Pedigree

CONSELLERÍA DE CULTURA, EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA Secretaría Xeral de Política Lingüística

Excmo. Concello da Estrada

A venda íntegra desta obra irá destinada á “Cruz Vermella” da Estrada como contribución ao seu labor solidario.

Edita: Concello da Estrada Autor: I.E.S. Manuel García Barros da Estrada Coordinador: Carlos Loureiro Rodríguez Deseño da Portada: Rosa Herraiz Cabanas Deseño e Maquetación: Grafideza, S.L. D.L.: PO 110-2013 I.S.B.N: 978-84-616-3645-7

Pedigree

- Pedigree -



4

Alumnado e profesorado que participou na elaboración da curta “Pedigree”.

- I.E.S. Manuel García Barros -

Unha experiencia integradora

LIMIAR

Víctor F. FREIXANES

O 22 de xuño do ano 2012 estreouse no Teatro Principal d´A Estrada a curtametraxe “Pedigree”, unha produción de cinema animado, coa técnica chamada “stop motion”, realizada por alumnas e alumnos do Taller de Creación Artística do IES Manuel García Barros, na que se narra a relación entre unha familia (unha nena sobre todo) e unha cadeliña que, logo de ser rescatada dun refuxio de animais, é abandonada polos seus amos, que marchan de vacacións e deixan o animaliño na rúa porque nos hoteis onde pasarán as feiras “non admiten mascotas”. Aparentemente semella unha historia sinxela, case doméstica.

O tema de fondo é o “maltrato animal”, e o relato seica está inspirado nun caso certo: a cadeliña Nika, aínda que enmarcado no contexto da crise económica e laboral que padecemos, paro e ruptura familiar. Unha historia “exemplar” que non por común e por coñecida (ou quizais precisamente por iso) deixou de merecer a atención dos realizadores.

O libro que chega agora ás nosas mans é, en parte, continuación daquel proxecto. Os responsables do Taller de Creación Artística do IES Manuel García Barros convidan a escritores e escritoras de Galicia a que conten outras historias (ensaios, reportaxes, relatos) arredor do mesmo asunto: a relación entre os seres humanos e os animais. Cunha cita previa de Leonardo da Vinci que dende o principio advirte da intencionalidade da experiencia: “Verdadeiramente, o home é rei dos animais, pois a súa brutalidade supera a destes”.

Brutalidade, deslealdade, traizón, desconsideración, abuso, desagradecemento… Contravalores que se denuncian. Pola contra, os valores positivos: amizade, amor, solidariedade, afecto compartido… Como pano de fondo: a situación de crise económica co desencadeante de perda de estatus e o salto que se produce entre a primeira parte da historia, cos pais e a nena instalados no confort da vida familiar, e a segunda parte, na que vemos ao pai enfrontado ao 5

- Pedigree -

abandono e ao desamor, subliñado polo sufrimento dos animais, esas criaturas que imaxinamos sen alma, sen sentementos nin emocións, mais que non só están a carón de nós senón que forman parte do mesmo universo que compartimos, moitas veces tamén dos mesmos afectos.

O Taller de Artes Escénicas do IES Manuel Garcia Barros d’A Estrada xa presentara hai anos (2010) outra produción de características similares, elaborada igualmente polos estudantes e o equipo docente que os orienta: Miguel Carbajal, profesor de Música, e Xoán Xosé Vieites, profesor de Plástica, coa colaboración de máis profesorado do centro. Daquela naceu a curtametraxe “Dairas”, coa mesma técnica da “stop motion”, inspirada naquel caso na situación do pobo saharauí nos campamentos de Tindouf (Alxeria). Premiada en varios certames de carácter didáctico, “Dairas” complementouse cun libro de poemas que causou unha excelente impresión. Espazo creativo, multidisciplinar, animador de linguaxes diversas (literaria, plástica, musical, fotografía, deseño, audiovisual, animación) que se mesturan e interactivan para concluír nun produto que ten algo de todas elas e conforma unha proposta extraordinariamente rica e integradora.

“Pedigree” afonda nesta mesma experiencia creativa, e mellora os resultados cunha nova proposta: vinte escritores e escritoras incorporan novos relatos (novos textos) ao relato animado que serve de inspiración inicial, todos cunha mesma preocupación: o respecto pola vida animal, a prol dos dereitos desas outras criaturas que, non entrando na categoría que dicimos de “humanos”, non por iso son menos dignas de consideración.

Mentres contemplaba as imaxes de plastilina animada do relato de “Pedigree” pensaba na historia mítica de Adán e Eva no Paraíso, nas primeiras páxinas do Xénese. Deus instálaos no Gran Xardín e dilles: “poñédelle un nome a cada cousa”, e nomeando cada cousa o Ser Humano (o rei do Paraíso) vaise facendo dono de canto o rodea: as árbores, as plantas, os camiños, as augas, os animais...

Aqueles que administran as palabras (os nomes das cousas) administran o mundo. Os que se erixen en donos das palabras (donos do discurso) son asemade os donos da creación. ¿Quen lle roubou daquela a palabra, pregúntome, ao paxaro, á bolboreta, ao peixe do río, á balea do Ártico, ao bisonte das chairas americanas, ao oso antigo dos bosques, á cadela Nika…? Se cadra os mesmos que llela roubaron aos nativos da Amazonia, acurrados, cando non exterminados 6

- I.E.S. Manuel García Barros -

ou expulsados da súa cultura e dos seus espazos vitais pola cobiza dos grandes depredadores (outros seres humanos); se cadra os mesmos que manteñen hoxe nas areas de Tindouf as xaimas das familias saharauís, pechando os ollos diante das demandas de xustiza que incluso propoñen e (retoricamente) esixen as institucións internacionais. E outrosí outros pobos, nacións e culturas abafadas pola gran máquina da ambición, que non ten patria: as fabelas de Salvador de Baía, os ranchitos de Caracas, a vilas-miseria de Buenos Aires, esa nación inmensa de desherdados que habitan as periferias das grandes cidades, mais tamén a soidade dos desertos, as pequenas aldeas, o silencio dos que non teñen voz no aparatoso tinglado da comunicación. Eles son tamén a cadela Nika.

O forza de “Pedigree” está, na miña opinión, na reivindicación do valor das pequenas cousas. Velaquí unha filosofía profunda que cómpre salientar. Para ben e para mal o mundo empeza (e case sempre tamén remata) no discurso das pequenas cousas, quero decir: na actuación persoal de cadaquen diante dos conflitos, desafíos ou oportunidades que xorden decote arredor de nós, nas distancias curtas, non nos grandes discursos nin nas grandes declaracións. A traxedia, a inxustiza, o gran incendio empeza sempre nunha aparentemente imperceptible faísca que xorde diante dos nosos ollos e que, por preguiza ou covardía, deixamos medrar. Lembro a escena final do filme de Stanley Kramer “Judgment at Nuremberg” (O xuízo de Nuremberg, 1961) na que o xuíz alemán xulgado por crimes de guerra na Alemania Nazi (Burt Lancaster) pide perdón ou intenta darlle unha explicación ao seu colega, o xuíz que preside o xuízo (Spencer Tracy), e nas derradeiras palabras deste, que despiden o filme: “a inxustiza (a catástrofe) empezou o primeiro día que vostede virou os ollos cara outro lado e non quixo ver, nin comprometerse”. Non sei se son estas as palabras exactas, mais a idea é esa: cadaquen ten un anaco de responsabilidade na actuación máis próxima dos conflitos. A teoría da bolboreta que move as asas en Singapur e provoca un furacán no Caribe ou nas Hébridas é certa. Os grandes cataclismos humanos, e asemade as grandes inxustizas, comezan pola non actuación ou o descompromiso dos cidadáns (de cada un de nós) verbo das causas máis próximas e aparentemente menos significantes: a relación familiar, a relación cos amigos ou os compañeiros de traballo, a relación coa cadeliña Nika.

A educación (a formación do capital humano), principio básico de calquera sociedade e alicerce de calquera proxecto de futuro, non é un sumatorio de datos, nin a memorización dun currículo, senón un proceso de integración 7

- Pedigree -

no que cada elemento, cada experiencia (vital e intelectual) ten un significado, coma as pezas dun puzzle. Dicía o poeta John Donne que o ser humano non é unha illa, senón que forma parte dun todo, e que, cando diante dunha catástrofe ou dunha defunción, soan as campás non soan por un de nós senón pola humanidade enteira. Deberiamos engadir que por todos os seres vivos, neste espazo inmenso que é o planeta, a gran casa común, e mais por todas e cada unha das partes da creación: bosques, ríos, mares, espazos naturais, aínda que a algúns se lles privase da voz e da palabra, arrombados nos cárceres ou da escravitude ou da ignorancia (nunca inocente por parte de quen ignora). As fragas, as montañas, as chairas, as fontes e os océanos tamén falan.

Este libro vén ser a concreción dunha experiencia creativa e educativa que integra moitas cousas: os valores da solidariedade, a lealdade, a amizade, o afecto e o respecto non só entre os humanos, tamén cara aos animais, símbolo dunha concepción máis ampla e integradora dos comportamentos, compromiso ecoloxista poderiamos dicir (compromiso co ecosistema), activando asemade técnicas distintas (complementarias) de creación e de expresión, unha experiencia de interactividade e contaminación (na aceptación máis positiva do termo) entre xéneros, linguaxes e tecnoloxías: traballo en equipo, na medida en que nas sociedades contemporáneas os produtos da comunicación (e da creación artística) son, cada vez máis, producións que esixen organización, especialización e harmonización de recursos.

Parabéns polos resultados e parabéns pola iniciativa, que non nos deixa indiferentes nin polos contidos nin polos procedementos. A expresión artística concíbese neste traballo ao servizo dun discurso (unha ideoloxía) que nos fai mellores, ou que aspira cando menos a que o sexamos e reflexionemos sobre a realidade que nos toca vivir, empezando polos territorios máis próximos. As linguaxes non son inocentes. Todo significa algo. A educación é un espazo de convivencia e intervención, estratexia de descubertas compartidas, na procura da comprensión do mundo que nos rodea e que, irremediablemente, nos compromete, colectiva e individualmente.

8

- I.E.S. Manuel García Barros -

Ramón, valedor dos animais Arca Caldas, Olimpio



Autora da ilustración: Catarina Barcala Gosende 9

- Pedigree -

Ramón, valedor dos animais.

O longo tren do tempo chegara, aínda mollado, á máis fermosa estación do seu percorrido equinocial, de nome Primavera, deixando atrás un chuvioso e frío inverno.

Vinteseis de abril. Día de feira de gando na paraxe de Lestedo, concello de Boqueixón, nas faldras do Pico Sacro, antigo dominio da lendaria Raíña Lupa.

Ramón, mozo de dezasete anos, erguérase cedo. Tiña a obriga de cumprir a promesa feita a noite anterior ao seu pai, Telmo.

Telmo dedicábase, dende anos atrás, á compravenda de gando vacún. Pola súa seriedade e solvencia tiña na contorna unha ben gañada reputación de feirante formal. Pedíralle ao fillo axuda para, na compaña da súa “vara”*,Roberto da Xoana, recadar polo serán, despois da feira, as vacas que xa el tiña apalabradas dende o mércores.

Roberto, tamén de dezasete anos, veciño e compañeiro de escola de Ramón, era “socio” laboral de Telmo: un futuro tratante. En troques, a Ramón non lle acaía aquel oficio. Sentía noxo polas verbas, xuramentos e falsas promesas expresadas con reiteración ao longo do trato (“pola memoria dos meus defuntos”, “que me vexa tolleito de pés e mans”...), así como daqueles fachendosos apretóns de mans “trato feito”.

Pero o que máis lle amolaba a Ramón era o comportamento daquela xente cos animais: vareadas, bruscos tiróns polo rabo... Arrepiáballe tamén aquela chambra moura portadora dunha enorme tesoura no peto superior.

Tíñalle expresado a seu pai, moitas veces, canto lle repugnaban aqueles modos do chalaneo tan pouco serios. E sempre, por toda contestación, o seu proxenitor advertíalle: “Ai, meu fillo, tenche moito que xiar nesa cachola”.

Ramón, futuro ebanista vocacional, levaba medio ano de aprendiz de carpinteiro. O suave contacto coas táboas cepilladas, o arrecendo a tapaporos eran o seu mundo.

10

- I.E.S. Manuel García Barros -

Naquela viaxe a Lestedo, o seu único desfrute representábao o poder facelo sobre as costas de Pedrés, fermoso cabalo, antigo inquilino nunha ben arrombada cuadra. Equino nobre, manso, posuía un trote rítmico, alegre. Grazas a Ramón, Pedrés non coñecera as esporas.

Chegados á feira, o cabalo enfilou cara á taberna do Enrique, onde tiña cuadra reservada. Ramón quitou os arreos do lombo de Pedrés e saíu ao encontro de seu pai e de Roberto, que chegaran con anterioridade no coche mixto de García e estaban na taberna dando boa conta duns callos de gorentoso arrecendo. Ramón preferiu un dobre de café con leite. Rematado o almorzo, Ramón quedou de verse con eles ás dúas para xantar, pois desexaba ollar nas ferreterías da vila algunha ferramenta de nova invención.

Chegada a hora do xantar, Ramón e Roberto sentaron xuntos compartindo mesa aparte, mentres Telmo pasou a formar parte da tertulia dos outros feirantes. A sobremesa prolongouse, xa que non podía faltar a partida de subastado. Ás seis da tarde ordenaron preparar as seis vacas, resume final das transaccións de compravenda de Telmo. Irían de parella con corda común cada unha.

Roberto levaría a responsabilidade do transporte, pois era o veterano, e Telmo voltaría dacabalo con Pedrés.

Terían percorrido media legua cando no camiño, á altura da aldea de Calvos, a tapa dun sumidoiro moveuse e a xuvenca da primeira parella meteu as dúas patas de atrás e arrastrou á compañeira, que caeu enriba dela. Roberto, de súpeto, achegouse ás dúas e, dándolle un navallazo á corda, liberounas. A xuvenca puido sacar as patas traseiras e recuperar a súa posición. Mais o animal coxeaba. Ramón mandou parar para coñecer o alcance do accidente. Roberto palpou as pezuñas do animal e non lle deu importancia.

Camiñaron un pouco pero a vaca seguía a coxear. Ramón albiscou unha casa preto do camiño e alá foi mentres Roberto trataba de convencelo de que a coxeira seguramente fose algo pasaxeiro e sen importancia.

Volveu Ramón e ordenou deixar a vaca na cuadra daquela casa. Ao día seguinte virían por ela nunha camioneta.

11

- Pedigree -

Malia a teima de Roberto da boa sorte do accidente pois “podía ter sido moito peor”, Ramón seguiu camiño coas cinco vacas. “Xa se viría ao día seguinte polo animal mancado”, repetía.

Cando chegaron, ao atardecer, foron gardando as vacas nas súas respectivas cuadras. Os dous mozos entraron na casa na espera do pai.

Case á noitiña, chegou Telmo. Soubo por Roberto o motivo de deixar atrás a xuvenca.

-Xa, xa.... penso que non será nada, só a manía de Ramón encol do sofrimento dos animais- asegurou Telmo.

- A xuvenca coxeaba moito- dixo Ramón.

- Ti que pensas, Roberto?- interrogou Telmo.

- A verdade é que coxeaba, pero eu xa teño visto outras máis coxas e nada graves- afirmou Roberto.

- Papá- interrumpiu Ramón- non te queiras facer o valente. Eu aínda lembro as túas bágoas na morte de Sultán.

- Home, o can levaba moitos anos na casa- replicou o pai.

- Pero era un animal- atallou o fillo.

- Ben -sentenciou Telmo- Alá se foi a ganancia do día. Con esa mentalidade fas ben rexeitar deste oficio.

- Papá, ti ben sabes que os animais teñen sensibilidade e así o demostran en moitas ocasións. Ou é que xa non recordas todos os acenos de cariño que nos mostraba o Sultán? - rematou Ramón.

- Vale, vale, mañá pola mañá imos pola xuvenca- contestou finalmente Telmo.

Na camioneta de García achegáronse ao día seguinte ata Calvos para traeren a xata. Ramón levou a seu pai ata ao lugar do accidente e logo foron á casa onde 12

- I.E.S. Manuel García Barros -

deixaran descansando ao animal. O dono recibiunos con moito afecto, pois xa se coñecían de anos atrás. Pasaron para a cociña e falaron encol do percance: as impresións do “pousadeiro” eran de bo augurio, pero el era do mesmo parecer que o Ramón: “Os animais hai que coidalos e tratalos como merecen”.

Estando nestas, entrou na cociña a filla e a faciana de Ramón mudou de cor.

Coñecía de vista aquela rapaza, na que xa se fixara, algunha que outra vez, no patio do instituto e mesmo nalgunha verbena.

A moza alabou o bo facer de Ramón impedindo que a xuvenca padecese unha longa camiñada e tratou de que o rapaz sentise que non era o único que se preocupaba polo benestar da vaca. Ela mesma confesou sentir mágoa cada vez que vía o padecemento dun animal, igual que sentía unha enorme ledicia coa chegada dun novo animal á casa, feito que acababa de suceder esa mesma noite pois a súa cadela, Trisca, acababa de parir catro cadeliños negros e marróns con pintas brancas.

Aquela moza, tan belida como sensible, ofreceulle en recompensa a Ramón un daqueles canciños, o único do que podía dispor, xa que ela - como non podía ser doutro xeito- quedaríase con un, os seus curmáns, Roi e Artur, con cadanseu can… Estaba segura de que alguén, especialmente sensible como Ramón, abofé sería quen de coidar con todo agarimo a pequeña cadeliña de manchas brancas.

Olimpio Arca Caldas Nadal 2012

* Noméase “vara” ao feirante “auxiliar” que, ás ordes do feirante acaudalado, aguanta un animal do gusto deste, impedindo así que calquera outro feirante o compre, para asegurarlle o negocio ao xefe.

13

- Pedigree -

14

- I.E.S. Manuel García Barros -

A corda que aforca o mundo (Historia case real) Castro, Francisco



Autor da ilustración: Isaac Rivadulla Matalobos 15

- Pedigree -

A corda que aforca o mundo (Historia case real) Sen dúbida era el. Era Gómez. O Xefe de Recursos Humanos d’A Empresa.

Era el con absoluta seguridade. O home ese que tiña diante dende había algo máis dun minuto escribindo no iPad, pasando os dedos frenéticos sobre a pantalla en todas as direccións, sentando na súa cadeira negra e grande e acharoada era el. Existía. Era. Non lle vira nunca a cara a pesar de que eu xa levaba cinco anos traballando n’A Empresa. Só sabía (como o resto dos traballadores) o seu apelido: Gómez. De todos era coñecida a súa crueldade e o rigoroso do seu comportamento con calquera asunto que tivese que ver coa Empresa. De todos era sabido, tamén, que era un individuo temible.

Na véspera, insomne toda a noite, nervioso ata o extremo pois non podía deixar de visualizar con terror e anguria o intre exacto no que me chamarían para entrar no despacho e enfrontarme a el, para comparecer diante del, como dicía o email que me enviara pola intranet do traballo (o único e sei que definitivo mail en cinco anos que el me enviara á miña conta persoal n’A Empresa), vira unha reportaxe nunha canle temática (valíame esa como calquera outra para tentar despistar o medo) sobre a psicopatía. Falaban de que aproximadamente o dous por cento da poboación mundial é psicópata ou ten indicios de psicopatía. Iso dá uns cantos millóns de persoas no planeta. Comparado coa cantidade de xente que hai no mundo parece que non é nada. Pero en realidade son moitos. E son moi listos porque son moi teimudos, insistentes, manipuladores e de ideas fixas. E saben disfrazar, cando lles convén, a súa perversa mentalidade para conseguir chegar onde entendan que deben chegar.

Polo que alí escoitei, e sobre todo porque se me apareceron na noite escura as palabras e augurios dos que o coñeceron, de todos aqueles que algunha vez tiveron que tratar con el, Gómez entraba dentro desa cruel porcentaxe mínima e brutal. Tiña que ser un psicópata. Todo o mundo suliñaba que non sentía emocións de ningunha clase, ou cando menos, que non as demostraba, agás o egoísmo, se é que o egoísmo pode ser considerada unha emoción, que non o sei. Iso repetírano un par de veces no documental daquela noite de batalla 16

- I.E.S. Manuel García Barros -

e medos: un dos síntomas máis claros dos psicópatas é que, a pesar de saber o que están facendo (non son enfermos mentais sen goberno sobre os seus actos, daquela, son plenamente responsables de todo o que fan), nunca lles trema a man á hora de facer o mal. E de Gómez dicíase que podías sentir o seu goce cando había que botar á rúa a alguén que, segundo o seu señorial criterio, non merecese seguir na Empresa. O trato que nos dispensaba facía pensar iso: que para el non eramos persoas, senón estrume, morralla da peor condición, vulgares obxectos que administrar. Lixo. Sentías a súa ollada dende as Oficinas de Arriba. E aquel xeito de mirar dende a escuridade do seu despacho, contaminábao todo cun aire de atrocidade fedorenta.

Cando Helena, a súa secretaria, me mandou entrar, despois de cinco minutos interminables de espera e arritmias, atopeino sentado na súa mesa ao final do despacho, frío, metálico, case que baleiro, sen agocho ningún onde pousar os ollos en ningún lugar que non fose a súa persoa, concentrado coa cabeza baixa sobre o iPad, no que escribía algo a pesar de saber, porque o sabía (“Señor Gómez, velaquí o traballador que mandou chamar”, fora a definitiva e tremelincante frase da secretaria anunciándome) que eu estaba alí de pé, esperando a súa atención, agardando a súa sentenza.

Debín botar alí chantado, tremelicante, aleixado antes de recibir a coitelada, ferido de morte sen respirar nin atreverme a falar nin a facer un mínimo ruído que servise para facerme notar, algo máis dun minuto. Quizais minuto e medio.

E foi ter que agardar todo ese tempo, en verdade moitísimo para un home que está a esperar que o pelotón dispare, que a trapela abra, que a inxección letal viole a vea, o que me permitiu decatarme de que era el.

Que Gómez era Javier Gómez.

Ese mesmo.

Un neno da miña infancia.

Un recordo vivo. Afastado pero nidio.

Un neno de Vichita, ou sexa, un cativo do barrio máis conflitivo, tristeiro, violento e espantoso do meu Vigo de mediados dos setenta do século pasado.

17

- Pedigree -

Eu vivía case que en Vichita, no barrio da Rola. Pero el era de Vichita, daquel grupo das Casas Sindicais do franquismo que foron case que agasalladas ás familias máis humildes daquel tempo escuro e que coma un aluvión desesperado tomaran posesión daqueles edificios de tres plantas e futuros incertos. Vichita significaba violencia e brutalidade. Despois, drogas. E anacos de sufrimento xigantesco para pequenos e grandes.

Un mal lugar para medrar.

Uns malos veciños que aturar.

Javier Gómez está unido á miña memoria por un recordo ríxido e forte coma unha corda.

Eu debía de ter seis anos cando aquilo pasou. Como moito seis anos. E agora, dende os meus corenta e seis, era quen de lembrar, diante daquela persoa que aínda me ignoraba, que seguía escribindo no seu trebello electrónico, todo aquilo con absoluta claridade.

Naqueles tempos da miña infancia, a cativada toda viviamos practicamente na rúa. Tomabámola ao asalto máis ansioso ao remate das clases. Daquela facíase moita vida de barrio, expresión que os máis vellos entenderán en toda a súa amplitude sen necesidade de que eu engada máis nada para que a comprendan.

Hoxe, unha vida como aquela que tivemos, sería sinxelamente impensable e enchería de preocupación a existencia dos pais e nais do noso tempo.

Os nenos e as nenas daqueles anos viviamos ceibes naquel micromundo coñecido e seguro onde cada espazo (o escalón, a obra, a praza, o Campo do Bache, as silvas...) eran á súa vez unha posibilidade para o xogo e a aventura épica infantil. Cantas lembranzas boas teño apergamiñadas no máis profundo da memoria daqueles anos libertarios.

No noso barrio non entraban os de Vichita e, se o facían, saiamos correndo.

