Regina Pacis - Accresco Vastgoed

F O T O G R A F I E F R E E K VA N A R K E L T E K S T PA U L G R O E N E N D I J K

REGINA PACIS D E T R A N S F O R M AT I E VA N E E N R O T T E R D A M S K L O O S T E R T O T 2 8 S TA D S A P PA R T E M E N T E N EN EEN COLLECTIEVE TUIN

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1

1

LOCATIE JUNI 2016 - SCHIEDAMSEWEG 250 - 304

Het klooster Regina Pacis is een onopvallend gebouw in Rotterdam-West. Jarenlang leefden hier enkele bejaarde monniken in betrekkelijke rust en anonimiteit, tot het klooster in 2012 werd gesloten.

2.266 M 2 BRUTO-VLOEROPPERVLAKTE 2.266 M 3 BRUTO-INHOUD

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 3

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 5

HET VERGETEN KLOOSTER Het klooster Regina Pacis is een onopvallend gebouw in Rotterdam-West. Jarenlang leefden hier enkele bejaarde monniken in betrekkelijke rust en anonimiteit, tot het klooster in 2012 werd gesloten. Een vergeten gebouw.

Ontwerper van het klooster was Jan Hendriks, een Rotterdamse architect die actief was vóór en na de Tweede Wereldoorlog. Hij won ooit de Prix de Rome, had een prominente rol in de wederopbouw, bouwde veel in met name Rotterdam, maar echt bekend is hij niet. In de architectenbuurt op de Kop van Zuid kreeg hij geen straatnaam. Een vergeten architect.

Het westelijk deel van Bospolder en Tussendijken werd op 31 maart 1943 bij vergissing gebombardeerd door geallieerde vliegtuigen. Eigenlijke doel waren de westelijke havens, maar door de sterke wind kwamen de bommen in een woonwijk terecht. Lange tijd kreeg dit bombardement, waarbij 326 doden vielen, weinig aandacht bij herdenkingen. Daarom kreeg het de naam Vergeten Bombardement. Pas vijftig jaar na het bombardement werd een monument van Mathieu Ficheroux geplaatst in Park 1943.

Het vergeten bombardement.

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 7

INLEIDING Er is een enorme voorraad aan lege kantoorgebouwen. Ook kerken en winkels raken hun functie kwijt. Vaak karakteristieke gebouwen die geschikt zijn voor een woonbestemming. Naast het Douanegebouw zijn we momenteel bezig met een voormalig Klooster aan het Marconiplein en de Christus Koningkerk in Hillegersberg. We documenteren onze projecten. Deze publicatie is deel 1 van een serie bijzondere projecten: de transformatie van douanegebouw tot wooncomplex Parkhavenstad.

Jos van Essen ACCRESCO VASTGOED BV

INDEX 1. LOCATIE ..............3 2 . S L O O P . . . . . . . . . . . . . . . . 3 9 3. RUWBOUW

............65

4 . A F B O U W . . . . . . . . . . . . . . 1 0 3 5 . I N H U I Z I N G . . . . . . . . . . 1 2 5 6 . C O L O F O N . . . . . . . . . . . . . 1 5 0

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 9

VERGETEN BOMBARDEMENT Gedurende de Tweede Wereldoorlog waren er regelmatig luchtaanvallen van de geallieerden op haveninstallaties, scheepswerven en fabrieken. Die waren vaak in gebruik voor de Duitse oorlogsindustrie.

Op 4 maart 1943 hadden Engelse bommenwerpers flinke schade aangericht op de scheepswerf van Wilton-Fijenoord in Schiedam. Daar werkten ruim 6000 arbeiders aan mijnenvegers, olietankers en een kruiser. Zondag 28 maart was het weer raak en ook op dinsdag 30 maart werd er weer gebombardeerd. In Rotterdam-West was het bombardement te horen en zelfs een beetje te zien.

Op 31 maart was het doelwit de machinefabriek van Wilton aan de Oostkousdijk, waar een reparatie­ afdeling van de Kriegsmarine was. Door het bewolkte weer, de onduidelijke instructies en navigatiefouten van de jonge onervaren bemanning kwamen de bommen op allerlei plekken in Rotterdam-West terecht: Keilehaven, Lekhaven, Heijplaat en Wilton-Fijenoord. Door de stormachtige wind kwamen de laatste honderd bommen zelfs niet op de haveninstallaties terecht, maar noordoostelijk daarvan. Rond half twee ’s middags veranderde Rotterdam-West in een inferno. De schade was enorm: 320 doden en 400 gewonden; 2661 woningen, 190 winkels en 89 bedrijven werden verwoest. Haast 13.000 mensen werden dakloos.

In de kranten, die door de Duitsers werden gecontroleerd, werd de wreedheid en onmenselijkheid van de “moordenaars van de overzijde van het Kanaal” breed uitgemeten. Het Dagblad van Rotterdam sprak van een “Lafhartig bombardement op Rotterdamsche arbeiderswijken”. De Arnhemsche Courant noemde het een “misdadig bombardement”.

Boven: Twee broeders bij het verwoeste klooster. (FIC) - Links: De Schiedamseweg na het bombardement. (Stadsarchief Rotterdam).

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 1

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 3

WEDEROPBOUW Na de oorlog werd dit stadsdeel uiteraard hersteld. Het wederopbouwplan was minder rigoureus dan het Basisplan voor het centrum. In grote lijnen werd het bestaande stratenpatroon gevolgd, met de Mathenesserweg en Schiedamseweg als grote brede doorgaande routes. Ten noorden van de Mathenesserweg en ten zuiden van de Schiedamseweg werden de gesloten bouwblokken hersteld.

