Hollands Glorie 2020-5

HET MOOISTE IN NEDERLAND

22 pagina’s

WESTERKWARTIER Groningse verrassing

HEERLIJKE HERFSTWANDELINGEN Kastelen, bossen én lekker eten!

REINILDIS VAN DITZHUYZEN:

‘ZUTPHEN

heeft alles wat mijn hart begeert’

ONS DORP

Boerengrandeur in het Noord-Hollandse

TWISK

INTERVIEW WILLEKE VAN AMMELROOY

Een springlevende filmlegende

AP C 5,99

8 719327 159682

00520

NR. 5 2020 € 5,99

HOLLANDS

Thuiskomen

mick Palarczyk verkende het Westerkwartier ten westen van de stad Groningen. “Wat ik me nooit heb gerealiseerd, is dat hier, midden in het land, een voormalig Waddeneiland ligt: Humsterland. Zonder duinen en strand natuurlijk, maar het wemelt er van de wierden. Het is zelfs het oudste cultuurlandschap van Nederland.

Vooral wierddorp Niehove vond ik prachtig, met zeven straatjes die als spaken in een wiel uitwaaieren vanaf de top.”

dikke, volgeplakte Rijam-agenda met elastiek erom. Deze springlevende filmlegende was toen al een voorbeeld en alleen al het feit dat zij als vrouw van de wereld en internationaal actrice nog steeds het zelfgebouwde vakantiehuisje van haar ouders in Wijk aan Zee koestert, vind ik getuigen van karakter. Een diva naar mijn hart!

Dit herfstnummer van Hollands Glorie biedt nog veel meer moois: de kastelentrip van Zaltbommel naar Ammerzoden en Slot Loevestein, waaruit Hugo de Groot ooit ontsnapte via een boekenkist, staat al langer op mijn verlanglijstje. Ik hoor mijn geschiedenisleraar er nog over vertellen. Ook de fascinerende schelpenfoto’s in de reportage over het Groningse Westerkwartier nodigen uit tot een trip naar het noorden.

De taalbloopers in deze aflevering van Onze Taal ten slotte bezorgden me heel ouderwets de slappe lach, zoals vroeger op school. En daar zijn die rode wangen weer, van het lachen dit keer.

Geniet van de herfst!

Sefanja Nods adjunct hoofdredacteur / artdirector s.nods@creditsmedia.nl

amélie Dufour: “Van Arnhem naar Amsterdam wandelen over de oudste ANWBwandelroute van Nederland, fietsen in het uitgestrekte Zeeuws-Vlaanderen en een huizenruil met een vriendin in Groningen. Ik ga altijd al graag op avontuur in eigen land, maar 2020 was wel hét ultieme jaar van ‘Weg in Nederland’. Binnen de beperkingen zoeken naar (veilige) mogelijkheden om er dicht bij huis op uit te trekken: ik heb prachtige plekjes ontdekt die ik graag met u deel!”

© CisCa Coolen

‘M

et zulke rozen als op jouw wangen zou ik mijn kamer willen behangen”, zong mijn moeder vaak als ik met een rood hoofd van de middelbare school in Hoorn kwam gefietst, een uur heen en een uur terug, weer of geen weer. In mijn herinnering rook het in de herfst dan heerlijk naar stoofpeertjes in de keuken. Of naar haar zelfgemaakte soep, die tot een van de verleidelijkste familierecepten behoort. Oh, dat ongeduldig verlangen naar het moment dat we eindelijk aan tafel mochten.

Als je van buiten komt, of je nu gefietst of gewandeld hebt, dan heb je honger, of gewoon trek. In deze editie geven we zeven herfstwandelingen waarbij ook ‘lekker opgestoken kan worden’, zoals we dat noemen in West-Friesland: een fijne eetgelegenheid als beloning, dat maakt de fysieke inspanning meteen al een stuk aantrekkelijker!

In Ons Dorp bezoeken we Twisk, een prachtig dorp boven mijn huidige woonplaats Hoorn. Het charmante plaatsje siert ook de cover, want je kunt niet anders dan verliefd worden op de mooie huizen en stolpboerderijen die daar langs de Dorpsweg staan. Op mijn middelbare school kwamen veel kinderen uit die streek.

Hoewel ik na mijn achttiende alleen maar in steden heb gewoond, is het dorp nooit geheel uit mij verdwenen. Misschien is dat wel heel Nederlands. Ook Reinildis van Ditzhuyzen bejubelt ‘haar’ stad Zutphen als volgt: “Je bent in de stad, maar door het groen en de IJssel voor de deur voelt het als buiten.” De chique eigentijdse winkels en de grandeur maken de Hanzestad tot een plaats om naartoe te gaan en naar terug te keren (vanaf pag. 14).

Trots zijn we op het interview met Willeke van Ammelrooy in dit nummer. Zij prijkte toen ik vijftien was op vele pagina’s van mijn

�

Jan SluiJter maakte op een van de warmste dagen van de zomer de foto’s van de drie Gelderse kastelen.

Architectuur is zijn grote passie.

Originele standpunten en mooie doorkijkjes zoeken, de tijd hebben om alles mooi in beeld te brengen: dat maakt de opdrachten voor Hollands Glorie bijzonder. “Je komt op plekken waar je over hebt gehoord of gelezen en dan ben je daar ineens een hele dag. Zeker nu is het leuk om te laten zien hoe mooi en verrassend Nederland is!”

p. 3

COLOFON

NUMMER 5 2020, JAARGANG 9 COVERFOTO Twisk © Maarten Albrecht HOOFDREDACTIE Paul van Eijndhoven, Sefanja Nods (adjunct) EINDREDACTIE Jolanda van der Ploeg, Mariëtte van de Sande, Fabian Takx ARTDIRECTION Sefanja Nods VORMGEVING Suzy Benjamin, Sander Buningh AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE ANP Photo, Maarten Albrecht, Jedidjah Arentsen, Edith Buenen, Cisca Coolen, Reinildis van Ditzhuyzen, Amélie Dufour, Venance Forrer, Wim Huijser, Annemique de Kroon, Ronald Kuipers, Maria Austria Instituut, Dingena Mol, Raymond Noë, Mick Palarczyk, Pablo Pichel, Jan Sluijter, Paul Smit, Studio Steenhuis, Fabian Takx REDACTIE hollandsglorie@creditsmedia.nl

�

INHOUD - NR. 5 2020

HOLLANDS GLORIE Van Slingelandtstraat 63, 1051 CG Amsterdam UITGEVER Eugen van de Pas MARKETING Daniëlle Wiersema 020 5302570, communicatie@creditsmedia.nl SALES Julien Frouin, Alex Sitompoel 020 5302570, advertising@creditsmedia.nl DISTRIBUTIE Aldipress, Utrecht / AMP, Brussel ABONNEMENTEN Voor het opgeven, beëindigen van en vragen over abonnementen: Mijntijdschrift.com, Daalakkersweg 2–72, 5641 JA Eindhoven, 088 2266637, hollandsglorie@mijntijdschrift.com ABONNEMENTSPRIJS Nederland: C 32 voor 6 nummers.* Abonnementen in andere landen hebben een speciaal tarief, op te vragen bij MijnTijdschrift.com.

Het abonnement wordt automatisch verlengd tegen de dan geldende tarieven, tenzij u minimaal drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode opzegt. De cadeauabonnementen lopen automatisch af. * Prijs bij automatische incasso. Als u per acceptgiro wilt betalen, komt er C 2,50 administratiekosten bij.

ADVIESPRIJS LOSSE VERKOOP C 5,99.

HOLLANDS GLORIE DIGITAAL Te lezen via Readly.nl of Magzine.nu.