E nós, pola conta que nos traía, non pisabamos o barrio de Vichita.

Mais un día si que viñeron...

18

- I.E.S. Manuel García Barros -

Dixen que tería uns seis anos cando aquilo pasou. E non sei moi ben como foi a cousa, mais unha tarde, á saída das clases do colexio da Señorita Mary (en realidade o Centro de Estudios Salamanca, pomposo nome para unha escola unitaria montada nun garaxe sen ventás), alguén, algún dos amigos (Nes, Tote, Juan, Migel, Pucho, Carlitos, José el de Arriba, José el de Abajo... non sei, de verdade que non, cal deles foi) apareceu con cinco gatos nunha caixa de madeira da froita do mercado tapados cun pano de cociña graxento e algo queimado. Cinco bichiños histéricos e mollados e o pelo pegado, cos ollos pechos, dos que lembro claramente que non paraban de miañar, todos á vez coma frautas agudas e desafinadas dunha sinfonía espantosa e apocalíptica. Berraban quizais chamando á nai que lles faltaba ou quizais, simplemente, era o laio impulsivo da mais máis brutal das necesidades. Un salouco, xa que logo, de supervivencia e fame.

Mais nada disto que estou contando importa en realidade.

O recordo que importa é o de Javier Gómez. O Director de Recursos Humanos que señorea os arcanos do destino da miña vida escritos no seu iPad. Os amigos puxeramos en pé unha cabana para que vivisen os gatos (nada nos custou, faciamos varias ao longo do ano con catro caixas de madeira e uns cartóns) no Campo do Bache, onde xogabamos ao fútbol interminables partidos de goleadas imposibles, o mesmo espazo no que faciamos a fogueira polo San Xoán. Tivémolos alí con nós unhas cantas semanas. E contabamos as horas que restaban ata o remate das clases (ás 12’30 pola mañá, ás 17’30 pola tarde) para ir canda eles e levarlles leite, carne picada (para min era moi doado conseguila: a miña nai era carniceira no mercado), ou calquera outra cousa que se considerase importante para a súa supervivencia. E faciamos quendas para coidalos e sempre estaban -así o cremos durante un tempo- ao abrigo e coidado de calquera perigo. Puxerámoslle nome a todos. Aínda que eu só lembro o de Mini, quizais porque todos eran negros agás el, branco e cunha mancha negra sobre o ollo dereito.

Imaxino que aqueles cativos que fomos soñaramos un futuro para aqueles gatos. Un por vir -nunca mellor dito- de anos por diante, de aventuras conxuntas e de tempos compartidos.

Quen sabe como foi en realidade que pasou.

19

- Pedigree -

Un día pola tarde, cando chegamos á cabana, os cinco gatos estaban aforcados, unidos por unha corda polo pescozo uns a outros, arrizados moi xuntos os seus corpos estirados e ríxidos. Foran anoándoos un abeirado a outro, o outro ao de máis aló, así sucesivamente ata ter os cinco atados coa mesma corda polo pescozo. Supoño que foron apertando con forza para ilos afogando e matalos.

Non se me esqueceron nunca as linguas, pequenas e vermellas, de punta, saíndo por fóra da boca e, non sei por que nin se é certa a miña lembranza, non se me esqueceron nunca as olladas serenas de todos eles, como expresións sabias de tristura e resignación.

Cravado nunha das paredes da cabana cunha punta oxidada e medio torta, un anaco de papel cadriculado, claramente dun bloc escolar, informaba: FUIMOS LOS DE BICHITA. Escribírano con B. Non se me esquece esa B. Non sei se chorei ou choramos ou que foi o que fixemos. Eu lembro aquel B insultante.

Anos máis tarde, no patio do instituto da Guía, onde rematamos coincidindo moitos rapaces de todos aqueles barrios de Teis, escoiteille, sen querer pois eu non era da súa pandilla, a Javier Gómez contar aquela historia dos cinco gatos aforcados. Os seareiros que, en círculo, atendían ao conto ao tempo que fumaban e cuspían no chan (eu tamén facía iso, non eran peores por iso), celebraban a súa historia con risos e puñadas varonís nos brazos duns e doutros.

Sempre soubera que foran os de Vichita, eles mesmos o confesaran. Pero así foi como souben que fora el quen os aforcara aos cinco.

Javier Gómez foi un alumno de boas notas. Mellor que as miñas, dende logo.

Quizais por iso el chegou moito máis lonxe ca min. En Santiago vino un par de veces nas que, coido, non me recoñeceu ou non me quixo recoñecer. Estudou, como tanta xente naquel tempo, Económicas, e logo marchou aos Estados Unidos a 20

- I.E.S. Manuel García Barros -

facer un Máster en Recursos Humanos. Triunfou no mundo das finanzas e, dende as Oficinas de Arriba, goberna con forza astral e suprema as nosas vidas e destinos.

El é Gómez.

Ese que está aí escribindo sobre o iPad é Javier Gómez, aquel neno de Vichita que aforcou os nosos cinco gatos.

-Fíxese, este iPad que eu teño custoume case que o dobre do que vostede vai recibir no paro os meses que llo paguen. Espérese que estou rematando de escribir a súa carta de despido.

Notei, sen dúbida notei, xuro que notei, un suave e case que imperceptible aceno (mais notei) de satisfacción que lle nacía preto da boca e que conseguiu, aínda que con esforzo pois o seu queixo se tensou eléctrico, reprimir.

Entendín, sen auspicio da razón, abeirado á serenidade lúcida que dan os corazóns cheos de carraxe, que os gómez que nos gobernan sempre teñen unha corda na man para afogarnos.

Este en concreto, había corenta anos usara unha corda real para esnaquizar a vida, dun xeito cruel, de cinco seres vivos, imaxino, só polo pracer de facer dano. Agora, facíao tamén coas persoas e, supoño, o seu deleite habería ser máis ou menos o mesmo.

Ou meirande, quizais.

Supoño que foi unha arroutada. Ou un intre de extrema lucidez.

Sexa polo que fose unha idea comezou a medrarme por dentro. E unha voz descoñecida explicoume que alguén que na infancia é capaz de facer algo así, xa medrado non merece respecto de ningunha clase aínda que sexa o noso xefe ou, como neste caso, o noso executor diante do que, moi probablemente, o mellor sería pedir clemencia por ver de esgotar todas as posibilidades.

Achegueime a el. No intre en que ergueu a cabeza arrinqueille o iPad das mans. Tireino con forza contra o chan e pisei nel ata que sentir escachar o cristal debaixo dos meus zapatos.

21

- Pedigree -

Logo saín do despacho sen présas. Parei para dar a volta e verlle na cara.

Estaba de xeonllos, cunha expresión chorosa na face, como de neno estúpido e rico a quen o día de Reis se lle rompeu o seu xoguete máis caro.

-Fillo de puta... -escoiteille rosmar.

Unha ledicia grande comezou a nacerme dentro do peito. O seu rostro era de espanto e eu souben que sería unha expresión moi semellante, ou aproximada, á que eu debín ter, imaxino, cando era un cativo e entrei na cabana para atopar aqueles cinco corpos sen vida torturados ata a morte por unha corda enfiada con esa clase de maldade extrema que só os humanos, por pracer e porque si, somos quen de inventar para exercer contra outros seres vivos. Alegreime de que el tamén sufrira. Dalgunha maneira, era como devolverlle un anaco da dor que el sementara polo mundo adiante. A dor que causan os Gómez e tantos coma el. Eses que torturan touros nunha praza ou festexan ao Patrón lanzando outro ou arrincándolle a cabeza a un galo. Os mesmos que colgan cans de caza dunha árbore cando xa non fan ben o seu traballo. Todos eses.

Esnaquiceille o iPad e despediume igual. Pero sentín que era o mínimo que podía facer despois de facérseme tan consciente como se me fixera, que sempre, sempre, estamos gobernados por psicópatas. Ese dous por cento de aforcadores de gatos sen corazón.

22

- I.E.S. Manuel García Barros -

Como homes Diéguez, Lois



Autor da ilustración: Óscar Durán Costoya 23

- Pedigree -

Como Homes Baixaran os lobos pola noite fria para bater contra as portas das cabanas. As ovellas xuntaran as cabezas para protexer‑se e os brados partiron dos cortellos contra a neve azul e contra a lua.

Na amañecida do sol viron a desfeita: as portas rebentadas, os tenros corpos dos años e dos becerros ciscados en anacos pola campa branca. Os xornais deron conta detallada da carnizaria. Pero non habia máis foto que a dun corpo coa barriga aberta ao funil escuro, e na televisión foron primeiros planos de sangue callado tinguindo a neve, unha pata, unha cabeza, as tripas. Foi, logo, orxia de lobos feroces amparados no abisio e na tormenta da montaña ; como seria, agachados na soidade e na descarga mortal, tamén na sombra, orxia de homes a de matar tanta res para comer, impunemente, dia tras dia.

Mais só un atolado mozo que subia nas noites de luar ao Cuíña para ouvear –un xeito, por outra banda, de serenar as velocidades da incansábel vida–, dixo ante as pantallas, “pero señor, tamén os lobos teñen que comer. Coma nós”.

O parque da cidade grande, na noite prácida con lua chea. É inverno, mais hoxe o tempo anunciou unha trégua e a temperatura suavizou tanto que mesmo vai calor. O mozo ollou pola xanela e, animado, apagou o televisor poñendo expresión de respiro. Meteu‑se pola avenida principal do parque, tenuamente alumeada, e percurou o recuncho máis escuro para poder aprezar sen obstáculos o esplendor da lua. Baixo ela via‑se a ponte romana atravesar o rio, e este, ao subir, meter‑se entre os novos edifícios da Feira‑Exposición e os xa vellos do Clube Fluvial. Logo, o Penarrúbia, as luces vemellas e ailladas das antenas coroando cumes.

Asi está o mozo, comodamente sentado no banco do parque, a absorver o encanto da paisaxe. Aspira o arrecendo da erva segada e festexa o canto curto da curuxa cun cigarro. Mais asi enviso e feliz non ouve o tripar da pouta ferreña nen o axexo dos ollos de lume que desde hai tempo o veñen controlando.

Sente o corpo do animal cando xa o ten enriba, deitado el no chan, sen cre‑lo 24

- I.E.S. Manuel García Barros -

ainda, as gadoupas cravadas nas pernas e no peito, e os coitelos dos dentes entrando‑lle no pescozo, entrando e afastando‑se a outra parte do corpo como se o lobo gozase coa tortura que antecede á morte. O mozo xa non pode berrar.

Os seus ollos van quedando fixos, moi abertos. Dura longo a agonia. Moito antes de que o lobo espete fondo os dentes na gorxa, ainda lle ha de abrir o peito, esgazar as ínguas, afuciñar no sexo como se tamén lle quixese percurar un derradeiro pracer na dor aguda.

Ascendeu, mareado de sangue e de fartura, ao faio do altísimo edifício do casco vello da cidade augusta. Ao animal chegaba‑lle a hora e percebia‑o. Deitou‑se sobre a alfombra a lamber coa língua o sangue do fociño e o das poutas.

Logo puxo ollos soñadores, o lobo. Ao pouco chegaron as convulsións. Sentia‑se morrer. A verdade é que arremedar o ciclo renovador da serpe imortal nun animal tan grande e intelixente non debe ser precisamente voluntário. Durou‑lle toda a noite, con vómito de carne non mastigada e desmaios, até que o corpo espido do home xurdiu, tan selvaxe, fermoso e vingativo como a própria criación. E na xanela, ao mirar para o parque anegado na luz grisalla do mencer, chorou. Chorou.

Lois Diéguez Orbazai, novembro 1998

25

- Pedigree -

26

- I.E.S. Manuel García Barros -

Dous Predicadores DIZ RAMOS, Manuel



Autor da ilustración: Brais Picallo López 27

- Pedigree -

Dous predicadores

- “Hai algúns séculos, dous homes con ideas e destinos similares, cun can, un burro con alforxa e a fardela ás costas, puxéronse a andar coa intención de preparar o camiño dos seus soños. Segundo a lenda, un deles, o que supuñan xudeu errante, din que saíu da antiga Vila de Ribadavia ou tal vez de Leiro, da parroquia de san Clodio con o seu can, o fiel Arriote. O outro, un frade da Orden do Císter, que non se sentía moi confortable entre as catro paredes como representante de Deus, aquí na Terra, saíu do Mosteiro de Santa María de Oseira co seu estimado compañeiro de carga.

Eses dous homes, sen saber un do outro, saíron polo mundo coa intención de difundir as palabras do Señor por tódolos recunchos destas terras galegas, que, ademais de ensinar aos campesiños nos traballos do campo, quitaban das tebras, aos máis necesitados seres humanos da palabra de Deus. ¿Que semellanza habería nos soños e intencións dun xudeu errante e dun frade, que era reximentado por Bernardo de Claraval, con ideas propias disposto a difundir a verdadeira palabra do Señor, aos máis humildes moradores desta rexión galega?

- Ben, como nós sabemos, a inmensa maioría dos Cristiáns Novos, eran de erixe xudía, como tal vez sexamos moitos de nós. Eles, uns por vontade propia e outros para fuxir da Inquisición, convertéronse á relixión Católica como ocorreu con outras relixións que, ata a total Reconquista polos reis Católicos, da península Ibérica, convivían todos en unha certa harmonía e independencia relixiosa. Ademais diso, debemos lembrarnos que, os difusores da fe cristiá, a gran maioría, eran de orixe xudía, como tamén era O Santo Patrón de España, O Apóstolo Santiago.

Os cristiáns novos tamén están na vida relixiosa do Brasil, pois, como se sabe, xunto co Padre Vieira, o Padre Xosé de Anchieta, que, a pesar de ter nacido nas Illas Canarias, no Municipio de San Cristóbal da Laguna, axudou a catequizar aos pobos indíxenas e foi un dos fundadores da cidade de São Paulo, no Brasil. El, alén de orixe xudía, tamén era descendente de vascos, fillo de Juan López de Anchieta, do solar de Urrestilla, xefe dos “Comuneros” (levante popu28

- I.E.S. Manuel García Barros -

lar en 1521 contra o rei Carlos I). Ó ser derrotados os Comuneros, Juan López tivo que emigrar para as Illas Canarias, onde se casou cunha viúva de nome Mencía Díaz de Clavijo. Ela era descendente dalgúns dos conquistadores desa illa (cristiáns novos), xudeus conversos, polo tanto, era neta de xudeus.

Pouco tempo despois que cada un deses homes saíu de súa morada, peregrinaron por moito tempo en busca dos soños que acreditaban estar escritos nos seus mapas estelares. Como podemos ver, a pesar de orixes distintos tiñan un mesmo designio a cumprir dentro da fe cristiá.

O encontro deses dous viaxeiros errantes, se é así que os podemos chamar, deuse dunha maneira moi natural, como todas as cousas en que Deus poña a man. Foi moi cerca dun poboado chamado San Cristóbal de Cea - hoxe o Municipio de San Cristóbal de Cea - que os dous se encontraron nunha pequena e acolledora palleira para pasar a noite, onde tamén durmían algunhas vacas e ovellas dun humilde labrador que consentira que eles alí puidesen pasar a noite todos xuntos (vacas, ovellas, o burro, o can e os dous homes).

Cando foi de mañá, entre - lusco e fusco – o labrador foille levar un pouco de caldo que a súa esposa tiña feito para que eles puidesen aquecer un pouco o corpo e a alma. !Cal non foi o espanto, do humilde labrador, ó ver: homes, o burro, o can, as vacas e as ovellas durmindo uns acochando os outros! Puxo a caldeireta co caldo nunha burata da parede e foi chamar á muller para que puidese ver o milagre de Deus. Parecía a manxadoira onde o meniño xesús tiña nacido, en Belén. Os monxes, ao espertar coa fala dos seus hospedeiros, tamén quedaron perplexos, pero, ó mesmo tempo, agradecidos a Deus polo primeiro milagre para darlles máis forza e fe na camiñada que estaban a comezar.

Un deles, como todos os monxes do (Citeaux) Císter - comandados por Bernardo de (Clairvaux) Claraval – estaba acostumado a tódalas penitencias e intemperies para poder aloxar os seus mosteiros en locais apropiados, onde puideran desenrolar a súa misión de producir o seu sustento e difundir a palabra de Deus entre os labregos. O outro, un galego orixinario dunha pequena orde de monxes e de orixe xudía – por tanto, un Cristián Novo – cos mesmos designios que o primeiro, alí xuntos, para alcanzar os seus soños acochados por Deus.

29

- Pedigree -

Por nomes, adoptarían os pseudónimos de: Amor e Bondade. O Cristián Novo, tal vez orixinario de Leiro (San Clodio), denominou ao frade do Císter de Amor porque posuía un burro con algunhas cousas nas alforxas que trouxera do mosteiro e as repartía con el. O frade, para agradecer a Deus o encontro dos dous para poder camiñar xuntos, chamouno de Bondade. Así, os dous saíron en busca dos seus destinos e dos seus soños designados por Deus a través daquelas paraxes do Ribeiro. Despois de moito tempo de peregrinación, puideron chegar a un lugar próximo do alto do que hoxe se chama o Paraño, xa dentro dos dominios do Mosteiro de Acibeiro.

Alí, ó pé dun barranco, montaron a súa primeira chabola (capela) de pedra, cuberta de lousas para servirlle de abrigo, de resignación e punto de partida para novas peregrinacións por onde houbera algúns moradores naquelas redondeces. (...) (...) Un día, ó anoitecer, Bondade, ficou mirando cara ó poñente e fixo un xesto de espanto pola beleza dos raios dourados do Sol, sobre uns ben modelados montes no horizonte.

- ¡Vexa, Amor! Que harmonía dos verdes vales e algúns picos que se estenden diante de nós.

Como Amor comezou a rir sen parar, diante de tanta admiración do seu compañeiro, Bondade volveu a repetir coa forza e mestura da linguaxe aprendida nas Ribeiras do Avia: -¡Vexa irmán! Vexa. ¡Hai! Ti ris. Pero, vexa, Amor. Mira como trémula, polo forte vento sobre as matas floridas, este océano de terras provisoras. Abaixo do horizonte, ó sur, persiste un arxento nubrado como un albor da vía Láctea.

Esa nebriña, será por certo a imaxe dalgún río, que dun val próximo, reflexa sobre o ceo azul.

- Bondade, ese reflexo tal vez sexa o vapor arxentino do río de ouro e casiterita buscado por gregos e romanos.

- ¿Quen se aventurará a descubrir esas cousas, mirando a inmensa extensión destas paraxes, tal vez incultas e descoñecidas, Amor?

30

- I.E.S. Manuel García Barros -

- Non, Bondade! Por algunhas marcas que vimos na nosa peregrinación, inclusive no alto daquel pico onde vimos o que restou das paredes dun Castro, non creo que estes vales e montañas, dalgunha maneira, non teñan sido explotados e cultivados en tempos remotos de maneira máis intensa. O home, desde que empezou a camiñar sobre a face da terra, case que sempre deixou as súas marcas de desenrolo, de abandono ou de destrución. Tal vez, por motivos alleos á súa vontade, aos poucos, os moradores destas terras, tamén se foron retirando destas paraxes que algún día xa gozaron da: Prosperidade, felicidade, os secretos e as tristezas dun pobo temeroso ao seu Deus. A mor parte dos homes marcháronse delas para sempre. ¡Quedaron abandonadas!

-¿Por que o fixeron así?

- ¿Por que, agora, nós buscamos os vestixios e motivos de abandono deses antigos moradores, Amor?

- ¿Ti non o crees que os encontremos, meu irmán?

- ¡Quizais si! ¿Quen sabe, se coa graza de Deus, o tempo poida axudarnos a desvendar eses misterios?

- Entón, Bondade, descansemos por uns días. Despois, coas provisións conseguidas pola boa graza dos moradores por onde pasamos, imos andando ó encontro de quen nos necesite. A ti, coas túas ideas innovadoras, e, eu, coa orientación de novas maneiras máis produtivas para cultivar a terra, xunto coa palabra de Deus, así, iremos sementando por estas paraxes a semente dun futuro provisor.” (...)

- Eses frades peregrinos, guiados polo destino e a fe inquebrantable, un día, espertaron dun soño nunha terra chá e húmida, cuberta dun verde mimoso con froitos capaces de alimentar a tódolos homes e aos seus descendentes que se marcharon destes vales, destes campos e destas devesas que parecían alamedas. ¿Ti sabes o que son alamedas, meu amigo?

31

- Pedigree -

- Paréceme que sei. Son rúas ou avenidas con árbores plantadas en liña, unhas a tras das outras.

- Pois é así que eles vían estas vereas, cotos e vales no medio de tantos montes e praderías cheas de árbores frutíferas: Pereiras, castiñeiros, cerdeiras (...) e, no medio de todo iso, hortas cheas de froitos da terra para saciar as necesidades dos labregos e demais moradores. Por iso, meu amigo, mais tarde as denominaron de “TERRA DE MONTES”.

Se, polas circunstancias que levaron polo mundo a fóra, moitos emigrantes non tiveran un outro destino e tiveran de construír unha cidade, non sería noutro lugar, a non ser no lugar dos soños dos poetas e dos dous viaxeiros errantes, a non ser nesta Terra dos Montes. “(...) Bondade, aquí debe ter sido un paraíso. Polo que temos visto nestas xornadas, fóra a certeza de que está neste rumbo en que imos agora, porque todo o demais xa está visto. Si, agora só me queda ver o que un home, un só home que tivo a sorte de contemplar á beira destes vales, dos ríos e destas montañas (...)

- ¿Que ríos son eses de augas silenciosas, Amor? ¿Por onde corren que non se ven, a penas se ouven, mesmo correndo en segredo?

- Todo se saberá conforme está escrito nos nosos mapas estelares, Bondade.

- Nos meus soños, sobre o río, está un palacio coas súas ventás arcadas, grandes salas que se comunican por astuciosos labirintos (...) O acueduto, os paseos e as súas alamedas con soportais de columnas, todo iso encima de un monte de cristal (...) Eu sei iso todo de memoria, como sei a oración da miña predicación na casa Do Señor.

- ¡Ah! Bondade, todo iso existe, no fondo da mata virxe e negra de humus entrelazada de varas de salgueiros con cordas de xuncos, servindo de pesebre a toda a fauna nativa e de niños feitos de musgos verdes polas rebulideiras carrizas e, de garabullos polos cantadores rousinois.

- ¡Porén, Amor, abandonada!

32

- I.E.S. Manuel García Barros -

- Sí, meu irmán, por iso é que non hai encanto.

- ¿Ao que ti lle chamas de encanto, irmán?

-É tan só aquilo que existe e que aínda está por descubrir, que está oculto, porén, por si mesmo, non muda de natureza, nin tan pouco de figura. Enténdame, non como o encanto das belas ninfas mouras ou as minas de ouro o as minas de estaño que gregos e romanos foron inducidos ou quizais eludidos, buscándoas por esta terra e ao oeste nos mares do norte. Non é unha miraxe do destino, e, si, o propio destino dos que teñen fe.

-Ti tes moita fe, Amor, pois só a verdadeira fe nos permite ver, mesmo que sexa cos ollos pechados, como fan os poetas, o que está nos nosos mapas que indican o noso destino e o porvir dos novos moradores: Novos cristiáns, os mouros e os novos keltoy (...)

-Ti disme que teño moita fe, pero, eu non o creo que teña máis do que ti, e, tal vez non sexa o bastante, porque non crin nas marabillas que outros ollos xa puideron ver. E na mata non hai miraxe, hai, si, o que na realidade existe. Existe no medio dos vales, ríos e bosques, aqueles poboados escondidos que os homes sen moita fe abandonaron.

-(...) Xa pasou bastante tempo, e eu andaba por estas paraxes, sen moito rumbo, sen un certo destino. Eu era xove e valente, tiña os cabelos castaños e hoxe téñoos brancos de tanto “camiñar buscando a terra prometida”. Unha noite - tiña soñado - e espertei. Abrín os ollos e pregunteime: -¿Para onde foron os moradores destes recunchos agachados entre os bosques e os barrancos, que vivían en “palacios de mármore e cristal, onde corría auga polos acuedutos construídos por enriba dos soportais”?