De punt tussen Mathenesserlaan en Schiedamseweg kreeg een modernere, meer open opzet. Een aantal gesloten bouwblokken van gemeentelijk architect J.J.P. Oud werd vervangen door flats aan een plantsoen. Het Visserijplein werd als centrale open ruimte toegevoegd; sinds de jaren zestig is het in gebruik als marktplein. Verder werden als tamelijk losse objecten experimentele maisonnetteflats, een scholencomplex en het klooster toegevoegd. Aan de Schiedamseweg kwam in 1958 een modern politiebureau, met voor de jaren vijftig karakteristieke kunstwerken van Ian Pieters en Cees Timmer. Er zijn ook plannen geweest voor een badhuis hier, waar havenarbeiders zich zouden kunnen wassen.

De wederopbouw van Rotterdam-West heeft nooit veel aandacht gekregen, zeker afgezet tegen de wijze waarop Rotterdam zijn nieuwe centrum heeft gepromoot. In de loop der tijd is de nieuwbouw hier in dezelfde negatieve spiraal terecht gekomen als de oudere delen van Rotterdam-West, het lot van de Maquette van het nieuwe stadsdeel met de nieuwbouw van het klooster middenvoor.

meeste stadsvernieuwingswijken. Langzaam maar zeker komt ook dit deel van de stad weer terug op de kaart.

Op 31 maart 1993 werd ter nagedachtenis aan het Vergeten Bombardement door minister-president Lubbers een monument onthuld. Beeldend kunstenaar Mathieu Ficheroux heeft cortenstalen cijfers van de datum in het plantsoen van Park 1943 verspreid, als door een bom getroffen.

Broeders bij de ruïne van het klooster. Het kunstwerk ‘Het Vergeten Bombardement’ van Mathieu Ficheroux.

Kinderen van de Nicolaasschool bij de ruïne van het verwoeste klooster. (FIC) K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 5

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 7

WILLEM BEUKELSZPLEIN Het klooster Regina Pacis, dat in 1959 in gebruik werd genomen, was zo’n beetje het laatste gebouw van de wederopbouw in Rotterdam-West. Maar door de traditionalistische architectuur lijkt het ouder dan de meeste omringende gebouwen. De realisatie kent dan ook een lange voorgeschiedenis. Het klooster lag voor de oorlog ongeveer op dezelfde plek, die toen Willem Beukelszplein heette. In 1930 kwamen de eerste tien broeders van Maastricht in Rotterdam wonen. De officiële naam is ‘Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis van de Heilige Maagd Maria’, in het Latijn: Fratres Immaculatae Concepcionis (FIC). Ze gaven les op de twee met het klooster verbonden lagere scholen: de Sint Nicolaasschool en de Sint Matthiasschool. Op 25 april 1930 werd het gebouw, ontworpen door de bekende Rotterdamse architect Jos. Margry (1888-1982), officieel geopend en door de deken van Rotterdam ingewijd. Er zouden ongeveer zestien broeders komen te wonen.

Het gebouw werd net als de scholen zwaar getroffen tijdens het bombardement van 1943. De broeders werden tijdelijk gehuisvest in Schiedam. Restanten van het klooster en van de scholen werden provisorisch hersteld, zodat ze tijdelijk konden worden gebruikt. Oud-leerling Nico van den Bos herinnert zich zijn schooljaren op de Nicolaasschool: “ We noemden die school in de wandeling ‘de puinschool’. Van het gebouw was een deel in de oorlog verwoest, er stonden nog drie lokalen overeind en daar kregen de eerste drie klassen les, de rest was elders ondergebracht. De hele schoolomgeving was een grote puinhoop, letterlijk, met overal brokstukken muur en stapels stenen. Dat puin vonden we overigens als kind niet zo erg, we speelden erin. Er waren ook nog gangen bewaard gebleven onder het klooster Regina Pacis, waar we dan doorheen dwaalden. Heerlijk spannend, maar wel gevaarlijk natuurlijk. Later werd dat ook verboden in verband met het instortingsgevaar.”

HERBOUW KLOOSTER De herbouw kwam moeizaam van de grond. Tijdens de oorlogsjaren boog de Maastrichtse architect Het oorspronkelijke klooster van Jos. Margry uit 1930. (Stadsarchief Rotterdam)

Alphons Boosten (1893-1951) zich erover. Boosten had al in 1934 enkele wijzigingen aangebracht in het gebouw, dat nogal donker en vochtig was. Boosten zou een nieuw complex ontwerpen. Vooral de scholen moesten volgens Boosten “in verband met de gezondheid der kinderen, meer licht en zeker ook bewegingsvrijheid en groenbeplanting” krijgen. “Vooral stadskinderen hebben hieraan behoefte.” In de jaren dertig was tuberculose nog een gevreesde en dodelijke ziekte geweest.

Na de oorlog zijn de ideeën weer veranderd. In 1949 wordt druk vergaderd over de herbouw.

