo húmido lle toco, despois de ver nefanda imaxe.

MODESTO.- (Chama polo seu irmán Martiño rindo.) Martiño, achégate a

este tesouro oculto e axúdame. (Mentres Martiño se pon ao seu lado, el vai desdobrando o envoltorio.) Que fermoso retrato da época. Podo ler. (Pausa.) “No centro, os meus pais, a miña irmá coa súa filla Consuelo e mais eu. Con desbordada saudade”.

CONSUELO.- (Quítalla das mans e con cara de sorpresa.) Deixa ver! Deixa

ver, por favor! Meu Deus, que reliquia. (Admirada.) Os meus avós, miña mai e o tío Bizantino, que lindos os dous irmáns. (Aperta a fotografía contra o seu peito, pecha os ollos como en éxtase, e volta a ollar a fotografía.)

RUDA.-

Ves a sensibilidade que tiña teu tío, Consuelo.

CONSUELO.-

Claro que tiña moita sensibilidade. (Cambia de conversa.) Eu con trenzas e vestido branco, con bordados da miña avoa. (Volve apertala ao seu peito.) Tiña cinco anos, máis ou menos cando el marchou para Buenos Aires.

MARTIÑO.-

Outra foto máis. (Observándoa.) Si señor, bo mozo de ver. (Pausa.) No medio dunha chousa e como

sostendo un carballo. No pé de foto, di: “Carballo do campo de San Amaro”. RUDA.-

Mais ese é o carballo que tanto falamos e que querían cortar, non é?

PERUANO.-

É o mesmo, no que eu tomei sombra, aprendín a tocar a trompeta e dei o primeiro bico a unha muller.

MARTIÑO.-

Atentos ao que aquí ben. (Apalpando.) Xa non son fotos; dobréganse moito. (Sospeitoso e abrindo a embrolla.) Aquí aparece a cara de George Washington. (Sorprendido.) Un molliño de dólares. (Todos espreitan admirados, mentres Martiño se pon a contalos.) Aquí tes Consuelo, cento cincuenta dólares.

CONSUELO.-

Pois estes dólares van ir enteiriños para un novenario de misas gregorianas pola súa alma.

MODESTO.-

Aínda máis fotos. Mais é preferíbel que ti só as mires e que as gardes ou as rompas, Consuelo. (Procurando outros obxectos.)

CONSUELO.-

Estas fotos de familia entenrecen, non esa porcallada de cabarés.

MODESTO.-

Velaquí unha caixa gornecida de pano vermello. (Ábrea.) Cun papel que di: “Carballo do Campo de San Amaro, o meu tótem sagrado”. (Saca obxectos da caixa.)

CONSUELO.-

Que cousas máis estrañas as do meu tío.

MODESTO.-

Unha folla murcha, un carrabouxo, unha cruz de catro lados iguais, unha figura con espada e coa seguinte lenda: “O meu druída protector”. Un nó de carballo cunha espiral gravada. (É interrompido polo Peruano.)

PERUANO.- (Admirado.) Ese é o nó de carballo con espiral que Bizantino

exhibía no seu peito. O seu tótem sacralizado.

RUDA.- (Pausa e en voz lenta.) O seu microcosmos vivencial e

cultural xunto aos latexos do seu corazón. Así sentía a súa Terra Bizantino, cun cachiño de carballo pendurado no seu peito. Un carrabouxo, deses cos que xogaban os rapaces cando non había bólas.

MODESTO.- (Sorprendido.) Todo isto non deixa de ser un tótem

patriótico. (Pausa.) Aínda un símbolo vital en todo o que a vexetación nos impregna desa cosmicidade e dese amor ascendente procurando a forza da terra que nos criou e que nos deu identidade.

PERUANO.-

Claro que nese cachiño de carballo pendurado no peito do emigrante Bizantino está toda a súa Terra.

RUDA.-

O carballo foi unha árbore mítica en todas as culturas. (Pausa.) Presente na mitoloxía grecolatina, asociado ao culto de Zeus e Xúpiter.

MARTIÑO.-

O que ti falas é distinto. (Olla e achégase a Ruda.) O druída protector e a espiral incrementan esa paixón polo pasado celta de Bizantino. Esa carga mítica do noso entorno cultural e cultual, cabe pensar que el estaba moi atento á mitoloxía celta.

RUDA.- (Expansiva e matizando.) Claro que si, Martiño. Claro que

eu non nego esa dimensión mitolóxica celta, e menos que a subordino á mitoloxía grecolatina.

MARTIÑO.-

Iso é o que eu deduzo das túas palabras.

RUDA.-

Dareiche tres datos sobre a presenza do carballo na mitoloxía e nas crenzas celtas. (Marca cos dedos a primeira fase.) A primeira delas era a gran festa de Santa Bríxida (1 de febreiro), dedicada á deusa Brixid, que estaba asociada co renacer dos carballos.

MARTIÑO.-

A onde me queres levar coas mitoloxías e crenzas, Ruda?

RUDA.-

A segunda era a festa do 1 de maio, en que os celtas celebraban a chegada do verán, rodeaban os carballos e cos seus follatos reclamaban a chegada do solsticio de verán.

MARTIÑO.-

É un tema que eu non teño moi claro.

RUDA.-

Déixame rematar.(Co sinal de tres dedos.) No primeiro de agosto os celtas celebraban na Lughnasad celta a forza da vexetación expresada nos tres ciclos da follaxe e fortaleza dos carballos. Ao seu redor había danzas e facían sombreiros de folla verde como proclamando o renacemento de vida.

MODESTO.-

Es unha erudita, Ruda, en mitoloxías e temas cultuais. (Como sorprendido.) Eu diría en tantas materias que nos desvelas.

CONSUELO.-

Martiño e Modesto; Modesto ou Martiño, estes doutos momentos son excelentes, mais eu quero rematar co contido da embrolla de meu tío. (Conmovida.) Visto o que vin xa non me atrevo a abrilos, quen de vós continúa a descuberta?

MODESTO.-

Pois eu mesmo. (Colle un sobre e ábreo.) É unha revista, titulada: “Galicia Emigrante”, cunha simple nota. “Carballo de Basán, ver páxina nove.

RUDA.-

(Exaltada.) Incríbel, que Bizantino gardara este tesouro. A revista editada e dirixida por Luís Seoane, en Buenos Aires. (Pensando e eufórica.) Confírmame Modesto, que ese número que tes nas mans sobre o carballo de Basán. (Nerviosa e dando voltas polo escenario.) Dime Modesto que se trata do número 27 e leva data de marzo e abril de 1957.

MODESTO.-

(Busca a data de publicación.) A ver, a ver onde se atopa. (Pausa.) Aquí está, xusto o número e a data

que ti mencionas. (Sorprendido e ollando a todos os presentes.) RUDA.- (Ri e moi sorprendida, diríxese a Modesto.) Confírmame

Modesto, se o título dese artigo é o seguinte: “La rama del roble llamado grande”.

MODESTO.-

(Sorprendido e alterado.) Incríbel! (Pausa, con voz rexa.) Este é o título certo. (Sorrindo.) “La rama del roble llamado grande”.

PERUANO.-

Mais como coñeces todos eses datos que revelas, Ruda. (Sorprendido.) Ou meiga ou adiviña es.

RUDA.-

Nin unha cousa nin outra, querido Peruano.(Olla o reloxo.) O tempo clama pola miñas obrigacións, así que suspendo a resposta e convócovos para continuar mañá domingo ás seis horas. (Sae do escenario.)

PERUANO.-

Algo lle dixen que a picou como unha abella. (Pensando.) Se meiga ou adiviña non é, como se adianta e sabe de todo isto.

CONSUELO.-

Dado que a Ruda se vai, eu tamén. Que fago despois de ver e discutir sobre a embrolla. (Recolle todo o que sacaron do paquete e vaise.) Até mañá ás seis da tarde. Estarei puntualmente aquí.

MARTIÑO.- (Olla o reloxo.) Como pasa o tempo cando se aproveita

con temas profundos. O solpor bota ás galiñas para o seu poleiro. (Saíndo.) Até mañá.

MODESTO.- (Mira e achégase ao Peruano.) Peruano, dous non fan festa,

así que para a casa, mañá é outro día. (Saen os dous xuntos.)

APÁGANSE AS LUCES

TERCEIRA ESCENA PERUANO.- (Sentado e intranquilo. Chega a Consuelo e o Modesto.) Por

fin chegastes. Boa demora, xa comezaba a pensar mal. (Sorrindo.)