-¿Que xente forte e crente tería levantando os muros desta Tebas galega, Amor?

-¿Serían os novos cristiáns do Novo Mundo?

33

- Pedigree -

A miña racionalidade brotou, de novo, debaixo deste meu chapeu de veludo, mesmo estando roto e suado polas intemperies destes verdes vales. ¿Sabes ti o que a razón me respondeu, meu bo compañeiro?

- Non, non o sei.

- “Ela brotou no seo da mestura de morriña, auto afirmación e da bonanza traída doutros mares, xunto destas antigas minas do porvir, de ouro e estaño que abastecían a maior parte das súas necesidades.

34

- I.E.S. Manuel García Barros -

O neno e o pónei FRANCO GRANDE, Xosé Luís



Autor da ilustración: Alberto Barros Sanmartín 35

- Pedigree -

O neno e o pónei Para a miña neta Clara

Aquel neno (non imos dicir o seu nome, pois ben puidera ser calquera neno), cando viña pasar as vacacións ao noso val (un val calquera da nosa terra), era un neno moi feliz se andaba entre os cans e os demais animais dos veciños.

Pero, entre todos estes animais, tiña moito aquel por un pónei do veciño que lindaba co seu eido –o da casa dos seus pais.

Chegara de onde chegara con estes (de dar unha volta por Portugal, de dar unha volta en lancha polo río, dunha regata ou dun paseo calquera), baixaba a pulos polo carreiro que levaba á fonte das Calas, por aquel carreiro que polo verán estaba estrado de mazás camoesas, tabardillas, repinaldos, de tres en cunca (estas tan grandes, densas, que cando caían no chan sentíase ao lonxe a súa caída)... e divertíase moito dándolles puntapés e como ían baixando a rodos polo carreiro, unas brancas, outras vermellas, outra color óso... e todas obedecendo aos seus certeiros puntapés.

O carreiro levaba á fonte das Calas pero tamén á casa do noso veciño. E aquí era a onde baixaba máis dunha vez ao día o neno do noso conto. Os cans recibíano a pulos, ladrando de contentos, cheos de xestos de alegría. El pasáballe a un a man polo lombo, a outro dicíalle algunha que outra ocorrencia, que o rapaciño sempre tiña algunha cousa oportuna que dicir -tanto aos animais como ás persoas-, corrían canda a el e acougaban ao seu pé cando se puña diante do pónei do veciño –aquel pónei que, ninguén sabe por qué, este lle puxera de nome “Don Camilo”. Á nai deste puxéranlle de nome Lucrecia, Pero esta, ao nacer o Don Camilo, deixou de interesarlle maiormente ao rapaciño da nosa historia: toda a súa atención, todo o seu agarimo e todos os seus aloumiños foron para o pequeno e rebuldeiro Don Camilo. Non tiña paraxe o tal pónei. Era como se estivese louco de felicidade por estar neste mundo.

E o rapaciño sabía, ou sospeitaba, ou intuía, que o Don Camilo rebulía de felicidade. Unha felicidade que el sentía que lla comunicaba a el mesmo, 36

- I.E.S. Manuel García Barros -

que se sentía envolto nunha nube lene de ledicia, como unha brétema, que lle chegaba dende os ollos, dende as patas, dende as orellas e dende todo o corpo vibrante e lixeiro do pónei. De todas cantas cousas vira ou atopara como novidade en todo val e arredores, ningunha lle daba tanta alegría como aquel pequeno animaliño, ningunha lle enchía, ningunha lle parecía tan marabillosa. E o pónei de certo que enchía de alegría os prados onde pastaba e mesmo a casa do noso veciño, un home que tiña moita lei polo cabaliño e pola alegría que reportaba ao rapaciño da historia.

E así chegou un día en que o veciño, o dono do pónei, despois de darlle moitas voltas na súa cachola, comentou coa súa muller: -Eu non sei, pero a min paréceme que este rapaz fala co Don Camilo.

-Home -dixo ela- gústalle o cabaliño, como a todos os demais rapaces.

-Dígoche que fala co cabalo.

-¡Tes cada cousa! -suspirou a súa muller.

-E dígoche máis: non só fala con el, é que os dous enténdense.

Dina, que era o nome da muller do noso veciño -esquecín dicirvos que este se chamaba Daniel- chegou a pensar se ao seu home lle pasaba algo, se non estaría certo, se sería ben axuizado. Pero só o pensou uns segundos, un intre moi breve.

Pois a seguido pensou que se o seu home, que era un bo home, traballador e non dado a pantasmadas, dicía o que dixo, algunha razón habería. E propúxose sabela.

O primeiro de todo -e iso era o máis doado do mundo- era observar ao rapaciño cando baixara polo carreiro abaixo dando punteiradas nas mazás e procurando a compaña do cabaliño. Isto ocorría mais dunha vez cada día. Tiña a seguridade de que o seu home non levaba razón, de que a súa sospeita era unha como unha alucinación pasaxeira, de que o caso era tan natural que non había caso.

E púxose á espreita, a ver que pasaba. Dende a xanela que daba ao carreiro polo que se chegaba á fonte e á súa casa mesma, viu que baixaba o rapaciño da casa veciña dando puntapés nas mazás, que saían como disparadas polo ca37

- Pedigree -

rreiro abaixo, vermellas, brancas, douradas como as albariñas, escuras como as tabardillas, irregulares como os repinaldos... Viuno abrir a cancela pola que se comunicaban as dúas fincas e como se dirixía ao prado onde pastaba o pónei, onde pastaba e daba pinchos de alegría e carreiras dun lado para outro, que ás veces mesmo semellaba que entolecera.

E o pónei, ao velo, ergueu a testa, mesmo como se lle dixese bos días, ou algo semellante. E o neno, sen articular ningunha palabra, pero cun aceno semellante ao que fixera o pónei, respondeulle algo. A Dina non oíra ningunha palabra, pero estaba segura de que entre o poni e o neno se establecera unha comunicación. Non lle chamaremos conversa, porque esa non a oíu, nin cre que realmente a houbese.

Pero si unha comunicación. Ou sexa, o que dicía o seu home, que se entendían...

E, claro, visto o que estaba vendo, decidiu seguir á espreita e a ver que camiño collían os acontecementos. O rapaz procuraba achegarse canto podía ao animaliño, sempre ledo e rebuldeiro. Este reaccionaba moitas veces de maneira que producía desconcerto a Dina: cando mesmo semellaba que se podía iniciar unha conversa entre os dous (digamos unha comunicación, porque o de conversa será moito dicir), o animaliño fuxía como un lóstrego ata a parede que separaba a finca do veciño da doutra xente que viñan pouco por alí pois vivían noutra parte, lonxe do noso val; parábase mirando dereito para o neno e, cando lle petaba, viña cara a el tamén como un lóstrego.

Pero paraba ao chegar á súa altura.

Xusto nese momento, foi cando a Dina interpretou que os dous se comunicaban (nunca dixo que falaran): o cabalo volveu erguer a súa testa, e fíxoo como satisfeito, como se lle quixese dicir ao neno (como se lle quixese comunicar) a súa alegría por ter estirado as pernas despois de tanto rillar na herba ou como se lle quixese facer saber que estaba moi ledo por volvelo visitar.

E decidiu seguir á espreita, por máis que viu que estaba perdendo moito tempo e que ao mellor Daniel, cando chegase do traballo, tería que esperar un pouco polo xantar.

Entón observou que o neno decidira marchar e volver á súa casa. Non había sinal de alegría no pónei, senón máis ben de algo que non era tristura, senón como un cambio que quixera dicir que non se atopa moi a xeito. E mirou para o 38

- I.E.S. Manuel García Barros -

neno e viu que non era tristura o que había na súa cara, pero si un cambio dende a alegría e a felicidade a unha situación neutra.

-Esta claro -pensou Dina para os seus adentros-. Estes dous enténdense, como dixo o Daniel. Isto non pode quedar así. Porque isto non sei se é cousa do demo, pero si que non parece deste mundo.

Chegou Daniel e non tivo moito que agardar polo xantar. O que non agardaba era que a súa muller lle dixese, de entrada, que si, que vira que o pónei e o neno falaban (á súa maneira, aclarou ela), que os vira ben, con moita atención e que non tiña dúbidas que algo pasaba. Pero que non sabía ben de que se trataba, que non podía sabelo, que ao mellor habería que pedir consello a alguén -se ben non sabía a quen.

Daniel escoitou á súa muller con moita atención. Pero non deixou adiviñar que parecer podería ser o seu. Xantou en silencio, ou desviando a conversa para outras cousas case con monosílabos ou frases moi curtas. Víase que estaba preocupado. E logo de ter xantado, dixo: -¿E agora que imos facer?

Barallaron algunhas posibilidades. E só despois de darlle moitas voltas caeron na conta de que o primeiro de todo era falar cos pais do rapaz. Cousa que tiña os seus problemas -sentenciou a Dina-, porque esa xente -dixo referíndose aos pais do neno- é xente de moito aquel, son xente principal, e que podería parecerlles mal que lles foran dicir que o seu fillo, e neto, falaba cos animais. Podían tomalo por unha falta de respecto, e tal cousa ningún dos dous a desexaba.

Cumpría procurar outros camiños.

Pero todo se desenvolveu de seu: os pais e o avó do neno baixaran para ver o cabalo, porque así llo pedira o rapaciño. Gabaron o xeitoso que era, a súa alegría e o seu feitío elegante. E foi o pai do rapaz o que abriu as portas que ían ter a solución do problema: despois de gabar o animal, algo que moi satisfeitos deixou a Dina e Daniel, e de asegurarlles que lles agradecía moito que deixasen que o rapaz viñese ver o animal sempre que lle petase (e petáballe abondo), porque era a súa mellor ilusión, porque -díxolles- fala do pónei como se falase dun irmán.

E ás veces mesmo parece que baixa para falar con el.

39

- Pedigree -

Ao escoitar tan cousa, Daniel viu o ceo aberto e dixo “agora é a miña”. “Eu penso o mesmo” Eu non digo -faltaría máis- que o neno fale co pónei. Pero digo que os dous se entenden, que un sabe do outro, que se gustan . Non sei como dicirlle...

-Entendo o que quere dicir -dixo o pai do neno-. Digamos que é algo así como se os dous se comunicasen.

-¡Xusto! Iso é o que eu quería dicir.

Entón o pai do neno quixo facer unha broma, chamou ao rapaz e díxolle: -Vas dicirnos o que falaches hoxe co pónei. Porque eu sei que falades os dous.

-Claro. Falamos como sempre.

-Pero home: ¿que é o de sempre?

-As nosas cousas.

-Pero, cales son esas cousas.

Sabémolo os dous. Son cousas nosas. Está á vista de todos, como o sol, como a herba, como a auga, como todo o que se ve.

E de aí non houbo maneira de sacalo. Pero todos souberon dende entón que o rapaz e o cabaliño se comunicaban. E non o entenderon porque non había palabras.

Pero que neno e o cabalo tíñano moi claro -porque non eran adultos.

40

- I.E.S. Manuel García Barros -

Argos LÓPEZ SANDEZ, María



Autora da ilustración: Andrea Rodríguez Eiras 41

- Pedigree -

Argos Cando soubemos que Enrique ía volver, todos se alegraron menos eu.

Falaban diso arreo, facían preparativos, arranxaron un cuarto. Xulgaban o contenta que se poñería a mamá se aínda vivise. Pasaran 60 anos e, para elas, para as miñas irmás, todo tiña que ser soamente un recordo esborranchado, máis ben un relato dos nosos pais, as historias dun feixe de cartas chegadas de alén do océano, unha imaxe conxelada en dúas fotos; unha con todos nós, e outra del só, senlleiro, o día que fixo a primeira comuñón. “Ti teste que lembrar, cóntanos algo”.

Cando Enrique marchou, acababa de facer 14 anos e eu tiña 7. Semellábame moi grande, moi forte. Se el ía coas vacas, eu tamén ía; se se deitaba a ler na palleira, eu enredaba por alí e facíalle preguntas aos poucos, non todo o tempo, calculando ata onde chegaba a súa paciencia para que me deixase ficar ao seu carón. Deica un pouco antes de marchar, deixábame acompañalo a todas partes; mais nos últimos tempos todo cambiou. Polas noites, a min mandábanme para a cama coas nenas e el quedaba a rentes da lareira falando cos vellos. Oíalles cousas de cartos, asuntos dos veciños, nomes dos tíos que emigraran, nada que tivese significado para min.

-“Veña, ho, cóntanos algo! Como era, a que xogabades...? A que era o preferido de mamá?”

Enrique era moi bo gabeando árbores. El sempre chegaba máis arriba do que podía chegar ninguén. Os seus brazos eran máis longos, as súas pernas máis fortes. Tempo despois de que marchase, eu seguín subindo ás árbores para ver o que el vira, para mirar ao lonxe.

-“Que non me acordo, concho, non me amoledes! Se pasaron 60 anos e eu era un cativo de teta!”.

Pero seguían porfiando, falando como se elas, que tiñan dous ou tres anos ao el marchar, puidesen lembrar algo. E entón Delfina, de súpeto, dixo: 42

- I.E.S. Manuel García Barros -

-“E o can aquel, si, o can aquel que ía convosco a todas partes? Como se chamaba?”

-“Argos”- dixen. Case inmediatamente, antes de rematar de dicir o nome, quixen calar; mais xa estaban as dúas ollando para min.

-“Argos!”, a verdade é que o nome era abondo estraño, pero Enrique sempre andaba a ler libros que lle deixaba o mestre e por aí debeu vir a inspiración mitolóxica. Seguiron a facer preguntas e saín á aira. Só faltaba unha semana para el chegar e iso, polo menos, serviría para que me deixasen en paz.

Naquel mesmo lugar, moitos anos atrás, un día que chovía a chuzos, eu fora atrás de meu irmán polos camiños lamacentos.

-“Onde vas, Quique?”

Non me contestou e seguiu camiñando, mollándose, tripando á mantenta nas pozas. Argos viña connosco, coma de costume, coas súas orellas de pelo rubio e crecho escorregando auga.

-“Que che pasa, Quique?” Como eu o seguía, malia que camiñaba cada vez máis rápido, parou e deume un empurrón. Sorprendeume tanto que perdín o equilibrio e caín sentado nunha pucharca. Logo coñecín moitos irmáns que andan a darse a cotío, que pelexan cada dúas por tres; mais Quique e mais eu nunca pelexabamos, eu era demasiada pouquiña cousa para que houbese un mínimo equilibrio de forzas. Fiquei alí, enchoupado, no medio da poza e coa chuvia por riba, e Quique seguiu a andar, con Argos correndo atrás del. E entón o meu irmán, dobremente alporizado, volveu parar, virou e deulle unha patada que o arrebolou para atrás.

Dentro da casa, Delfina e Mercedes seguiron falando de cousas que souberan polas cartas, de historias de Bos Aires nos anos 50, da ilusión da mamá cando abría a caixa do correo, do tristeira que se poñía cando estaba baleira. E Delfina teimaba co do can: “E o can aquel debeu marchar con el”. “Estás tola?”, dicíalle Mercedes, “como ía embarcar cun can para Bos Aires?”

Deixeinas latricar e subín ao outeiro do penedo. Sentei baixo o pradairo, que agora, en outono, tiña as follas coma estrelas vermellas. Escoitei a auga do río, as ras, os grilos... Sempre me fixo ben sentar aquí, nestas rochas. Hai anos 43

- Pedigree -

 44

Autor da ilustración: Carlos Rodríguez Gallardo

- I.E.S. Manuel García Barros -

que construíron a estrada aló embaixo e agora óese, de fondo, o balbordo continuo do tráfico; mais segue a ser un lugar fermoso e calmo. Certo que aquí me pode ver calquera, non é un sitio moi íntimo, porque ao estar nunha lomba do terreo vese desde toda a contorna; pero eu sento, ás veces como unha mazá, ou escaravello cunha navalla nun nabo para facer algunha figuriña absurda, e todo o que poida haber de secreto transcorre dentro do meu maxín. Hai anos, cando eramos nenos, era diferente, porque había un souto mesto que afastaba o outeiro da aldea. Quique e mais eu subiamos aquí porque non nos vían desde a casa e, pola contra, nós podiamos ver o camiño. Cando o noso pai ía á feira, viñamos aquí para o ver chegar. Á hora de comer, Delfina atacou outra vez: “Oe, Pepe, e ti sabes que foi do can?”

A semana antes da súa chegada finxín estar moi ocupado. Dixen que tiña asuntos que arranxar na cidade e marchei un par de días. Escuseime de o ir buscar ao aeroporto. Coincidíame fatal, porque xusto nese día e a esa hora tiña unha cita co médico que non podía adiar. Tíñaa collida con varios meses de antelación. Agardaba que cando volvese á casa xa tivesen todo ben falado, que xa estivesen fartos de historias. Non me apetecía moito un encontro protocolario, así que aparecín sen máis, á hora do xantar.

Teño que dicir que se vise a Quique na rúa non o recoñecería. O que máis lembraba del era o pelo mouro, forte, rebelde, sempre despeiteado. E agora estaba enteiramente calvo, vello e gordo. Ao verme, veu cara a min e abrazoume.

Non dixo nada, só un abrazo forte.

-“Sabes, Quique?, Pepe non quixo contarnos nada, por máis que lle preguntamos. E non pode ser que non se lembre. El tiña 7 anos!”

Mais Quique de seguida se poñía a falar doutras cousas, de Bos Aires, das mozas que coñecera, historias picantes e divertidas, e Delfina e Mercedes foron deixando de preguntar por cando eramos nenos.

En certo xeito, foi como se acabásemos de coñecernos, como se fósemos dúas persoas civilizadas sen nada en común. El trouxo só unha maleta, cun feixe de libros, e acomodouse na casa co mínimo balbordo posíbel. Tiña os hábitos austeros e correctos dun home afeito a vivir só, pero non illado. Un día, díxen45

- Pedigree -

lle se quería acompañarme á taberna e alí falou cos veciños e púxose contento.

Interesouse pola horta, da que se encargaba Mercedes, e comezou a traballala.

Pouco despois, un serán, cando eu subía polo camiño da casa, vino sentado nos nosos penedos do outeiro. Sostiña nas mans a folla dun pradairo, vermella, estrelada. Sesenta anos atrás, nese mesmo sitio onde estaba agora, calvo e encollido, foi onde o vin por derradeira vez. Eu xa sabía que marchaba, como marcharan todos os meus tíos. Enrique non podía seguir indo á escola e a avoa estaba enferma e precisaba coidados. Eu vira á mamá chorando e saíra correndo na procura de Quique. Pensaba que xuntos podía ocorrérsenos algo e quería dicirlle que me levase canda el ou que me agardase, que en canto medrase un pouco e a mamá me deixase eu tamén marcharía para Bos Aires. Alí poderiamos ter un negocio xuntos, facer algo grande...

Como o barco marchaba á mañá seguinte e Quique non estaba no cuarto, souben que estaría no outeiro, que era o seu lugar preferido. Adoitaba sentar alí a ler, tirar coios ao río, mirar as estrelas de noite e asustarme falándome dos lobos. Ás veces tamén subía ao penedo e pegaba un chouto tremendo, como se puidese voar. Nunha desas, esfolara os dous xeonllos. Fun onda el correndo, asustado, porque estaba todo escuro, e tropecei unha ou dúas veces. Como había lúa, puiden albiscar a sombra de Quique e tamén o rebulir de Argos. Oíno ladrar e, logo, un estrondo enorme, un tiro de escopeta a resoar por todo o val. Seguín correndo. Ao chegar ao bico do outeiro, vin a Argos, deitado no chan, co sangue a abrollar co ritmo dos últimos pulsos dun corazón rebentado. Collinlle a cabeza e arroleino no colo coma se fose un bebé. Coido que chorei e que mexei por min. Á mañá seguinte, cando foron buscarme para que me despedise de Quique, non me atoparon. E como o barco non espera, foron sen min. Cando volveron, dixen que non me acordara que era o día e que saíra a dar un paseo. No outeiro, no mesmo sitio onde Quique matara a Argos, eu enterreino xunto co meu vurullo de roupa, sangue, mocos e mexos. Cubrín a terra removida con follas secas, arume e pedriñas e tempo máis tarde plantei un pradairo, coas follas vermellas e estreladas como as orellas do can.

Por iso cando subía e vin a Quique sentado, engruñado, absorto naquela folla caída co outono, subitamente comprendín e puiden, en contra do que imaxinara, subir e sentar canda el no outeiro e tirar uns coios no leito do río.

46

- I.E.S. Manuel García Barros -

Nadal LUNA SANMARTÍN, Xosé



Autora da ilustración: Marta Balo Valcárcel 47

- Pedigree -

Nadal “Nadal, Nadal!”

E velaí vén o Nadal, correndo feliz, saltando nas catro patas, coa lingua fóra, alasando. Son os nervios da emoción, a felicidade do rencontro.

Que alegría. Chántase diante nosa e menea o rabo, con donaire. É o xeito de saudar aos seus, á súa tribo, á súa manda. A bondade, teño para min, é sempre o tesouro máis prezado. E o Nadal, como dicía sempre meu amigo o Ferreiriño, é boa xente.

“Guau, Guau!”

“Ola Nadal, que tal?” Dicímoslle entrementres lle damos uns cariños. “Pero que can tan bonito”.

E o Nadal, sumiso, agradecido, afectuoso, co seu doce ollar de can curioso, soñador que descobre o mundo, túmbase boca arriba na herba facendo monadas de agradecemento.

O nome púxollo Xurxo, o neno da casa, que de sempre tivo dúas paixóns, o fútbol, siareiro do Dépor, admirador de Valerón, o centrocampista que é quen de escribir os mellores versos cun balón nos pés. E o tenis, Xurxo vibraba moito cos partidos de Rafa Nadal e, claro, coma o can chegou logo dunha emocionante final en Indian Wells do manacorí, tívoo moi claro: “Chamareite Nadal.

Serás un grande xogador de fútbol”. “De fútbol?” semellou preguntar o pequeno labrador negro de ollos brillantes.

O de pórlle nome de persoa aos cans vén de vello, desde que estiveron por estes lares os franceses. A xente colleu os nomes de Ney e Soult, mariscais de Napoleón, para bautizar aos seus cans. Igualiño que nun lugar das Vendas da Barreira onde aos cans púñanlle ao nacer nome de persoas, Afonso, Carme, Paco.

Entrementes as persoas respondían a nome de cans, Kilín, Pitis, Perla. Para os foráneos daba lugar a situacións curiosas.

48

- I.E.S. Manuel García Barros -

“Viches a Perla?”

“Foi á de Pitis que non tiña penso para Paco”.

De súpeto, Nadal érguese. Mira para os lados e sae coma un lóstrego. Corre por todos os recunchos do xardín, o seu universo vital, a súa patria chica. Ulisquea na oliveira, mexadiña nas magnolias, unha volta ao redor do limoeiro, pero nada, nada de nada, non lembra onde deixou o seu xoguete preferido. Detense.

Observa. Semella estar a cavilar. De cando en vez volve cara a min. Detense novamente. Unha luz préndese no seu caletre. Sae lanzado, baixa nun santiamén as escaleiras da entrada da casa e voilá, nunha esquina unha pelota de cor fucsia, das que se utilizan en ximnasia rítmica, o suficientemente resistente para que poida ser adentada cos seus grandes dentes sen risco de picala e dun tamaño axeitado, mediano, o que lle facilita atrapala coa súa boca.

“Queres xogar un pouco, eh?”

De Nadal lembramos moitas “cousiñas” que nos fan pasar un anaco de ledicia. Eses anacos, eses momentos, esas pequenas cousiñas, eses pormenores que diría Benedetti son os que, sen dármonos conta, nos achegan á felicidade.

O día que chegou á casa, pequecho coma un zoco, botou por riba miña unha mexada de medo. Ou tal vez, como apuntou Xurxo, “sería unha mexada de benvida”. Esa noite, a pesar de terlle preparada unha manta no seu cocho, durmiu acubillado debaixo dun banco no soportal da entrada.

Unha mañá, cando tiña seis meses, andaba a xogar coa pelota e ficou embrollado na rede da portería. Tivo de ser a señora Manoela, a veciña, a que foi á escola para que o fosen rescatar.