De redactie heeft zijn uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal te achterhalen en te vermelden. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede) rechthebbende bent en u voor het gebruik daarvan niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel geen toestemming geeft voor het gebruik, dan kunt u contact opnemen met de redactie. © Hollands Glorie is een uitgave van Joie de Vivre BV dat deel uitmaakt van een groep uitgeverijen die samenwerken onder de naam Credits Media. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

HOLLANDS Glori

74

Op pad 6 WEG IN NEDERLAND Slapen onder een Utrechtse gracht, opstijgen naar het hoogste punt van Arnhem of naar de film in een oude bajes: in Nederland verveel je je nooit.

14

ZUTPHEN

14 ZUTPHEN

74 ONS DORP: TWISK

Deze knusse Hanzestad heeft alles, van erfgoed met grandeur tot fijne winkels en eetgelegenheden.

In de ‘parel van West-Friesland’ genieten boeren en buitenlui van de mooiste stolpboerderijen, rust, ruimte en cultuur.

29 HEERLIJKE HERFSTWANDELINGEN

89 KASTELENTOCHT

Een verkwikkende inspanning in een bos en dan eten in een stijlvol en gezellig etablissement: het ideale herfstprogramma.

48 WESTERKWARTIER Dit deel van Groningen verrast met een palingroker en een molenaar, oude kerkdorpjes en gastvrije landhuizen in een verbluffend landschap.

Hoppen langs drie verschillende kastelen in Zuid-Gelderland: historisch, sportief én culinair verantwoord.

Van eigen bodem 24 ONZE KEUZE: SHOPPING Kekke laarsjes van Katja Schuurman uit de collectie van Floris van Bommel en andere stijlvolle hebbedingen.

58 ONZE KEUZE: BOEKEN De lekkerste recepten van Amsterdamse restaurants, de boekenlijst van Vincent van Gogh en meer leesvoer voor de herfst.

44

Zeven culinaire herfstwandelingen

29

48 60 60 WILLEKE VAN AMMELROOY De grande dame van de Nederlandse film blikt terug op een veelbewogen leven en een glansrijke carrière.

66 HOLLANDSE POT 2.0 Hachee en andijviestamppot, Weesper moppen én kreeftensoep: recepten uit Janneke Vreugdenhils ‘De bijbel van de Nederlandse keuken’.

96 PUZZEL & WIN Maak kans op een stijlvolle DineLight-kandelaar!

98 REINILDIS VAN DITZHUYZEN

66

Etiquette schenkt vrijheid en moet geen dwangbuis worden.

84 UIT DE KUNST Waar kunnen we nog heen in deze tijd?

Verrassend veel, zo blijkt uit onze lijst met culturele hoogtepunten.

Rubrieken 27 ONZE TAAL De coronacrisis, hoe vreselijk ook, levert taalkundig soms leuke bloopers op.

44 DE BOSWACHTER

24

Op stap met Bart van der Aa in natuurreservaat de Stippelberg, waar Limburg en Noord-Brabant elkaar vredig ontmoeten.

p. 5

�

weg in nederland

STERREN AAN ZEE Maar liefst vijf sterrenrestaurants telt ZeeuwsVlaanderen, een stukje Nederland dat meer op Vlaanderen gericht is dan op Zeeland. Eén daarvan is tweesterrenrestaurant Pure-C in Cadzand, waar de jonge Syrco Bakker de vruchten van het Zeeuwse landschap optimaal gebruikt in de keuken. Van vis rechtstreeks uit zee tot groente van het zilte land.

Blijf vooral wat langer en boek een arrangement met verblijf in het bijbehorende strandhotel, inclusief ontbijt en lunch of diner. Dan kunt u de volgende dag nog wat andere pareltjes van Zeeuws-Vlaanderen ontdekken, zoals de vestingstadjes Hulst en Sluis.

• Kijk voor prijzen op de website.

Strandhotel, Boulevard de Wielingen 49, Cadzand-Bad. strandhotel.eu & pure-c.nl

Hollands Glorie

Maar liefst vijf sterrenrestaurants telt Zeeuws-Vlaanderen, dat meer op Vlaanderen gericht is dan op Nederland

Tekst & samenstelling AmĂŠlie Dufour

p. 7

Zondagse uitstapjes

Geen hoogtevrees Op een onbewolkte herfstdag stapt u in de panoramalift naar het hoogste punt van Arnhem, op 73 meter.

Een steeds weidser uitzicht ontvouwt zich: op de stad, de Rijn, de Betuwe, de Veluwezoom… En daar in de verte, is dat Duitsland? De Eusebius is het enige kerkgebouw in Europa met een lift in de toren.

Sinds een paar jaar zijn daar de glazen balkons aan de oost- en westkant op 60 meter hoogte bijgekomen.

Ongehinderd zicht naast, onder én boven u: ideaal om van hoogtevrees af te komen.

In 2000 verscheen de eerste editie van ‘52 zondagen wandelen & lunchen’. Twintig jaar later maakte reisschrijver Ellie Brik een geheel nieuwe versie van deze populaire reisgids.

Van een natuurwandeling op Schokland tot een stadstrip in Schoonhoven: Brik trok opnieuw heel Nederland door. Alleen de Waddeneilanden vielen af omdat de veerboten vanwege corona niet voeren. In het boek staan 52 wandelroutes van zo’n vijf kilometer, lunchadressen, parkeertips en soms ook overnachtingsmogelijkheden.

• Eusebiuskerk, Kerkplein 1, Arnhem. eusebius.nl

• Ellie Brik, ‘52 zondagen wandelen & lunchen’, uitgeverij Mo’Media, E 20.

Slapen aan de waterkant Vanaf 1150 ontstonden er werfkelders langs de Utrechtse grachten, bedoeld als opslag- en doorgangsruimte voor goederen die op deze manier gelijkvloers konden worden aan- en afgevoerd over het water. Er zijn er tegenwoordig nog zo’n zevenhonderd. Altijd al eens willen slapen in zo’n Utrechtse werfkelder?

Hollands Glorie

Dat kan! Frederiek en Tim bouwden er eentje om tot comfortabele hotelkamer. Hier slaapt u heerlijk in uw eigen coconnetje en kunt u vanaf uw eigen terras de stad ervaren onder straatniveau.

• E 200 voor twee personen per nacht. De Werfkelder, Utrecht. cozypillow.nl/werfkelder

�

weg in nederland

Naast de poort Een van de twee overgebleven stadspoorten van Leiden is de Morspoort. Hij heeft zijn naam te danken aan het drassige weidegebied buiten de stad, de Morsch. In het wachtgebouw van de aangrenzende Morspoortkazerne kunt u sinds een paar jaar in alle luxe overnachten in Boutique Hotel d’Oude Morsch: denk eraan de poort te bewonderen terwijl u in bad ligt. Een ideale uitvalsbasis om de Sleutelstad te (her)ontdekken: musea, winkels én de plek waar Rembrandt van Rijn op 15 juli 1606 werd geboren zijn op loopafstand.

• Vanaf E 94 voor twee personen per nacht. Boutique Hotel d’Oude Morsch, Park de Put 1, Leiden. boutiquehoteldeoudemorsch.nl

Van bajes tot bios Filmpje pakken in de donkere dagen? Nederland kent tal van bioscopen met een bijzondere geschiedenis. Zoals het Louis Hartlooper Complex in Utrecht, sinds 2004 gevestigd in een leegstaand politiebureau uit 1927. Een rijksmonument in Amsterdamse Schoolstijl, dus de verbouwing was nog best een uitdaging met een structuur die niet veranderd mocht worden. Op de binnenplaats van het oude politiebureau werd een constructie gebouwd van twee op elkaar gestapelde filmzalen, inclusief een foyer. Komt dat zien – en vergeet vooral die film niet.