Aanvankelijk leeft het idee, te herbouwen op de fundamenten van het oude gebouw. De gemeente wijst, net als Boosten, op de mogelijkheid van nieuwbouw, vooral vanwege de functionaliteit en de uitbreidingsmogelijkheden van de schoolgebouwen. Moet er verder worden gewerkt met Margry, of met Boosten? Margry hengelde naar de opdracht, maar lag niet zo goed. Boosten zou het esthetische gedeelte kunnen doen en Hendriks, “als dichter in de buurt zijnde”, het bouwtechnische gedeelte. De Hendriks in het kerkbestuur van de Sint Nicolaaskerk, die over de herbouw vergaderde was vermoedelijk geen familie van de architect. Boosten doet niets. Op 5 juli 1949 noteert Broeder David in de notulen: “Uit het gesprek met Mhr. Pastoor maak ik op, dat, àls er ’n nieuwe school gebouwd wordt, het kerkbestuur de heer Hendriks zal aanwijzen als architect.” Jan Hendriks van het bureau Hendriks Van der Sluijs en Van den Bosch, was goed ingevoerd in de Rotterdamse wederopbouw en bezig met drie woningblokken langs de Schiedamseweg. Uiteindelijk kreeg Hendriks dus de opdracht voor de nieuwe Sint-Nicolaasschool, die in 1954 klaar was, en vervolgens ook voor het broederhuis.

De Nicolaasschool in aanbouw naast het restant van het klooster. Scholieren Hans Dankers en Cockie Holierhoek staan op de plek waar later het politiebureau is gebouwd. (FIC) K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 9

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 2 1

NIEUWBOUW KLOOSTER Vanaf 1954 werd er gewerkt aan het klooster. In de eerste schetsen is er sprake van een carrévormig gebouw met een binnenplaats. Om een beter gevelfront te krijgen richting Schiedam wordt een plan met twee vleugels ontwikkeld. Op instigatie van de gemeente volgt het definitieve ontwerp in grote lijn de verkavelingstypologie die met de maisonnetteflats van Jos en Leo de Jonge is ingezet. Het klooster bestaat uit twee vleugels: een vleugel van vier bouwlagen die de richting van de maisonnetteflats volgt en een vleugel van drie bouwlagen die evenwijdig aan de Schiedamseweg ligt. De hogere vleugel moest aansluiten bij de woningbouw. De twee vleugels zijn niet via een knik verbonden, maar door een tussenlid, waardoor een soort Z-vorm is ontstaan en een voortuin is gecreëerd, afgescheiden van de straat door een laag hek. De vleugels hebben een flauw zadeldak.

De kapel is aan de achterzijde haaks tegen één vleugel aangebouwd, maar wel apart toegankelijk.

Tussen de kloostervleugel en de kapel ligt een iets hogere klokkentoren. Net als bij de blokken met maisonnettes is er een collectieve tuin, maar deze is wel afgesloten met een hoge muur. In de gevels is de functie van het gebouw goed af te lezen. De kamers op de verdiepingen zijn herkenbaar door de vierkante vensters in betonnen omlijsting. De kamers liggen aan de straatgevel en zijn bereikbaar via gangen langs de achtergevel. Centraal ligt een trappenhuis.

Op de begane grond zijn de entree en de algemene vertrekken, verdeeld in een dienstvleugel met de portier, de eetzaal en de keuken en een hoofdvleugel met de bibliotheek, studeerkamers en de kantoorvertrekken. De entree is gemarkeerd door een grindbetonnen kozijn en een sluitsteen met een Grieks kruis. Eetzaal en bibliotheek zijn voorzien van een glazen pui, iets terugliggend ten opzichte van de gevel, die hier met gemetselde bogen en ronde betonkolommen is verbijzonderd.

De leerlingen van de Nicolaaschool kijken naar het slaan van de eerste paal op 18 mei 1958. (FIC)

Deze boogvormen en kolommen zijn ook aan de achterzijde bij de kloostergang toegepast. De kapel is iets minder sober. De grote hoge ruimte van 160 vierkante meter op de eerste verdieping had hoge glas-in-loodramen, ontworpen door Hubert Felix. Op de begane grond was hier een recreatiezaal.

Het gebouw is opgetrokken in een roodbruine Waalsteen. De beganegrondvloer was van gewapend beton; de verdiepingvloeren zijn betonnen systeemvloeren. In het interieur overheerst soberheid: witte geschilderde muren en plafonds, tegelvloeren in de gang en houten vloeren in de woonvertrekken. “Ook de uitwendige architectuur is bescheiden van opzet en zonder praal, adequaat aan de ingetogenheid van de toekomstige bewoners.”

Februari 1958 vindt de aanbesteding plaats. Uit drie aannemers komen de Gebr. van Heeswijk’s Aannemersmaatschappij uit Best als goedkoopste naar voren. De bouw gaat F 938.000,- kosten.

Eindelijk, vijftien jaar na het bombardement, kan de bouw aanvangen. “Binnen afzienbare tijd, men denkt aan een bouwtijd van anderhalf jaar, zal men vanuit het westen Rotterdam binnenkomend, de Schiedamseweg geflankeerd zien door twee imposante gebouwen, rechts het reeds gereedgekomen politiebureau en links het nieuwe broederhuis.”