“Tiña que falar con Sara.”

“A mestra estalle en clase neste intre, non se lle pode interrumpir”. Esgrimiu o conserxe coa seguridade de estar facendo o correcto. “É un asunto de vida ou morte. Nadal está en perigo. Se lle pasa algo fágoo responsable a vostede”.

49

- Pedigree -

“Agarde un momento. Vou mirar que podo facer”.

A voz quebrada pero firme e doce da señora Manoela, que deu o recado como se se tratase dunha persoa, fixo que o conserxe recapacitase e fose chamar a Sara que saíu da escola a fume de carozo.

O Nadal ficou encantado ao verse libre da rede e, sobre de todo, feliz por ter a ocasión de xogar con toda a rapazada da escola. Sara explicoulles que Nadal sabía sumar e restar. Preguntoulle canto eran tres máis tres e Nadal, ante a sorpresa dos rapaces, ladrou seis veces ao tempo que golpeaba coa pata seis veces no chan.

Contaba a miña tía Leo, emigrante en Londres dende os anos 50, como nunha ocasión Marilyn, a gata da casa, que lucía no pescozo un colar de ouro na que levaba inscrito o seu nome, subira a unha árbore do xardín e non daba baixado. Como ninguén dos alí presentes era o suficientemente habelencioso para rubir á árbore sen perigo dunha caída, non o dubidaron nin un intre, chamaron ao concello. Vivían en Norbury, unha pequena poboación residencial ás aforas de Londres e ao pouco personouse diante da árbore o camión da Norbury Fire Station cunha escada axeitada para rescatar a Marilyn sa e salva.

Naturalmente os bombeiros foron recompensados cun grande aplauso e cos parabéns da multitude alí presente que seguira, con moita expectación, a feliz operación de salvamento. A boa nova foi recollida nas páxinas de sociedade do Daily Mirror cunha foto a toda plana de Marilyn como se fose unha actriz. E coas declaracións de Norman Brant, o sarxento de bombeiros, “coido que un país que coida ben das súas mascotas coida mellor da súa cidadanía”. Como dicía o meu amigo Paco, o Ferreiriño, “desconfío moito da xente que non lle ten cariño aos animais”.

O susto máis grande que levamos con Nadal foi polas festas patronais. Os foguetes estalaban no ceo deixando un ronsel de luces e estrondo. Nadal nervioso, correndo coma un tolo dun lado ao outro do xardín, saíu aterrado pola porta que, por un descoido, ficara aberta.

Xurxo deu a voz de alarma, “papá, papá Nadal escapou. Nadal escapou”.

Tras uns momentos de desconcerto e desesperación, organizamos unha búsqueda apresurada. Xurxo agardaba na casa por se Nadal regresaba. Sara e mais 50

- I.E.S. Manuel García Barros -

eu por sitios distintos, principiamos a búsqueda. Moito me teño acordado dos bombeiros de Norbury coa súa escada salvadora. E do meu amigo o Ferreiriño dicindo que o Nadal era boa xente.

Buscamos por todos os recunchos. O que tiña de ser unha noite de festa transformouse nun auténtico pesadelo.

Un home saíu pola cancela da eira berrando, “busca un can, un can negro?

Estalles na herbeira do outeiro. Cruce por aquí, veña, veña.”

“Nadal, Nadal!” berro facendo buguina coas mans. E velaí vén Nadal.

Vén cara min, correndo feliz, saltando nas catro patas, coa lingua fóra, alasando, como decote fai nos rencontros. Doulle unha aperta de buxo.

“Pero que susto nos deches, iso non se fai”.

Nadal durmiu feliz esa noite, envolto sobre si mesmo, como gozando no quentiño, consciente de que fóra bruaban no aire os foguetes como varas de vimbio. Mais el sentíase ledo, seguro, protexido. Soñou que era un rapaz que camiñaba de pé. Si, si, de pé e non ás catro patas como os cans. E non se chamaba Nadal.

Chamábase Valerón. Como o xogador do Dépor polo que devecía Xurxo. E xogaba nun campo de herba cun balón de cor fucsia, cunhas porterías moi grandes que, por suposto, non tiñan redes. E cando quería beber facíao por unha botella de auga e, o máis divertido de todo, xantaba á mesa co resto da familia. E ía todos os días andando co Xurxo á escola e a profesora de lingua díxolle: “De deberes tendes que inventar un poema que teña por protagonista un can”: Non o pensou dúas veces, logo da merenda, colleu a folla en branco e principiou a escribir: En Casa Congostra vive un canciño Rebulideiro Soñador que gusta de ir de paseo e xantar canda Nós.

51

- Pedigree -

Os versos saían do seu interior sen esforzo, estaba todo orgulloso polo ben que lle estaba quedando e proseguiu: En Casa Congostra Campa o Nadal Mimoseiro Brincador que gusta de ir tras as Bolboretas e xogar ao balón.

Mesmo pensou en musicalizalo. Recordaba ao cantautor amigo de Antón, o pai de Xurxo; posuía unha voz que marabillaba e nalgunha ocasión tiña cantado na casa acompañado da guitarra.

Rebulideiro Soñador Mimoseiro Brincador En Casa Congostra Vive o Nadal O noso can Labrador Foi xusto ao dárlle voltas ao último verso, “o noso can labrador, o noso can labrador”, cando espertou. Non era Valerón. Era o de sempre. O Nadal.

Un can labrador. Estivera soñando toda a noite. Espreguizouse feliz polo soño redondo. Foi mirar pola ventá da cociña. Alí estaba Sara con Xurxo e Antón.

Chamounos como facía decote.

“Guau, guau”. Ladroulles coa súa voz de soprano e cos seus ollos brillantes.

“Ola Nadaliño, que tal? Menudo susto que nos deches onte!”

No ceo algún artista pintou con ceras de cores un sol rebulideiro.

Dous paporrubios revolotean a poucos centímetros. Nadal repousa arestora tranquilo baixo o limoeiro. Lémbrome do meu amigo, Paco, o Ferreiriño. E sorrío.

52

- I.E.S. Manuel García Barros -

Dorinda, a cabra que non tiraba ó monte MARTÍNEZ OCA, Xosé Manuel



Autora da ilustración: Ariadna Silva Fernández 53

- Pedigree -

Dorinda, a cabra que non tiraba ó monte Se polo lugar de nacemento se decidise, poderíase dicir que Dorinda, a cabuxa branca, era ben do monte, porque naceu alá naqueles cumes preto do Cebreiro, cando súa nai se trasladaba a Galicia en xira artística.

A nai de Dorinda, unha cabra de moito respecto, cun amplo historial como acróbata e equilibrista, traballaba nunha compañía de húngaros, deses que como xa sabedes, percorrían vilas e cidades cos seus carromatos arcaicos, semellantes ós vagóns de mercancías do tren, tirados por un par de cabalos famélicos de ollar triste e descomunais pezuños cansados.

O xefe dos húngaros, un homazo gordo, de bigote enorme, chamado don Florindo, dixo sentencioso cando naceu Dorinda: “Éche unha chiva ben bonita. Mais se é certo que a cabra tira ó monte, a esta, nacida en semellantes montañas, ¿quen lle vai torcer a inclinación?”

Pero o don Florindo enganábase. A pesar de nacer na serra do Cebreiro, a Dorinda empezoulle a tirar a vida urbana xa desde ben cativa, cando as primeiras actuacións que lle veu á súa nai en Lugo. E para ela non había nada coma as rúas longas e ensarilladas, as prazas ben lousadas, o ruído dos coches e, sobre todo, o balbordo admirado das multitudes que contemplaban os prodixios alpinistas da súa nai a subir por unha esqueira e poñerse de catro patas a dar voltas no pericoto dun taquiño de nada.

Porque esquecíame dicir (aínda que vós xa o suporiades) que os húngaros con que viaxaba a nai de Dorinda formaban unha compañía de titiriteiros que percorría os países de aquí para acolá celebrando actuacións públicas nas prazas de todas as vilas que lle cadraban no camiño.

Un dos números máis importantes do repertorio da compañía de Don Florindo era o da cabra escaladora. Empezaba cuns toques moi xeitosos de trompe54

- I.E.S. Manuel García Barros -

ta, especialidade instrumental do gordo bigotudo, a quen acompañaba a súa filla Adosinda cuns vibrantes redobres de tamboril, mentres a nai de Dorinda, quen por certo se chamaba Raimunda, ascendía maxestosamente os chanzos da esqueira posta no medio e medio do circo formado polos espectadores arredor seu.

Dorinda medrou entre actuacións e actuacións da súa nai, de paso por todas as vilas do país, e escusado é dicir que o monte onde de casualidade nacera non lle tiraba para nadiña de nada.

Como dicía Veremunda, outra cabra da compañía, “cada un é de onde pace, non de onde nace”, e aínda que nas rúas asfaltadas ou empedradas das cidades non era doado pacer, como apuntaba Raimunda asisadamente, Dorinda considerábase máis urbana que un semáforo, ou un garda da circulación, por poñer un caso.

Cando foi o suficientemente grande para empezar a imitar á súa nai, Dorinda decidiu que o seu destino sería o de artista de alpinismo circense e para nada querería saber da bucólica vida das montañas. Non en vao polas súas veas corría sangue que descendía daquela outra cabuxa con quen daba os seus espectáculos a Esmeralda de París, que aparece en libro, da cal falou xa hai ben anos un tal señor Hugo, que a pesar de se escribir así, disque compre ler Igó (cousas dos franceses, tan especiais para todo).

Dorinda fixo o seu período de aprendizaxe na mesma compañía de húngaros onde traballaba a súa nai. Empezou con pequenas tentativas escaladoras por canto tallo e banqueta había no escaso mobiliario dos titiriteiros, para seguir con ascensións máis complicadas ó alto da cadeira de respaldo, exemplar único que lle daba prestancia á vivenda ambulante do xefe da troupe.

Certo día que intentaba escalar a cabezalla dun carromato arrimado ó valo do campo de futbol do Carballiño, onde se celebraba un deses partidos transcendentais, de rivalidade local, ou comarcal, tivo o primeiro accidente da súa vida. Cando estaba a punto de chegar ó alto para ver a causa de tanto balbordo como se escoitaba do outro lado do valado, escorregáronlle os pezuños e caíu estomballada no chao.

Como fai calquera nun caso destes, antes de empezar a laiarse, Dorinda ollou para todas as bandas a ver se a súa caída fora observada por alguén, e efec55

- Pedigree -

tivamente, detrás súa estaban os bigotes de Don Florindo, montados a cabalo do beizo, por baixo duns olliños que, incomprensiblemente, non a axexaban burlóns, senón admirativos.

O patrón estivéraa observando en silencio e tan prendado quedou da súa destreza agatuñadora que decidiu encargarse el mesmo de dirixir de alí para adiante a instrucción daquel diamante en bruto que se adiviñaba na filla de Raimunda.

A partir de entón Dorinda adestrouse a subir e baixar a esqueira centos e centos de veces, nun exercicio tan rutinario que ó cabo dun mes xa o facía cos ollos pechados e á patilicoxa.

Daquela Don Florindo estimou que a pequena artista xa estaba en condicións de facer o debut en público, acto que tivo lugar no campo da feira de Xinzo da Limia, localidade onde daquela lle cadraba de traballar á compañía na súa xira polo país.

Foi unha estrea inesquecible para Dorinda, cun triunfo rotundo e clamoroso, que se repetiría posteriormente en novas actuacións en Sarreaus, Allariz e Taboadela, para culminar cunha apoteósica función na mesmísima Praza Maior de Ourense.

Alí Raimunda puido contemplar, cos ollos embazados por unhas bágoas de emoción, como a súa filla, unha vez no alto da esqueira e logo de bailar o “Sangue vienés” entre continuas aclamacións do público, remataba o seu número cunha sorprendente “suspensión en pezuño dianteiro esquerdo con xiro de 360 graos”, que fixo arder as palmas dos espectadores naquela noite de primavera.

A partir de aí os triunfos de Dorinda contáronse por actuacións, a pesar de Don Florindo, home conservador, non lle permitir ningunha das atrevidas innovacións propostas por ela para cada nova función, obrigándoa a unha rutina mortal para a súa alma de artista.

Casualmente desta rutina veuna liberar unha organización ecoloxista, despois dunha colecta para xuntar cartos con que rescatala da escravitude a que a sometía Don Florindo, e unha vez rescatada, destinouna a unha finca nos montes do Invernadoiro, coidando daquel xeito facerlle un favor.

56

- I.E.S. Manuel García Barros -

Pero a liberación non a entendeu do mesmo xeito Dorinda, a pesar da boa alimentación con que se regalou no seu novo destino, que ben lle véu para fortalecerse, xa que na vida cos húngaros non era a comida o que máis abondaba. De calquera maneira, para non sucumbir á tentación da vida de folganza que se lle ofrecía para o futuro, decidiu dar o piro na primeira ocasión que se lle presentase e buscar novas aventuras que a levasen á gloria do éxito artístico.

A ocasión non tardou e a cabuxa, disposta a comer o mundo, aproveitouna para fuxir e achegarse á Coruña, onde para a súa primeira actuación independente, proxectou unha exhibición de moito rosmillo: a subida nada menos que á Torre de Hércules.

O memorable espectáculo celebrouse unha tarde de verao na que os ventos, sempre habituais na cidade herculina, calmaron o seu zoar impetuoso para asistir caladiños á atrevida fazaña da cabra alpinista.

Na explanada da Torre coruñesa reuniuse a maior concentración que Dorinda vira na súa vida. Alí estaban desde o Presidente da Audiencia ó Capitán Xeneral, sen esquecer o Presidente da Xunta, expresamente desprazado desde Santiago para presenciar o evento, así como o señor Alcalde, coa súa vara de mando e o chaqué de gala.

No medio do silencio impresionante da multitude alí reunida, co único rumor de fondo das ondas do mar de Breogán a romper, mainas por unha vez, nos rochedos da península herculina, Dorinda comenzou a súa ascensión pola mínima cornixa en espiral ascendente que rodea o vello faro, como para ilustrar o xeito en que en épocas recuadas, cando aínda non caíra a rampla voadiza que abrazaba o edificio, subían os carros de bois con leña para alimentar o facho.

Nin sequera un alento se escoitaba entre o público durante o tempo que durou a ascensión. E cando por fin a cabuxo estivo no máis alto da torre, no pericoto de enriba do farol, estoupou un balbordo entusiasmado, acalado unicamente cando unha gaita rompeu a tocar a Muiñeira de Chantada e Dorinda empezou a bailar ó seu compás a nosa danza racial no ápice do monumento.

A partir de aquí a suba de Dorinda pola escada da fama foi vertixinosa e o seu nome empezou a traspasar fronteiras. De Lisboa chamábana para actuar no 57

- Pedigree -

Rossío, coa troupe do Excelentísimo Señor Don Romualdo Afranio Pires da Rabadeira e Soutelo de Cascais. E en Madrid a Real Compañía Vallecana de Moinantes e Nobres Titiriteiros de la Villa y Corte tentaba enfrentala a Carmencita, a célebre cabuxa escaladora da Serra de Guadarrama, nun espectacular desafío.

De Barcelona chegaron a ofrecerlle o ouro e o mouro por realizar unha subida a ritmo de sardana á estatua de Colón. E en Sevilla mostráronse dispostos a lle pagar canto pedise se realizaba o seu espectaculo no alto da Giralda.

Pero Dorinda, disposta xa a ir por todas, logo dunhas escasas e moi escollidas actuacións, aproveitou que a Consellería de Cultura e Deportes lle concedera unha bolsa para perfeccionar a súa arte e trasladouse a París a fin de recibir clases de ballet clásico, que lle valerían logo para facer unha formidable demostración na mesmísima Torre Eiffel, no alto da cal bordou o “Lago dos Cisnes” diante de milleiros de espectadores abraiados, cheos de entusiasmo e admiración, rendidos á súa arte.

Despois de visitar Notre-Dame, en lembranza da súa antepasada inmortalizada por Victor Hugo (de quen xa vos falei antes), púxose a traballar coa maior dedicación no que se considera como o proxecto cimeiro da súa vida: a viaxe a Nova Iorque para escalar o Empire State Building e bailar alí o “Sombreiro de Tres Picos”, cousa que seguramente chegará a facer.

O único problema de verdadeira relevancia que se lle presenta agora a Dorinda para acadar o seu soño é a negativa do Presidente dos Estados Unidos a lle poñer no pasaporte a visa de entrada ó país, debido a ter pasado a súa infancia entre húngaros, pois é sabido que a xente procedente dos países do Este, aínda que só sexa por vía de contrato ou roce familiar, non é moi ben vista nos USA. De calquera xeito Dorinda pensa vencer todos os obstáculos e chegar a actuar nos Estados Unidos de Norteamérica. E aínda sen tirarlle para nada o monte, como xa queda dito, promete que se lle conceden a visa para trasladarse a Nova Iorque e actuar alí, dará un espectáculo suplementario e totalmente gratuíto de escalada libre nas Montañas Rocosas, para lle facer así de balde unha propaganda turística que boa falla lle ha facer ós pobres norteamericanos.

De “A Cidade do Vento” 58

- I.E.S. Manuel García Barros -

Sansón, androcles e o león MARTÍNEZ OCA, Xosé Manuel



Autor da ilustración: André Díaz Cerviño 59

- Pedigree -

Sansón, androcles e o león Hoxe vouvos referir unha historia moi fermosa –dixo a mestra–. Nela fálase de amizade e agradecemento entre un home e un animal.

A mestra fixo unha pausa para atraer mellor a atención dos rapaces e cando veu todos os ollos fixos nela, empezou así o seu relato: –Certa vez, alá en tempos dos romanos, había un escravo chamado Androcles que andaba escapado polo deserto a fuxir dos soldados do César, que o querían prender.

Un día, Androcles meteuse nunha cova para se esconder dunha patrulla que viña atrás del pisándolle os calcañares e imaxinade que susto levaría o pobre cando no medio do negrume do antro descubriu o brillo duns enormes ollos amarelos espetados nel.

O malpocado fora escoller o mesmo refuxio onde se metera un león e ó verse diante daquela fera estivo a piques de recuar para ir caír nas mans dos soldados de quen fuxía.

Pero ó se afacer mellor á escuridade, Androcles descubriu que a fera, en vez de se botar enriba súa para devoralo, estendía cara a el unha pata na que tiña espetada unha espiña enorme. E mostráballe a zarpa como para lle pedir axuda a fin de se librar do seu mal.

Compadecido da súa dor, Androcles achegouse a el e con moito coidado de non mancalo arrincoulle a espiña e vendoulle a ferida cuns anacos de tea rachados das súas propias vestiduras.

A partir daquela, Androcles e o león foron os mellores amigos que poidades imaxinar e viviron sempre xuntos, ata un día en que os soldados romanos atoparon o rastro do escravo fuxitivo e deron cos seus ósos na cadea despois de o prenderen por medio dunha emboscada.

Androcles foi levado a Roma e alí condenárono a seguir a sorte de tantos e tantos perseguidos polas iras do Emperador, é dicir: foi destinado a morrer no circo, despedazado polas feras.

60

- I.E.S. Manuel García Barros -

O día fixado para o sacrificio o Coliseo estaba cheíño de xente disposta a se divertir con aquel espectáculo. De súpeto, nun extremo do circo abriuse unha porta e Androcles foi empurrado ó medio da area mentres polo extremo contrario se abría outra por onde choutaba un xigantesco león que se botou coma un raio desmelenado a atacar coas súas gadoupas aquela presa ofrecida á súa furia.

Androcles xa pechaba os ollos dándose por morto, pero no mesmo momento decatouse de que a fera destinada a ser o seu verdugo, por unha desas casualidades da vida, era a mesma a quen el unha vez lle curara a pata onde levaba espetada unha espiña que lle impedía camiñar.

O xesto de bondade desinteresada de Androcles atopaba agora a súa recompensa na amizade do león e o público romano que enchía o Coliseo, marabillado diante daquela escena, pediu o perdón para Androcles, quen foi inmediatamente posto en liberdade.

Os cativos, despois dos díxomes-díxomes e demais comentarios sobre a historia escoitada, puxéronse a facer unha redacción sobre o que lles acababa de contar a mestra.

Xogaban no monte os rapaces uns días máis tarde cando, ó dar a volta a unha toxeira, encontráronse cunha presencia inesperada que os fixo recuar. Alí, ó abrigo dunha petada, estaba nada menos que Sansón, o temible can do tío Xocas.

–Recuade, nenos, e que cada un se salve como poida –berrou Xaquín.

Todos a unha gañaron a volta e deron soleta valentemente cara a eidos máis seguros, rivalizando a quen corría máis para fuxir daqueles xa outras veces experimentados dentes que poñían respecto a propios e estraños na horta do tío Xocas.

Pero, por contra do que sería de esperar, Sansón non os perseguiu, senón que se deixou estar onde estaba antes da aparición dos rapaces.

–Pára un instante, Rosende –tirou Xaquín do brazo do seu amigo ó se decatar de reollo que non eran perseguidos–. Desta vez seica nos imos salvar dos cairos de Sansón.

61

- Pedigree -

Rosende detívose e virou tamén o rostro. Alá atrás, coma se nada no mundo tivese que ver con el, quedaba o terrible can cun aire tristoño e desolado.

–¿Que lle sucederá a ese? –estrañouse Xaquín diante daquel comportamento tan pouco normal–. Mira que é raro non se botar esa fera a ladrar coma un condenado detrás noso.

–¿E que fará por estes lugares, fóra da súa horta? –preguntouse Rosende.

–¿Quen sabe? Ó mellor é o seu día libre, porque os cans tamén terán algún día á semana sen traballo, digo eu.

–Escoita –cortouno Rosende–. Parece coma se quixese trousar.

Xaquín fixouse no can e tamén lle atopou un aquel estraño nos movementos.

–Paréceme saber o que ten –dixo ó cabo–. Seguro que zampou un cebo deses que poñen con pezoña polo monte para as alimarias.

–¿Un chourizo envelenado, ou como lle chamen?

–Si, algo deso. A ver, ven onda el. Na súa situación non penso que nos poida facer mal.

–A min non me parece prudente... –retraeuse Rosende.

–Veña, ho, non sexas cagán. ¿Non ves que está a piques de caer redondo no chao?

Aínda que non moi confiado, Rosende seguiu ó seu amigo, desandando ámbolos dous o camiño ata o lugar onde se atopaba a arquexar o can.

–Seguro que vai morrer –sentenciou Rosende cando estiveron á súa beira e o can nin sequera os dentes lles mostrou.

–Agora sería unha boa ocasión para lle irmos ás mazás ó tío Xocas. Aquelas mazanciñas ricas... –evocou soñador Xaquín.

62

- I.E.S. Manuel García Barros -

Sansón, cos ollos arrasados de bágoas, volvíase cara a eles coa boca aberta, pero non en son de ameaza, senón de súplica, como para lles pedir axuda.

–Escoita –exclamou Xaquín encrequenándose para observar de preto o can– . Paréceme que ten un óso, ou un garabullo, ou algo polo xeito, atravesado na gorxa. Olla, olla, ¿non ves?

Rosende, sen se achegar moito, dixo que si, que algo lle debía pasar, pero non se comprometeu a examinalo máis á beira por se acaso.

–Espera un instante, Rosende –volveu exclamar Xaquín–. Se me axudas a terlle conta da cabeza, aínda lle poderei sacar ese óso, ou o que sexa, da gorxa.

–¿Seica toleaches? –revolveuse o “Pucha-Furada”–. ¿Non se che irá ocorrer meterlle a man na boca a esa fera corrupia?

–Que burro es, Rosende –impacientouse Xaquín–. Non sei de que che vale a ti ir á escola, se non aprendes nada nela. Pensa no que nos pode pasar se algún día os romanos nos botan á area do circo.. A ver, ho, axúdame aquí e déixate de facer o parvo.

Con máis medo que vergoña, pensando que o seu amigo estaba pouco menos que coma unha cabra, Rosende prestouse a lle botar unha man a Xaquín.