• Louis Hartlooper Complex, Tolsteegbrug 1, Utrecht. hartlooper.nl

p. 9

T/M 3 JANUARI 2021

Le Corbusier, La femme et le maréchal ferrant 1967 (ontwerp 1958), Manufacture de Beauvais, Collection Mobilier national © Fondation Le Corbusier, c/o Pictoright Amsterdam 2019, foto: Isabelle Bideau

EXTRA LARGE WANDKLEDEN van Picasso en Le Corbusier tot Louise Bourgeois

Alleen ets k c i t e n i l n o

tijdslot boek nu je l.nl via kunstha

�

weg in nederland

elvis op terschellinG Het is het einde van de wereld – of in ieder geval (bijna) het einde van Terschelling. Strandtent Heartbreak Hotel op het strand van Oosterend, aan de rand van natuurreservaat de Boschplaat, down at the end of a lonely road. Want ja, het lijkt inderdaad alsof Elvis hier net nog was: muziek uit de fifties en sixties uit de boxen, zoete pastelkleurtjes

op de muren en milkshakes en burgers (mét Terschellinger rund en cranberryportchutney voor de liefhebber) op de kaart. Het hele jaar geopend, dus een goed plekje om lekker op te warmen na het uitwaaien op het strand.

• Heartbreak Hotel, Badweg Oosterend 71, Oosterend, Terschelling. heartbreak-hotel.nl

Graceland Overnachten in Elvis-stijl kan sinds kort ook op Terschelling, in appartement Graceland in hartje Hoorn. Inclusief jukebox (ter decoratie) en platenspeler (voor de daadwerkelijke muzikale ondersteuning) en met een ideale ligging tussen wad, strand en bos.

• Graceland heeft plek voor 4 personen, kijk voor prijzen op de website.

Graceland appartement, Dorpsstraat, Hoorn, Terschelling. op-terschelling.nl

p. 11

PRESCRIPTION JEUNESSE™

U KRIJGT EEN ZICHTBAAR JONGERE OOGOPSLAG!

VANAF DE EERSTE BEHANDELING*

100%

TEVREDENHEID

IN DE CABINE Een behandeling van 45 minuten, specifiek ontwikkeld voor de oogcontour, vervaagt ogenblikkelijk sporen van vermoeidheid en veroudering. De exclusieve porseleinen massagelepel van Sothys zorgt direct voor een verfrissend effect.

VOOR THUIS Crème lumière rides-cernes-poches Soin correcteur anti-cernes Roll-on cryo anti-poches Patchs express yeux

SOTHYS RECHERCHE

AVANCÉE

Sothys, topklasse in professionele, optimale huidverbetering en verzorging op maat in meer dan 15.000 Instituten, spa’s en wellnesscentra in 125 landen.

WWW.SOTHYS.NL

E X C L U S I E F I N I N S T I T U T E N & S P A’S

* TEVREDENHEIDS PERCENTAGE BIJ 22 PERSONEN 24 UUR NA DE EERSTE BEHANDELING. PHOTOS : JF VERGANTI · MARIUS DZIERZAWSKI · STSMHN · 08/20 SOTHYS PARIS, SIÈGE SOCIAL, 128 RUE DU FAUBOURG SAINT HONORÉ, F 75008 PARIS - SIREN 451 170 807 RCS PARIS · NON CONTRACTUAL PICTURES

· DIRECT EEN GLADSTRIJKEND EFFECT · DE OOGCONTOUR IS HELDERDER · DE BLIK UITGERUST

weg in nederland

© Janus van den Eijnden

�

no-nonsense cuisine

Valkenburg mag zich een van de 10 beste kerstmarkten in Europa noemen en de beste van Nederland.

Je kunt er binnenkort al knus en veilig genieten van het echte kerstgevoel, onder én bovengronds.

Passie voor de Franse keuken + een knipoog naar Vlaanderen = restaurant Rijsel. Net als in deze Noord-Franse stad met de nodige Vlaamse trekjes eet u hier betaalbaar en no-nonsense. Ideaal voor een ongecompliceerd dinertje in een ontspannen sfeer. Sinds afgelopen mei kunt u bij ‘SlageRijsel’ bovendien terecht voor zelfgemaakte terrines, worsten en gebraad en kunt u hier ook lunchen.

• Kerststad Valkenburg van 13 november 2020 t/m 3 januari 2021. www.kerststadvalkenburg.nl

• Rijsel, Marcusstraat 52B, Amsterdam. rijsel.com

Licht in donkere dagen

lekker bakken Een bakhuisje is een bijgebouw van een boerderij of landhuis waarin vroeger brood en koek werden gebakken. Dat gebeurt hier tegenwoordig niet meer, maar in B&B Bakhuis Hartje Lenthe kunt u zelf wel ‘lekker bakken’. Ofwel in de knusse sauna, of in de overdekte buitenkeuken met houtkachel. Het Bakhuis ligt precies tussen het Overijsselse Salland en het Vechtdal en is dus een ideale uitvalsbasis om lange herfstwandelingen te maken.

• Vanaf E 115 voor twee personen per nacht.

B&B Bakhuis Hartje Lenthe, Slennebroekerweg 15, Dalfsen. gastvrijlenthe.nl

p. 13

Zutphen Een bevallige stad

“Hoezeer heeft deze kleine stad allure…”, schreef Ida Gerhardt. Aan de IJsselkade staat een standbeeld van de dichteres, een kleine vrouw met bril, mantel en verstandige schoenen. Rondom deze plek, op de hoge rivierduinen waar rivier de Berkel de IJssel instroomt, is Zutphen ooit ontstaan.

Tekst & fotografie Annemique de Kroon

Hollands Glorie

Linker­ pagina: zicht op Zutphen vanaf de Martinet­ singel.

Hiernaast: klassieke en moderne interieur­ stoffen bij Le Rideau.

p. 15

Zutphen was al vroeg een rijke stad, veel eerder dan bijvoorbeeld Amsterdam.

De hanzestad beleefde al in de 14de eeuw een eigen ‘gouden eeuw’

Hollands Glorie

•

h

et middelpunt van Zutphen wordt gevormd door de Groen-, Hout- en Zaadmarkt. Aan weerszijden van deze brede straatpleinen staan monumentale koopmanshuizen met een centrale plek voor het stadswijnhuis – ooit herberg, nu restaurant – en zijn toren. In de hoge Middeleeuwen waren de drie markten nog deel van een gracht met een wal die de bewoners moest beschermen tegen aanvallen van de Vikingen. Nadat Zutphen eind 12de eeuw stadsrechten kreeg, is de gracht gedempt.

Zutphen was al vroeg een rijke stad, veel eerder dan bijvoorbeeld Amsterdam. De goed geconserveerde weelde en historie maken Zutphen tot een ‘bevallige stad’ zoals hij al in de 18de eeuw werd beschreven. De ligging aan de rivieren IJssel en Berkel, de vrijstelling van tolbetaling en de goede betrekkingen met onder andere Denemarken en Danzig zorgden ervoor dat Zutphen in de 14de eeuw al een eigen ‘gouden eeuw’ beleefde.

De overvloed in de Hanzestad vertaalde zich in vele torens: niet alleen kerken (Walburgiskerk, Nieuwstadskerk) en kloosters, maar ook poorten (Drogenap) en woonhuizen werden >

Links: de Laarstraat en de watertoren, een rijksmonument; het Broederenklooster; meisjes bij de IJsselbrug; tuin van kunsthuis Dat Bolwerck.

Onder: hoek Marspoort­ straat en Barlheze met rechts van de etalage B&B Barlheze 1.

p. 17

Zutphen

getooid met een grote of kleine toren. In de Middeleeuwen werd de stad daarom ook wel ‘Zutphania turrita’ genoemd, torenstad of getorend Zutphen.

SucceSvolle nonnen Zutphen heeft talloze hofjes, van het ruime Ruitershofje en Oude Bornhof tot het Luthers Hofje en het Oude Wijvenhofje.