CONSUELO.-

Os teus adiantos de hora fanche pensar mal. (Olla o reloxo.) Se o reloxo non me engana faltan cinco minutos para as seis. Á hora que quedamos, non si?

PERUANO.- (Mostra o pulso.) Como ben vedes non levo reloxo. O

meu horario é o que percibo da posición do sol. (Pausa.) Os antigos incas do Perú foron perfectos captadores de percibir o horario do sol.

CONSUELO.-

Así que levas o horario do Perú, non.

PERUANO.-

Eu aprendín desa vella tradición en detectar a posición do sol. (Con rotundidade.) E que se quite calquera matemática que procesan as agulliñas deses reloxos. (Con menosprezo.)

MODESTO.- (Con gargalladas.) E se hai néboa ou nubeiros, como te

arranxas Peruano.

CONSUELO.-

Pois que lle vai pasar, anda dous ou oito días agardando que os deuses dos incas lle traian o sol. (Todos rin.)

RUDA.- (Entra cun paquete nas mans.) Que risos e que gargalladas

son estas? Supoñíavos serios, meditativos, pensantes. Coidadiño, din que os ataques de risa estragan a memoria.

CONSUELO.-

Dinos Ruda, que diferenza hai entre esta maquiniña do tempo e o sol dos incas? (Con gargalladas.)

RUDA.-

Que volo diga o Peruano que é un perfecto captador do tempo que corre observando os raios do sol, cando hai sol. (Gargalladas e dirixíndose ao Peruano.) Onte quedouche unha incógnita, de que eu era meiga ou adiviña, Peruano.

PERUANO.-

Non afirmei, só deducín polo que acertabas.

RUDA.-

Retomo a conversa que suspendín onte, Peruano. (Pausa.) Funme para que hoxe teñades todos ese número 27 de “Galicia Emigrante”. Sabedes por que? Porque o autor dese artigo era o meu pai, que non o asinou, como facía as poucas veces que colaboraba na revista. (Sorprendidos.)

MODESTO.-

Así que é un artigo do teu pai?

RUDA.-

Meu pai estaba moi apaixonado polo carballo de Basán. Cando retornamos de Buenos Aires trouxo unha morea de revistas dese número e que eu leo tantas veces. Como podedes ver coñezo ben os antecedentes dese número.

MODESTO.-

Que historias conta o teu pai do carballo de Basán, Ruda?

RUDA.-

Conta historias que lle contou o dono do carballo de Basán, emigrante en Montevideo, amigo de mocidade de meu pai, aquí en Merlán. De Buenos Aires foino ver a Montevideo, cando regresou chegou fascinado polo que lle tiña contado. Luís Seoane, animouno a que escribise un artigo. Así foi.

PERUANO.-

Había que recoller fascinantes realidades da nosa emigración en todo Latinoamérica. Saudades e frustracións; superacións e depresións.

RUDA.- (Desenvolve o paquete e sorrí.) Trouxen un número para

cada un de vós. (Repárteos.) Sobra un, o de Martiño.

MODESTO.-

Martiño encomendoume que vos diga que hoxe non vén ao faladoiro.

CONSUELO.-

Eu xa teño o do meu tío Bizantino. (Póusao enriba da mesa.)

RUDA.-

Coido que o vas necesitar, Consuelo, dado que cada un de nós imos ler o que eu subliñei, para ter unha serie de conceptos e aproximacións do que falamos onte e que ficou a medio dicir e matizar.

CONSUELO.-

Pois sen outro particular, comezo eu. (Procura as liñas subliñadas.) “¿Qué tiene de particular esa rama del Carballo Grande de Basán, para que su propietario Don Samuel María Montes, emigrante en Montevideo, se la reserve como única propiedad en Galicia?” Rematou o subliñado. (Pausa.) Quen continúa?

MODESTO.-

Sen dúbida, serei eu, seguindo a orde. “Al rededor de ese roble enorme se hace una romeria el 1º de enero en esa aldea. Nadie conoce el origen de ese árbol. Quizá fuese alrededor del cual se convocaban, hace doscientos o trescientos o más años, los notables de la aldea para decidir de muchos problemas del gobierno, del agua, del monte comunal y del molino”. Final de subliñado.

PERUANO.-

Pois seguindo a orde e sen anteollos, vou procurar ler esta letra miúda lentamente. (Coloca a revista a rente dos seus ollos.) Aí vai o que dixo o teu pai, Ruda: “Quiza sea efectivamente nieto de otro roble que sirvió al druida sacrificante para arrebatarle el muérdago sagrado con la hoz de oro. Alrededor del druida hace más de dos mil años se convocaba la aldea. Pero esta historia. La leyenda que es mucho más que historia, puede expresar otra cosa. Puede significar, por ejemplo, que en ese árbol se reunen desde hace miles de años las ánimas de la aldea y desde allí

deciden el porvenir de los hijos y de los nietos”. (Manifesta estar estresado, coloca a man na fronte.) Non recuncarei, non é Ruda?

RUDA.-

Por suposto que non, a miña lectura é a última como podedes ver. (Pausa.) Así finaliza o meu pai:“Galicia, nuestra Galicia panteísta, está doblada de ramas doradas y para el gallego continúa siendo siempre, como para cualquier celta, entidades vivas las olas y el viento, los pájaros y los árboles”. Coido que todos temos moito que dicir, do que simplifica para nós unha árbore.

CONSUELO.-

Teño un presentimento,despois desta lectura conmovedora. (Pensativa.) Sobre unha descuberta emancipadora nesa simbiose e interrelación entre as árbores e os humanos que había que destacar.

RUDA.-

É bo facer destaques e matices sobre esta materia.

CONSUELO.-

Mais eu destacaría esa individualidade con que teu pai nos introduce no druidismo. (Pensa.) Como nos tende o fío condutor que nos leva a un pasado de incertezas. (Pausa.) No que se simplifica ese contido que encarna a nosa personalidade.

PERUANO.-

O teu pai Ruda, era un verdadeiro pensador, isto noteino en Buenos Aires. (Lembrando.) Cando eu marchei ao Perú, foi no barrio de S. Telmo, na Praza Dorego, tomando un mate. Notei nel unha carga enorme de saudade, que lle faltaba a paisaxe de Galiza. O que di Consuelo, sintetiza a alma galega conmovida polas ausencias; polo que non a nutre, que é a paisaxe.

RUDA.-

Como ben dis, Peruano, o meu pai esclarece o vital desa rama que significa para Samuel Montes, cando esclarece: “La rama es Galicia entera”.

PERUANO.-

Esa rama é vital para calquera emigrante.

RUDA.- (Meditando.) A pertenza de tocar algo vital como é un

cachiño de árbore e sentirse integrado no que un cre, en que é o máis verosímil. (Pausa.) Mais aí está o potencial. E iso é o que sente Samuel Montes.

PERUANO.-

Iso é o que sentimos a maioría dos emigrantes. (Pausa, pensando e movéndose.) Vós non sabedes por que eu levo estes pequenos petos no interior da miña chaqueta? (Mostra os petos, mentres todos miran con expetación.)

CONSUELO.-

Eu non teño idea.

PERUANO.-

Neste de aquí está un anaquiño de casca do meu castiñeiro que me serviu de primeiro instrumento musical, moito antes de eu tocar a trompeta. (Desenvólveo dun lenzo branco.) Comigo foi e veu das Américas.

MODESTO.-

E no outro un guizo dun carballo, non é?

PERUANO.-

Neste outro un gallo de huarango do Val de Ica. (Observa e mostra o gallo.) A árbore sacra dos Incas na que moran os deuses e as almas que respiraron os seus recendos. (Pensativo.) Quen leve o huarango está en perfecto equilibrio cos dons naturais. Tamén levo esta folla seca, dun arbusto calquera do Perú. (Amósaa e mastígaa lentamente.)

RUDA.-

Estas falando de dons naturais que produce o huarango ou de supersticións.

MODESTO.-

Sexa o que sexa ti notas equilibrio físico ou mental, Peruano.

PERUANO.-

Os dous á vez. (Como estrañado.)

MODESTO.-

Pode que a casca de castiñeiro teña ese don de asentarche a cabeciña. Quizais penses que todo o fai o huarango e pode non ser así, os nosos castiñeiros poden darche ese equilibrio.

PERUANO.-

Manco Inca fixo cubrir de ouro as súas raíces e pendurar nas follateiras do huarango froitos de ouro.