Architect J.G. Hendriks en het briefhoofd van zijn architectenburteau (Stadsarchief Rotterdam)

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 2 3

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 2 5

OPENING KLOOSTER Na jarenlange voorbereidingen is het dan eindelijk zo ver. Op 18 mei 1958 gaat de eerste paal voor het nieuwe Regina Pacis de grond in. Januari 1959 nemen enkele ouders van de Nicolaasschool het initiatief als blijk van waardering een blijvend geschenk aan te bieden aan “de Broeders, de onvermoeide onderwijzers van onze jongens, met aan het hoofd hun altijd welgezinde en voorkomende Broeder Bernardinus”. Het is een nieuwe luidklok voor de kapel, met daarop in reliëf aangebracht: 1943/1959 - Verwoest door oorlogsgeweld - Uit dankbare liefde hersteld Op 28 oktober 1959 is de officiële opening. Broeder overste Ansfried Sturkenboom houdt een toespraak: “Dit heeft mij toch wel heel erg getroffen, dit geschenk van de ouders. Wij zijn hier gekomen om onderwijs te geven. Opvoeding en onderwijs, daarvoor is dit klooster uiteindelijk gebouwd. En als je dan als nieuweling in een geheel vreemde omgeving komt en je komt dan in aanraking met een grote groep ouders, en je maakt dan mee dat enthousiasme en die enorme waardering die zij voor de broeders hebben, dan weet je eigenlijk niet wat je zeggen moet. Dan denk je alleen nog bij jezelf: je moet hier heel, heel hard werken, met hart en ziel, om het werk dat anderen gedaan hebben, voort te zetten. Wij zullen trachten, door ons gebed, ons leven, ons voorbeeld en ons werken in Rotterdam, te beantwoorden aan het doel waarvoor dit klooster is gemaakt.

Temidden van het dagelijks terugkerende rumoer van het verkeer om ons heen en wonend in die dynamische stad, die bruist van drang naar de materiële welvaart, zullen wij allereerst trachten te bereiken dat dit prachtige klooster een geestelijke krachtcentrale zal worden, van waaruit wij elke dag met grote opgewektheid en met grote toewijding ons werk zullen beginnen tot heil van de Rotterdamse jeugd.”

Al in augustus waren de eerste drie broeders in het nog niet geheel afgewerkte klooster gearriveerd: Ansfried, Grignion en Damiano. Op een warme dag in september neemt Bernardinus er zijn intrek. “De Broeders van de St. Nicolaas-scholen en de St. Martinusschool verhuizen van Schiedam naar ons nieuwe klooster bij zeer warm weer. De communiteit is nu voltallig. Hugolinus, Lydius, Philotheus, Ludwin, Honoratus, Amabilis, Andreo, Rosario, Cassianus, Bernardinus, Julianus, Eufronius, Silvius.”

Er woonden twintig broeders in het gebouw in 1960. In de eerste jaren waren de meeste broeders onderwijzer, maar er was ook een broeder die kok was en een die het huis schoon hield, en overste Ansfried had geen andere taken. De derde verdieping bleef vele jaren een lege, ongebruikte ruimte, een

Foto Frans Wils

zolder met een volière van een broeder die vogels hield. De kamers zijn er later in gebouwd.

Augustus 1959. De nieuwe luidklok wordt onder toeziend oog van Avellinus en andere broeders door Mgr. Henning gezegend. (FIC) K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 2 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 2 9

RIJKE ROOMSE LEVEN Ruim tachtig jaar hebben de broeders in Rotterdam gewoond en gewerkt. Het tijdschrift Oriëntatie FIC van mei 2012 is geheel gewijd aan het Rotterdamse klooster. We hebben er vrede mee dat we nu vertrekken.

Het klooster Regina Pacis was de laatste nieuwbouw van 25 kloosters van de FIC. In de jaren zestig begon de ontkerkelijking en er werden geen nieuwe kloosters meer gebouwd. De laatste jaren worden de kloosters afgestoten en concentreert men zich in Maastricht. De combinatie van onderwijzer en broeder verdween. Veel broeders die uitgezonden waren voor de missie in ontwikkelingslanden keerden op latere leeftijd terug naar Nederland en kregen een plek in Rotterdam. Het klooster kreeg meer het karakter van een bejaardentehuis. Aanvankelijk was er dagelijks een eucharistieviering in de eigen kapel. Bij gebrek aan bezoekers kwam de kapel vrij voor de zondagse diensten van de Serviërs in Rotterdam.

Broeder Arnold Smal kijkt terug op die laatste jaren: “Rotterdam laat zien dat het mogelijk is om met zoveel culturen samen in één stad te leven, dat is heel positief. Anders is hier heel gewoon, het kán allemaal. Wat wel leuk is om te vertellen, ik was een keer boodschappen gaan doen en toen ik terugkwam liep er een allochtone moeder met haar dochter langs ons huis. Het meisje zei: ‘Weet je wat voor huis dit is? Dit is het huis van Jezus.’ We zijn ons niet altijd zo bewust dat we van invloed zijn in de buurt, hier in Spangen. Maar als we weggaan gaan de mensen ons toch missen, de broeders hóren bij deze buurt. Niet heel uitgesproken, maar het gevoel is er wel.”

Boven: Broeder Cletus met een eerste klas in 1927. (FIC) en het klooster in de jaren tachtig (Foto Frans Wils) Links: Broeder Bernardinus neemt zijn intrek in Regina Pacis in september 1959. (FIC)

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 3 1

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 3 3

KLOOSTER TE KOOP In 2012 vertrekken de laatste zes broeders uit het klooster. Het gebouw is te groot voor zo’n klein aantal bejaarde mannen. Ze verhuizen naar het moederklooster in Maastricht. Verschillende gegadigden melden zich voor het gebouw. Meest kansrijk lijkt de boeddhistische organisatie Phuntsok Chö Ling. Deze in 2004 opgerichte groep wil een Instituut van Duurzaamheid, Vrede en Compassie stichten. Een plek waar boeddhistische monniken zouden wonen, zzp-ers die actief zijn op het gebied van duurzaamheid en spiritualiteit konden werken en wijkbewoners elkaar konden ontmoeten. Maar de koop gaat niet door. In afwachting van de ontwikkelingen wordt het gebouw enige tijd bewoond door antikrakers. Samen met vijf anderen woont kunstenares Wendy enige tijd in het gebouw: “Toen ik hier aankwam lagen de witte boorden nog op de grond.” Het lijkt of de monniken net vertrokken zijn, zoveel herinnert nog aan de vorige bewoners. “De 39 slaapkamers staan vol art-decomeubels, op de werkbanken ligt hun gereedschap, her en der zwerven lege sigarenkistjes. Het is of ze een blokje om zijn, hun frituurvet zit nog in de pan.”