Interessant is het verhaal van het Agnietenhofje, tussen Oudewand en Rijkenhage langs de Berkel. Eind 14de eeuw werd het gesticht voor ‘bewoning van gheystelicken jongfrouwen’. Daarnaast kwam er een convent en een kapel, maar ook een weefhuis en een brouwhuis. Het vrouwenconvent werd zo welvarend dat de Zutphense ambachtslieden begonnen te klagen. De handel van de nonnen werd als concurrentievervalsing beschouwd en aan banden gelegd.

Aan de rivieren en de stad werd in de loop van de eeuwen gesleuteld. De monding van de Berkel werd verlegd naar binnen de vesting. Maar het water sleutelde ook aan de stad: de IJssel schuurde een deel van het rivierduin en daarmee een deel van de stad weg. Stadsdeel Nieuwstad – neem dat ‘nieuw’ niet te letterlijk, want het ontstond in de 13de eeuw – ten noorden van de Berkel begon als afzonderlijk naburig stadje.

De twee werden verenigd en bouwden samen een stadsmuur; de nog bestaande Berkelpoort staat symbool voor de verbintenis van de twee stadsdelen. Na de Tachtigjarige Oorlog werd Zutphen een vestingstad en adellijke residentie met bolwerken en brede grachten.

De Pauwenzaal in Hampshire Hotel ‘s Gravenhof.

Beethoven en jugendStil Begin 19de eeuw ontstond het hardnekkige gerucht dat componist Ludwig van Beethoven in Zutphen zou zijn geboren. Volgens een bron uit 1836 zou Beethoven tegen zijn vrienden hebben gezegd dat hij niet in 1770 in Bonn is geboren, maar in 1772, in logement De Fransche Tuin in Zutphen. Onderzoek is nog gaande, maar mocht het waar zijn, dan is het in 2020 dus niet 250 jaar geleden dat Beethoven werd geboren en zou dit jaar abusievelijk zijn uitgeroepen tot internationaal Beethovenjaar.

In de tweede helft van de 19de eeuw werd een deel van de vestingwerken gesloopt. Bevrijd uit het harnas van de vestingmuren kon de stad zich uitbreiden. Langs de Deventerweg werden grote huizen in jugendstil gebouwd en aan de IJssel verrees een nieuwe kade met statige witte herenhuizen. De IJsselkade laat zich overigens heel goed bewonderen vanaf de overzijde van de rivier: voetgangers dalen halverwege de oude IJsselbrug af naar de andere kant waar wordt gewandeld en gevist. >

Hollands Glorie

De prachtige gevels in de Pelikaanstraat, met op de achtergrond de Sint Walburgiskerk.

�

GeluiD “elke zaterdag om 18 uur worden de klokken van de Walburgiskerk langdurig geluid. Dat galmende geluid van die beierende klokken vind ik prachtig. Ik zet dan ook steevast mijn raam open om ernaar te luisteren.”

© Femque Schook

� CultuuR “Zutphen heeft een theater, een filmhuis, musea en galeries. er is ook een Alliance Française, waar ik me verdiep in de Franse taal en cultuur. Ook kom ik graag in de mooie Buitensociëteit van Zutphen, een concertzaal die vanbinnen doet denken aan het Amsterdamse Concertgebouw.”

Het Zutphen van Reinildis van Ditzhuyzen Historica, kenner van etiquette en konings­ huis en columnist van Hollands Glorie.

“Ik ben geboren in Arnhem en wilde – vanuit Den haag – weer deze kant op verhuizen. Ik houd van oude, middelgrote steden en Zutphen kwam als aantrekkelijkste uit de bus. nu ik er woon, vind ik het nog honderd keer leuker dan ik al dacht.

Je bent hier in de stad, maar door het groen, de vogels in de bomen en de IJssel voor de deur voelt het tegelijkertijd buiten. er is ook veel cultuur en alles is dichtbij. Drie keer per week is er markt, je hoeft dus nooit naar de supermarkt. Dat Zutphen hofjes heeft, dat weet iedereen wel, maar er is zo veel meer. Zutphen heeft alles wat je hartje begeert.”

�

Boeken “een eervolle vermelding verdient Van Someren & ten Bosch. Bij deze boekhandel aan de turfstraat koop ik al mijn boeken. De winkel is goed gesorteerd en het personeel is erg behulpzaam. Alle lof.” �

ARCHiteCtuuR “Autorijden doe ik niet, maar ik heb vier fietsen en reis veel met de trein. Op het station van Zutphen kom ik dus vaak – daar ben ik het meest, behalve thuis. het is wederopbouwarchitectuur uit de jaren vijftig met ranke zuilen, van een Franse architect.” � inteRieuR “Ik spaar ‘muurtooi’: alles wat vroeger werd gebruikt om muren te verfraaien, vooral 18de-eeuwse behangselschilderijen. In het hotel tegenover de Walburgiskerk aan het ’s Gravenhof is een zaal met behangselschilderijen, de pauwenzaal. De moeite waard om te bekijken.”

�

kleDinG “Omdat ik regelmatig op televisie kom en dan niet altijd hetzelfde aan wil én omdat ik op twee plekken woon – ik heb ook een appartement in Wenen – en niet met koffers wil zeulen, heb ik aardig wat kleren nodig. Die koop ik tweedehands bij Brigitte’s Modehuis. Zij heeft leuke dingen, niet alleen kleren, maar ook schoenen en tassen. het ligt er ook leuk, aan het Schupstoel-pleintje, bij een poortje en een hofje.” �

AAnWinSt “In het middeleeuwse Broederenklooster zit sinds kort een prachtig boetiekhotel en een restaurant met een prettig terras. tijdens de restauratie werden er 13de-eeuwse kloostergangen en plafonds ontdekt. Om die te sparen zijn er minder hotelkamers gebouwd dan aanvankelijk gepland. Ik vind het geweldig dat dit oude klooster er nu zo goed uitziet en wordt onderhouden. het is een aanwinst voor de stad.” � RiVieR “Ik hou van steden met water.

Zutphen heeft weliswaar geen lange grachten, maar wel rivieren: het ligt aan de IJssel en dóór Zutphen loopt rivier de Berkel.

Je kunt er bootje varen, dat is leuk om te doen.” �

CADeAutje “Zutphense kiezeltjes neem ik vaak mee als klein presentje voor mensen die niet in Zutphen wonen. het zijn kleine chocolaatjes in roze, groen, bruin en wit. Ik haal ze bij de kaaswinkel schuin tegenover de hema.”

p. 19

Zutphen

In de uiterwaarden staat ook het stalen ‘stadsbalkon’ Tichelbeeksewaard, een uitkijkpunt waar het torensilhouet van de Zutphense skyline wordt geduid.

Boer Kip Een aparte vermelding verdient Herman Kip (1925-2006).

In De Hoven op de westoever van de IJssel – een dorp dat schoorvoetend of zelfs tegenstribbelend onder de gemeente Zutphen valt – staat de kleine boerderij waar hij zijn leven lang woonde. Boer Kip duldde geen andere mensen op zijn erf en leefde als een kluizenaar. Hij droeg klompen en een pet en had altijd een sigaar tussen zijn lippen. Als kind tekende hij graag, maar zijn moeder verscheurde zijn tekeningen. Na de dood van zijn ouders bleef Kip alleen achter op de boerderij en beschilderde hij alles wat los en vast zat: tafels, kasten, deuren, melkbussen, kolenkitten, borden, waterketels, plantenpotten, klompen – alles werd voorzien van bloemen en motieven in vrolijke kleuren en een naïeve stijl met Hindelooper invloeden en Staphorster stippen. Op zijn sterfbedstee besloot boer Kip zijn hebben en houden na te laten aan de gemeente, op voorwaarde dat de boerderij zou worden opengesteld voor publiek. En zo geschiedde. In de kamer waar zijn bedstee staat, ruikt het nog naar sigaren; foto’s van koningin Juliana en prinses Diana hangen aan de muur, net als Kips verzameling sierborden, klokken en bellen.