CONSUELO.-

E ninguén roubou o ouro.

PERUANO.- (Sorprendido.) Claro que si, os españois! CONSUELO.-

Os españois sempre levaron a culpa de todo, por ser tan badulaques.

PERUANO.- (Seguindo co seu tema.) O Inca Pachacuti quixo ser

enterrado dentro dunha ámboa de barro ao lado dunha árbore plantada na cimeira de Patallaqta (Machu Picchu), da que todos collen unha folla sacra como guía da vida e transcendencia da morte. (Pensando.)

MODESTO.-

É a folla que ti levas, non é?

PERUANO.-

Eu levo comigo esta folla seca e mastígoa para que me guíe a maiores transcendencias. (Saca unha folla do peto e mastígaa.) Claro está Modesto, que os castiñeiros teñen dons e cantas veces se dixo na antigüidade que o castiñeiro era o fogar dos deuses?

CONSUELO.-

Non vos choca que no Perú revestisen con froitos de ouro as árbores, como aquí se facía o Domingo de Ramos, con melindres e caramelos pendurados nos ramos de loureiro e de oliveira? (Fica en silencio.) Coido que estamos falando dunha idea universal que se deu na sacralización das árbores.

RUDA.-

Coido que non deberiamos entrar en procesos sincréticos que nos leven a definicións relixiosas. (Pausa.) O carballo de

Basán é o noso punto de partida aínda que o meu pai tratase de sacralizalo nese fío marcante de levarnos ás orixes antigas. PERUANO.-

(Móvese polo escenario, cavilando.) O que se facía co huarango e con outras árbores do Perú, embelecelas con froitos de ouro, acontecía co carballo de Basán.

RUDA.- (Sorprendida.) Con ouro? PERUANO.-

Con ouro non, quen tiña ouro? O día da súa festa, os mozos penduraban os paraugas naquelas cinco pólas e algunha moza ataba o seu pano ás polingras máis baixas. A festa tiña todo o contido dun herdo cultual dos veciños que practicaron esa perpetuación, talvez druídica, Ruda.

CONSUELO.-

(Lembrando.) Era a primeira festa que encetaba o ano.Tamén penduraban melindres. Era unha festa de namorar. Onde os mozos sacaban a bailar as mozas, dicindo: “Un baile en honor do carballo” e ningunha moza se podía negar.

RUDA.-

Cantas intimidades antigas garda o carballo de Basán. Un referente de árbore.

CONSUELO.-

Sen dúbida. Din que ese carballo tiña dons curativos en cada unha das súas particularidades. Moitos ían procurar a súa codia de gran contido de taninos que a tomaban en infusións para combater a diarrea e a disentería.

MODESTO.-

Lembro a meu avó que tendo eu dor de moas foi a Basán e coceu codia, bebín aquela auga negra e a inchazón baixou. (Pausa.) Iso si, trouxo un guizo e con el cruzoume a faciana nove veces.

PERUANO.-

(Sorprendendo con ademáns.) Vede o que di o Modesto, o de cruzar nove veces o punto da ferida. (Alterando a voz.) Vede a sacralización cerimonial que practicaban os nosos labregos e que viña de antigo.

MODESTO.-

Claro que estas cerimonias veñen de antigo.

PERUANO.-

En certa ocasión, tiña tanta fame de pan que comín dunha sentada unha bola de Cea de dous quilos. (Gargalladas de todos.) E meu pai non sei se foi ao carballo do campo de San Amaro ou o de Basán, ferveu as codias, tomei aquel maldito xarope de carballo e a indixestión desapareceu. (Pausa.) Iso si, o cruzamento das nove veces tamén axudou.

MODESTO.- (Admirado.) Que toleada! Dous quilos de pan ao boche.

Baia zampada!

CONSUELO.-

Fame había abondo naqueles tempos, Modesto.

PERUANO.-

Pan centeo e boroa fartaban, pero tamén aborrecían. Probei o pan trigo de Cea e revolucionei o bandullo. (Rindo e movéndose polo escenario.) A casca de carballo fixo prodixios.

RUDA.-

O carballo de Basán foi un prodixio.

CONSUELO.-

Foi unha especie de santuario. (Pausa.) A onde ían os labregos buscar ramas para facer cruces e poñelas nas searas para que arredasen as treboadas.

MODESTO.-

Eu lembro que as cruces que colocaban nas searas eran de loureiro bendicido o Domingo de Ramos.

CONSUELO.-

Isto que dis é verdade, Modesto. Para moitos labregos tiña máis efecto unha cruz de carballo do Campo de San Amaro ou do de Basán que a de loureiro.

RUDA.-

(Pensativa.) Isto das preferencias faime cavilar no poder dos carballos, no imaxinario e nas crenzas ancestrais dos nosos labregos, convertidas en culto popular.

CONSUELO.-

Teño unha referencia histórica na miña casa. (Pausa.) Cando regresou de Arxentina o meu tío Bizantino trouxo unha cartela de porcelana coa imaxe do Sagrado Corazón, coa inscrición: “Dios guarda esta casa”. Espetouna na portada. Cando a miña avoa viu aquilo arrancouna con violencia e volveu cravar aquela vella cruz de hastas iguais que procedía do carballo de Basán.

RUDA.-

Mais o comportamento da túa avoa,Consuelo,é profundamente panteísta. (É interrompida polos alaridos do Peruano.)

PERUANO.- (Debruzado sobre a mesa bate cos puños.) Non é verdade!

Non pode ser verdade, o que vexo. O mesmísimo carballo de Basán! (Todos con pavor e preocupados tratan de calmar o Peruano.) Unha grosa torada, catro grosas polas abríndose aos catro continentes e con numerosos e altivos gallos apuntando ao ceo. Marabilloso! (Ri a gargalladas.)

MODESTO.-

(Fala silenciosamente coa Ruda e coa Consuelo, mentres continúan as gargalladas do Peruano.) Está a brincar con nós. O carballo apareceu cortado na década de 1960. (Pensando.) Lembro de ler no “Boletín” do Museo de Lugo unha protesta do crego de Basán, moi emocionante, pola depredación daquel carballo mítico. Como pode dicir que o ve? (Asombrado.)

RUDA.- (Pide silencio co dedo nos beizos e nada estrañada.) Vistes o

que este castrón mastigou hai un momento? (Pide silencio e baixa a voz, mentres o Peruano continúa con gargalladas.) Esa folliña seca é alucinóxena.

CONSUELO.-

Non digas que entrou en éxtase! (Alterándose.)

RUDA.- (Pide calma coas mans.) Non é a éxtase de Santa Teresa,

pero parecido. Claro que entrou nunha éxtase de plenitude emocional. (Mírana todos con sorpresa e están atentos ás súas palabras.)

CONSUELO.- (Moi asustada.) E que faremos con el? RUDA.-

Agardemos que esta éxtase non teña un carácter orgásmico ou de iluminación mística, que son os peores. Vou orientar esas emocións e centralas no carballo de Basán.

MODESTO.-

Como se reconducen esas emocións, Ruda? (Asustado.) Isto é teatro del, moi orixinal! Non quererá montar un número. (Pausa.) Unha representación de “Cimbelino” de Shakespeare?

RUDA.-

Nada diso, Modesto. O tema é mais complicado. Sempre aflora un esplendor de lucidez do que ten observado. (Sorprendida polas fortes gargalladas do Peruano.)

PERUANO.- (Érguese e xesticula cara o centro do escenario.) Vede que

marabillosa é a cimeira destes gallos.

OS TRES.- (Ruda, Consuelo e Modesto respóndenlle á vez.) Que

marabillosa é a cimeira destes gallos!

PERUANO.-

Fixádevos nos gallos, que mesta e verde cúpula conforma o carballo de Basán, con landras de ouro. (Con grandes gargalladas.) Semellan os miniados do “Tacuinum Sanitatis”.)

RUDA.- (Indicando co dedo nos beizos silencio para a Consuelo e o

Modesto.) Igualiño, Peruano, igualiño. Parecen mesmo as árbores das luminarias das Cantigas de Santa María.

PERUANO.- (Alporizado.) Mais o carballo de Basán é máis cumprido

que todas as árbores da luminaria das Cantigas.

RUDA.- (Sen contradicilo.) Iso é verdade, mais os das cantigas teñen

paxaros.

PERUANO.- (Admirado.) Paxaros! Pero é que non ves a paxarada que

ten o carballo de Basán! (Ollando cara arriba.) Non escoitas esas harmonías, eses timbres de voz tan elocuentes.