Rotterdams Dagblad 26-8-2014

Groepsfoto van de laatste bewoners van het klooster, 21 oktober 2010. (FIC)

2

Stad & Regio

dinsdag 26 augustus 2014 MRD

COLUMN

Hans Maas

Ook in Rotterdam zijn schilderswijken De burgemeesters van Rotterdam en Den Haag bellen elkaar regelmatig.

Aboutaleb belde zelfs naar Van Aartsen toen die vakantie vierde. Wat hij zei is onbekend, wat hij dacht, is klontjes: nu eens niet Rotterdam met de lont in het kruitvat, waar bevolkingsgroepen met bijlen zwaaien en extremisten hun kans ruiken, niet de Afrikaanderwijk maar de Schilderswijk. Ahmed steekt zijn collega een hart onder de riem, maar knijpt ook zijn handjes dicht. De stoom over jihad en kalifaat, over Judas en Hamas had ook uit Rotterdamse oren kunnen komen. Of Groningse. Zoals rellen als die in de Afrikaanderwijk in 1972 ook hadden kunnen uitbreken in Vlaardingen of Enschede.

Getto’s als de Schilderswijk vind je ook elders, het is nagenoeg toevallig dat daar de lonten branden. Neemt spanning weg, maar dat mag niet betekenen dat politici dus achterover kunnen leunen. De Schilderswijk moet hoog op de agenda staan in álle steden waar jongeren radicaliseren en mensen reageren. Juist minder druk op de ketel geeft verstandiger beleid.

MH17, James Foley, Gaza, is dat lokaal? Ja, dat is het. Niet dat we hier ook maar iets kunnen doen tegen het inkleuren van atlasgrenzen met bloed, wel hebben we in Rotterdam de korte lijntjes vanuit 176 nationaliteiten, plus de korte lijntjes naar ons eigen gemoed. Vraag mij niet om een mening over separatisten en reliwaanzin-

Doorsnedes oorspronkelijke gebouw (Architectenbureau Hendriks)

nigen, die is net zo heetgebakerd of genuanceerd als de uwe. Wat ik wel weet is dat je in eigen omgeving altijd moet doen wat kan. Dat is monitoren, opvoeden, communiceren, ieder-

Verbeter de wereld met kleinere klassen

een een stem en liefst ook kans op werk geven. Slechts dat vermindert de escalatie.

Niet Big Brother of een grote mond, maar kleinere klassen!

We leerden niets van de Afrikaanderwijkrellen, omdat we daarna de klassen van 23 naar 27 naar 32 lieten groeien en scholen fabrieken lieten worden.

Geen onderwijzer kreeg nog tijd om zijn leerlingen echt te leren kennen, laat staan de ouders, laat staan dialogen tot stand te brengen, laat staan de wegbezuinigde buurtwerker of Oom Agent erbij te halen. Verbeter de wereld, maak kleinere klassen, 23 is nog veel te groot.

Antikraker: De witte boorden lagen op de grond

ROTTERDAM

Vierde deel van havenreeks

Het Regina

Pacisklooster in Rotterdam wacht op een nieuwe eigenaar. Belangstelling is er zeker, zegt makelaar Mickey Bosschert. ‘We kiezen voor het beste bod en het plan dat het klooster eer aandoet.’

Het vierde deel van de boekenreeks ‘Mooie schepen en banen in de haven’ komt er aan. De auteurs Cees de Keijzer en Hans Roodenburg krijgen vrijdag het eerste exemplaar overhandigd van Ronald Paul, directeur infrastructuur en maritieme zaken bij het Havenbedrijf Rotterdam. Het 112 pagina’s tellende boekwerk met 82 foto’s kost 18,95 euro. Uitgever is het Rotterdamse Coolegem Media.

HEEL000

FOTO’S JAN DE GROEN

ROTTERDAM

Rook in computerruimte EUR Een rookpluimpje uit een computer in een kelder van de Erasmus Universiteit in Rotterdam activeerde gisteren de automatische brandmeldinstallatie. De brandweer heeft de computerruimte nagekeken.

Niemand raakte gewond.

GROENE015

HELLEVOETSLUIS

Tempel is nu burgemeester Wubbo Tempel is gisteren door de commissaris van de Koning Jaap Smit beëdigd als waarnemend burgemeester van Hellevoetsluis. De CDA’er volgt vanaf volgende week Erik van Heijningen op, die een functie krijgt bij de Raad van State. Tempel was voorheen fractievoorzitter van het CDA in Rotterdam en tot aan de gemeenteraadsverkiezingen, afgelopen maart, was hij wethouder in Korendijk. De verwachting is dat hij ongeveer een jaar als burgervader in de vestinggemeente blijft. Daarna wordt gezocht naar een vaste, kroonbenoemde, burgemeester.

ROTTERDAM

‘Slag bij Waterloo’ is weer terug De Waterloostraat in de Rotterdamse wijk Kralingen is komende zaterdag voor de elfde keer het toneel van het Slag bij Waterloo Festival. Van 13.00 tot 23.00 uur zijn jonge kunstenaars, beginnende bandjes en gevestigde namen uit het hele land te zien en te horen.