Sansón, máis manso que un año, deixábase facer sen rebulir, e mentres o “Pucha-Furada” o coutaba por unha banda, Xaquín pola outra meteulle a man na boca, apalpou un pouco cos dedos e...

–Xa está! –exclamou. E sacou triunfante un óso de galiña da gorxa de Sansón–. ¿Ves? ¿Non cho dicía eu? Esto era o que tiña o pobre do can. ¿Non si, Sansonciño? Menos mal que apareceu por aquí o teu amigo Xaquín para te axudar.

O teu amigo Xaquín, ¿decátaste, Sansón?

O can, libre do mal que o atenazaba, daba brincos de contento e arrandeaba o rabo diante do seu benfeitor.

–O teu amigo, Sansón –seguía a repetir Xaquín–. Non te esquezas nunca de quen che quitou ese óso da gorxa. Fun eu, o teu amigo, ¿entendes? Eu son o teu Androcles e a ver como me vas pagar ti despois.

63

- Pedigree -

–Bo, se te deixases de pantorminadas... –rosmou escéptico Rosende.

–¿Pero de que pantorminadas falas, animal? –revolvéuselle Xaquín–. ¿Non ves que a partir de agora este canciño guapo vaime comer na man? ¿Non te dás conta das vantaxes que ofrece tal cousa? Esta fera, terror de toda a vila e os seus arredores, agradecida de por vida a min, a Xaquín Paradela. ¿Non ves como me fai festas agora?

Tal como Xaquín dicía, posto de pe nas patas de atrás, Sansón non paraba de lle botar lambetadas agradecidas nas mans en sinal de gratitude.

–Este encontro foi o mellor que nos puido suceder en toda a tarde, amigo Rosende –sentenciou Xaquín–. E se non, xa verás ti canto proveito non lle imos tirar.

Uns días despois camiñaba Xaquín polo carreiro da carballeira. Era unha fermosa tarde de sol de xuño e o rapaz atopábase contento e feliz, polo que a pasadiñas eslaiadas, de mans nos petos do pantalón, ía asubiando a canto lle daban os pulmóns uns compases de foliada.

Despois do seu inicio de entendemento con Sansón, Xaquín íase converter na nova estrela da cuadrilla. O de terse feito amigo daquel can fora unha fazaña que nin un domador de circo sería valente de facer. Con semellante palmarés, Xaquín non dubidaba que a partir de entón tería dominados a todos os rapaces, admirados diante dun tipo tan valente e de tantos recursos.

Cando pasaba por diante da horta do tío Xocas, Xaquín tivo unha nova ocorrencia. ¿E se antes de nada entraba a lle dar un tento ás maceiras para ir abrindo boca? Agora Sansón era o seu amigo e del non tería nada que temer. Saltaría o valo, enchería os petos de mazás e chegaría dadivoso a compartir o botín cos seus compañeiros. Canto non ía presumir no momento de repartir as mazás cos amigos!

Xaquín achegouse ó valo e fitou para unha banda e para a outra en busca dalgún indicio de perigo. Nada, na horta non se vía ninguén, nin sequera Sansón, quen probablemente tería collido unhas vacacións, a xulgar por onde andaba metido a tarde pasada.

Sen pensalo máis, o rapaz arrimouse a unha columna de pedra, agatuñou por ela, puxo o pe enriba do arame e brincou dentro do cerrado.

64

- I.E.S. Manuel García Barros -

Xa no chao correu cara á maceira máis mecha de froita e encolgouse dunha das súas pólas. Que regalía tiña ó alcance da man! Aquela tarde íase poñer de mazás a estoupar!

Afianzouse mellor para apolicar ó máis alto da maceira cando de súpeto, chegado non sabía ben de onde, apareceu Sansón a todo ladrar.

–Guau, guau, guau! Guau, guau! –ameazouno o can coa súa voz de trono.

–Ei, Sansonciño! –tratou Xaquín de calmalo–. Estáteme caladiño, ho, que son eu, o teu amigo.

Pero para Sansón nin amigo nin pingas. Sen parar de ladrar empezou a dar brincos tratando de lle chegar cos dentes ás pernas do rapazolo.

–Sansón, canciño, estate calado, ho! –insistía Xaquín persuasivo desde o alto da maceira–. ¿Xa non te acordas de min? Son o que che quitou aquel óso da gorxa. Son o teu amigo. A min non me debes morder.

Pero por máis persuasivo que se mostrase, Sansón non se deixaba convencer e arreciaba nos seus brincos e ladridos. Ata que foi tanto o batifondio que armou, que acolá adiante, na porta da casa que daba á horta, apareceu o tío Xocas cun fungueiro na man.

–¿Quen anda aí? –berrou o tío Xocas–. Agardade un pouco, ho, que ides ver como vos axeito eu!

Xaquín ollou para o tío Xocas a avanzar decidido cara ás maceiras. Ollou logo para a dentamia de Sansón embaixo seu. Non sabía o que facer. Pero ó cabo decidiu que sería mellor tratar de fuxir diante dos dentes do can que agardar polo fungueiro do seu dono e tirouse dun chouto ó chao o máis lonxe de Sansón que puido. Logo, con toda a velocidade de que foi capaz, alandillou camiño da sebe.

Sansón abourábao de preto, e xusto cando o rapaz brincaba por riba do arame, alcanzouno cunha trabada que lle meteu un soberano sete na cueira dos pantalóns.

Xa a salvo no camiño, á custo desa mínima ferida, Xaquín non se parou a ollar atrás. Colleu folgos e emprendeu carreira de novo, no mellor estilo atlético, 65

- Pedigree -

ata se perder no medio dos carballos, perseguido polos berros do tío Xocas e os ladridos do can desmemoriado.

Cando se convenceu de que xa non había perigo para o seu pelello, Xaquín detivo a carreira e parouse a inspeccionar os destrozos ocasionados na súa retagarda. Pensar que aquela tarde puxera un pantalón noviño para se dar máis pote diante de toda a cuadrilla! Boa o ía agardar pola noite na casa cando lle descubrisen aquel rachón! E todo por causa da ingratitude daquel endiañado de Sansón. Para que logo te fíes ti dun can e lle vaias facendo favores o mesmo que se fose un león.

De “Roi e os seus amigos”

66

- I.E.S. Manuel García Barros -

Os cans da miña vida MONTEAGUDO, Xosé



Autor da ilustración: Álex Vede Cabalar 67

- Pedigree -

Os cans da miña vida A primeira experiencia literaria da miña vida ten relación directa cun can. Chamábase Tarzán. Era un can grande, cuberto por unha pelaxe castaña e longa que aínda antes de que o Tarzán abrise as fauces para dar o primeiro ladrido xa lle metía o medo no corpo a quen o tivese en fronte, persoa ou animal. O can defendía ben a casa onde eu nacín, corricando pola eira e ladrando a toda persoa que camiñaba pola estrada cercana. Ata que dunha volta fixo algo máis ca ladrar. Unha tarde un rapaz pasou correndo pola estrada en dirección á igrexa e o Tarzán, que debeu de ventar na carreira quen sabe que perigo ou desafío, botouse a el e trabouno nunha perna. A imaxe do recordo tráeme a meu pai facéndolle a aquel neno unha cura de urxencia con auga osixenada, crómer e abundante gasa. Non tivo maior gravidade o incidente, pero a partir de entón o Tarzán pasou moitas horas do día suxeito a unha cadea ao abeiro da cabana. Só se vía ceibo nas horas da noite, coma se a escuridade diluíse o seu perigo ou quizais na idea de que quen anda polos camiños da noite asume riscos coma o de ser atacado impunemente por un can.

O certo é que o Tarzán, coa súa fasquía impoñente e o seu carácter salvaxe cos de fóra e dócil cos da casa gañou a estima de todos os componentes da familia. Tamén a miña, por suposto, daquela un neno de sete ou oito anos que encontraba na mansedume dos animais domésticos un dos escasos xoguetes ao meu alcance. Así que cando ao Tarzán o levou unha breve e fulminante enfermidade naqueles días da miña nenez, a mágoa estourou nun recordatorio de cinco ou seis liñas que escribín espontáneamente nun caderno para honrar a súa morte. Ou talvez, máis ben, para deixar constancia escrita de que o Tarzán existira e formara parte da miña vida e o seu recordo non desaparecería tan definitivamente coma o seu corpo teso no burato fondo que meu pai cavou na eira para enterralo.

Despois do Tarzán chegaron á casa outros cans durante os anos seguintes.

Algúns tiveron unha vida longa. Outros, moi breve. Por uns sentín un aprezo grande, entanto outros espertaron en min unha simpatía menor. Ao Tarzán seguiuno o Quisoteo, un can miúdo, de movementos áxiles, que rematou a súa curta existencia como vítima dun accidente cando quedou debaixo das rodas do 68

- I.E.S. Manuel García Barros -

coche de meu pai nas manobras de entrada ao garaxe. Na intensidade que certos sentimentos adquiren na infancia, a visión daquel can branco e negro correndo cara o Seat 850 para darlle a benvida a meu pai que volvía do traballo e a súa morte instantánea no mesmo acto no que mostraba a súa alegría, quedáronme gravadas na memoria coma a imaxe da entrega total.

Despois do Quisoteo chegou un cachorro de cor negra que na forma que tiña de arregañar os dentes desde o primeiro día atopou o nome de Ferreiro.

Ferreiro foi o servidor máis fiel e veterano da casa. Morreu dezaseis anos despois, cando a súa idade nos fixo aceptar na familia a perda con absoluta naturalidade. Todo o contrario do que nos pasou con outra cadela que chegou á casa durante os últimos anos do Ferreiro. A Turca foi o primeiro can de raza coñecida que tivo acubillo na nosa eira. Era unha pastor alemán que cabía na palma dunha man cando mo regalou un compañeiro do colexio, xustamente o derradeiro día do curso previo ao meu ingreso na universidade.

Durante os catro ou cinco anos seguintes, a Turca foi o animal predilecto de meu pai. Aprendeuna a subir pola escaleira, a sentar, a dar a pata, a ir e vir en obediencia ás súas palabras, a carrexar pequenos obxectos coa súa boca.

Cando morreu, prematuramente aos oito ou nove anos, meu pai levou un dos grandes desgustos da súa vida.

Por desgraza, non foi o único tratándose de cans. Máis tarde viría Laica, outro cachorro de raza, neste caso unha bóxer de pelaxe castaña que vimos crecer e aprender ata que unha tarde de sábado ía eu conducindo o tractor con meu pai sentado no carro xunto á cadela cando de repente notei unha irregularidade no decorrer da roda do carro e ao frear e virar a cabeza enxerguei a Laica no medio da estrada. A roda do carro pasáralle por encima cando ela caera, ou se guindara (nunca chegamos a sabelo), e meu pai e mais eu non puidemos facer máis ca vela agonizar, ampeando. O desgusto que de primeiras collemos os dous contaxiouse decontado ao resto da familia cando regresamos á casa sen a herba que iamos segar e co corpo da cadela no medio do carro. Unha imaxe da traxedia imprevista que ficou na miña lembranza.

Sucesivamente, chegarían despois á casa outros cans. A desaparición de un deixaba na cotianidade das nosas vidas un oco que reclamaba con urxencia ser tapado con outro. Así habían de arrivar un día dous cans que gravaron o último capítulo das miñas lembranzas na casa de meus pais. Chamábanse 69

- Pedigree -

Pipo e Argos. Pipo era un can rabelo, pequeneiro, coa pelaxe castaña e moi suave. Cando chegou Argos el xa levaba unhas semanas entre nós e esa preeminencia na chegada sospeito que foi sempre un motivo de rifa entre eles.

Porque Argos era máis pequeno, peludo, tiña o fociño aguzado e un carácter ríspeto que non se acovardaba diante dos conxéneres máis grandes cando se sentía asoballado. En disputa da comida ou por algún outro motivo, el era sempre o que iniciaba as liortas co compañeiro. Pero Pipo tiña unha forma curiosa de enfrontalo. En vez de responder á arremetida con igual fereza, dáballe as costas. Viráballe o cu, con pacífico desprezo, e Argos perdía a furia das acometidas no intento de poñerse fronte aos fociños de Pipo, que xiraba sobre si mesmo ata que Argos desistía na provocación. Curiosamente, coma os membros desas familias mal levadas que en cambio fan fronte común ante o inimigo externo, Pipo e Argos sempre pelexaban no mesmo bando cando o inimigo era un can extraño.

Con todo, se recordo con especial agarimo a eses dous é porque Pipo se converteu no meu inseparable compañeiro das camiñadas polo monte. Era verme saír a min da casa en dirección ao monte, tras o xantar ou no serán, e se por un casual eu esquecía ceibalo, el inmediatamente se poñía a ladrar para advertirme do despiste, conseguindo que eu volvese atrás para deixalo libre da cadea. Coma min, tamén el semellaba ser feliz respirando o aire dos piñeiros e dos carballos e descubrindo novos carreiros entre os toxos e os fieitos. Cando morreu, vítima dun andazo que os levou a el e a Argos con poucos días de diferenza, o acto de cavar o burato na eira e de depositar nel o corpo sen vida de Pipo foi tamén para min a despedida simbólica dunha idade da miña vida.

Unha idade que comezara alí case trinta anos antes cando por primeira vez collín un bolígrafo e escribín nun caderno unhas frases que testemuñaban o meu aprezo por un can que se chamaba Tarzán. Arestora, cuarenta anos despois, levo escrito unhas cantas novelas e relatos e espero escribir moitos máis. Non me pregunto por que razón o fago cada vez que collo o bolígrafo e comezo a trazar letras nun papel para formar palabras e frases que enchen páxinas e páxinas. Pero sei, se me paro a matinar, que o pulo máis fondo que me leva a facelo ten que ver cunha vontade remota de que determinadas imaxes, persoas, afectos ou accións non se perdan definitivamente coa desaparición da miña memoria, do mesmo xeito que un día, por primeira vez, non quixen que a morte borrase para sempre o que un can significou una miña vida.

70

- I.E.S. Manuel García Barros -

Lealdade PEREIRA VALCÁRCEL, Manuel



Autora da ilustración: Cristina Cimadevila Bernárdez 71

- Pedigree -

Lealdade A Diego, todos os horizontes.

A vida rara vez é como se espera. Os días espertan ao seu xeito e non somos capaces de dominalos. Cando desexamos calma e repetición, aparecen aguillóns envelenando o previsto; cando queremos estímulos e fantasía, xorde un manado dos máis vellos costumes. Non hai acordo posible entre nós e a esperanza.

O avó non morreu lonxe, a pouco máis de vinte quilómetros da súa casa. Pero a distancia non se mide en pasos, senón polas pegadas que non somos capaces de lembrar, mídese pola tenrura que nos falta, polo agarimo que se nos nega, pola memoria crebada. E ao avó eclipsóuselle a memoria, esborrancháronselle os recordos todos e as imaxes quedaron sen perfil, sen significado e sen nome.

E o caso é que a vida tira de nós con forza mentres valemos. Esgótanos con obrigas e reclamos. Somos incapaces de valorar todo o que podemos perder, o que nos ha faltar. A inercia das tarefas fainos esquecer o abismo. Un día espertas e decátaste de que algo che falta. De que algo che faltará para sempre. De que o avó xa non agarimará os teus ouvidos con palabras antigas. Palabras que esmorecen coa fatiga da súa memoria. Palabras que se perderon cando os novos xeitos de vida arrancaron vellos obxectos das nosas mans.

Tumoeiro, ladrais, cabezalla, fumeiro, bosta, estrar, picañas, sopena, cango, ripa, escantillón, arouxo… Sucumbiron paseniño nas últimas paroladas posibles, xa na residencia, antes da súa entrada definitiva nos bosques da confusión.

Antes de que a conversa fose cambiada por un saco de sons aleatorios.

Miro o avó no tanatorio. Neste espazo neutro. Neste lugar forzoso. Véxoo e alégrome da súa morte despois do tempo da ausencia, daqueles anos amnésicos e ocos. Alí, na dársena terminal, entre outros corpos mancados polo baleiro, náufragos na lagoa magoante do esquecemento. Alégrome da fin desta desfeita, deste devalar constante, desta obsesión da nada.

72

- I.E.S. Manuel García Barros -

Alégrome e choro por aquel avó apoiado no seu caxato, cos pantalóns de maón, co xersei de la, coa chaqueta de pana e unha gabardina vella co paraugas colgado na parte posterior do seu colo. Mentres, as vacas pacían e o can descansaba a carón del cando non existía descanso, só un xeito atenuado do traballo.

Choro polo home que me axudou a comprender as estacións, a desconfiar do que ha vir, a amar os nomes de todo o que precisamos. O ser que me aprendeu palabras que abandonaron a vida para repousar nos dicionarios.

Choro por aquel home que atendía as vacas, que sabía como tiña que tratalas e o que podía agardar delas. Aquel home que recordaba todos os cans que tivera, un por un, coas súas teimas, as súas virtudes e as súas carencias.

Vacas coas cortes debaixo dos nosos cuartos, cans de liñaxes casuais.

Nos ollos do avó, nos ollos daquelas vacas, nos ollos daqueles cans había un compromiso, un pacto que nunca se incumpriu.

73

- Pedigree -

74

- I.E.S. Manuel García Barros -

O secuestro do poeta PICALLO, Héitor



Autor da ilustración: Miguel Baliño Vázquez 75

- Pedigree -

O secuestro do poeta A Xosé Ferrero Liñeira e a Ramón Neto, en boa medida personaxes deste conto algo máis que real.

Aínda que soe a ficción, esta historia está baseada en feitos acontecidos entre o 15 e o 22 de novembro de 2012. Decidiuse ocultar a identidade do protagonista co obxecto de protexer o seu anonimato, non así as dos outros personaxes posto que son de sobra coñecidos polas augas do Mar da Arousa. “descende na area como cangrexo camiñando no sentido contrario ás agullas dos reloxos até algunha reencarnación anterior ao medo1”.

Hoxe claro que podo rir con ganas dende este peirao, cos pés mollados na certeza de que aínda quedan suficientes esperanzas. Mais cada vez que o recordo, curiosamente, acontece en min unha estraña reacción.

Primeiro sufro un calafrío que percorre todo o meu corpo; logo, espontaneamente, debúxaseme un enorme sorriso mentres chisco o ollo esquerdo. Quizais sexan movementos involuntarios ou tics, quizais a emoción do recordo, quizais… unicamente complicidade. E xa que mo pedides, contareivos como me fixen poeta.

1 Estes versos foron compostos –ex profeso para este relato– polo poeta arousán Ramón Neto.

76

- I.E.S. Manuel García Barros -

O secuestro (15 e 16 de novembro) O día anterior había unha marea humana de persoas, concentradas, reivindicando os seus dereitos laborais nunha folga que inundaba de dignidade e indignación a costa do Salnés. Porén, a min tocoume a mala fortuna de sufrir un secuestro. Aínda que o trauma me fixo esquecer a maior parte do acontecido, ben sei que chegara xunto a outras compañeiras oceánicas metido nun saquiño de plástico azul, cor que era a que unicamente me quedaba daquel mar axitado e escumoso, outrora tesouro da miña vista. Rebulía no interior do envase, intentando agatuñar polo medio das cunchas e das areas, aínda olorosas en salitre e recendos varios do fondo das augas. Fiquei desconcertado durante toda a viaxe cara ás terras de dentro, con ese barullo e eses vaivéns do maleteiro, coma se estivese no medio dunha marea axitada, dende a banse de estribor á banse de babor. Si, é certo,… mais iso xa non era unha gamela, nin moito menos a Raíña dos Mares –a dorna xeiteira que eses días ancoraba ao pé da ribeira de Semuíño.

Que pouca fortuna ser atrapado no medio do baile das voandeiras, carrexados á lonxa e alí estar fitado por ducias de ollos no medio dun barullo intenso. Pero, como son pequeno, ben fácil resultou camuflarme entre os fracasados moluscos, que movían as valvas coma castañolas tentando alertar do secuestro. Faltaban datos para saber como acontecera. Todo fora moi rápido e non me deu tempo a decatarme da envergadura do problema.

Mais, alí me atopaba,… na bolsa de plástico azul, azul por todos os lados, azul no teito e no fondo, azul nos laterais, e hermeticamente fechado cun nó que nin mariñeiro era.

-Que moito mar había na bolsa e que pouco quedaba no exterior!

-Quizais se secase o Atlántico!

-Quizais non había máis areas na Arousa e agora cumpría ir cara ás terras altas!

De súpeto o vehículo freou e escoitei unhas voces no exterior da bolsa que falaban nun balbordo incomprensíbel. Transportáronnos a todos xuntos cara a cociña, e logo guindaron os nosos corpos, con non moitos coidados, cara ao interior dunha bandexa prateada que relucía aínda máis grazas á in77

- Pedigree -

tensa luz que entraba pola única fiestra que alí existía. Todas as olladas volveron a se espetar en nós,… e se cadra foi só unha a que en bo grao o facía dun xeito diferente. Alí escoitei por primeira vez o seu nome. Chamábase Xosé, e era moreno, de ollos verde-argazo e nervioso coma cando muda o aire na ría ao chegar a tardiña.

Con coidado, separoume do grupo e comezou a enredar comigo, observando as miñas patas, os meus ollos negros, a cuncha colorada e as pinzas que –de cando en cando– abría para asegurarme de que non me mancase. Enredaba comigo ao carón do vertedoiro da louza, facéndome escorregar coma se estivese nun parque de atraccións. Ás veces, mergullábame no caldeiro que Xosé –previamente– enchera con sal. A verdade é que non o pasei nada mal, e iso que un queda un pouco sufocado cando brinca cun rillote algo rebuldeiro.

A noite Pronto, máis rápido do desexado, correron a cortina da fiestra ao tempo que se corría a noite. A cociña foi perdendo o barullo –pouco a pouco– e os maiores comezan a chamar polo rapaz indicándolle que bulise pois debía deitar e coller o sono. De novo, e antes de entrar no leito, volveume deixar no interior da bandexa, xunto ás risoñas voandeiras que, por certo, pouco sentido e consciencia teñen, soamente abren a boca e sorrín, abren a boca e babexan, abren a boca e dormen. Mais eu non tiña sono.

Alí non me atopaba mal, entre as miñas patas aínda discorría un rego de auga de mar e os cheiros da cociña –ao carón das froitas– eran do máis agradábeis. Así e todo, a intranquilidade comezaba a bater nos meus miolos, ignoraba o que podía acontecer ao día seguinte e predicía que –dun ou doutro xeito– a miña vida podía correr serio perigo. Tomei os folgos suficientes e escalei a bandexa prateada, rubín por enriba das babexantes zamburiñas e dende o cumio dos bivalvos lanceime a explorar a habitación. Co meu andar trenco quixen percorrela nas súas catro arestas, analizar os ocos da xeografía na que me atopaba, pero máis ben outeei sen rumbo fixo pola contorna da lacena, nas proximidades do cubo do lixo e da neveira, e xusto tamén por debaixo da mesa e dos tallos que, en realidade, conformaban un auténtico bosque de árbores tropicais con longos troncos estiladas a través dos cales non se vía o ceo. De feito, quedei esfolado e suorento,… Pouco a pouco fun recobrando o aire, mais os medos regresaron 78

- I.E.S. Manuel García Barros -

nunha preamar de preguntas que non quero relembrar aquí. Un aínda garda certo pudor e vergoña para contar as intimidades.

Cando busquei acubillo para pasar a noite, considerei que este debía estar detrás da porta de entrada, nunha esquiniña, coa idea de escapar facilmente co abrente da mañá, xusto á hora exacta dos almorzos.

O día ergueuse cando a persiana comezou a se enrolar enriba da fiestra.

Estaba pronto para facer realidade a fazaña, cando un batallón de persoas entra ás carreiras no interior da cociña. A misión parecía imposíbel, xa que –sen pretendelo– podían deixar caer sobre min unha desas enormes patas –armadas de zapatóns. Ben me podían facer puré ou algo semellante a unha mancha de surimi. Terrorífico de tan só pensalo,… convertido nunha mancha de surimi no escorregadizo azulexo do chan. Non!... non era unha boa opción abandonar ese recuncho onde se acumulaban o po e as frangullas de pan esquecidas pola vasoira. Debía ficar alí sen dicir un chío.