RUDA.-

É verdade! (Pausa.) Parece unha polifonía celeste. (Pausa.) Escoitas os seus ecos como proclaman a primavera?

PERUANO.-

Claro que os sinto! (Ri cara a árbore imaxinaria.) Ves as acrobacias do gabián que especula sobre os niños das pegas. Asasino de gabián! (Berrando.) Heite de pillar eu!

RUDA.-

Mais a pega é moi lista. Moi lista e non se deixa pillar.

PERUANO.- (Admirado e ollando cara arriba e movéndose polo escenario.)

Que pega máis lista! Aínda é mais sabia que a que aparece na cima dun ático carballo dun miniado do “Livro de Horas de D. Manuel”, o rei de Portugal.

MODESTO.- (Diríxese a Ruda silenciosamente). O peruano está finxindo

de pasar por tolo.

RUDA.- (Fala silenciosamente.) Nada do que ti pensas. O tema é

moi complicado, Modesto.

CONSUELO.- (Impresionada e murmurando.) Fáisenos o tolo. El non ten

síntomas de estar fóra de si polo que lembra e di.

RUDA.- (Con ímpeto e silencio.) Nada do que vós pensades, a cousa

é seria, mais é para non ter medo. Todo vai ben se lle contesto o que el quere oír.

PERUANO.-

Olla o cuco ladroeiro. Deixou de cucar. Está a pór o ovo no niño dun gaio, mais ao carballo de Basán non lle gusta iso. (Excitado.)

RUDA.- (Pensando.) Non sentes ao cuco cucar. (Dálle sinais ao

Modesto a que cuque.)

MODESTO.- (Pon as mans na boca para que sonoricen a súa voz.) Cu-cu-

cu-cu-cu-cu-cu-cu.

PERUANO.-

Que cucar máis arroutado e fachendoso teñen os cucos este ano.

RUDA.-

Non ves unha rula e un gaio como carrean guizos e brizo e compoñen o seu niño?

PERUANO.-

E mais a bubela. (Dálle sinais á Consuelo para que imite á bubela.)

CONSUELO.- (Aguantando a risa.) Bu-bu-bu, bu-bu-bu, bu-bu-bu. PERUANO.-

Naquel furaquiño pequeno, entra e sae un malvís. No máis grande asoma a testa o moucho pensador.

RUDA.- (Como admirada.) No gallo groso outro furaco e vexo a

testa da curuxa que está pensando. Si, pensando na noite.

PERUANO.- (Moi alporizado, dando voltas e ollando cara riba.) Iso non

é verdade, este carballo de Basán non admite aves que pensan na morte. A curuxa fixa os ollos nunha persoa e zas, morte segura. (Alterado.)

RUDA.- (Desmentíndose.) É verdade Peruano, o Carballo de Basán

non admite a curuxas enmeigadas. (Pausa.)

PERUANO.-

Eu sei que eses fortes gallos non admiten a curuxa.

RUDA.-

O que vexo nese furaco son centos de abellas bulidoras, que entran e saen. (Pensando.) Hai un olor a mel delicioso. Cheira por este lado. (Cólleo por un brazo e posiciónao noutra banda onde el imaxina o carballo. Modesto e Consuelo aguantan o riso.)

PERUANO.-

Claro que detecto ese olor a mel. (Admirado.) Ti non ves como sae do furaco. Trae unha talla e recollamos ese excedente.

RUDA.- (Finxindo que levan a talla, póñense todos a recoller o mel.)

Que excedente de mel, Peruano? Un mel exuberante. (Alzando a voz.) Un mel de abellas nada preguizosas. (Pausa.) Un mel con recendo a carballo.

PERUANO.-

Que sería dese mel sen os interiores do carballo de Basán. Por iso as abellas intelixentes rexeitan das colmeas e fan acomodo no corazón do carballo.

MODESTO.- (Finxindo que come.) Este mel é unha luxuria. Quen lles dese

probar este mel a reis, príncipes e magnates. Venderían todos os seus territorios por probar unha lambedela como esta.

PERUANO.-

Que se fodan os reis, as raíñas, as princesas, condes e duques. Non son dignos de comer o mel do carballo de Basán.

CONSUELO.- (Finxindo que proba o mel.) De verdade, isto é para sibaritas.

(Pausa.) Ti nin probalo, Peruano, que te podes indixestar, como che aconteceu coa peza de pan de Cea.

PERUANO.- (Alporizado.) Quen isto me di, mal me quere. Onde está a

talla? Quen de vós escondeu o mel! (Procura polo escenario a talla.)

RUDA.- (Colle o Peruano polo brazo.) Aquí tes a talla, mete o dedo e

fártate.

PERUANO.- (Proba o mel na talla imaxinaria.) Que dons aromáticos e

que devezos produce este misterioso mel. Se Hildegarda de Bingen probase isto escribiría algo así, como “Delicia divina”.

CONSUELO.-

Fártate, pero non o desperdicies.

MODESTO.-

Come todo o mel, mais non o tires polo peito.

PERUANO.- (Tocando o peito.) Quen me limpa o peito e me lava a

camisa?

RUDA.-

Serei eu quen te acomode, non?

PERUANO.- (Con grandes gargalladas.) Non sabedes o que está

acontecendo na cúpula frondosa do Carballo de Basán. (Enfadado.) Ninguén de vós mira para el, só come mel. RUDA.-

Di o que pasa Peruano, nesa cúpula frondosa.

PERUANO.- (Ledo e espantado.) Ollade como se concentran todas as

especies de paxaros, que trilos e acrobacias fan, en honor dunha branca muller que camiña e que me sorrí. (Con fortes risos.) RUDA.-

Ah si! Si, si que a vexo camiñar alegremente! (Diríxese a Consuelo e Modesto, failles acenos que digan que si.)

CONSUELO.-

Máis branca e relucente ca a neve do monte do Faro.

MODESTO.-

Máis branca e presumida ca unha galiña carapucha de Bangladesh.

PERUANO.-

Vaia comparanzas que lle buscades. (Pausa.) Ruda, non ves como me mira e me chosca o ollo.

RUDA.- (Con contundencia.) Claro que vexo os acenos que che fai.

É unha vella e máxica madona telúrica. A mesma que foi á procura de Sócrates. PERUANO.- (Admirado.) Do futbolista brasileiro!

RUDA.-

Non, home, non. De Sócrates, o filósofo grego. E dela dixo: “Veu cara min unha fermosa e maxestosa muller, vestida de branco, que me chamaba e que me dicía: “Sócrates, en tres días chegarás á fértil Ftía”. (Chegándose ao Peruano e pondo énfase.) Sabes para que?

PERUANO.-

Non o sei.

RUDA.-

(Con voz grave.) Para devoralo. Porque ela era unha harpía disfrazada dunha bela muller, que aparentaba ser pura e fermosa só para devorar homes. (Ruda, Consuelo e Modesto rin pola baixa.)

PERUANO.-

Carallo! (Con voz alterada.) Para devorarme enteiriño.

CONSUELO.-

Enteiriño, si! Como Drácula facía coas súas vítimas.

MODESTO.-

Coma un lobo escacha a un carneiro.

RUDA.-

(Cólleo por un brazo e séntao nun tallo e debrúzalle a cabeza sobre a mesa.) Logo lle vai volver o xuízo.Vede como rebole. (Os tres ollan para o Peruano como asombrados.) Desde logo foi sometido a unha carga tremenda de preguntas, non é habitual que nestes casos responda a todo. O problema é cando entra nunha éxtase erótica ou mística.

MODESTO.-

Mais el rozou os dous termos.

RUDA.-

Mais eu torcinllos radicalmente. Despois deste contratempo, tiñamos que aturar os seus amores e os seus laios de pracer. Ou as divindades celestes.

CONSUELO.-

Parece que abre os ollos.

RUDA.- (Sorrindo.) Amiguiño Peruano, excelente soneca botaches,

con quen soñaches lacazán?

PERUANO.-

Soñei moito mais non lembro o tema. (Bocexa e alonga os brazos.)

CONSUELO.-

Pillabán, con alguén soñaches.

RUDA.-

Os soños que un ten son secretos, non si Peruano?

PERUANO.-

Claro que son. Así é.

RUDA.-

Eu quería retomar o último que dixo meu pai, que Galiza é panteísta.

MODESTO.-

Coido que todas as sociedades agrarias son panteístas, en maior ou menor grao. (Pensando.) Galiza é panteísta en menor grao do que foi.