Klooster tekoop ROTTERDAM | Er komt weer

leven in het Regina Pacisklooster in Rotterdam.

Nadat de monniken vertrokken en de boeddhisten misgrepen, staat het klooster nu te koop en strijken antikrakers er neer.

Kunstenares Wendy leidt bezoekers rond in het oude klooster.

In de gangen zijn de sporen van de monniken nog te zien.

Twee jaar geleden sloten de Broeders van Maastricht de deuren van hun klooster.

JITSKE-SOPHIE VENEMA

De voetstappen van de monniken zullen hebben geëchood in de lange en hoge gangen van het Regina Pacisklooster in Rotterdam, pal tegenover Marconiplein. In diezelfde gangen staan nu de verhuisdozen van antikrakers.

Kunstenares Wendy leidt geïnteresseerden trots rond langs de klokkentoren, de geheimzinnige kelders en groene tuin die haar tijdelijke woning rijk is. Samen met vijf andere bewoners brengt ze weer leven in het oude huis van de geloofsdienaars.

Twee jaar geleden sloten de Broeders van Maastricht de deuren van hun klooster. Sinds de oprichting in

1930 waren ze met zo’n dertig broeders, op het laatst nog maar met zes.

Dat was te weinig om het enorme gebouw, God en zichzelf te dienen.

De oude mannen trokken zich terug in het moederklooster in Maastricht, waar ze tot hun dood verzorgd worden.

Toch lijkt het of ze nooit verdwenen uit Rotterdam. De 39 slaapkamers staan vol art-decomeubels, op

De Rotterdamse broeders in 1959. (FIC) - Krantenartikel Rotterdams Dagblad 26-08-2014

de werkbanken ligt hun gereedschap, her en der zwerven lege sigarenkistjes. ,,Toen ik hier aankwam, lagen de witte boorden nog op de grond. Het is of ze een blokje om zijn, hun frituurvet zit nog in de pan,” vertelt Wendy.

Na de monnikenverhuizing werd gezocht naar herbestemming. Het leek beklonken met het initiatief van de boeddhistische organisatie Phuntsok Chö Ling. ,,Wij wilden het Instituut van Duurzaamheid, Vrede en Compassie stichten. Een plek waar boeddhistische monnikken woonden, zzp-ers konden werken en

wijkbewoners elkaar zouden ontmoeten,” blikt Hannie Hameeteman terug op het project van 1.7 miljoen euro. ,,De plannen waren heel ver, maar op het laatste moment was er een andere koper. Zó spijtig...”

Dat plan ketste echter af en het klooster bleef op slot. Maar nu zijn de ramen weer open en staan er nieuwe pannen op het fornuis. Precies zoals Mickey Bosschert van Reliplan, makelaar voor religieus vastgoed, het graag ziet om kopers mee aan te trekken. Het klooster moet 2 miljoen opbrengen, misschien wel meer. ,,Er zijn 25 gegadigden, variërend van een christelijke leefgemeenschap, een jongerenhotel, een Chinese school, én het boeddhistische instituut. We kiezen de partij met het hoogste bod en het beste plan, dat het klooster eer aan doet.”

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 3 5

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 3 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 3 9

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 4 1

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 4 3

2

RUIMEN APRIL 1967 - APRIL 2015 - WESTZEEDIJK 387

Het is letterlijk heiligschennis dat we het altaar hebben gesloopt en het glas-inlood eruit gehaald. Maar het alternatief is sloop….

11.700 M 2 BRUTO-VLOEROPPERVLAKTE 51.000 M 3 BRUTO-INHOUD

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 4 5

PLANNEN “De aankoop van het klooster was een rommelig proces,” aldus Jos van Essen. “Het gebouw is me een paar keer via via aangeboden, maar ging dan uiteindelijk naar een andere partij. Die kreeg de verkoop dan financieel niet rond en dan kwam het gebouw weer in beeld. De eigenaar wilde er natuurlijk vanaf, want zo’n leegstaand gebouw is alleen maar een kostenpost. Uiteindelijk is het via Reliplan weer aangeboden en toen heb ik het gebouw aangekocht. Nog zonder concreet plan, maar het is niet zo moeilijk om te bedenken dat je een klooster kunt ombouwen tot woningen. Als je ervan uitgaat dat je van twee kloostercellen toch zeker één redelijke starterswoning kunt maken, kun je bijna uit je hoofd uitrekenen of een en ander rendabel is te maken.”

Paul van der Weijden: “Ik ben samen met Jos gaan kijken en daarna probeer ik zo snel mogelijk de bouwtekeningen te krijgen om te kijken wat er mogelijk is. Het is logisch dat je van een klooster woningen kunt maken, maar het gebruiksoppervlak is minder gunstig dan bij een kantoorgebouw. Er is relatief veel verkeersruimte (30%).”

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 4 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 4 9

ZIEL Jos van Essen: “Je ziet gelijk de bouwkundige kwaliteit van het gebouw. En ik zag gelijk dat een dergelijk gebouw bijzondere kwaliteiten heeft. Ook al heb je zoals ik weinig op met religie, dan nog merk je gelijk dat dit een gebouw met een ziel is. Het is dan wel geen officieel monument, maar toch wel heel anders dan een gewoon gebouw. In principe mocht je het zelfs slopen, maar dat is zinloos, omdat je dan hetzelfde volume moet terugbouwen.”