Entrementres, no alto do mesado, as inmóbiles voandeiras tampouco voceaban palabra,… E iso que na area son abondo pregoeiras e laretas, acostumadas a latricar e a saber quen do barrio leva o mellor bronceado, e quen da ribeira decidiu botar parella. A mañá foi aburrida, e así discorreu en todos os seus minutos que, para min, foron días enteiros.

Debeu ser pouco despois do xantar cando alguén se dá conta da miña presenza. Colleume coa súa enorme man e pousoume na de Xosé, a quen lle percibín no argazo dos ollos algo máis que curiosidade. Volveu enredar comigo, e así xogamos ás agochadas detrás dos vasos de auga que tanto desfiguraban o meu corpo como a faciana do meu amigo: pareciamos monstros, de ollos deformes, de narices tortos e bocas reviradas,... tal acontece nos espellos cóncavos dos circos. Xosé ría con escandalosas gargalladas e a min, seguramente, tamén se me viu certo sorriso de complicidade.

A viaxe (17 de novembro) De súpeto escoitei que esa tarde ía volver aquela persoa que me trouxera na bolsa de plástico,… Chamábase Ramón, e – se o cefalotórax non me falla– alguén me tiña falado del pola contorna do Xofre e de Semuíño, quizais fose o 79

- Pedigree -

dono daquela dorna do xeito que se dicía, orgullosa, A Raíña dos Mares. No exterior da vivenda, os maiores falaban con el, comentaban algo de que o tal Ramón tiña que ir á cea anual do Pérez Parallé de Poesía, nas terras do Norte, en Fene, polo que o rapaz se puxo mans á obra. Comezou a bulir e a dar voltas e voltas, a remexer nas gabetas, a buscar e buscar,… Ao final colleu unha bolsa de plástico transparente e baleirou a auga que aínda se acumulaba na fonte prateada.

Dábame conta perfectamente do que estaba a acontecer. Mirámonos fixamente.

Xosé botou un sorriso, chiscou o ollo esquerdo, colleume con coidado e introduciume no interior do líquido que –por mor do cambio térmico– me provocou un calafrío dende o cefalotórax até as antenas. Logo dirixiuse a Ramón e díxolle: -Na miña casa non pode estar. Se sigue aquí, vai morrer. Por favor, lévao de volta ao mar!

Por uns intres Ramón non soubo reaccionar, ficou asombrado e algo pampo.

-Perde coidado (respondeulle logo duns segundos).

E así foi que volvín estar no interior do coche. Desta volta un pouco máis cómodo, xa que podía ver a través do plástico o que acontecía dentro do maleteiro, malia que a viaxe resultou ben longa e tamén escura. Cando chegamos ás terras do Norte xa non había luz, e creo que foi a monotonía do camiño a que me fixo toquear un pouco e logo botar unha soneca. Ramón baixou do coche, aproximouse a un edificio, chamou ao timbre e a porta abriuse de inmediato. Foron varias horas as que permaneceu alí, escoitábase falar e incluso ouvín un recital poético, polo que tamén quixen achegar a miña colaboración: “descende na area como cangrexo camiñando no sentido contrario ás agullas dos reloxos até algunha reencarnación anterior ao medo”.

80

- I.E.S. Manuel García Barros -

Despois de atracar o cansazo, fondeou o tedio. Estaba con poucos folgos e ademais tiña fame. Parou a choiva, pasou o tempo, pasou o vento, e sen moitas complicacións sucedeu o que debía acontecer, tal e como percibira nos ollos do meu amigo. Non eran miraxes.

Días máis tarde, Ramón marcha a Bruxelas, onde ten a súa residencia habitual, e Xosé fica na casa sen ter novas do seu amigo acuático.

Novas (22 de novembro) -Que sería del?

-Acordaríase de ceibalo?

-Chegaría vivo?

Esas eran as preguntas que en círculos deambulaban na cabeza do cativo, coma ondas producidas por unha pedra guindada no inmenso mar. Os días pasaban e pouco a pouco Xosé ía perdendo as esperanzas,… Porén, o xoves pola mañá na bandexa de entrada do correo electrónico había unha mensaxe. Era Ramón dando novas. E sorte vir a mensaxe por internet, porque de chegar por correo ordinario as mans de Xosé enchouparían de suor o papel. Nela, seica se dicía: ‘Bruxelas, 22 de novembro de 2012 Ola Xosé: Como che vai? Mándoche esta mensaxe para darche novas do teu cangrexo que, como che prometera, devolvín ao mar.

No momento de soltalo na praia, rebulía aínda dentro da bolsa na que ti tiveches a precaución de poñer un pouco de auga salgada para que se puidese refrescar na súa inhabitual travesía dentro do maleteiro do coche dos meus pais.

Deiteino pois sobre a area e, nos primeiros intres, o cangrexo preferiu ficar inmóbil –supoño que isto debe ser o seu instinto de supervivencia que ten como función non chamar a atención de posíbeis predadores. Decidín pois 81

- Pedigree -

afastarme del e desde unha distancia prudencial ollar a súa reacción. Así foi que o cangrexo, botando peito, comezou a avanzar cara ao mar, encoraxado pola dimensión que a súa sombra ía adquirindo segundo se afastaba do foco de luz que un farol proxectaba sobre a praia. É nese instante que sentín –a través dunha estraña telepatía– que o cangrexo me dicía “graciñas e non esquezas de lle dar unha forte aperta a Xosé da miña parte –unha aperta con catro pares de patas e dous zancos...”

Aquí vai pois unha forte aperta de cangrexo arousán.

Ramón’.

Agora xa sabedes cal é a razón pola que me fixen poeta: recordar aquela aventura e sobre todo aos amigos que souberon valorar a miña vida. “descende na area como cangrexo camiñando no sentido contrario ás agullas dos reloxos até algunha reencarnación anterior ao medo”.

82

- I.E.S. Manuel García Barros -

Mitoloxía 21 PORTO MATO, Andrea/Lara/Marcela



Autoras da ilustración: Andrea, Lara e Marcela Porto Mato 83

- Pedigree -

Mitoloxía 21 Son un paxaro, un verme, un insecto; un mamífero réptil. Son un ser bicudo, rodeado dunha pelaxe parda e mesta, sustentado en dúas patas de ave zancuda cubertas de escamas. Son un ser ciclópeo cunha orella de cabalo e media e cornos rebaixados a punta de lima. Son un rumiante plantígrado encerrado nunha gaiola bañada en prata. Entre os ferros deste cárcere de luxo só se escapa o meu rabo retorcido de porco rubio.

Son tartaruga que vaga silenciosa dun terrario a outro, impasible ao paso do tempo. Non aturo o silencio que me envolve nin os polímeros da cuncha que arrastro como unha condena.

Son amante con instintos asasinos a forza de reclusión. Adícome a gardar segredos pero son modista de vocación. Mírote, véxote, obsérvote, mídote coa ollada, de lonxe e de menos lonxe, menos lonxe. Aproxímome porque te amo e quero sentirte preto, moi preto. Quero sentir como latexa o teu corazón, setenta veces por minuto, oitenta veces por minuto, noventa veces por minuto. Apértote contra o meu peito para sentirte latexar cen veces por minuto. Xa che tiña a medida collida, e non me deixaches máis alternativa. Apértote contra o meu peito para sentirte latexar dez veces por minuto. Xa che tiña a medida collida, e non ía consentir que escaparas con outra, pois cada día, vía agromar da túa cabeza catro ducias de serpes violetas.

Son o símbolo que levas no teu xersei desorbitado, que teceron nenos, que non sabes nin porqué tes, que luces nas festas importantes, onde cres que es benquerida. Ao mesmo tempo, desfilo nas feiras, nunha tendencia suicida, cunha traxectoria pechada, na que é imposible calcular área, metros ou velocidade. Son chiste para nenos de cidade, para fillos vestidos iguais, para pequenos que non coñeceron centauros. Teño alma coma ti, coma todos, teño raciocinio, e malia iso, sempre son enganado, sempre tropezo na mesma pedra do camiño. Malia iso, sempre me cravan un corno, coma para facerme un favor, para ser o divertimento das túas nenas, vestidas igual; para encherme de purpurina.

84

- I.E.S. Manuel García Barros -

Son o peixe laranxa de ouro que salta cada día fóra da súa peixeira.

Cada vez que respiro invádeme unha pesada e tirante sensación de claustrofobia. Fuxo da auga que me rodea cada segundo impedíndome sentir cada escama, presa nunha burbulla de vidro. Suicídome cada día agardando que sexa o derradeiro.

Son ese saco de mimos que nunca se farta da túa compaña. Son a boliña de pelo coa que ti xogas, a boliña da que rematas farto, como me pasa a min cos nobelos de cores. Xogo, gústame xogar. A ti gústache xogar a ser o meu dono só cando a ti che apetece, só cando ti podes. Sei coidarme só, pero precísote. E ti, parece que non me escoitas. Non podo ronronear máis alto, nin podo chorar. Os meus ollos semellan de cristal, e pode ser porque rompen facilmente. Non fagas por esquecerme, non me tentes a buscar comida entre o lixo da cidade. Quero quedar no lugar ao que me trouxeches cando comezaches a quererme. Non quero aburrirte como o fixo aquel pantalón acampanado. Procuro non romper o palacio de cristal que foron meus ollos, procuro no quebralo cando reparo en que xa deixaches que eu te aburrira.

Son aquel que un día te fixo saltar da grada, indómito e dócil, enérxico e canso. Son a vítima de catro arrogantes. De tres arrogantes, dun arrogante a pé e dous compañeiros a cabalo, dun último arrogante que son centos ou miles berrando cunha soa voz. Son o ferido, ensanguentado, o que perdeu o rabo e unha orella tentando non perder a vida, un esperpento, unha risa, un minotauro.

Guieite por todos os recovecos que me pedías. Fun o que levou durante anos o peso de todas as camiñadas, de todas as aventuras e da nosa familia; pero quixeches deixarme a un lado. Deixarme fuxir a onde non teño opción de guiar a ninguén polos camiños. Os automóbiles parecen querer vir por min. Teño tanta fame que roería ata as miñas costelas. Téntanme querendo saír por entre a miña pel. Non sei que facer. Sen ti non hai rumbo nin camiño.

Son divertimento triste, gargalladas sen bágoas. A mágoa de espertar cada día sabéndome morta. Son unha foca atigrada con melena de león que baila unha pelota vermella en cada nariz. Son un pingüín de auga doce sen bico, con bigotes e trompa, sen niño na neve. Son un elefante que leva o ritmo dun réquiem aplaudindo coas ducias de aletas que nunca coñeceron o mar.

85

- Pedigree -

Caixas, caixas, caixas e máis caixas. Caixas de madeira, grandes, pequenas, medianas. Tódalas noites soño con caixas. Caixas, caixas e caaaaaaaaaaaixas.

Vou dentro dunha caixa de madeira. A través das táboas vexo outras caixas.

Caixas, caixas e máis caixas. Chamo por Tom, por Jerry, por Chip e Chop.

Escoito berrar en catro ou cinco pares de idiomas. Cada berro dentro dunha caixa. Caixas, caixas, caixas e máis caixas. Esperto frío, tremendo, suorento.

Sempre as mesmas caixas. Volvo quedar durmido e vexo que algunhas das táboas levan gravados uns estraños símbolos en negro. Non todas. Pero todas son caaaaaaixas, caixas e máis caixas de madeira. Maréome porque cada pouco hai un forte golpe que fai que as caixas se movan. Baten unhas coas outras.

Caixas, golpes, caixas e máis caixas. Recórdame aos balanceos cos que me arrolaba miña nai. A sensación de estar pendurado no baleiro. Recordar significa volver a pasar algo polo corazón. Voume relaxando e consigo durmirme.

Durmo, pero sei que sigo dentro dunha caixa. Caixas de madeira rotuladas en negro. O destino dentro dun círculo. Dentro do círculo dous círculos máis pequenos e un raio: ZOO. Persisto no tempo, impenetrable, moribundo, atado na liberdade; sobrevivo entre peixe, mamífero e serea. Perfilo a miña silueta entre pirueta e pirueta e a xente non entende cal é o verdadeiro significado dos meus movementos. Cando salpico ao público busco unha mirada cómplice que me leve a mar aberto, cando camiño sobre a auga pretendo chegar máis alto por se podo ver unha saída e cando dou pinchacarneiros o único que quero é marearme, por ver se son quen, de enfermar tanto que me teñan que devolver ao mar.

Son última tendencia, atigrado en tons marróns. Son motivo de enfrontamento en branco e de disputa en beixe. Deseño abrigos para o inverno e bolsos para verán. Non frecuento bares e pubs, o meu donaire só se pode apreciar en restaurantes de luxo, grandes recepcións e espectáculos de ópera. Só eu podo apreciar o talento das sopranos dramáticas que berran como se lles arrincasen a pel a tiras.

Son top model rural, rubia e tersa. Proporcións calculadas, curvas contadas, faccións de beleza incalculable, control absoluto do calzado en cuña.

Son carne para fotógrafos, medio de vida dos medios, inspiración para calendarios. Devórasme coa mirada mentres camiño pola pasarela. Non sabes que non son eu a que avanza. Son as perchas metálicas que nos impulsan por sendeiros predeseñados, porque as perchas son infinitas, sempre hai máis e 86

- I.E.S. Manuel García Barros -

máis, máis e máis ganchos para pendurarnos. Sempre hai máis carne e máis perchas, porque tamén sempre hai máis unllas para espirnos, dentes para desfacernos e ollos para devorarnos.

Todos e todas somos tartarugas e serpes, cabalos, peixes gato, touros e cans.

Todas e todos levamos dentro un pedaciño dos centos de animais que vimos sufrir en circos, zoos e acuarios. Todos e todas vestimos peles e devoramos seres con ollos. Todas e todos temos unha metade animal. Somos medusa de cabelos-serpe violetas, centauros e centauras, minotauros e minotauras. Somos sereas e unicornios, protagonistas de mil historias fantásticas, polos e becerras de cen mil historias reais. Somos personaxes de novela negra cando trafican coa nosa pel, cos nosos órganos e cos nosos cornos, con nós mesmos como seres inertes animados. Somos o esperpento dunha obra de teatro en horario infantil, directores de escena nunha carpa de cores, dramaturgos acuáticos en condena perpetua. Somos os seres mitolóxicos que conxugan ser, humano e animal nesta sociedade deshumanizada. Rompamos coas cadeas e as gaiolas, coas unllas que nos ispen, cos dentes que nos desfán e cos ollos que nos devoran.

87

- Pedigree -

88

- I.E.S. Manuel García Barros -

Resistencia acuática QUEIPO, Xavier



Autor da ilustración: Adrián Picallo Mato 89

- Pedigree -

Resistencia acuática Eu xa experimentara en tempos coas formigas, mais nunca pensei que os escornabois –ditos tamén entre nós vacalouras ou cornanas- tivesen unha tal resistencia acuática. Foi pola tardiña (pasaban das oito) dun día ao inicio de agosto. Ao pé dunha pereira (polo que teño observado nestes últimos anos, os escornabois devecen polo zume doce das pereiras) mentres entretiña o meu tempo retirando as hedras que medrasen nos anos de desleixo que seguiran á morte do meu pai, dei con dous exemplares macho de Lucanus cervus. Chuchaban nunha pera deitada no chan, podrecida polo paso do tempo e o ataque sufrido por outros insectos gorentosos dos fluídos doces da putrefacción. Outro aínda ascendía polo tronco na procura dalgunha ferida na codia pola que chuchar directamente o zume da pereira, evitando así a competencia dos conxéneres.

Ollei a contorna por se había algunha femia que dese oportunidade de seguir o comportamento sexual dos escornabois (dos que xa tiña cumprida experiencia por observacións anteriores) mais os meus esforzos na indagación só conseguiron dar con outro exemplar macho (este de menor corpulencia) que camiñaba -non sen dificultade- por entre a relva. En total, pois, catro exemplares –machos todos eles- loitando pola vida arredor dunha pereira Williams.

Era na tardiña –xa dixen- e daquela a xornada de traballo rematara, non tanto porque non houbese luz abonda como polo feito de estar eu canso cos brazos tensos logo dunha ocupación á que non estou afeito. Lembrando os experimentos que facía cando adolescente –o verán favorece estes chimpos no tempo- collín un dos exemplares –concretamente o que estaba a rubir pola codia da pereira- e leveino ata a pío da auga que hai baixo o emparrado –onde en tempos as femias lavandeiras escorrían na pedra as roupas dos seus para xa logo tendelas a secar no cordal ou poñelas a clarear sobre a herba.

Cortei unha folla de viña e no seu centro situei o becho. Seguindo o comportamento típico de todos os escaravellos cando enfastiados, o escornabois adoptou unha inmobilidade de estatua, coas defensas abertas e o dorso ríxido afincado nas seis patas coma seis piares dunha ponte entre dous mundos. Alí 90

- I.E.S. Manuel García Barros -

estaba sucando as augas do pío, afouto, empoleirado na folla de viña e estático coma un capitán outeando o horizonte.

A forza da auga, que partindo dun cano nun dos vértices do rectángulo viña desembocar nas proximidades do vértice oposto seguindo unha diagonal imperfecta, levouno (xustifícase o masculino de xeito duplo, por seren escornabois alternativo de vacaloura, de cascuda e de cornana –todos eles femininos- e por se tratar con certeza dun exemplar macho, o que é ben fácil de saber polo dimorfismo sexual que presenta esta especie) ata o bordo do estanque onde foi quen de, afincándose en dúas patas, cravar os seus artellos con unllas na parede de cemento luído e comezar a súa fuxida do elemento acuático sen tan sequera ter catado a auga, polo que deducín que non era un medio que lle resultase agradábel.

Non satisfeito co experimento, facendo uso dunha maldade herdada dos meus tempos de investigador imberbe, decidín repetilo sen a folla de viña que lle tiña servido como balsa de salvamento. Tomándoo a xeito de pinza pola xuntura entre o abdome e o tórax transporteino ata o centro do pío deixándoo caer na auga sen estrondo.

Para a miña sorpresa axitou as seis patas ao unísono, de xeito rítmico, coma se nadar fose para el un exercicio habitual e non unha circunstancia imposta. Batuxaba con tal enerxía que ao pouco xa estaba no bordo do estanque con intención de rubir outra vez pola parede de cemento. Había, pois, unha mestura de naturalidade no xeito de nadar e de desgusto polo feito de estar na auga, un elemento que lle resultaba estraño.

Con algo máis de dificultade –non dispuña agora dun apoio para se afincar nas extremidades posteriores- conseguiu adherirse a unha das paredes do desaugadoiro, ascender sen dificultade maior e recomezar a súa exploración polo bordo do estanque. En chegando aos extremos intentaba en van apalpar o horizonte próximo, afincándose coas patas posteriores e movendo as anteriores a xeito de remuíño, palpando así o outro lado da nada.

Estrañoume que -podendo estender as súas ás membranosas– en ningún momento intentase voar. Sentín nese instante a proximidade do seu comportamento co meu propio -que podendo non son quen de voar- sen que isto fose alén dunha sensación pasaxeira.

Da casa chamaban para cear – son comportamentos da tribo, ruidosa ás veces e silenciosa as máis- e daquela deixeino na súa exploración fóra da auga, procurando unha saída ao que para el fose de certo unha sesión de tortura. Sentinme pequeno e ruín.

91

- Pedigree -

92

- I.E.S. Manuel García Barros -

Facendo memoria: o que xa non é RAPOSEIRAS CORREA, Xosé

93

- Pedigree -

Facendo memoria: o que foi e xa non é Aqueles tempos de convivencia “O amor por todas as criaturas viventes é o máis nobre atributo do home” - Charles Darwin

Cando os recordos son reais, baseados en vivencias persoais, un ten a sensación de retornar ao pasado nos seus mellores recordos da infancia/xuventude. Hoxe, os sentimentos e as emocións déixannos levar a esa relación de amor, cariño, experiencias e aprendizaxes. Todo, con eses seres vivos que pasaron con nós bastantes días, anos da nosa existencia. A esencia do que facían, o trato, o ensino, o compartir -dalgún xeito- comidas, residencia, compañía, traballos, alegrías, farturas, miserias … ¡Tempos aqueles! Un, como persoa, chegaba a comprender perfectamente a capacidade deses seres irracionais sen o entendemento humano, sen vontade. Sabiamos moi ben o que podían facer, a onde podían chegar. Coñeciamos as súas virtudes e defectos, aptitudes, actitudes ... En todo caso, se de algo estou seguro polo que compartín nalgún momento con certos animais domésticos do contexto rural -fundamentalmente cos cans, gatos, vacas, ovellas ou cabras- é que estes contan cun estimable potencial de “intelixencia emocional” susceptible de doses circunstanciais de catarse. Atopabámonos en condicións de percibir, con bastante exactitude, cando os animais estaban contentos, tristes, se tiñan dor, se desobedecían ou se eran testáns, se querían xogar, cando eran infantís ou cando se facían maiores.

Cousas de cans no contexto rural Na nosa casa sempre houbo cans. En concreto lémbrome dunha cadela chamada “A Lelita”, que foi a da miña primeira infancia. Moito a botei en falta, cando morreu. Logo un can de palleiro, de cor branca, “O Navarro”. Os seguintes foron “O Boby”, de raza loba; “o Perón” e o “O Tito”, ambos os dous pastores alemáns e os cans de caza do tío Pepe: “O Marqués” de pintas brancas e negras, para a perdiz e “O Nei” que tiña un extraordinario olfacto para seguirlle o rastro aos coellos. As anécdotas que se poden contar, sobre estes fieis amigos do 94

- I.E.S. Manuel García Barros -

home, son abundantes. En todo caso, as que se expoñen a continuación son as que aparecen con máis frecuencia na nosa memoria, como as máis significativas ou que nos deixaron unha intensa pegada: Onte estiven vendo o álbum familiar. Aquí aparecen as fotos da “Lelita”, cos rapaces da familia. Pódense contemplar as olladas da cadela con admiración e cariño cara ós nenos, ben lambéndolles as meixelas ou xogando con eles. Isto xa o di todo. Unha cadela de pelo gris claro, coas orellas caídas e anchas, de cor negra; tranquila e con moita paciencia dado que non se inmutaba con todo o que lle faciamos. Subiamos e sentabámonos no seu lombo, tirándolle das orellas como se fose un cabalo. Á “Lelita” non lle gustaba ir co gando nin coas vacas, nin durmir no pallar. Era un pouco lacazana. O seu era estar na casa, tranquila coa súa xente, na entrada da porta, á sombra cando facía calor ou dentro, deitada encima dunha esteira, nos días de frío. Era moi “señorita”, como di miña nai.

Do “Navarro” só teño imaxes positivas. Durmía na “casa vella”, cerca da corte das ovellas e das vacas, pastoreaba e coidaba moi ben o gando (considerábao da súa propiedade). Era moi intelixente, de carácter forte e reservado cos estraños. Recordo nunha ocasión, cando fun buscar as vacas ao monte. El estaba só, con elas. Había moita néboa. Eu, aínda un rapaz, non era capaz de atopalas. Chamei ao Navarro, asubiando con forza, cos dous dedos da man dereita metidos entre os labios. Axiña apareceu o protagonista para levarme xunto delas. Alí chegamos pero, eu só vía as tres vacas e o can xa que estaba todo pechado de néboa. O can subíase por min, púñame as patas nos ombreiros, lambíame, sentíase moi orgullo de facer tan ben as cousas, por axudarme. Eu estaba desorientado e non sabía para onde coller. Ocorréuseme dicir: ¡Navarro! vamos para a casa.

Este ladroulles un pouco ás vacas e foinos guiando (eu detrás delas). A dicir verdade, non sabía a onde iamos pero, ao pouco tempo xa comecei a recoñecer o camiño que nos levou a todos ao lugar, ao noso fogar. ¡Que contentos! quedamos os dous, el polo labor ben feito e, sobre todo, eu porque estaba perdido e angustiado. Un detalle que xamais me esquecerá. Agradecinllo tanto que, esa noite premieino cun anaquiño de carne de porco, cacheira e chourizo, como se fose festa. Nesta ocasión, os ósos quedaron para outro día (os cans e os gatos, moitas veces tiñan que conformarse coas frangullas xa que os demais non iamos sobrados de fartura).