CONSUELO.-

Foi máis do que é. (Pausa.) A sociedade xa vive en centros urbanos de costas ás grandes fragas que vitalizaron o noso ser e esculpiron a nosa personalidade.

RUDA.-

A iso quero chegar eu, a ese proceso de regresión. A ese proceso mutante, do que é e do que se consente que non sexa. Urxe unha crítica que nos salve de non ser panteístas.

MODESTO.-

Ou ser conscientes de selo. (Pausa.) Neste dilema sempre apelo a tres referentes, por esta orde: “criar, conservar e renovar”.

CONSUELO.-

Pode ser un lema ecolóxico de conservar os bosques?

PERUANO.-

De constatar a desfeita dos bosques e perder a conciencia panteísta que tiñan as xeracións pasadas.

RUDA.- (Rindo e achegándose ao Peruano.) Despois desa longa

soneca que lúcido estás, Peruano, nas túas sentenzas. (Pensa e procura ao Modesto.) Concordo contigo, Modesto.

Eses tres puntos son enormemente pedagóxicos, que configuran toda esa inercia do pulmón dun espazo vexetal. MODESTO.-

Mais para min é importante renovar o bosque coa cerna. (Pausa.) Antes de cernar hai que criar, repoñer e sustentar. Na cerna está a materia prima da madeira como utilidade.

RUDA.-

Claro que en todo isto pode haber unha entelequia destrutiva. Un paradoxo existencial. Mais interésame o tema panteísta.

MODESTO.-

Mais o que eu digo está ligado ao panteísmo máis remoto de Heráclito. Cando dicimos natureza, non estamos exaltando a paisaxe nin unha unidade concreta, senón na totalidade que nos esclarece a flora e a fauna, que é o saturador que nos integra nesa exaltación.

RUDA.-

Esencialmente, iso é o que constataron esencialistas e panteístas, o equilibrio dinámico; as escalas e dimensións con que nos fornecen as árbores.

CONSUELO.-

A experiencia unitaria que nos marca a natureza; os estados de conciencia que nos marcan as árbores nos seus respectivos equinoccios e solsticios, determinan o noso estado de ánimo e a identidade.

PERUANO.-

Claro, iso tamén marca a nosa idiosincrasia.

RUDA.-

Peruano. (Pausa.) A idiosincrasia non é máis que a harmonía co microcosmos. O noso panteísmo, nas súas reminiscencias, parte dunha universalidade que tiña impacto en todo o macrocosmos.

MODESTO.-

Perfecto. (Dirixíndose a Ruda.) Universalizar a nosa idiosincrasia, como alegato panteísta, non deixa de ser un reclamo para fornecer o identitario. (Pausa.) É iso o que pretendes dicir, Ruda.

RUDA.- (Meditando e paseando polo escenario.) Non pretendo dicir,

quero afirmar. Engado algo máis, a nosa identidade, como galegos, sempre será xustificada en todas as relacións co ecosistema; con todo o que transcende da natureza, que é a que conforma o vital dos nosos comportamentos e da nosa ánima.

MODESTO.-

Estás falando do lado fascinante da beleza; do lado estético da natureza?

RUDA.-

Estou falando empiricamente do albor panteísta, con que as nosas retinas recollen esa beleza. (Pausa.) Mellor dito, como as alegorías do ecosistema impactan en todo aquilo que nos impregnamos de imaxes.Aí configúrase o misterio desa harmonía panteísta e prospera o identitario.

MODESTO.- (Senta no tallo, pensa e érguese camiñando cara a Ruda.)

O sentimento panteísta sempre nos leva a rachar con dogmatismos e autoritarismos, que negan a virtude de identificación cos dons da natureza e de ser libres e enteiros coma salvaxes e espíritos libres.

RUDA.- (Ri, batendo as mans.) Bravo, bravo Modesto! As túas

palabras lévannos ao pensamento pleno do panteísmo antesistema que Henry David Thoreau nos indicou como integración ao sistema natural e nunca separarnos del.

MODESTO.- (Rotundo.) Mais Thoreau convidounos á desobediencia

civil, nesa súa idea panteísta. (Pausa.) Un acto de autotranscendencia: unánime expresión do que hoxe precisamos conquistar.

CONSUELO.- (Mostra canseira.) Panteísmo e identidade nacional

conxúganse, non é?

RUDA.-

Certo Consuelo, un sen o outro estarían reducidos.

CONSUELO.-

Así o di o noso versificador local.

PERUANO.-

Que é o que di o noso versificador local, Consuelo?

CONSUELO.- (Pensando.) Isto é o que di:

“Estes meus carballos definen nación. Galiza, unxida nos chouzais por ser nación, rexo carballo removendo a conciencia que nos doe.” MODESTO.-

Este poema marca ben a interrelación entre panteísmo e nacionalismo.

PERUANO.- (Ollando como desesperado.) Por hoxe, non máis panteísmo,

nin nacionalismo, nin versificación. (Sorprendendo.) Agora toca a merenda e a cea. (Vaise.)

CONSUELO.- (Olla o reloxo.) Xa temos a noite encima, voume. MODESTO.-

Polo que vexo imos todos.

RUDA.-

Pois aínda fica conversa para outro faladoiro. Deica logo. (Vaise.)

APÁGANSE AS LUCES E BAIXA A TEA.

TERCEIRO ACTO

PRIMEIRA ESCENA En plena escuridade do escenario, óense estrondos de madeira que se tira ao chan, e fortes berros. BARDALLÁN.- (Dá longos e fortes berros.) Gacio! Gacio! Gaciooo...!

Gacioooooo, acorda carallo! (Insistente). Gaciooooo! Son as seis da tarde e tomando o mundo a risa! Lagarto arnal, acorda! Lacazán, acorda e deixa de durmir!

GACIO.- (Desde o interior.) Que é o que acontece para que alporices

a toda a tribo!

BARDALLÁN.-

Quen vai ser! Xa non coñeces a miña voz Gacio! Quen carallo vai ser, ven á porta e saberás quen son!

GACIO.- (Un curto silencio.) Esa voz rouca e escandalosa é a do

Bardallán. Estou no certo?

BARDALLÁN.-

Estás no certo. Son o Bardallas, pero abre. Que importa que eu sexa o Bardallán, para que non me abras.

GACIO.-

Claro que che abro, non pola túa impertinencia insolente de bruar coma un boi capado. (Pausa.) Que cans morden nas túas canelas, Bardallán?

BARDALLÁN.-

Se o que me dis son indirectas é mellor que sexas directo e abras a porta.

GACIO.-

Que cans morden nas túas canelas, Bardallán? (Abrindo a porta.)

BARDALLÁN.-

Antes de nada, moi boas tardes teñas. Deus ou o demo, quen mande máis, que chas ampare. (Pausa e dando voltas

á gorra.) Ningún cadelo me mordeu, quen me mordeu as costas foi este feixe de madeira. (Rindo a gargalladas.) GACIO.- (Sorprendido.) Pero que é todo iso? (Observando.) Vaia

desfeita de árbores que fixeches: caxigos verdes, cepos de castiñeiro, anacos de polas de bidueiro, varas de abeleira, vimbios, piñeiro non curado e nobres pólas de carballo. (Enfático.) Es un verdadeiro arboricida!

BARDALLÁN.- (Con gargalladas e movéndose ao redor das madeiras.)

Arboricida! Que palabras máis técnicas tedes os durmiñóns! (Pausa.) Arboricida! (Con gargalladas.)

GACIO.-

Non sexas cínico e inconsciente, mete todo ese desastre aquí no taller. (Óllao moi serio mentres Bardallán bota unha enorme gargallada.) Queres que pase por aquí Anxo Moure e os seus ecoloxistas e que che presenten unha querela penal.

BARDALLÁN.- (Alporízase.) Anxo Moure! Que dis dese protector de

silvas e carpazas, o que bota xabarís para que nos coman as hortas e raposos para que quedemos sen galiñas. (Enfadado.) Nunha ocasión mostreille o raposo disecado que teño no comedor advertíndoo de que lle podía pasar a el o que lle pasou ao raposo.

GACIO.-

E que che dixo.

BARDALLÁN.-

Miroume como miran os teixos, fíxome sinais de que eu estaba tolo e murmurou:“Estás para que te aten de por vida.”

GACIO.- (Ponlle a mao no ombreiro.) O que ti fas coa flora e coa

fauna é para que te aten de por vida! (Pensando.) O teu comportamento tíñalo que corrixir nun psiquiátrico. Amansalo con paciencia. (Entran para dentro da casa.)