Scharrelacademie Terug naar hedendaags Zutphen. ‘Zutphens welkom’ is de titel van het gedicht op een gevel aan de Pelikaanstraat. ‘Kom binnen in dit oord: de poort staat altijd open / totdat de stad naar bed moet op klokke tien voor tien’, dichtte wijlen stadsdichter Ton Luijten. Dat tijdstip verwijst naar het moment waarop het ‘poortersklokje’ op de Broederenkerk (nu de bibliotheek) luidde (en nog altijd luidt), ten teken dat de stadspoorten spoedig zouden sluiten.

Het middeleeuwse decor is nu gevuld met originele winkeltjes en traditionele ambachten. Er zijn pottenbakkerijen, schildersateliers en galeries. Een ambachtsman maakt violen en weer een ander strijkstokken, er is een quiltwinkel, een antiquair, boekhandel Van Someren & Ten Bosch en interieurstoffenwalhalla Le Rideau in een oud klooster. Naast de mooie winkels in de Lange Hofstraat zijn er ook in de Laarstraat, de Spittaalstraat en de Nieuwstadstraat leuke winkels en restaurantjes te vinden. Opvallend is het antroposofische aanbod, met vrije scholen en boekwinkels. Er is een cello-, een feng shui en een scharrel-academie. Deze laatste roept mensen op om meer te scharrelen: ‘het nieuwe stilstaan, bij het alledaagse, mooie en kleine’, en dat is iets waar Zutphen zich bij uitstek voor leent. �

Hollands Glorie

Favoriete adresjes Maaike Stoelinga runt B&B Barlheze 1, bereidt maaltijden voor Thuisgekookt en geeft kookworkshops. Dit zijn haar favoriete winkeltjes in Zutphen.

>

“Als fan van de Scandinavische interieurstijl haal ik mijn hart op bij conceptstores als Radijs, Hupsch, thuis bij kaat, By nord en Stilleven. Stijlvolle tweedehandskleding en outlet merkkleding vind ik bij mijn buurvrouw Via Patries en de koffie in de B&B komt afwisselend van de Pelikaan, kaldi’s en Van Rossum’s. Ik vind het prettig dat Zutphen ook een groot ‘natuurlijk’ winkelaanbod heeft, zoals De Groene Hond voor huisdieren, ecolinde voor matrassen en dekbedden, erica voor gezondheid en verzorging en maar liefst drie natuurvoedingswinkels.”

M h w M in in

Met de klok mee: witte huisjes aan de Paarden­ wal: het Koelhuis; Museum Boer Kip; interieurwinkel Stilleven in de Lange Hofstraat.

na de dood van zijn ouders beschilderde Boer Kip alles wat los en vast zat in de boerderij met motieven in vrolijke kleuren

p. 21

� Tips & adressen Zutphen

�

Kunst & cultuur

• Musea Zutphen Stedelijk Museum Zutphen en Museum henriëtte polak zitten naast elkaar in het 17deeeuwse stadspaleis het hof van heeckeren, tegenover het stadhuis. het eerste verhaalt over de geschiedenis van Zutphen (inclusief restanten van de Vikingaanval in het jaar 882); het andere is een museum voor modernklassieke kunst in nederland. ’s Gravenhof 4 museazutphen.nl • Kunsthuis Dat Bolwerck Galerie en cultuurcentrum met aan de stadsmuur grenzende tuin.

Zaadmarkt 112 datbolwerck.nl • Museum Boer Kip het museum gaat in het voorjaar van 2021 weer open.

Oude Touwbaan 26, De Hoven museumboerkip.nl De uitagenda van Zutphen staat op inzutphen.nl. �

Eten & drinken

• Genietcafé Kleurrijk café met terras voor koffie/thee/lunch in het oudste en grootste hof van Zutphen.

Oude Bornhof 57 genietcafe.nl • ByChiel Mooi gelegen aan de middeleeuwse stadsmuur en historische stadstuin. Voor

Hollands Glorie

koffie of lunch in de terrastuin en klassiek Frans dineren binnen of in de zomertuin. ’s Gravenhof 5 bychiel.nl • Maïs nieuw fris eetcafé tegenover het station waar Canan energiek en goedlachs de (deels vegan) gerechten aanprijst en haar hartsvriendin Rachna de cakes en toetjes maakt.

Stationsplein 57 eetcafemais.nl • Achter het station Achter het treinstation, aan de noorderhaven wordt volop gebouwd, maar Het koelhuis dat er staat is oud en industrieel (en dus hip). Voor lunch of een drankje. er is ook een lekker bakkertje voor koffie en lunch (Driekant) en een goede Indonees (Biotoko).

Zoet De lekkerste ijsjes komen van talamini, in een eeuwenoud pand aan de houtmarkt 44, en van banketbakkerij jolink aan de Beukerstraat 97 (meest verkochte smaak: MonChou-taart). De romigste chocoladebonbons worden gemaakt door Bonbonatelier janson (Korte hofstraat 12) en ouderwetse snoepjes zijn verkrijgbaar bij museumwinkel Het Snoepje (Ravenstraatje 3).

Colette van Dijzen maakt bij Bloem op de taart (Laarstraat 22) de allerlekkerste en oogstrelendste (vegan) taartjes.

Eind van de Zaadmarkt, met op de achtergrond de Drogenapstoren.

�

Overnachten

De binnenstad van Zutphen laat zich in een dag ontdekken, maar om de sfeer te proeven en ook de mooie omgeving recht te doen, is een nachtje blijven slapen een goed idee.

Tips in de omgeving: pronkstadje Bronckhorst (koffie met appeltaart bij Kunstgemaal); fietsen naar Brummen of Deventer langs de IJssel; wandelen op landgoed Beekzicht in Voorst (inclusief een bezoekje aan Bakker Bril voor hun vermaarde speculaasjes met sukade, kleine gevulde koeken en krentenbrood); de Acht Kastelen­fietsroute en de musea van More in Gorssel en Ruurlo.

• B&B Barlheze 1 een gloednieuwe B&B met een ruime tweepersoonskamer en een appartement in een stokoud

Bloem op de Taart.

B&B Barlheze.

pandje aan de Barlheze in de binnenstad. Alles is hier om de hoek: de IJssel, de Groenmarkt en de Broederenkerk. In de 17de eeuw was herberg De Reysende Man hier gevestigd; nu kan er dus weer overnacht worden.

Tweepersoonskamer vanaf E 70 per nacht.

Barlheze 1 barlheze1.nl • Broederenklooster het restaurant voor ‘fine dining’ opende afgelopen zomer; het boetiekhotel met vijftien kamers in het voormalig dormitorium van de monniken volgde in september. De inrichting: aards, met een donker kleurenpalet.

Tweepersoonskamer vanaf E 110 per nacht.

Rozengracht 3 broederenklooster.nl

�

onZE KEUZE sHoPPInG 2.

1.

5.

3.

4.