95

- Pedigree -



A nena e o can: xogo, cariño e atención.

Cando morreu “O Navarro”, porque tiña moitos anos e a vellez non perdoa, enterrámolo na “veiga da costa”. Eu mesmo, con bágoas nos ollos, fixen o burato. Unha pa de terra por encima do seu corpo. ¡Malpocado! chorei con sentimentos de fonda tristeza, polo que este animal significou para toda a nosa familia. Cada vez que paso por alí, vénseme á mente a súa mirada, cando estaba a morrer. Cústame esquecer ao Navarro e iso que, xa choveu moito dende aquela data.

Un can moi das súas cousas e da súa casa, algo agresivo cos de fóra, chamabámoslle “Boby”. Este animal non escatimaba esforzos en darlle unha mordedura aos que o molestaban, ou cando alguén se metía nos terreos que el consideraba seus. Cando lle diciamos, ¡Boby! torna as vacas na extrema: á “Mora”, á “Paloma” ou á “Cuca” (diferenciaba ás tres perfectamente). El axiña acudía alí, collía polo rabo á vaca que saía do noso campo e facíalle dar a volta. ¡Que intelixencia tiña! só lle faltaba falar. Cando meu pai ía muxir as vacas, “O Boby” colaboraba e leváballe o caldeiro -na boca- agarrándoo cos dentes. Brincaba con nós e coas ovellas, aínda que a estas últimas -con exceso de confianza e ¿cariño?- mordíaas e arrincáballe a lá. Deste xeito, de 96

- I.E.S. Manuel García Barros -



A patroa da casa, dirixindo a xugada de vacas cun carro de toxo.

cando en vez, tiñamos algunhas diferenzas de criterio e habíalle que berrar ou darlle cunha xostra.

Sobre “O Perón” e “O Tito” cabe dicir que eran auténticos pastores e gardiáns da vivenda e os seus apousentos. Os dous tiñan características parecidas, de cor parda co lombo negro. Na casa defendíannos a todos, con moito entusiasmo e tesón. Con nós eran cariñosos e gustáballes brincar, pero á xente de fóra impúñanlle moito respecto. Fun testemuña dun bo día, cando o noivo da miña irmá abriu a cancela da casa para poder visitala e pasar unhas horas na súa compañía, como dous namorados. O “Perón”, ao dirixirse a ela, púxolle as dúas patas dianteiras na clavícula, ensinándolle os dentes. O pobre home tivo que pedir auxilio e axiña acudimos todos na súa defensa, tranquilizando ao animal e demostrándolle que o mozo era da nosa confianza. Este púxose pálido e o can parecía dicirlle: ¡Coidadiño con facerlle dano á nosa rapaza! Nas seguintes visitas xa tivo máis precaución, sobre todo cando pretendía acercarse a ela sen pedir permiso. Non pasou nada, pero o susto foi de “agárrate”. Hoxe toda a familia contámolo como algo gracioso, salientando a gran valía do “Perón”, a súa utilidade e o que 97

- Pedigree -



O avó, presumindo da súa mellor vaca: sosego, cariño, amizade e complot mutuo.

poden chegar a facer estes animais. En relación ao “Tito”, máis do mesmo xa que conviviron os dous moitos anos con nós. Parecían os “reis da casa”.

Levábanse moi ben entre eles, facían os labores a medias, brincaban, tiñan



98

“O Boby”. Ano 1969.

- I.E.S. Manuel García Barros -



Un agasallo do ano 2008, “O Ronie”.

os mesmos intereses e compartían habitáculo para durmir. Cando “andaban ás cadelas”, as lóxicas cousas da natureza, desaparecían da casa uns días e logo chegaban moi contentos, coa satisfacción do deber cumprido na propagación da súa especie.

Os que non somos cazadores, sentiamos certa tristeza cando viña o tío Pepe, coa escopeta ao lombo e con dous coellos, unha perdiz e, ás veces unha lebre, colgados do cinto. Un cinto rodeado de cartuchos. Metía medo pero el sentíase orgulloso ao describir a participación dos seus cans, “O Marqués” e “O Nei”. Quedaba abraiado, vendo como “O Marqués” levantaba as perdices ao voo e co ben que “O Nei” “cantaba” os coellos e as lebres. Moi fachendoso el, comentaba que eran a “envexa” dos seus veciños e dos demais cazadores. Regaláronmos nun pobo da provincia de León. Así é que non tiña máis remedio que coidalos como se fosen da cidade (dicía).

Apenas os deixaba saír da casa, ben alimentados e atados para que non llos roubasen. Sentíase obrigado a levalos todos os días a dar un paseo ao monte (non se fiaba de ninguén) e aproveitaba ese tempo, para practicar a busca de presas.

99

- Pedigree -

Hotel / SPA para cans. Ano 2009.

Con estes animais pódese vivir de moitas maneiras, depende das circunstancias. Ás veces aproveitabamos as súas características para colaborar no traballo, para guiarnos, para divertirnos e xogar con eles, para dar compañía, para coidar dos nenos e nenas ...

De todos os xeitos, nesta narración non se pretende falar soamente da paixón que sentimos polos cans. Tamén existen outros animais que, case todos os veciños da parroquia posuían, entre eles, os gatos, galiñas, ovellas, cabras, porcos e vacas.

Non cómpre esquecerse de que, a finais da década dos anos 60, ademais da alimentación diaria, na casa era preciso facer algúns cartos, en xeral para a economía de subsistencia familiar. Deste xeito, o leite vendíase todos os días (viñan cunha camioneta a recollelo) ao igual que os becerros -cando os habíacomprábanos os xateiros. Produtos como os ovos, os xamóns, os cabritos e os años, entre outros, levábanse ás feiras para facer algún diñeiro, aproveitando así mesmo para intercambiar por alimentos cos que non contabamos na familia; por prendas de vestir, utensilios, alpendres de labranza, material escolar, etc. GRAZAS pois á colaboración indirecta, neste caso, dalgúns dos animais que coidabamos para tal fin, para poder vivir sen farturas pero con satisfacción, si, nunha natureza en estado case puro. Antes tiñamos que traballar 100

- I.E.S. Manuel García Barros -

moito, eles e mais nós, sen mirar horarios. Sen embargo, dende o noso punto de vista, dispúñase de máis tempo para a felicidade (tal vez mellor tratados xa que se sentían a gusto, en liberdade). Bastaba con observar as olladas de moitos destes animais que, xa o dicían todo.

A cultura das vacas O pasado mes de outono, fun pasar o fin de semana á Casa de Riazón. Si, alí onde eu me atopo moi a gusto. Deiteime cedo e como non era capaz de poñerme a ben co sono, ocorréuseme contar o número de vacas que había nos cinco rueiros da parroquia, nos meus tempos mozos. Se a memoria non me falla, un total de 320 cabezas. A meirande parte das tarefas que había que facer, estaban case sempre relacionadas con estes animais: veño de coas vacas, vou muxir as vacas (¡que bo estaba ese leite!), vou botar auga aos campos para que medre o pasto que han de comer as vacas; hai que segar a herba e metela no palleiro, para as vacas; a vaca acaba de parir e trouxo un becerro grande, vou buscar un feixe de herba para as vacas; imos prender as vacas e poñerlles o xugo para ir a buscar un carro de toxo, voulles estrar a corte ás vacas, as vacas loitaron e mancáronse; estas vacas andan moi ben ao rego, dá gusto labrar as veigas con elas xa que turran moi ben do arado; hai que ir “a polas vacas” ao monte… É obvio o poder comprobar como, moitas das actividades que se levaban a cabo nas nosas aldeas xiraban en torno das vacas: o que foi e xa non é. Estes animais domésticos, en xeral eran cariñosos e de mirada tenra cara ós seus amos.

Aínda así, atopabamos de todo. Vacas moi mansas, como a que aparece na seguinte foto. Aquí podemos apreciar a tranquilidade do animal, como lle gustaba que lle rañasen o ubre e a demostración do seu dono, sentíndose orgulloso do feito.

Pero, tamén é certo que, de cando en vez, as vacas precisaban dunhas vareadas; ben porque querían comer máis da conta, porque cotenaban, porque loitaban unhas coas outras ou porque eran teimudas e non lles gustaba turrar do carro.

Na actualidade pódese dicir que a “cultura das vacas” case desapareceu do mapa parroquial, dado que tan só puidemos contabilizar 18 destes animais.

Dende o noso punto de vista, este feito incidiu considerablemente no descenso do número de habitantes das zonas rurais galegas. Agora tan só quedan catro ou cinco matrimonios novos, seis ou sete nenos, unha ducia de adolescentes/mozos e uns cantos xubilados.

101

- Pedigree -

Hoxe en día, as poucas vacas, ovellas e cabras que quedan, viven de marabilla, gozan dunha gran vida, sen traballo (os carros, arados e grades xa non existen, están nos museos), comen o que queren (todos os campos e montes para elas soas), engordan demasiado xa que apenas se desprazan (comer e durmir) … ¡Canto cambiou a súa vida!

Reflexións dende o medio urbano “O modo de valorar o grao de educación dun pobo e dun home é a forma como tratan aos animais” - Thomas Edison -

A modo de análise comparativa, na cidade as cousas cambian moito. Aquí, as miñas experiencias persoais lévanme a falar de cans da propiedade dalgunhas amizades ou familiares: “O Flapy” de manchas brancas e orellas caídas, un boxer moi peludo e intelixente. “O Ronie”, un yorshire terrier de pelo copioso e sedoso, de tamaño pequeno, observador e con moi bo carácter, un auténtico animal de compañía. “Pancho”, un bulldog francés cunha cabeza e fociño curto e ancho, labios grosos e de cor castaña e “O Lulú”, un dálmata de cor branca con pintas negras, protector, bo compañeiro, a quen non lle gusta nada estar atado.

Estes cans non se parecen en nada aos citados no anterior apartado -os da aldea- e pouco ou nada teñen que ver cos eles. A súa forma de vivir e de estar é moi distinta á dos outros xa que evolucionaron de contexto, pasando dun hábitat “natural/rural” a outro urbano e máis sofisticado. Na cidade os cans e as cadelas gozan de moitos privilexios como son a atención veterinaria continuada, moita máis hixiene, vestimentas para o frío e a calor, teñen xoguetes como os dos nenos e nenas; comida de deseño, enlatada e prefabricada; danlles todo feito e cústaslles máis aprender; non teñen responsabilidades, nin traballo asignado; xa lles comezan a interesar e gustar os soportes dixitais; en xeral, son animais de compañía ou tamén “xoguetes” de diversión ao servizo dos seus amos (depende como se queira ver ou entender). En determinados momentos, un ten a sensación de que os cans e os gatos que viven en habitáculos das grandes poboacións, están en “cárceres de cemento”. Ás veces chegan as discusións xa que, todos temos moito traballo e o tempo do que se dispón non dá para máis. Hai que madrugar para sacalos de paseo, para lavalos, peitealos, etc. Moitas obrigas engadidas, tendo que abandonar incluso algunhas das familiares. Con iso, a ledicia non existe para ninguén.

102

- I.E.S. Manuel García Barros -

Nas cidades, os cans tamén son vítimas de certos contratempos xa que, ás veces, son atropelados polos coches. Nun despiste dos seus donos, sóltanse, cruzan a rúa e prodúcese a fortuíta desgraza. En ocasións son abandonados polos seus propietarios, cando estes teñen que ir de vacacións e non hai a quen deixarllos ou tamén cando se cansan deles. Ás veces estes animais estragan e manchan os xardíns, as beirarrúas e os farois cos seus excrementos, polo que as autoridades locais teñen que tomar desagradables medidas e sancións. Nalgunhas cidades como París, existen cemiterios de cans, verdadeiras xoias arquitectónicas. Noutras, como New York, dispoñen de hoteis con SPA para que a xente poida deixar alí os animais, a gozar coas actividades de ocio ou de vacacións. Un auténtico luxo en tempos de crise, cando hai tantas persoas pasando fame no mundo. De calquera maneira, se os donos van de vacacións e non teñen a quen deixarlle os seus cans, neste caso aseméllaseme positivo que existan lugares para acollelos, antes de ser abandonalos sen destino nin rumbo. O malo é que algúns deles collen depresións, ¡pobriños!

Nas zonas rurais moitas destas cousas non acontecen como tal, a pesar de que xa se están cambiando bastante os costumes. Ao noso modo de ver, os cans son máis libres que na cidade, están máis en contacto coa natureza, aprenden da vida e para a vida, colaboran nos traballos; tamén xogan, acompañan e divirten aos seus donos, están vacinados, gardan a casa, coidan dos amos e doutros animais, saben que a súa “casa” está fóra da vivenda dos seus amos. Aínda así, non se senten escravos xa que o palleiro, a corte ou a súa caseta están moi adaptados para que se sintan satisfeitos. Se precisan axuda ou teñen fame axiña chaman coa súa “linguaxe”, ladrando, queixándose, petando na porta ou esporriñando coas súas patas no chan. En calquera caso, no rural entendiámonos moi ben, eles e máis nós. Cada un no lugar que lle corresponde, segundo a especie á que se pertenza.

Sen dúbida, buscábase o bo trato e a alegría. Tamén nos enfadabamos, cando procedía. As regras de xogo establecidas clarificaban con bastante acerto, a diferenciación entre a natureza humana e a natureza animal nun contexto normalizado para as relacións próximas, igualitarias e dignas, con necesidades de aprendizaxe, experiencias, observación, desenvolvemento e respecto mutuo. Por iso é preciso educar xa dende pequenos, na familia e na escola, ensinando a non desprezar, a comprender e amar a todos os ANIMAIS, ao igual que entre nós mesmos.

*

*

*

*

* 103

- Pedigree -

104

- I.E.S. Manuel García Barros -

Troski RIVEIRO COELLO, Antón



Autor da ilustración: Abel Carbajal Saborido 105

- Pedigree -

Troski Antón Riveiro Coello

A guerra estala na radio e os catros xogadores míranse de esguello, coma se unha presenza incómoda entrase na cantina. Amador, que é o que máis ten que perder, teima en rematar a partida e non desperdicia o último trago de augardente. A rabia prende nos ollos de Serantes e Pardavila e failles cuspir un par de xuramentos que arrastran a derrota polo tapete entre o abano das cartas. Mesmo o can, adurmiñado aos pés do seu amo, espílese nun agoiro de treboada e comeza a buligar e a ventar o cheiro dos pipos, que achegan unha humidade olorosa e fresca para un día de tanta calor. Só Felisindo semella tranquilo e alleo ás cavilacións que asexan aos seus compañeiros de partida.

—Faraste cargo del?

A pregunta de Amador é moito máis ca un desexo e Felisindo morde o escarvadentes e rabuña teimosamente a cabeza, coma se aí estivese o lugar exacto para unha resposta. O silencio resolve o pacto. E Felisindo retén o can con caricias recias mentres os tres homes abandonan a cantina coa arrogancia saciada de quen mira de disimular o medo.

O verán está datado nas camisas arremangadas e nas sombras que se curvan na terra coma ausencias.

Felisindo veos afastarse coma un recordo e acende un cigarro para enviar o fume aos seus pulmóns negros. Hai no xesto un aire de fatalidade que lle trae a intuición de que nunca máis os verá. E así é. Pardavila e Serantes, aínda que non comparten ideoloxía —o primeiro exhibe un anarquismo un nada improvisado e o segundo abraza o comunismo coma se fose unha muller exuberante—, si compartirán destino, e de noite o río acollerá os seus corpos con cadansúa bala na cabeza. En cambio, a Amador engóleo a noite e non volverá á aldea até que pase moito tempo. Só daquela poderá saber o destino do seu can e a morte triste de Felisindo, acontecida apenas uns meses despois da súa marcha precipitada ao estranxeiro.

106

- I.E.S. Manuel García Barros -

*** O primeiro que fai Felisindo cando ve aquelas indumentarias que exercen un poder novo sobre a aldea, é mudarlle o nome ao can, por precaución.

Comeza a chamalo Meigo e o animal, que de primeiras se resiste a ese bautismo estraño, co tempo acepta con resignación o seu destino e parece comprender os motivos polos que o seu novo dono lle modifica a identidade.

Felisindo vive só na pequena casa familiar que está empolicada no máis alto da aldea, case á beira da igrexa. A súa nai, á que sempre lembra coa carga unánime dun loito de varios séculos, deixouno hai pouco, cando a terra xa os convocaba para a bota das patacas.

O can de Amador vén ser un substituto imprescindible, unha compaña que lle axuda a levar os días e toda a súa soidade, que se mide en ferrados.

—Mira, Meigo, só nos temos o un ao outro. Se cadra deberiamos buscar algo. Que che parece María de Covas? Doulle unha fala? Non é moi guapa, pero é traballadora e non cospe para arriba. En casa teñen varios cans e talvez...

O animal, atento ás palabras, fixa os ollos en Felisindo e orienta as orellas cara adiante. O home e o can fan boas migas. Enténdense a base de silencios e acenos tácitos. Andan ao rabo, sempre xuntos, envolvidos nunha fidelidade que os fai inseparables. Mesmo os domingos, cando Felisindo entra na igrexa, o can agarda deitado sobre unha das lousas do adro e non se move até que ve saír o seu amo. Daquela acéndenselle os ollos e busca coa cabeza a perneira de Felisindo e, xuntos, baixan polos campos ou fan parada na cantina de Manuel.

Meigo é consciente da súa nova vida e afaise a disciplinar o gando, e a súa presenza no mazadoiro da casa é toda unha ameaza para animais e estraños. Can e amo quérense pola vida e, ao cabo dun mes de guerra, xa ninguén se lembra de Amador nin da súa propiedade sobre o can.

*** 107

- Pedigree -

Meigo é can palleiro, sen pedigree, si, mais cando cruza a praza do Cruceiro, a cabeza piramidal érguea coma unha bigornia, e as orellas ourizadas e o andar atlético que lle proporciona o seu pernil longo e musculoso, forman o perfil recto dun lobo. Hai algo aristocrático na súa cor canela, nos ósos anchos e nesa queixada forte que sostén unha trabada en tesoira. Felisindo imaxina apalparlle a alma no mel hipnótico dos seus ollos e, sempre que ten vagar, aloumíñalle o lombo que cobre a súa pel grosa.

Meigo rexeita as noites dentro de casa. A súa responsabilidade está fóra e Felisindo renuncia a metelo dentro e axéitalle unha casopa na entrada. Aí, coma un gardián insomne, espreita as noites e prevén a casa de calquera perigo.

Hai un agradecemento en cada un dos seus acenos e Amador xa é unha lembranza fuxidía. O seu novo hábitat está aquí, canda este home que o acolle cunha calor moito maior á que lle daba o seu antigo propietario.

Pero o inverno trae o frío e a morte de don Francisco, o cura que leva tanto tempo na aldea que nin os máis vellos lembran o día da súa chegada a lombos dunha burra lambida e medio esfolada. E é precisamente no enterro de don Francisco cando o odio cerval brinca no adro da igrexa despois de que Fírvedas, que ao seus cincuenta anos só lle corresponde o sentido dun cativo de seis, chama o can polo seu antigo nome. Vai tanto frío que as palabras parecen conxeladas coma carambelo e fican suspendidas no aire. Felisindo é consciente da ameaza silenciosa que cae sobre el coma un animal á espreita e limítase a ver pasar a comitiva enfonchada na cabeceira da procesión, e queda en silencio, acariñando o pelo do animal, como cobizando a súa mentira espida. Todos saben que nese silencio hai un poder, unha discreta rebeldía que esa noite lle custará a vida.

*** Amador sempre ten a maleta detrás da porta. Sobre ela dispuxo un testo con plantas e unha fotografía dos seus pais na voda de María, a súa irmá, que tamén se veu ao Uruguai. É a chamada. E cada día que le a prensa no Sorocabana, busca desesperadamente a nova que recolla a caída do ditador. Por desgraza, ese desexo dura máis do previsto e non regresa á aldea até o ano setenta e seis, trinta anos despois da súa marcha e das mortes dos tres xogadores de cartas.

108

- I.E.S. Manuel García Barros -

Quere facer a viaxe só. E aínda que non mente cando lles di á súa muller e aos seus dous fillos que volve para vender a casa e as terras das que coidou a única curmá que ten, no momento en que o taxi entra na aldea, Amador sente que volve para ficar e toma conta del unha sensación estraña. É tempo de malla e os pértegos bouran compasadamente as espigas nas airas e deixan no aire un cheiro seco e unha percusión que parece xurdir da propia terra. Esta música atéigao de saudade e faille sospeitar que a volta é un erro.

Cando o taxi marcha, Amador entorna a porta da casa e ve que a súa curmá a limpou a conciencia. Está tal como a deixara a noite na que el se botou ao monte. A casa borra trinta anos de vez e Amador agradece esta intimidade. senta nun tallo fronte á lareira e, coas mans cruzadas sobre o peito, chora a fío cravando a ollada no retrato de voda dos seus pais que, en branco e negro, posan tesos e un chisco tristes, malia o día que é. E xusto neste intre de coita, o ladro dun can tráelle a impresión de que Troski o chama dende algún lugar da memoria.

*** A aldea non mudou. Apenas se ergueron tres ou catro casas novas, e as antigas seguen tal como el as deixara. O que si mudou foi a xente. En trinta anos pasan moitas cousas e, aos mortos, hai que sumar os estragos da vellez.

A Amador cústalle recoñecer moitos dos veciños nos que o tempo esculpiu rostros estraños. Quen non cambiou moito é Manuel, o dono da cantina.

Aos corenta xa era vello e, agora, con setenta anos, apenas se lle engadiron algunhas engurras e encartóuselle un pouco máis a pel. Ten a mesma expresión nos ollos e a súa voz acusa un fondo agudo e neno que nunca cadrou coa súa idade. Manuel, que é supersticioso, fala con Amador coma se falase cun morto e, unha e outra vez, desperdicia as palabras, divaga, cústalle volver a aquela partida, cando detrás do abano das cartas os ollos expresaban un desexo e a vida palpitaba nos acenos e nas caladas dos cigarros. A escuridade fresca da cantina estimula os recordos e unha intimidade que Amador agradece. Non ten présa. Se xa esperou trinta anos, que poden significar uns minutos? Ao final, Manuel rasca a cabeza por baixo da boina e cóntalle a historia tráxica de Felisindo e o can.

*** 109

- Pedigree -

Amador abandona a cantina e sae á noite co peito encollido. Séntase na base do cruceiro e, aínda que non o sabe de certo, imaxina os feitos que debuxaron as palabras de Manuel.

O estalido sorpréndeos na cama. Un por un habita os soños e a luz doméstica das casas acéndese para deter por un momento a noite. Son as dúas da madrugada e as sombras forman siluetas indecisas nas fiestras. O silencio duro prestixia unha neve que, en folerpas de bolboreta, cae sobre a aldea coma unha maldición ou un sudario branco. Só os ladros adoecidos dun can empatan cos ouveos dos lobos entrañados na serra e as castañas que estralan no lume dunha lareira culpable. Hai algo terrible na queixa do animal. Todo el zumega dor.

Mais ninguén sae fóra. O medo é un coitelo aguzado polo frío e ninguén é quen de secundar a protesta deste animal que, na súa rabia tácita, soletrea a identidade do morto. Nunca unha voz esclareceu tanto.

A noite esvaécese e a alborada peta nas portas. Mais ninguén semella querer saír aínda. Só o Fírvedas, abraiado, esmaga a neve e bota a súa inconsciencia polos camiños até que bate en Lamalonga cun home medio soterrado pola neve.

Horas despois, mentres na casa de Felisindo latexa unha vela e media ducia de carpideiras acompañan a caixa e mais o morto, un can atravesa a aldea e chega á praza do Cruceiro. Cádrase diante da casa do asasino e dá en ladrar dun xeito tan danado que as luces das casas se prenden axiña. O culpable fica dentro, sabe que o can está a espir a verdade, que dita a súa sentenza con teimosía até que xa non dá azos de si e, canso, volve paseniño á casa do amo e ponse ao pé da porta para enfiar na noite os seus laios co das carpideiras.