BARDALLÁN.- (Alporizado.) Chámasme tolo porque corto árbores e mato

a raposos, asasinos de galiñas! (Dá voltas polo escenario.) Sei que che amolei a sesta, pero durmir até as seis da tarde é un exceso de folganza que tamén está condenado de por vida.

GACIO.- (Dá voltas e refrega as mans.) Que é o que te trae por aquí

cun feixe de leña?

BARDALLÁN.- (Con palabras de sorpresa.) Picou a miña filla! GACIO.- (Con sorpresa.) Picou a túa filla! (Pausa.) BARDALLÁN.-

Claro que picou e ben picada. (Ri.) Empreñou carallo, empreñou! (Silencio.) Este feixe de madeira é para que me fagas un berce para a criatura que vai vir. Un rolo deses de antes.

GACIO.-

(Bate nas costas de Bardallán.) Parabéns! Sentidos parabéns! Vexo que es un home realizado, con neto. (Pausa.) Mais eu non podo facer o berce, dado que non son carpinteiro, son escultor.

BARDALLÁN.-

Mais o oficio aprendíchelo co teu pai. (Como lembrando.) Aqueles carros de lentoiras cantareiras só teu pai as sabía compor. (Pausa.) Aquelas cubas de carballo que conservaban o arrecendo de viño mesto. (Pausa.) Aquelas portas e armarios que el facía e a ti pasouche o oficio, e dis que non os sabes compoñer. (Pausa.) Aqueles berces de equilibrados arrolos, só o teu pai os bordaba!

GACIO.-

Meu pai facíaos. Eu só fago imaxes e a face de persoas. Máis che vale mercar un berce nun mercado barato e deixarte destas andrómenas.

BARDALLÁN.- (Bate cos pés no chan e alporizado.) Estás a ofenderme

carallo! O meu primeiro neto non se vai deitar nunhas vergastas baratas, en calquera trangallada.

GACIO.- (Moi en serio.) Pois logo a mellor opción é que vaias á

Estrada, e collas un berce de boa madeira e de bo deseño vangardista e o teu querido neto, ao tocar tan lisa e rasa madeira, durmirá cos sensíbeis balanceos, cos teus arrolos e sempre cho vai agradecer.

BARDALLÁN.- (Alporizado.) Vai ser arrolado nun berce feito á medida e

con bo pau de carballo, tal como foi o meu berce e o dos meus antepasados.

GACIO.-

A solución está nos artesáns da Estrada. Ninguén por aquí compón berces.

BARDALLÁN.- (Saca e pon a gorra e dá voltas.) Agora si que me amolas

enteiro, nin ti me fas o berce e pretendes que vaia á Estrada. (Pensa.) Á Estrada teño que ir mercar un berce? (Baten na porta.)

MODESTO.-

(Entra e saúda a Gacio e mais ao Bardallán.) Aquí estou á hora marcada. (Pausa.) Estabas á miña espera?

GACIO.-

Non estaba á túa espera, mais sabía que ías cumprir coa hora marcada. (Pausa.) Bardallán acordoume ás seis da tarde. Así que dou os últimos remates con el e comezo contigo.

BARDALLÁN.-

Eu quero solucionar o problema do berce do meu neto.

GACIO.-

Sabes Modesto que Bardallán vai ter un neto.

BARDALLÁN.-

(Contento e con voz alta.) O primeiro neto, que será o meu herdeiro, en furias e en non deixarse torcer por ningún lerchán.

MODESTO.-

O meu máis sentido pésame Bardallán, os rapaces de agora non son os de antes, non obedecen a seus pais e mexan pola perna abaixo de seus avós. (Rindo.)

BARDALLÁN.-

Se corre demasiado córtolle un pé e se me alza a voz fúrolle a lingua. (Braceando.) Mais o único problema que teño co Gacio, polo ben do meu neto, é que non me quere facer o berce.

GACÍO.-

Ti viches outra como a que remata de propoñerme, Modesto.

MODESTO.-

Que é o que vos acontece?

BARDALLÁN.-

Nada en particular, négase a facer o berce de meu neto.

GACIO.-

Dálle a tolemia e aparece cun feixe de varas e cepos. (Sinalándoos.) Olla que estrago ecolóxico ten aquí.

MODESTO.- (Laméntase.) Non entendo ben o que pretendes facer con

tanta devastación de árbores, Bardallán? BARDALLÁN.- (Alza a voz.) Por última vez, quero que me compoñas un

berce para meu neto, senón armo a de María Concepción.

GACIO.-

Empéñase de que eu son carpinteiro coma meu pai. (Olla moi serio para o Bardallán.) E desmonta a este cacho de carne aceda con zocos que se move polo mundo. (Con enfado e xesticulando.)

MODESTO.- (Ponlle a man no ombreiro a Bardallán e trata de calmalo.)

Ti que es unha persoa de clarividencias, ben distingues un carpinteiro dun escultor. (Pausa.) Gacio é un escultor.

GACIO.-

Pois isto que ti lle dis, non o entende. E dálle co berce do neto.

BARDALLÁN.-

Pois un berce ben feito e modelado vai ser a miña oferta ao meu primeiro neto.

MODESTO.-

Explícanos Bardallán, toda esta madeira para un berce.

BARDALLÁN.-

Pois para que vai ser, para facer unha fogueira que vos derreta a graxa no medio dela?

MODESTO.-

Explícanos deste estrago a utilidade que ten para ti cada cacho de árbore que talas para construír o berce de teu neto.

BARDALLÁN.-

Comezando por este carballo arqueado, vai servir de arco dos arrolos. As pólas de bidueiro serán o cuadrante da base inferior e o de piñeiro superior.

GACIO.-

A matemática tela tan asumida que non vai haber ningunha alteración, todo perfecto, non si Bardallán?

BARDALLÁN.- Tentas desmontarme o proxecto ben amañado e

estruturado. Ninguén mo vai torcer. As varas de abeleira serán a base e soporte do colchón. Os vimbios e os caxigos serviran de barrotes. Os cepos de castiñeiro fendidos e traballados serviran de laterais. GACIO.- (Con forte risa e ollando cara o Modesto.) E non lle pos

unha tarabela na cimeira para que acompañe as túas cantigas de berce e para que teu neto che sorría cando lle cantes? MODESTO.-

Que mágoa de árbores, que enorme desastre cortar estas varas xermolantes. (Preocupado.) Non sentes berrar, pedir clemencia a estes cachos de madeira vítima da túa forza bruta que empurra o machado. Ti es un liquidador de árbores e animais.

BARDALLÁN.- (Con ira fachenda.) Para o carro das acusacións que te

demando. (Agresivo e dando voltas desordenadas.) Eu tallo as

árbores da miña propiedade e penduro nunha póla o can e o gato que non me obedecen. Por iso son un asasino! E ti cantas árbores tallas ao ano? MODESTO.- (Intranquilo e en son de paz.) Bardallán, non te alporices

e dialoguemos, aínda que é difícil falar contigo neste ton e son de voz violenta. Eu non corto árbores, eu cerno os excedentes desa madeira, mais nunca estas vergastas, estas arboriñas que agroman vida tan necesaria para que respiremos.

GACIO.-

Perdes o tempo falando con alguén que para el as árbores e os animais dependen del e que só el ten dereito a cortalos ou pendurar a un pobre can ou a gatos nas pólas dun carballo coma se fose un señor feudal.

MODESTO.- (Moi serio.) Isto lémbrame a intolerancia de Pardo de

Cela cando lle dixo a seu sogro, o Conde de Lemos: “Que bos carballos ten para pendurar servos”. Isto é igual de autoritario e terrorífico. Para ti a vida dunha árbore e dun animal non existe, non é?

BARDALLÁN.-

(Irritado e dando golpes e berros.) Chamádesme os dous asasino, por cortar e matar o que é meu, o que de min depende. Son asasino! (Sae pola porta e baixa ao pasadizo do escenario.) Aquí na praza pública, con todas estas testemuñas. (Diríxese ao público.) O Modesto e o Gacio acúsanme de malfeitor, por tallar árbores para o berce de meu neto e pendurar unha cadela e un can de palleiro desleais e descastados, chámanme asasino!

GACIO.- (Recóstase na porta e berra.) Bardallán, a máis diso que dis

que non es, es un verdadeiro psicópata. Perigoso coa flora e coa fauna, non é?

BARDALLÁN.- (Con fachenda entre o público.) E vós que opinades, pobo!