1. Schoenen als Katja Katja Schuurman koos dit najaar haar drie favoriete schoenen en laarzen uit de collectie van Floris van Bommel. Een daarvan is dit suède enkellaarsje. De gesp en de hoge hak zorgen voor een mooie balans tussen elegant en nonchalant. Floris van Bommel, halfhoge laars suède petrol, B� 239,95. florisvanbommel.com 2. Retro koffiedrinken Het dagelijkse koffie-uurtje wordt een stuk stijlvoller met dit koffiemelkkannetje en suikerpotje, geïnspireerd op de jaren zeventig. Het stevige porselein met stoere afwerking is ook nog eens geschikt voor de vaatwasser. HK Living, Milk Jug & Sugar Bowl Frost 70’s, B� 19,95. Te bestellen via klevering.com 3. IJslandse schoonheid Sinds 2008 ontwikkelt Cenzaa vanuit Twente schoonheidsproducten die de huid verbeteren. In de nieuwe verzorgingslijn worden de natuurlijke elementen van het ruige IJsland gebruikt. De Mineral Hydra Mist is een lotion gemaakt van thermaal water, vol met pure IJslandse mineralen. Cenzaa, RYJVK Mineral Hydra Mist 200 ml, B� 29,50. Te koop via hetcosmeticahuis.nl 4. Plastic & teddy Deze honingkleurige jas is gemaakt van gerecyclede plastic flesjes en beschermt perfect tegen de Nederlandse herfstbuien. Door de zachte teddyvoering is de jas ook nog eens warm en behaaglijk. America Today, Regenjas Janice Teddy, B� 89,99. america-today.com 5. Kunst op de vloer De print op dit fluweelzachte kleed is geïnspireerd op bloemen die op schilderijen in het Rijksmuseum zijn afgebeeld. Zo ligt er een heerlijk zacht kunstwerk aan uw voeten. Essenza Home, Vloerkleed Rosalee,

Hollands Glori

7.

6.

9.

8.

10.

vanaf B� 99,95. essenzahome.nl 6. Verwennerij voor de neus Perverso is het nieuwe parfum van het Amsterdamse merk Baruti. Baruti creëert geuren die naast innovatief ook draagbaar zijn. Perverso is een uniseks geur die de mooie dingen van het leven oproept. Zo komen er tonen van geroosterde noten, rum en cacao voorbij. Baruti, Perverso, B� 120 voor 30ml. barutiperfumes.com 7. Bling bling Met deze blinkende oorhangers steelt u gegarandeerd de show. De groenblauwe schittering in de glaskralen en de gouden details zorgen voor een feestelijke look. Dos por Dos, Sparkling Hero – Shiva, B� 59,99. dospordos.com 8. Wild patroon Het Nederlandse merk Fred de la Bretonière staat vooral bekend om zijn designschoenen, maar heeft ook prachtige tassen. Deze cognackleurige leren tas is bedrukt met een krokodillenpatroon wat hem stoer en chic tegelijk maakt. Fred de la Bretonière, Schoudertas geprint leer cognac, B� 149,95. freddelabretoniere.com 9. Bloemige blouse Door het rode bloemenpatroon van deze soepelvallende blouse is heel subtiel een gouden lurex draad gewoven. De strikjes aan de mouwen zorgen voor een speelse touch. Fabienne Chapot, Maaike Blouse – Purple Rain Roses, B� 119,99. fabiennechapot.nl 10. Aziatisch ritueel In Azië wordt al sinds de oudheid een specifieke manier van gezichtsmassage toegepast. Deze jade gezichtsroller bootst zo’n massage na. Het werkt ontspannend, stimuleert de bloedcirculatie en geeft uw huid een heldere teint. The Coucou Club, Coucou jade roller, B� 35. thecoucouclub.com

Tekst Jedidjah Arentsen

p. 25

6 x Hollands EEn wintEr + vol vErhalEn

E 37

t.w.v. B25 Nu sameN voor maar

“‘een winter vol verhalen’ is een onweerstaanbare literaire toverdoos”

Meesterlijk Tijdens de lockdown vroeg uitgever Balans aan een aantal geliefde auteurs om een verhaal te schrijven. Zo ontstond een onweerstaanbare verhalenbundel: een staalkaart van korte verhalen, brieven, gedichten, vergeten geschiedenissen en teruggevonden fragmenten. Iedere auteur brengt een andere wereld tot leven, van kerstconcert tot gevangenis, van schildersatelier tot oerwoud, om in op te gaan bij de open haard of de centrale verwarming.

Met verhalen van o.a. Peter Buwalda, Adriaan van Dis, Ronald Giphart, Bas Heijne, Daniela Hooghiemstra, Nelleke Noordervliet, Rosita Steenbeek en Tommy Wieringa.

WORD ABONNEE Kijk op www.hollandsgloriemagazine.nl of bel 088 2266637

De abonneeservice is op werkdagen bereikbaar van 9.00 tot 17.00 uur. Deze aanbieding geldt zolang de voorraad strekt. De verzendkosten van het boek binnen Nederland zijn inbegrepen. Neem contact op met de abonneeservice voor verzendtarieven naar het buitenland. u kunt het abonnement ook cadeau geven aan iemand anders, u ontvangt dan zelf het boek.

p. 57

Voutjes

‘M

© SASKIA AUKEMA

annen eten liever vlees dan vrouwen’, ‘Homodisco zoekt pot met geld’, ‘Chinese schutter mist moeder’ – soms schrijven we dingen die wel goed zijn maar toch fout. Niet écht fout natuurlijk, maar dubbelzinnig: je kunt ze ook anders lezen dan wat er bedoeld is. ‘CDA wil gouden handdrukken aanpakken’, ‘Ontlasting voor mantelzorgers’, ‘Speurtocht naar bevers in een kano’. En soms is het ook een slordigheidje of tikfoutje dat tot een net wat andere betekenis leidt: ‘Gerookte norse zalm’, ‘Vuurwerk niet in de hond houden’, ‘Konijnen bouten in pruimensaus’. Zo’n tikfoutje kan pijnlijke gevolgen hebben, getuige een felicitatie-advertentie in een krant waarin een familie de grootmoeder in het zonnetje wilde zetten, en die werd afgesloten met: “Nu verassen we jou, hè oma?”

Het tijdschrift ‘Onze Taal’ heeft nu al bijna dertig jaar een rubriek op de achterkant van het blad, waarin iedere maand de leukste taalbloopers van de maand ervoor worden opgenomen. Ze worden geselecteerd uit honderden inzendingen, en omdat mensen toch vaak dezelfde dingen leuk vinden, zitten daar een aantal klassiekers bij, zoals krantenkoppen over veilingen (de bril van John Lennon / dinosauruseieren / verzameling Chinees porselein onder de hamer) of over trends en ontwikkelingen (religieus daten / wettelijk samenwonen / betalen voor muziek in de lift). Ook populair zijn berichten over de politie die een man met pijl en boog / katapult / nepgeweer neerschiet, en over instanties die de beste bedoelingen hebben maar dat een beetje vreemd tot uitdrukking brengen: ‘Gemeente helpt ouderen in de problemen’ en ‘Overheden bieden hulp bij oplichting ouderen’. Alle goede bedoelingen kort samengevat: ‘Als we ouders zien verzuipen, vragen wij hoe we kunnen helpen.’

De allerleukste zijn misschien die waar de beeldspraak al te letterlijk in beeld komt: een nijvere hoogspringer die zegt dat ‘het plafond nog niet bereikt is’, of een trotse slager die meedeelt dat ‘zijn hart in de slachterij ligt’.

Of die over een schipperszoon: ‘Het water werd hem dus met de paplepel ingegoten.’

Sinds maart is er een nieuwe bron van taalbloopers bijgekomen: de coronacrisis. Een kleine bloemlezing: ‘Hoest en nies in de binnenkant van je elleboog en gooi deze meteen na gebruik weg’, ‘Dak- en thuislozen moeten zoveel mogelijk binnenblijven’, ‘Geen voetbal, uitgeklede modeshows’, ‘Burgemeesters treden op bij stiekeme Koningsdagfeestjes’, ‘CDA, CU, PvdA willen hulp sekswerkers’, (over corona bij huisdieren) ‘We raden toch aan om afstand te houden als het dier ademhalingsverschijnselen vertoont’, ‘PvdA wil deze week debat over snellere verspreiding coronavirus’ en ‘De leden worden verzocht een eventuele besmetting aan het bestuur door te geven’.