Paul van der Weijden: “Ik heb veel stadsvernieuwing gedaan in die buurt, maar ik kende dit gebouw niet. Ik had het waarschijnlijk wel eens gezien, maar nooit bewust. Het was in ieder geval niet blijven hangen. Het was van een ongelooflijk oubollige architectuur, maar wel heel verzorgd en harmonieus.

We wilden het niet verminken. Omdat het geen monument is konden er ook geen monumentale eisen worden gesteld. We hebben wel ons best gedaan het gebouw zo veel mogelijk te bewaren.”

Jos van Essen: “De plek was interessant, maar ook lastig. Rotterdam-West en zeker dit deel van de stad heeft jarenlang een slechte reputatie gehad vanwege drugsoverlast. Dat wordt steeds minder.

Aan de andere kant is het ook een ideale plek, want je zit vijftig meter van de ingang van de metro.

Het parkeren is voor vergunninghouders ook niet duur, maar veel jonge mensen hebben geen auto meer. En waar vind je in de stad zo’n fantastische omsloten tuin? En wat die veiligheid betreft moet het ook wel loslopen, want je woont tegenover het politiebureau.

De aanzuigende werking van een plek, die eerst vooral negatief was vanwege de drugs en de prostitutie, is nu juist positief. Spangen is heel erg verbeterd de laatste jaren. Er zijn allerlei nieuwe ontwikkelingen in het Vierhavensgebied met het Dakpark en M4H. Dat trekt weer allerlei nieuwe initiatieven aan. En wie weet als straks die twee Marconitorens ook tot woningen zijn getransformeerd…”

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 5 1

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 5 3

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 5 5

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 5 7

3

RUWBOUW APRIL 1967 - APRIL 2015 - WESTZEEDIJK 387

Voor de plattegronden ben ik zoveel mogelijk uitgegaan van de specifieke kwaliteiten van het gebouw. En we hebben geprobeerd een zekere differentiatie aan te brengen.

11.700 M 2 BRUTO-VLOEROPPERVLAKTE 51.000 M 3 BRUTO-INHOUD

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 5 9

VALSE START Jos van Essen: “Ik heb het pand eind 2014 gekocht en begin 2015 zijn we met de planvorming begonnen. Ik wilde er eerst een project voor Pameijer van maken, met beschermd wonen voor exverslaafden. Maar de deelgemeente wilde dat niet. Misschien hebben ze -terecht- het idee dat dat drugsverleden verleden tijd moet zijn. Maar die mensen moeten natuurlijk wel ergens kunnen wonen.”

Paul van der Weijden: “We zagen gelijk de mogelijkheden van het gebouw. Verbouwing van een klooster tot woningen is niet zo ingewikkeld. Een bijkomende voordeel was het feit dat er dragende gemetselde gevels en een dragende gangwand waren. Alle tussenwanden konden er in principe tussenuit.”

STARTERSWONINGEN Jos van Essen: “Vervolgens heeft Paul een plan gemaakt voor starterswoningen. Daarbij is vooral uitgegaan van de mogelijkheden en onmogelijkheden van het gebouw. Zoals gezegd is het niet moeilijk om van twee standaard kloostercellen één nieuwe woning van ongeveer 40 à 45 vierkante meter te maken. Maar al die woningen moeten natuurlijk wel sanitair, verwarming en elektra hebben. Het transformeren van de kapel tot woningen is een puzzel die Paul wel is toevertrouwd. Hij heeft de extra hoogte slim uitgebuit om hier bijzondere woningen met een entresol te maken.”

BEGANE GROND

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 6 1

1E VERDIEPING

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 6 3

Paul van der Weijden: “Voor de plattegronden ben ik zoveel mogelijk uitgegaan van de specifieke kwaliteiten van het gebouw. En we hebben geprobeerd een zekere differentiatie aan te brengen. Het oorspronkelijke gebouw is zoveel mogelijk intact gebleven. Aan het eind van de gangen hebben we wat gangruimte afgeknabbeld om grotere woningen te kunnen maken. Er moesten brandwerende puien in de hal bijkomen, die zijn van blank gelakt hardhout gemaakt. De kapel was wel een puzzel. Het was niet mogelijk om de ruimte te behouden, dus hebben we daar afwijkende woningen gemaakt. Met een entresol vanwege de hoge ruimte. Met die maisonnettes hebben we toch een zekere ruimtelijkheid behouden. Door er een raam onder te zetten is de daglichttoetreding verbeterd. Onderin zijn ook ramen bijgezet. Oud en nieuw zijn goed afleesbaar.

Je ziet het van buiten nauwelijks, maar er is een heel flauw hellend dak, van een of andere cementgebonden plaat. Die beperkte zolderruimte hebben we gebruikt voor de installaties. De hele gebalanceerde ventilatie-unit zit er. Die is in delen naar die zolder getransporteerd en pas daar opgebouwd.

De gang en de trappenhuizen hebben we zoveel mogelijk in tact gelaten. Vanwege de bijzondere kwaliteit van materialen en ruimte. In het gebouw waren oorspronkelijk allemaal stalen kozijnen en enkelglas. Een deel van die stalen ramen was al vervangen door kunststof. Verder hebben we speciaal dubbel glas in de stalen kozijnen van de serres aangebracht. Ook in de gangwand hebben we de kozijnen behouden en zelfs het enkelglas. Dat zijn geen verblijfsruimtes. De gang is bouwfysisch koud.

Je merkt in de winter wel dat het kouder is en in de zomer dat het wat warmer is. Geen probleem.”