(Mira para todos os lados procurando opinión.) Eu son un malfeitor, un mal veciño, un mata cans como din eses dous? (O Gacio e o Modesto pechan a porta mentres o Bardallán fala co público.)

APÁGANSE AS LUCES

SEGUNDA ESCENA GACIO.- (Baten na porta delicadamente.) Volve estar aí o Bardallán

para agrandar a liorta.

MODESTO.-

Coido que non é el, pola maneira de chamar. Se o fose, comezaría a bater coas mans e a couces.

GACIO.- (Abre a porta con coidado.) Que sorpresa temos aquí! Xa

hai meses que non te vexo Ruda! (Saúdanse.) Olla quen está, o Modesto.

MODESTO.-

Pois nós vémonos moito máis, non é Ruda.

RUDA.-

Home, o parladoiro é o paraladoiro. (Mira para os dous.) Véxovos un chisco desconcertados. Pálidos!

MODESTO.-

Que excelente percepción tes, Ruda. (Ri.)

GACIO.- (Ri.) Quizais un pouco abraiados. RUDA.-

Tampouco é iso, un pouco melancólicos.

GACIO.-

O Bardallán, despois de darnos as de deus, aquí dentro, decapitounos na praza pública. Arre de deus que lle tiña que facer un berce para o seu primeiro neto que vai nacer. Díxenlle que eu era escultor, non carpinteiro e que fose á Estrada mercar un requintado berce.

RUDA.-

Pobre Bardallán. Acabo de velo, ía alporizado. (Pausa.) Nunha man a gorra e con outra rascaba a cabeza. E dicía con ollos de lobo, vou polo coitelo dos porcos!

MODESTO.-

Hostia co tío, é capaz de poñernos os intestinos ao sol.

RUDA.- (Cunha enorme gargallada.) Non teñades medo que o do

coitelo é unha trola miña.

GACIO.- (Rindo.) O Bardallán é un covardiñas. Lembro nunha

ocasión, viñamos os mozos, non sei de que festa, e sentimos un barullo e dixémoslle para asustalo: son as pisadas do lobo. Outro dixo, son as pisadas do león que se fugou da gaiola en Ourense. De inmediato subiuse a un carballo. (Rin.) Convidábanos a subir. Todo un persoeiro.

MODESTO.-

Mocidade aquela sen auto e sen diñeiro, era feliz. Como dicía Rubén Darío.

RUDA.- (Cambia de tema.) Gacio, vou ser breve para non vos

interromper.

GACIO.- (Ofrécelle unha cadeira.) Senta e incorpórate á nosa

conversa, que nós non temos nada en particular de que falar. Só quero que Modesto me diga cal é a mellor época para cernar unhas grosas polas de nogueira para esculpir un busto que me encargaron.

RUDA.- (Espontánea.) Pois quédome. Ademais eu veño por un

tema parecido. (Pausa.) Aínda que no meu caso a escultura xa existe e non a hai que tocar nin mover, para non a luxar.

MODESTO.- (Sorprendido.) Que cousa máis estraña e misteriosa.

RUDA.-

Quizais estraña, pero non perversa. As miñas argalladas son sempre estrañas, pero emerxen do positivo.

GACIO.-

Por suposto que si. Sempre fuches moi positiva. (Intranquilo.) Quería saber desa escultura que non a hai que tocar nin mover.

RUDA.-

As esculturas ben as coñecedes, tanto ti coma o Modesto. Son aqueles castiñeiros do souto da miña casa e algúns

dos carballos do Forroedo. Aquelas caracochas que se resisten a morrer. (Pensando.) A nosa Terra tira por elas e non as deixa podrecer. GACIO.- (Sorprendido.) Que queres facer con elas, Ruda? RUDA.-

Conservalas de contado. E quero saber que métodos ou maneiras hai para protexer esas caracochas, eses esqueletos que teñen sabia de pobo. Que ocultan e perpetúan un longo memorando dos meus antepasados. (Pensa.) Algún verniz, algunha limpeza especial, que procesos para conservar estas reliquias?

MODESTO.-

Sempre coas túas teimas panteístas, Ruda.

RUDA.-

Sempre desexando salvar esa materia morta pero luminosa. (Pensando e camiñando lentamente.) Esa corpulencia escultural simplifica todo un pasado. Só ollar para esas figuras tétricas, potencian a miña sensibilidade.

GACIO.- (Como lembrándose de algo.) Hoxe quedaron de traerme

os da Estrada unha serie de mobles artesanais, ides ver como traballa esa xente. Verdadeiros vangardistas que reparan moito na tradición do moble galego.

RUDA.-

Fabrican mobles en serie?

GACIO.-

Claro que si. Teñen toda unha gama en catálogo, do máis interesante.

RUDA.-

Pois logo terán berces. (Pensa.) Teño unha idea, porque entre os tres non lle regalamos un berce ao Bardallán e así facedes as paces.

MODESTO.-

Excelente idea, Ruda. Pola miña parte feito.

GACIO.-

Pois eu tampouco me nego. (Chama por teléfono, retírase e aparece de novo.) O encargo vanmo traer xa, e teñen un berce de 150 euros, cincuenta por barba.

RUDA.-

Por min está feito.

MODESTO.-

Quen di que non.

GACIO.-

Dinme que tipo de deseños pictóricos queredes.

RUDA.-

Que teña moitas árbores con paxaros.

GACIO.- (Diríxese a Ruda e ao Modesto.) Confirman que hai este

tipo de deseños. (Continúa falando por teléfono.)

MODESTO.-

A conservación que ti pretendes coas caracochas é animar os espazos devastados pola idade da árbore. É constatar a permanencia dese ser vital.

RUDA.-

Non só a estimular a súa presenza senón a que exerzan xerarquía nese inconfundíbel estertor que clama nesa modulación escultórica, que é o deseño máis contundente que nos reclama volver á natureza.

MODESTO.- (Pensativo e dando pasos.) Isto lémbrame aquelas sobrias

e rigorosas caracochas da devesa da Rogueira, no Courel, que aparecen con tanto esplendor na poesía de Uxío Novoneyra e que el chama rebolos, a eses carballos que se negan a desaparecer.

RUDA.-

Claro que eses rebolos na devesa da Rogueira ocupan un espazo natural mal coidado e horrorosamente definido por Medio Ambiente. De mal protexida xa non falemos.

MODESTO.-

En moitos espazos naturais Medio Ambiente proclama desfeita, deterioro, esquecemento.

RUDA.-

E que diremos dese espazo natural das fragas do Eume, de Cecebre, elevadas a monumento literario por Wenceslao Fernández Flórez, “O bosque animado”. (Cavilando.) Este libro está en versión galega, grazas a esa arrogante tradución da malograda Xela Arias.

GACIO.-

(Contento, tatarea unha canción que non se lle entende.) O berce para o neto de Bardallán xa vén polo camiño, dentro dunha hora, aproximadamente, témolo aquí. (Pausa e dirixíndose a Ruda.) Se non oín mal estabades falando do “Bosque animado” de Fernández Flórez, non é?

MODESTO.-

Certamente, falamos do mesmo. Un libro profundamente pedagóxico que tiña que ser de obrigada lectura para escolares. Que profundas imaxes e coñecementos nos achega da natureza galega.

GACIO.-

E a animación humana que transcende no bosque con todos eses persoeiros tan nítidos e cálidos, co cordón umbilical unido ás fragas.

RUDA.-

“O bosque animado” é un libro escrito en 1943, tivo tal éxito que José Neches fixo unha película en 1945, que eu vin de nena en Buenos Aires, a máis da de José Luis Cuerda de 1987.

MODESTO.-

Había unha curtametraxe clandestina dos anos setenta, titulado: “Fendetestas”, un bandoleiro galego que era moi torpe roubando.

RUDA.-

Claro, Fendetestas é un persoeiro clave do “Bosque animado”, singular inventiva de Fernández Flórez. (Pausa.) Intensas imaxes da interrelación espacial do ser galego co seu medio.

MODESTO.-

Lendo ese libro bástame para entender moitos segredos da alma naturalizada dos galegos.

RUDA.-

Eu lembro unha frase lapidaria dese libro. (Pensa.) Xa a teño: “Hai que procurar o ben dos demais seres para gañar o amor da nai Natureza”.