Verontrustend nieuws allemaal, maar gelukkig waren er ook bemoedigende woorden, van de burgemeester van Texel bijvoorbeeld, die vond dat we de problemen ‘schouder aan schouder’ moesten aanpakken. En Ursula von der Leyen, de voorzitter van de Europese Commissie, sprak woorden van troost: ‘Vaccin tegen herfst is mogelijk.’

Maar die uitspraak bleek in beide betekenissen te optimistisch. �

Raymond Noë is (web)redacteur bij ‘Onze Taal’, het grootste Nederlandse tijdschrift voor taalliefhebbers. www.onzetaal.nl

p. 27

Proefabonnement

3 edities

voor maa r

â‚Ź15

Meld je aan via leveninfrankrijk.nl/actie of italiemagazine.nl/proef. Abonnement stopt automatisch.

Culinaire herfstwandelingen De herfst is een heerlijke tijd om met wandelschoenen of laarzen het bos in te gaan.

Maar daar krijg je honger van. Daarom zochten we 7 wandelingen uit met als ‘beloning’ een bijzondere eetgelegenheid als vertrek- of eindpunt.

�

Tekst Wim Huijser

• Herberg Boschoord Lage Vuursche • Hotel De Wereld Wageningen • Brasserie Staverden Staverden • Hotel Boschoord Ter Apel • De Plasmolense Hof Plasmolen • Gasterij Frederiksoord Frederiksoord • Orangerie Mattemburgh Hoogerheide

p. 29

�

Culinaire herfstwandelingen •

Boven: Herberg Boschoord heeft een lange en rijke historie. Onder: je kunt er nu ook een picknickmand bestellen.

Herberg Boschoord Lage Vuursche

E

en fijnere plek om van het herfstbos te genieten dan de bossen van Lage Vuursche is bijna niet denkbaar. En dan na afloop heerlijk neerstrijken in de bostuin of binnen in de huiskamer met bibliotheek en houtkachel van Herberg Boschoord.

De herberg heeft een rijke historie. Het begon in de 19de eeuw met de heer Glazemaker, die voor zichzelf en zijn vrouw een woonhuis liet bouwen met de naam ‘Boschoord’. Min of meer uit verveling startte mevrouw Glazemaker er een theehuis, met koffie en thee voor 5 cent.

Sindsdien is er altijd horeca op Boschoord gebleven, en dat is vooral te danken aan de unieke ligging, midden in het bos. Ook worden hier regelmatig culturele en sociale evenementen georganiseerd met onder andere exposities, muziek, theater, lezingen en workshops.

Hollands Glori

Herberg Boschoord ligt op de kruising van Hilversum, Hollandsche Rading en Lage Vuursche en is onderdeel van landgoed Pijnenburg. Er loopt een eeuwenoud voetpad over het landgoed en in het unieke Cronebos van Natuurmonumenten wandel je tussen de reusachtige douglassparren, die een onderkomen bieden aan de groene en zwarte specht. Boommarters zijn terug van weggeweest en de open plekken in dit bos bieden ruimte aan de levendbarende hagedis, de hazelworm en diverse vlindersoorten. Herberg Boschoord wordt omgeven door mooie wandelroutes. Ook het historische Voetstappenpad uit 1938 loopt er langs.

Landgoed Pijnenburg is een eeuwenoud familielandgoed op loopafstand van het pittoreske Lage Vuursche en op fietsafstand van Paleis Soestdijk. Het Cronebos en het Smithuyserbos behoorden vroeger tot de ‘woeste gronden’ ten zuiden van

Hilversum. Tot in de Middeleeuwen was hier bos, het Gooiersbos, dat hoofdzakelijk bestond uit inlandse eiken en berken.

Van Staatsbosbeer ligt er een mooie wandeling door boswachterij De Vuursche, over de Stulpse heide, rond kasteel Drakensteyn en langs grafheuvels. �

• Herberg Boschoord Zwarteweg 2, 3749 AT Lage Vuursche herbergboschoord.nl • WANDELINGEN Het landgoed Pijnenburg is voor het grootste deel vrij toegankelijk.

Er zijn geen uitgezette wandelingen op het landgoed. Wel is er een lange wandelroute van 16 km te vinden op wandelzoekpagina.nl Boswachterspad Stulp en kasteeltuin, 6 km (rood/wit).

Startpunt: parkeerplaats recreatieterrein Drakenstein, Stulpselaan 1, 3749 AR Lage Vuursche

Er loopt een eeuwenoud voetpad over het landgoed en in het unieke Cronebos van Natuurmonumenten wandel je tussen de reusachtige douglassparren, die een onderkomen bieden aan de groene en zwarte specht.

p. 31

�

Culinaire herfstwandelingen •

Onder: de Grote Capitulatie Zaal van hotel De Wereld, waar in mei 1945 de besprekingen tussen de geallieerden en de Duitse bezetter plaatsvonden (foto boven), wordt nagenoeg in de oorspronkelijke staat gehouden.

Hotel De Wereld Wageningen

G

eschriften uit 1669 maken al melding van het toenmalige boerderijloge­ ment ‘De Waerelt’ in Wageningen dat vooral dienstdeed als pleisterplaats voor reizigers die naar het oosten of westen trokken.

In 1803 werd het logement aangeduid als ‘daer waer de Waerelt uitgangt’.

Een decennium later werd het pand uitgebreid met een ‘doorritstal’ voor postkoetsen en werd het een knooppunt in internationale verbindingen. Reizigers die met de trein op station Ede stopten konden met de ‘omnibus’ naar De Wereld worden vervoerd. Later in de 19de eeuw werd het een stopplaats op het traject van de stoomtrein tussen Utrecht en Arnhem.

In en rond hotel De Wereld wordt jaarlijks op 5 mei het einde van de

Hollands Glori

oorlogshandelingen in Nederland herdacht. In het gebouw – een rijksmonu­ ment – wordt de zaal waar de besprekingen van 5 mei 1945 tussen de geallieerden en de Duitse bezetter plaatsvonden, in nagenoeg oorspronkelijke staat gehouden.

Daarmee is Hotel De Wereld hét symbool voor de beëindiging van de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Sinds 2004 is het hotel weer in gebruik als hotel­ restaurant. Dineren kan tegenwoordig in Brasserie Le Monde, genoemd naar het Franse dagblad dat in 1944 op verzoek van generaal Charles de Gaulle werd opgericht, nadat het Duitse leger uit Parijs was verdreven. Daarnaast is Le Monde natuurlijk ‘De Wereld’ in het Frans.

Hotel De Wereld heeft een eigen Wageningse Wandeling van 7 of 13 km, waarvan een brochure in het hotel verkrijgbaar is. In het kader van 75 jaar

Bevrijding werd dit jaar ook het Pad van de Vrijheid ontwikkeld, een 155 km lange wandeling rond Wageningen, verdeeld in dertien etappes. De eerste etappe loopt van Hotel De Wereld naar de Grebbeberg in Rhenen. In het open landschap ten westen van Wageningen tekent zich de berg duidelijk af. Hier moesten de Duitse troepen in de meidagen van 1940 gestopt worden.� • Hotel De Wereld 5 Mei Plein 1, 6703 CD Wageningen hoteldewereld.nl • WANDELING Pad van de Vrijheid, etappe 1: Wageningen-Rhenen (12 km, niet gemarkeerd).

De wandelgids is te koop in het hotel.

De gps-track is te downloaden op padvandevrijheid.nl

In het kader van 75 jaar Bevrijding werd dit jaar ook het Pad van de Vrijheid ontwikkeld, een 155 km lange wandeling rond Wageningen, verdeeld in dertien etappes

p. 33

�

Culinaire herfstwandelingen •

Brasserie Staverden Staverden

S

taverden (gemeente Ermelo) op de Veluwe werd in 2012 officieel uitgeroepen tot de kleinste stad van de Benelux.