Al die kloosterkamers waren voorzien van op maat gemaakt meubilair: een opklapbed met ombouw, kast, bureau. Het kruis was van de muur gehaald, maar de afdruk zat er nog. Het is letterlijk heiligschennis dat we het altaar hebben gesloopt en het glas-in-lood eruit gehaald. Maar het alternatief De kapel met de daaronder gevestigde recreatiezaal

is sloop….”

2E VERDIEPING

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 6 5

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 6 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 6 9

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 7 1

COMMUNITY Jos van Essen: “Het leuke aan dit complex is dat het op natuurlijke wijze een community vormt. Op de een of andere manier trekt zo’n bijzonder project ook bijzondere mensen. Je leeft natuurlijk toch met elkaar in één gebouw achter één entree. Ik denk dat de gemeenschappelijke tuin daarin een belangrijke rol speelt. Het is natuurlijk fantastisch om daar met z’n allen te barbecueën.”

Paul van der Weijden: “De tuin is in grote lijnen hetzelfde gebleven. De boel is een beetje gesaneerd, de muur is weer helemaal schoon gemaakt. De krachtige bomen en struiken zijn blijven staan. En de begane grondwoningen hebben wat privacy gekregen. De toren is blijven staan. Een stevig ding van massief metselwerk.”

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 7 3

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 7 5

4

AFBOUW APRIL 1967 - APRIL 2015 - WESTZEEDIJK 387

Het leuke aan dit complex is dat het op natuurlijke wijze een community vormt. Op de een of andere manier trekt zo’n bijzonder project ook bijzondere mensen. .

11.700 M 2 BRUTO-VLOEROPPERVLAKTE 51.000 M 3 BRUTO-INHOUD

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 7 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 7 9

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 8 1

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 8 3

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 8 5

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 8 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 8 9

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 9 1

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 9 3

5

INHUIZING APRIL 1967 - APRIL 2015 - WESTZEEDIJK 387

Een huis met een tuin in de stad! Je gooit de deuren open en je zit buiten. Ik vind het bijzonder om in een klooster te wonen. Het is heel rustgevend met die tuin en die dikke muren.

11.700 M 2 BRUTO-VLOEROPPERVLAKTE 51.000 M 3 BRUTO-INHOUD

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 9 5

Anke Viersma: Ik ben deze zomer van Amsterdam naar Rotterdam verhuisd. Nadat ik alleen was komen te staan, lukte het me niet meer om een behoorlijke, betaalbare woonruimte in Amsterdam te vinden. Ik ben meubelontwerper en heb mijn atelier in Amsterdam. Mijn compagnon, die wel een huis in Amsterdam heeft, werkt veel in Delft en Rotterdam, dus hebben we nu bedacht dat we af en toe van plek ruilen. Ik vond Rotterdam altijd wel een leuke stad, maar ik ben er nog niet goed bekend. Ik vind de mensen wel relaxter. De buurt, vooral het oude havengebied bij de ferrodome, geeft me ook een positief gevoel.

Het aanbod in Rotterdam bestond vooral uit huizen waar je nog heel veel aan moest doen en daar heb ik geen tijd voor. Een vriendin attendeerde me op dit project, en toen heb ik meteen actie ondernomen. Op een kijkersdag heb ik de modelwoning bekeken en heb ik gelijk ja gezegd. Ik wist het meteen. Als ik hier het gebouw binnen kom heb ik gelijk een goed gevoel. Ik zeg altijd dat ik naar mijn kloostercel ga. Het is voor mij een plek voor rust en contemplatie. Aan de andere kant zit je hier niet geĂŻsoleerd. Het gebouw zit vol jonge mensen, de tuin is ook heel leuk. Het nodigt uit om leuke contacten te krijgen.

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 9 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 9 9

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 0 1

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 0 3

Joram Sterk: Ik reisde voor mijn werk al een jaar tussen Haarlem en Capelle aan den IJssel. Met een vast contract durfde ik het wel aan om naar Rotterdam te verhuizen. Op Funda zag ik een woning in een klooster aangeboden, op de rand van Delfshaven en Spangen. Ik ben niet zo bekend in Rotterdam en sommige collega’s keken bedenkelijk bij de locatie. Ik ben er blanco heen gegaan en het beviel me gelijk. De sfeer van het gebouw, de omsloten tuin, maar ook heel praktisch dat er een metro voor de deur stopt. Ik was vrij laat en had niet veel keuze, maar de woning op de begane grond onder de voormalige kapel bevalt me goed. Een huis met een tuin in de stad! Je gooit de deuren open en je zit buiten. Ik vind het bijzonder om in een klooster te wonen. Het is heel rustgevend met die tuin en die dikke muren. Je merkt wel dat het veel moeite heeft gekost om er een plattegrond in het krijgen. Het is geen super functionele woning, maar wel een huis met karakter.

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 0 5

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 0 7

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 0 9

De nieuwe bewoners van appartementencomplex Reigina Paces

ONTWIKKELAAR

Accresco Vastgoed BV

FOTOGRAFIE

Freek van Arkel

TEKST

ARCHITECT

Rutten van der Weijden

Paul Groenendijk

HOOFDAANNEMER

GRAFISCHE VORMGEVING

Van Wijnen Dordrecht BV

Yvo Zijlstra

DRUKKERIJ

Impressed

Regina Pacis is de tweede uitgave over een serie herontwikkelingsprojecten van Accresco Vastgoed BV Š2016 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot het beeldmateriaal zoveel mogelijk volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

K LO O S T E R R E G I N A PA C I S

| S TA D S A P PA R T E M E N T E N R OT T E R D A M W E S T - 1 1 1

ACCRESCO VASTGOED BV REAL

ESTATE

INVESTMENT

MANAGEMENT