GACIO.- (Ri e pensando.) Eu tamén lembro outra frase lapidaria de

Fernández Flórez que esclarece o diabólico que é o odio. (Dá unhas voltas pensando.) El dixo isto: “El olor a rojo es tan fuerte y típico que creo posible distinguir un marxista y aún seguir su rastro con olfato poco ejercitado”. MODESTO.-

É unha posición moi forte de desencontro coa tolerancia. (Como lamentándose.)

RUDA.-

Era un momento tráxico que había que salvar o pelello e, sobre todo, comer.

MODESTO.-

No noso país, despois da guerra houbo moitos que precisaban comer e tiveron que recoller as migallas da ditadura.

RUDA.-

Un deses que dis ti foi Asorey, que sen ser do réxime viuse obrigado a facer monumentos aos caídos e imaxes á Igrexa. (Contundente.) E por que? Porque tiña que comer!

GACIO.- (Lembrando e de súpeto.) Por certo Modesto, eu

tamén quería falar dun proxecto escultórico que é a reprodución da Virxe de Pesqueiras, hai anos roubada. Sobre todo, quéroa facer de castiñeiro. Ti que andas nas madeiras, quero que te me fagas cunha peza curada. Ben curada. MODESTO.-

Dime altura e grosor?

GACIO.-

O formato sería o da escultura de Asorey, “Ofrenda a San Ramón”. Non quero imitar á antiga talla románica da Virxe de Pesqueiras, só se vai parecer no formato estático, mais vai ter movemento na decoración. (Chaman na porta.) Desculpade, chaman na porta traseira.

RUDA.-

Gacio está moi marcado por Asorey. (Cavilando.) Para min onde estea unha escultura de Asorey está ese renacer galego. O substancial desa harmonía que flúe da nosa madeira. A luminosidade que el lle dá na forma.

MODESTO.-

Non coñezo moito a obra de Asorey, mais a que vin recoñezo nas faces á nosa xente. Foi un gran cultivador e culturalista das raigañas máis profundas de Galiza.

GACIO.- (Entra cun enorme paquete e sorrí.) Aquí está o berce para

o neto de Bardallán. (Os tres ollan o berce.)

RUDA.- (Sorprendida.) Que marabilla de deseño. (Pausa.) A industria

do moble da Estrada pode competir con outras finezas que se fagan fóra de Galiza. Os da Estrada teñen boas madeiras.

MODESTO.-

Carballos milenarios, de longas pólas e atractivas ramalladas.

RUDA.-

Carballos nobres da Terra de Montes. Os albar e os cerquiños, circundan e nutren as estivadas de Codeseda e de Tabeirós. Se eles falasen, recitarían as cantigas de Paio Soares de Tabeirós e de Pedro Vello de Tabeirós. Deste trobador quizais fixo resoar na espesura das devesas este cantar: “Par Deus, dona María, mía señor ben tallada, do ben que vos eu quero non entendedes nada, nen do mal, nen da coita que eu por vós ei levada.”

MODESTO.-

Boa memoria e grata documentación das terras estradenses.

GACIO.-

Despois vas ver os mobles que acaban de descargar, que formatos vangardistas. (Pensa e dá voltas.) Ruda, chama por teléfono ao Bardallán para que veña vernos, non lle digas o do rolo. (Ruda apártase uns metros e fala algo que non se lle oe e volve.)

RUDA.-

Positivo.Vén nun momento.

GACIO.- (Senta.) Volvendo ao de antes. Esa escultura da Virxe de

Pesqueiras, vai ter unha carga expresiva referenciada na talla de Asorey. (Érguese apresurado e trae unha enorme fotografía da “Ofrenda de San Ramón” de Asorey.) Ollade a magnitude desta expresión, é a dunha simple muller labrega. MODESTO.-

A madeira está ben curada e cultivada. Iso tamén forma parte do éxito do escultor.

RUDA.-

Arrogante madona.

GACIO.-

É unha maternidade impresionante, aínda non tendo o fillo no seu regazo. (Pausa.) Mais a miña vaino ter e sen quitarlle ningún protagonismo a esa carga de feminidade. Será unha individualidade marcante que de ningunha maneira vai romper a unidade de conxunto, tanto iconográfico como simbólico.

BARDALLÁN.- (Bate na porta e berra con forza.) Gacio, abre! Abre de feito,

para que me chamaches! GACIO.- (Abre a porta e dá sinais coa man para que pase.) Entra,

todo o ancho da porta para ti. (Serio.)

BARDALLÁN.- O que me vas dicir xa o sei. (Pon o seu timbre de voz

en grave.) Desculpa Bardallán, un fallo teno calquera; acordáchesme nun sono fondo e afumóuseme a testa e dixen o que dixen, o que non merecías. (Ollándoo.) Non é Gacio? GACIO.- (Con rotundidade.) Non é, non. O problema é que cortas

árbores e aforcas cans. (Este é o problema.) Mais isto ímolo emendar outro día. BARDALLÁN.- (Olla para a fotografía da “Ofrenda a San Ramón”, de súpeto

exclama.) Hostia sagrada, a miña mai! A mesmiña, co pano vermello, a prenda de aderezos de festa e mandil de bordados que meu pai lle trouxo de Cuba. (Todos a rir.) GACIO.-

Estás seguro de que ese pano vermello é o da túa mai?

BARDALLÁM.- Tan seguro como te estou vendo. (Pensa e ri.) Por que

lle tallei unha man á miña irmá? (Pausa.) A súa avaricia levouna a arramplar con todas as prendas e eu quixen só unha e por non darme o pano, o máis íntimo dunha mai, zas, rabeneille a man. (Fican todos sorprendidos e serios.) MODESTO.-

E por un pano fixeches iso.

BARDALLÁN.-

Fixen iso e tivo sorte, puido ficar sen cabeza. Como eu ía quedar sen unha prenda da miña mai?

RUDA.-

Estoute observando e férveme o sangue, como es tan tolo.

BARDALLÁN.-

E ti podías vivir sen unha prenda da túa mai. Eu toco o pano cada semana e falo con ela e sinto os arrolos e as cantigas de berce que me cantaba.

GACIO.-

Mais ti estás seguro de que a muller desta foto é a túa mai. (Pausa.) A túa mai tiña un ollo chosco.

BARDALLÁN.-

Tiña un ollo chosco e unha cicatriz nos beizos. E que nesta non a ten ou que? (Olla atentamente.) Pois aquí non ten ollo chosco nin cicatriz. (Pausa.) Pois non a é, mais o pano é o mesmo. Téñoo eu.

RUDA.-

Bardallán, deixa o tema. Non é a túa mai, esquece esta fotografía. Imos a outro tema. (Interrompéndoa)

BARDALLÁN.-

Vasme vender, por fin, as caracochas do Forroedo, para eu facer lume sacro por San Ciprián e Nadal? Como sempre se fixo na miña casa.

RUDA.-

Sempre coa teima das caracochas e do lume sacro. (Pausa.) Sempre che digo o que non entendes: “Se non hai cepo non se poden facer achas”. (Modesto e Gacio rompen en gargalladas.)

BARDALLÁN.-

Non sei a que vén esta risa de burla e carallada. Chamádesme aquí para rir e andar de andrómenas.

GACIO.-

Mandámoste vir aquí para que leves isto. (Móstralle o berce.) Para o teu neto que nacerá dentro de semanas.

BARDALLÁN.- (Sorprendido e conmovido, achégase ao berce.) E despois

dicías que non es carpinteiro e amañáchelo en pouco tempo. Agora sei que me estimas! E que me estimas ben!

GACIO.-

Os que estamos aquí sempre te estimamos.

MODESTO.-

A estima sería maior se deixases de cortar caxigos e aforcar cans.

BARDALLÁN.-

Xuro polo meu neto que vou respectar árbores e animais!

RUDA.-

Ti viches ben a obra de arte que che fixo o Gacio?

BARDALLÁN.- (Sorprendido.) Manda o demo en Soria! Pintáchelo, Gacio,

con paxaros, flores de toxo e unha lúa en cuarto crecente. O que me gustaría que pintases é un can perseguindo a un raposo que quere apresar unha galiña.

GACIO.-

Colle o rolo e lévao amodo.

BARDALLÁN.-

Collelo, nada diso! Claro que non o levo sen antes cruzalo nove veces con allo e coa corna da vacaloura. A corna lévoa sempre comigo, mais tráeme un dente de allo. É que non sabedes que as bruxas, meigallos e tangaraños teñen preferencia polo leite dos recén nacidos?

GACIO.-

Xa sabía que o queres desenmeigar con allo, aquí o tes.

BAIXA A TEA

FIN