110

- I.E.S. Manuel García Barros -

A cadela muralla SOLLA, Calros



Autora da ilustración: Tania Barral Figueiras 111

- Pedigree -

A cadela muralla En memoria do Navarro, do Trotski, do Cachito, do Mouro, da Chispa, do Pastor e do Elvis, cans da miña nenez.

A Muralla daba moi ben a xente. Á cadela apracíalle tratar con bos entendedores: ghou! (“aquí estou eu”); ghou, ghou! (“de aí non pases”); ghou, ghou, ghou! (“sae por pés”). Nunca botou un ladro de máis, nin falta que fixo. A Muralla era un deses cans de respecto, non un ghoubeliño calquera. Apenas latía, porén, cando tiña algo que dicir, bailaricaban os vidros das xanelas. Ghou!, e aquel sismo, con hipocentro na gola e epicentro nas bochechas, expandía a súa onda polo val de Cerdedo.

A Muralla chegou á aldea mediado o século pasado. Meu avó de Abelaíndo mercáralla de cachorro a un tratante portugués na feira de Soutelo. A raza, amastinada, tiraba a cão da Serra da Estrela ou rafeiro alentejano ou ben mestura atinada de ambas as dúas.

A cadela, facéndolle honra ao seu nome e ao seu omnívoro apetito, atinxiu un porte e tamaño excepcionais. Os seus trazos raciais deviron nos estimados para a súa caste: cánido rexo, aleuto, destemido, corpancho, guedella meleira, orella pequena e agostada e cabezote enmascarado.

Na fraseoloxía galega, a expresión “ser un mastín”, aplícaselle a unha persoa zoupona, bouba e preguiceira. Nada máis lonxe do carácter deste can que abraiou a veciñanza polos seus dotes solertes, dilixentes e afanosos. Á cadela Muralla, coma o noso can de palleiro, só lle faltaba falar.

Des que a Muralla chegou a Abelaíndo, se converteu no xoguete dos pequechos. Madrasta consentidora, tornándoos unha e outra vez do perigo, valíalles de almadraque, mantelo, pano no que enxugar as bágoas e, xaora, de cabaliño buligán.

Seica, unha das súas obsesións era lamberlles os mocos, labor ao que se entregaba con fruición. A cadela aborrecía que os pícaros andasen cos carambelos 112

- I.E.S. Manuel García Barros -

no nariz. Chegouse a dicir que as lambedelas da Muralla sandaban as catarreiras, tamén as mancaduras e gaduñadas. Amais da misión de gardacostas, sempre alerta, a cadela asumiu celmosa a función de médica pediatra.

Aínda non levantaba un palmo do chan e xa acompañaba os da casa nos labores de pastoreo. Porta fóra, conxeniaba moi ben coas persoas (“A Muralla coñecía a todo o mundo”), mais, cumprido o ano, ninguén ousaba atravesar a cancela da eira do Gheiteiro sen arriscarse a levar un apuro ou apandar cunha trabada.

A Muralla era moi bo can gardián, porén, descoñecedora de cadeas, investía o seu lecer na curricaina, podendo dar razón de canta corripa, bouza ou cachada haber no lugar.

Pouquiño e pouco, a Muralla estendeu os seus dominios e, de alfandegueira do Quinteiro de Acolá, pasou a chanceleira do rueiro.

A Muralla non estoxaba a auga e, xa fose verán ou inverno, se deslocaba en por si até a ribeira do Seixo para tomar baños. As súas periódicas ablucións non só tiñan por obxecto arrefecer o corpo, senón libralo das pulgas.

Quen presenciou a súa sagaz e depurada estratexia de cata, aínda hoxe non o dá ben explicado. A cadela, moi de vagar, ía somerxendo o seu corpo na poza, dándolles tempo aos parasitos de abandonar os baixos e galgar cara ao lombo.

Así que os sentía rebulir no carrelo, afundíase máis un paso, obrigándoos, daquela, a fuxir cara a cabeza. Cando advertía que a pulgallada se arremuiñaba no cotote, mergullábase toda e, contendo a respiración o tempo xusto, conseguía desafiuzar os molestos inquilinos que, a fume de carozo, desaparecían río abaixo.

Coa mesma, gañaba a ourela, abaneaba o corpo do rabo ao fociño e deitábase á raxeira até ficar enxoita.

A Muralla adeprendía con tanta rapidez e comportábase con tanto tino e responsabilidade que axiña guiou soa a rabañada da casa do Gheiteiro e, pouco tempo despois, a rolda completa de Abelaíndo.

Daquela, a tarefa do veceiro limitábase, en raiando o día, a facer soar o bucio na Regheiriña. Escoitado o sinal, os máis veciños abrían o portelo de cortes 113

- Pedigree -

e cortellos e, nun dicir amén, os rabaños se congregaban famentos e confiantes na fonte da Encorcillada. A Muralla, presa de excitación, non lles quitaba ollo. Á orde do folgado pegureiro, a cadela, valéndose do avantaxado instinto e da experiencia, manobraba lixeira, encarreirando convenientemente a facenda. Ducias de cabras e ovellas capitaneadas por unha cadela; sinfonía de beos e campaíñas, pola costa do monte arriba cara ás herbeiras do Seixo.

A media mañá, o avó Xosé, asubiaba dende a solaina. A Muralla, empericada nunha esculca des onde vixiar a pacedura, respondía o asubío cun ghou! (“sen novidade”). Ao mediodía, meu avó volvía establecer contacto coa súa correspondente no Seixo. Tamén, a media tarde. Ao empardecer, chamábase pola cadela que, exhibindo a mesma disposición, axuntaba no gado miúdo coa eficacia de quen convoca a toque de corneta. Non deixaba cabeza atrás, apremando nos chibos e roxelos, coa cachaza e tento de quen se sabe adaíl nun transo crucial.

Xa na aldea, recibía oufana os afagos dos veciños que, entre garatuxa e garatuxa, deixaban caer algunha que outra lambiscada.

O gando ao coidado da Muralla nunca se viu acosado pola lobada. A cadela, ventando pola redonda unha manda esfameada, ceibaba un longo e agudo ouleo ouuuuu! (“non ousedes, estes animais están ao meu cargo”). O can fero mantíñase, ben por deferencia, ben por caución, afastado do seu territorio.

Os aldeáns sospeitaban que a Muralla fixera un pacto cos lobos e que mesmo os comandaba. A cadela ficou preñe unha vez e aquela camada encheu Abelaíndo duns cadelos alobados, estirpe de lobicáns, trazos xenéticos que aínda hoxe se albiscan nos cánidos da parroquia.

O cauto avó Xosé, aínda que vía a súa cadela abondo competente, cinguiulle ao pescozo unha grosa carranca de coiro e cravos. Moito me aledei cando, hai tempo, nunha das miñas revistas ao tesouro etnográfico da casa do Gheiteiro, achei pendurada dos muros da corte, canda os temoeiros, o colar espiñento da Muralla. Gárdoo coma ouro en pano.

A Muralla atinxiu a idade dos dez anos. A súa sona traspasara as fronteiras da aldea. Para os de Cerdedo deixou de ser estraño ver aparecer pola rampla a cadela que, turrando dun carriño e coa saquetiña dos cartos amalloada á coleira, cruzaba con prudencia a estrada xeral camiño da tenda de ultramarinos.

114

- I.E.S. Manuel García Barros -

Un infausto día, a Muralla non veu durmir á soleira da porta. Tampouco respondeu aos berros enlaiados do meu avó. O pobo organizouse e foi, monte a través, na súa procura. Atopárona morta, en hora mala, no regueiro das Laceiras, onde fora beber, adoecida pola inxesta dun cebo envelenado armado para os lobos. Deus lles dea igual morte aos envelenadores e a todos aqueles que se asañan coa nosa fauna doméstica ou salvaxe.

Os despoxos da cadela Muralla foron soterrados ao pé do carballón das Revoltas, digno panteón para a que foi raíña dos rabaños do Seixo. Fóra alma, a cadela Muralla demostrou máis xuízo, nobreza e goberno ca moitos que chegaron a alcaldes.

115

- Pedigree -

116

- I.E.S. Manuel García Barros -

Só lles falta falar TORO SANTOS, Suso de



Autor da ilustración: André Díaz Cerviño 117

- Pedigree -

Só lles falta falar -Merda! Nunca mellor dito, acabo de pisar merda de can.

-Limpa o zapato contra esa pedra, anda. A ver se é certo cando din que pisar merda de can dá boa sorte.

-Éche ben certo que non se consola quen non quere, vaia porcallada, ho.

Habería que prohibir os cans na cidade.

-E que fariamos con eles, levalos para o monte? Matalos? Máis tarde irían os gatos, os paxaros... Nada máis deixariamos ás persoas.

-Veña, veña, tampouco non te vaias pasar. Mais, ao dono do can que cagou aquí, o da merda do meu zapato, cumpriría meterlle unha boa multa.

-Ai, iso si. Se non recolles a cagada do teu can, é coma se cagases ti mesmo no medio do paseo. Ese dono merece multa e obrigalo a recoller a cagada. Pero iso non implica que houbese que prohibir os cans e mais os animais de compañía. Se che cae unha piña na cabeza, daquela prohibiriamos as árbores...

-Ah, xa vexo. E logo ti tamén tes can? E se ti xa tes familia, para que queres máis compañía? Coa de molestias que debe de dar...

-Pois si, teño can e molestias, abofé que dá, coma todo. Como deron os meus fillos cando eran máis cativos.

-Home, pero non me compares, ho. Os fillos son os fillos. Pero, os cans para que?

-Pois os meus fillos de sempre estiveron encantados con termos can. E depende de para que se teñan os fillos. A min próugome ter fillos para velos, para querelos. E aos cans, doutra maneira, pero tamén.

-Boh, os cans quérente porque lles dás de comer...

118

- I.E.S. Manuel García Barros -

-Xa, e os demais tamén. Queremos a quen nos alimenta, a quen nos quere.

-Pois non o entendo, que vos aporta?

-Cariño, un cariño absoluto. Non temos can porque queiran eles, somos nós os que nos beneficiamos do seu acompañamento. Dannos algo que é moi valioso, unha entrega total. O nó co can é moi profundo, nin te dás unha idea.

-A min iso sóame a chinés e sigo sen o entender.

-Porque esqueciches a parte animal. Non cómpre entenderes nada, ou o vives ou non o vives, ou o sentes ou non o sentes. Mais, un can fai que te sintas máis vivo e, sobre todo, lémbrache o que vén a ser a vida. A vida son os instintos. A esta, á nosa cadela, recollémola dun refuxio, e estouche ben seguro de que daría a súa vida por nós.

-Pode ser, pero eu prefiro tratar con persoas. Aos cans fáltalles falar, non teñen conversa.

-Non che son tan diferentes das persoas, nalgunhas cousas son coma nenos e noutras coma adultos. Pero non te creas, claro que temos a nosa conversa, non falan palabras mais vaia se se explican, e por riba non menten xamais. Iso é o que non teñen, saber mentir. Qué queres que che diga, gústanme. Será o meu lado animal.

-Pois a min non che me importa recoñecer que non o posúo.

-Posúes, ho, faime caso. Coma todo o mundo. Pero non o deixas ceibe, lévalo atado. Como levo eu á malpocada da miña cadela pola correa até que acho un lugar onde ceibala e que corra.

-Ben, pero cando menos poderedes recoller a cagada cando cagan, non?

-Que si, que si. E xa limpaches ben o zapato? Ves? Falamos de cans e falamos de merda, a parte animal que todos agochamos.

-Máis vale así, ho. E como se chama a túa cadela?

119

- Pedigree -

120

- I.E.S. Manuel García Barros -

Pichín VÁZQUEZ PINTOR, Xosé



Autora da ilustración: Alba Rodríguez Sánchez 121

- Pedigree -

Pichín Tal era o nome do meu can de Quian. Fomos dous amigos ben grandes.

El coutado en vida por unha cadea de moitos elos. Eu querendo sempre xogar.

Trouxérao o meu pai dende Santa María de Melide; case no peto do gabán. Era en catro anos máis vello ca min.

-Pichín, ven.

E viña axiña: erguía dereito coma un vimbio e sempre deixaba as patas de diante no meu garsei, aquel da cor vermella, que calcetara a miña nai, o que tanto e tan ben me daba a calor no invern o.

-Es meu amiguiño, non si?

E el dicía axiña que si cos ollares e coa lingua, coa que me lambía as maus unha vez e outras tantas máis. Agora cando escribo sinto a súa mornura mailas cóxegas na pel e os dedos medran e rebulen pola súa cabeciña que era branca e grande de mastín, mais eu digo iña, porque así era de cariño e de xogarmos a quen máis e máis mellor.

-Queres vir comigo tralas vacas que van pacer no prado dos Lavadoiros?

E outra volta a vimbieira do seu corpo, ergueito coma un fuso, na espera e sen arrandear.

-Levámolo hoxe tamén con nós, si?

E o tío Xerardo maila tía Mercedes dicían a un tempo un “non se pode, Pepiño; o Pichín ten que gardar a casa; non sabes? Poden vir os …”

-Hoxe non veñen!!

-E se veñen?

-Nunca viñeron.

122

- I.E.S. Manuel García Barros -

E o Pichín veu por aquela segunda vez. Choutaba, ladraba aos paxaros, ás follas secas que se erguían espilidas do chan, ao vento traveso, a aquela nube baixa que corría do revés: “guau, guau, guag!”. Atravesáraselle a tos e deu en abrir a boca e ghomitar unha codeliña de pan.

-Non foi nada, Pepiño. ... Ves, xa lle pasou!!

E o Pichín, cavilando, cavilando volveuna comer. As vacas xa ían polo prado adiante, pacendo aquí e acolá.

-Ti, se queres queda aí un anaquiño e xogades os dous. Non o manques nin te manques ti. Si? Si. Xogamos. Ás carreiras polo sobreiral adiante. Eu indo polos camiños e el polos atallos, sempre diante a ladrar e ladrar e ladrar. E sei o que me dicía: “corre, corre que te pillo; non sabes correr; guau guau, guag!!”

De volta púxose outra vez a ghomitar aquela codela de pan centeo. Agora sei como é. O Pichín uliscábao unha vez e outra e outra máis vez. Eu arredaba del porque non deixaba achegar. Rosmaba. Dunha vez arrisqueime e collín coas maus aquel anaco que debería ser pan. Pichín ficou en serio, coma revoltado de vez. Tiven medo. Case berro pola tía Mercedes, case si. E foi daquela cando el abriu os ollos coma nunca, acenou co rabo ben alto, ben alto e deume un guau guau de cariño e de risas os dous. Eu aínda gardaba na mau aquel pan que non o era e que tanto nos semellaba á tía e a min. Deixeino uliscar uliscar uliscaaarrr. E non o quixo. Ergueuse de diante e deume un bico e un guau. Arredouse uns metros de distancia e ladrou por min, coma se dixese ven venn vennnmm. Mais, denantes ollei por derradeira vez a imaxinaria codela. Achegueina ao narís: deixaba un bafo a podremia e a barolo; dobraba coa forza das maus; era unha cousa distinta de comer e rillar; que tal sería ela…? Despedina de xa botándoa a voar e voar e voar. Pasou alto, por enriba das sobreiras, e ficou aló nun sombreiro de follas de cristal. Dei a correr cara á fonte da ghouxa. O Pichín xa estaba de volta de aló. Seica bebera e bebera beberrr.... Seino porque tiña unha baba de fío transparente que baixaba da lingua sen caer aínda no chan.

123

- Pedigree -

-Pichín, ven E veu comigo: ceibes, libertarios, río e monte adiante; en xogo limpo. A tía Mercedes ollaba ao lonxe e de cando en vez escoitábase dicir “Pepiño, non te alonxes!”. Ela sabía quen mandaba en nó-los dous. Era eu o capitán da viaxe polo sobreiral adiante. Pichín ía e viña, choutaba feliz; namorando da paisaxe.

Mexaba e mexaba e mexaba sen nada deter. E onde gardaría tanto tanto pis?

Despois quixen saber se lle tiña medo ao río. Chameino e veu de axiña, dando bicos e máis bicos no meu colo. Había unha pouca pel de cortiza no chan.

Collina, non pesaba nada. Deilla a uliscar e de axiña, con forza, guindeina ao río, lonxe, lonxe…

-Pichín, vai, bonito vai.

E foi. Nadaba vencendo as augas, seica por primeira vez na súa vida. Un campeón de ida e volta e co bocado entre dentes. Un as! Veu a min mallado e mollado coma un pingo e deixouma coller. Axiña zarrapicoume coa auga do río, unha vez e outra vez e moita máis vez. Namentras el choutaba de ledicia escoitei chamar por min. Corremos cara aló. A voz da tía íase apagando por mor do cansazo. Na viravolta da congostra subín ao valado e berreille: -Tíaaaa, xa voouu, xaa vooouuuu!!!

E non dixen imos!? Axiña escoitena chamar ben alto e ben forte: -Pichínn

Piichiiiínnn

Piiichiiínnnmmmm

veeeennnmmm!

E o can amigo, erguendo o seu corpo, estarricando os ollares por enriba das pedras atendeu e quixo dicir tres e catro máis veces guuaaauuu.

Cando chegamos ao prado a tía enxoitaba co pano unhas bágoas de sal.

Sorriu de axiña e deume dous bicos grandes grandes. Despois atendeu ao Pichín e díxolle, con moito cariño namentras o aloumiñaba: -O Pepiño fíxote nadar moito polo río, non si, amighiño, non si?

124

- I.E.S. Manuel García Barros -

Non fixo guau. E eu fun e recollino contra o meu colo. Estaba frío de auga.

E a tía díxonos, ollando en boa parte cara a min, “estades coma dous pingos e agora…non sei o que vou facer. E axiña raiolaba con forza. De volta era o sol.

Andando os anos o tío Xerardo escribiume unha carta con lapis e papel.

Deuma a ler o meu pai. Eran unhas letras ben grandes, galladas coma voces: “dicídelle ao rapaz que morreu o Pichín”.

Caín derrubado. E a mamá díxome entre bicos e bicos: “non chores, habémolo ver todos no ceo” Pai levoume outra vez a Quian. Pasaran días. Entrei de primeiro e botei a chorar. Estaban Mercedes, Concha, Xerardo… e o niño, a cadea, o colar, a banqueta de pedra desde onde el ollaba as sobreiras máis garridas do mundo. E axiña escoitei ao lonxe ben lonxe lonxeee, coma sobor do lombo do río: guau guau guaauuuu E si que era el.

Xosé Vázquez Pintor.

Cangas do Morrazo, 7 de febreiro 2013

125

- Pedigree -

126

- I.E.S. Manuel García Barros -

O capri VILLAR JANEIRO, Helena



Autor da ilustración: Samuel Torres Rey 127

- Pedigree -

O capri Chamábase Capri, nome herdado dun cadelo que tivera un neno amigo e lle comera o lobo polas beiras da vila en invernía dura. Era nome bonito e púxenllo a el. Capri lle quedou, aínda que só eu llo chamase. Para o resto, donos e veciñanza, non era máis que o can.

Estaba en Quintá de Cancelada e vivimos seis anos na mesma casa. El coidaba o gando e daba a xente, como chaman no rural a que o can avise da presenza de estraños nos arredores. Eu daba clase nunha escoliña á que acudía en zocas de zapatilla para superar as lamas que se acumulaban de inverno nos camiños ancareses antes de que os borrasen con asfalto. El era can de palleiro aínda moi novo e con bonita pelexa leonada. Eu acaba de estrear a xuventude, pois esta historia aconteceu na década dos sesenta, que coincide coa dos meus vinte anos.

Non era eu moi avogosa dos cans porque me tiñan mordido, pero o Capri era distinto e levámonos ben desde o primeiro día, indo en progreso a nosa amizade segundo pasaba o tempo, amizade que se selou definitivamente o día que o defendín dunha malleira segura.

O neno da casa -alumno de meu- entrou berrando que o can acababa de saír de entre o palleiro lambendo os fociños. O sinal era claro. Dera cun neal de galiña das que poñen fóra. Faltaba comprobar se quedaba algún ovo e despois darlle o castigo pertinente para que non volvese acontecer tal feito. Logo xa se averiguaría cal era a galiña mirando antes de saíren do poleiro cal tiña o ovo e cal non, comprobación que adoitaban facer as amas de casa introducíndolles un dedo no “curso” para comprobar se tropezaba co ovo. Daquela, as que estivesen para poñer, quedaban pechadas ata que se descubrise cal era a traidora para despois ver que facían con ela.

Pero ao que ía. Saímos todos mirar, demos co neal baldeiro e vimos polas cascas que papara cerca dunha ducia de ovos. El sabía o que fixera e tardou en aparecer. Cando á tardiña se veu achegando pola aira, fun para cabo del e non deixei que lle pegaran. Convencinos de que era un bo can e que non fixera 128

- I.E.S. Manuel García Barros -

máis que aproveitar unha ocasión que se lle presentara. Que a culpable, en tal caso, era a galiña e que eu respondía por el no futuro. Como na casa se me tiña respecto, prometeron non tocarlle se non había unha segunda ocasión. E non a houbo, como se el me entedese. Iso que a pita non mudou de costume e de alí a pouco apareceu cunha rolada de pitos ao seu redor.

Desde aquel día o Capri e mais eu tivemos unha relación moi estreita. Empezou a acompañarme os venres ata Cabana, distante de Quintá oito quilómetros, onde eu collía o coche de liña. Non se daba clase os xoves pola tarde para que o alumnado acudise á doutrina. Viña sendo así, aínda que os curas xa abandonaran o costume. E o que adoitabamos facer as mestras rurais era cambiar esa tarde pola dos venres, para poder viaxar e volver con comida para a semana.

Cando chegabamos á parada do autobús, eu mercáballe na tenda de Fermín un paquete de galletas de María que comía mentres agardabamos polo coche, porque non volvía ata que me vía marchar. Non tardou moito en saber cal era o día da miña volta e unha tarde, ao baixar da liña, atopeino alí agardando.

E así o foi repetindo semana tras semana de cada curso. Daquela subiamos a costaneira comendo dous paquetes, un el e outro eu, que o camiño era duro e había que repoñer forzas.

En días de tormenta achegabámonos un ao outro cando o relustro nos anunciaba o trono e logo seguiamos o camiño ata o próximo estoupido. E en días de chuvia miudiña, invernal, andamos ese camiño dun lado para outro molladiños coma pitos. Comigo ía ás flores primaverais polos prados que rega o Donsal e polos toxos fomos monte a traveso para visitar algunha compañeira que tiña escola pola zona.

Eramos un. Pero tivemos que nos despedir. Eu, coa capacidade de pensar que non o volvería ver. El, estou case segura de que tamén adiviñou que era unha despedida de verdade cando á porta do autobús lle dei un bico entre os ollos e dos meus caeron dúas bágoas.

Pasaran xa catro anos cando, nunha feira do 19 en Becerreá, vin por entre o gando un can que me pareceu el. Era algo lonxe e chameino. O Capri mirou todo ao redor ata me descubrir e chegou nunha carreira botándoseme encima.

Soltámonos e fomos ata o grupo que estaba a acompañar. Era xente da casa e 129

- Pedigree -

algún veciño máis que levaran xatos a vender atravesando a serra á pé, como nos vellos tempos, un percorrido de case trinta quilómetros. Xa tiñan vendido e ían comer o polbo, pero o Capri non se me quixo separar e marchou comigo.

Cando o veu buscar o dono á miña casa, negouse a marchar con el. Daquela o señor Manuel pediume que me escondese a ver se o podía levar, que se lles facía moi tarde.

E fun para o cuarto, desde onde podía velo sen que el se decatase da miña presenza. Andou todo ao redor da casa máis de media hora. Despois, o amo foino apaxoando e conseguiuno levar. Esta si foi a derradeira vez que nos vimos e, para non lle causar máis mal, eu separeime sen despedida e a traición.

Teño unha soa fotografía del coas súas patas dianteiras nos meus ombreiros que foi sacada aquela tarde. Ademais de me servir de recordo dun excepcional amigo, compañeiro de seis anos de vida moza e rural, esta imaxe é a representación máis auténtica da lealdade.

130