Het kan met zijn 52 inwoners zelfs de kleinste stad ter wereld zijn, want al eind 13de eeuw verleende de Roomse koning Rudolph von Habsburg stadsrechten aan de bestaande Hof Staverden. Het idee van de toenmalige graaf van Gelre was om hier een florerende stad te stichten. Het is echter bij de bouw van een kasteel en enkele bijgebouwen gebleven. Wel behield het landgoed zijn stadsrechten.

Ruim 700 jaar later kun je hier heerlijk wandelen en je laten verwennen in de brasserie, te midden van de kasteel­ tuinen. In dit botanisch paradijs groeien meer dan twintig plantensoor­ ten die op de Rode Lijst van zeldzame

Hollands Glori

en bedreigde planten voorkomen.

De brasserie bestaat uit twee aaneen­ geschakelde ruimtes, ingericht in een combinatie van modern en klassiek: de Serre en de Orangerie, met daarnaast twee aangrenzende terrassen. Het zogenaamde Pauwenterras grenst aan de voormalige pauwenkooi. Sinds 2009 is dit een bijzondere plek om een kop koffie, een lunch, high tea of diner te nuttigen. Ook zijn de eigen moestuin en kruidenkas te bezichtigen.

Het landgoed strekt zich uit vanaf de Stakenberg in het noorden tot bijna aan het Uddelermeer in het zuiden en biedt een grote afwisseling aan loofbomen en naaldhout, houtwallen, beekjes en bloemrijke velden. Daarmee is Staverden een van de mooiste natuurgebieden van ons land. Op het landgoed en in het omringende

landschap zijn veel verschillende diersoorten te vinden. Al wandelend door de gevarieerde natuur kun je ze ontdekken. Ook leven er zo’n zestig edelherten. Wilde zwijnen zijn de vaste bewoners van de Stakenberg.

In Staverden start een drietal wandel­ routes van Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen. �

• Brasserie Staverden Uddelermeerweg 2, 3852 NT Ermelo beleefstaverden.nl • WANDELINGEN Landgoed Staverden, 3 km (geel), 3 km (blauw) en 3,5 km (rood).

Startpunt: de grote parkeerplaats van het landgoed Staverden, Uddelermeerweg 2, Ermelo

Je kunt hier heerlijk wandelen en je laten verwennen in de brasserie, te midden van de kasteeltuinen. In dit botanisch paradijs groeien meer dan 20 plantensoorten die op de Rode Lijst van zeldzame planten staan p. 35

�

Culinaire herfstwandelingen •

Hotel Boschhuis Ter Apel

O

oit was het Boschhuis een bijgebouw van het naastgelegen klooster Ter Apel en deed het dienst als brouw­ en bakhuis. In 1561 werden deze bezittingen, evenals de landerijen, eigendom van de edelman Jan van Ligne, die zeven jaar later sneuvelde tijdens de Slag bij Heiligerlee.

Daarna werd de heerlijkheid Westerwolde een aantal malen doorverkocht en werd het bakhuis verbouwd tot Commandeurs­ woning met logement. Al in 1881 vermeldde het ‘Nieuws van de Dag’ dat de reis vanaf station Zuidbroek per paardentram en diligence naar het ‘logement in den boschaanleg van sparren en eikenboomen’ de lange reis meer dan waard was. Eind 19de eeuw verkreeg het voormalige bakhuis zijn horecabestem­ ming. Toen enkele jaren later ook de

Hollands Glori

zuidelijke vleugel werd toegevoegd en het zijn huidige uiterlijk kreeg, kwam boven de deur ook de naam ‘Boschhuis’ te staan.

Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog bood uitbater Willem Boer zijn hotel­ kamers, gelegen in ‘het lomrijkste gedeelte van het schoone Wandelbosch’, aan voor f2,50 per nacht. Halverwege de jaren tachtig leek de toekomst voor het hotel uitzichtloos en werd het pand bijna gesloopt. Maar in 1988 werd het Boschhuis eigendom van Joop en Ineke Porrenga, die met respect voor de geschiedenis het interieur in oude grandeur herstelden. Precies dertig jaar nadat zijn ouders het Boschhuis van de ondergang hadden gered, traden in 2016 Marcel en Janine Porrenga in hun voetsporen als nieuwe uitbaters.

In de Ter Apelerbossen is het heerlijk herfstwandelen. Het boswachterspad

• Hotel Boschhuis Boslaan 6, 9561 LH, Ter Apel hotelboschhuis.nl • WANDELING Boswachterspad Ter Apelerbossen, 12 km (donkerblauw).

Startpunt: Klooster ter Apel, Boslaan 3-5, Ter Apel

© Herman Groenbroek

voert over slingerpaden, langs het water van de Ruiten Aa en met zicht op open velden. Boswachter Jelka Vale van Staatsbosbeheer geniet zelf vooral van het slingerende pad tussen de dikke eiken en beuken van het Meebos en Roelagerbos.

“Het heeft iets magisch om omringd te zijn door zulke oude bomen”, zegt ze.

“Ondertussen zie je langs de meanderende Ruiten Aa goed hoe de natuur zich hier ontwikkelt.” �

In de Ter Apelerbossen is het heerlijk herfstwandelen. Het boswachterspad voert over slingerpaden, langs het water van de Ruiten Aa en met zicht op open velden

p. 37

�

Culinaire herfstwandelingen

De Plasmolense Hof Plasmolen

H

et kleine plaatsje Plasmolen is al lang geliefd bij schilders, natuurliefhebbers en culinaire fijnproevers. Op de plaats waar de provincies Gelderland, Noord­Brabant en Limburg elkaar ontmoeten staat De Plasmolense Hof. De fraaie, karakteristieke witte boerderij is omgeven door het groen van het bos met aan de voorzijde een zonnig terras en aan de achterzijde een besloten binnentuin. Hier staat ook een watermolen die gevoed wordt door de beek. Het restaurant is aangesloten bij het Restaurantgilde van Kiste Trui.

Daarvoor is een schatkistje gevuld met Duiten in drie waarden, waarmee de rekening bij de aangesloten gildeleden kan worden voldaan. Het vormt een knipoog naar de vermaarde legende van Kiste Trui, die na de Slag in 1574 – ten

Hollands Glori

tijde van de Tachtigjarige Oorlog – op de nabijgelegen Mookerheide op zoek ging naar de schatkist van de graven Lodewijk en Hendrik van Nassau.

Het Restaurantgilde is een initiatief van een aantal restaurateurs in de gemeente Mook en Middelaar. Doel is om de plaatselijke historische verhalen en legendes uit deze periode onderdeel te laten uitmaken van het regionaal cultuurhistorisch erfgoed.

Vanuit De Plasmolense Hof loop je in korte tijd naar de Mookerhei. De geschiedenis van dit zestig meter hoge heidegebied van ongeveer 80 hectare voert ver terug in de tijd, toen in de voorlaatste ijstijd de reusachtige stuwwal werd gevormd. Waar nu in het landschap een geul tot manshoogte is uitgesleten, heet het daarom ook geen pad, maar een smeltwaterdal. Mede daardoor is de Mookerheide geologisch gezien een waar

© MUPH

•

eldorado. Dat geldt ook voor de nabij­ gelegen Sint­Jansberg, waar je langs kraakheldere beekjes en de restanten van een grote Romeinse villa wandelt. Het voormalige landgoed biedt zowel natuur als cultuur: een beboste helling, moeras en akkers. Je wandelt via de kronkelpaden over de heuvels en langs de mooie weilanden. Vanaf de hoogste punten op de berg geniet je van een prachtig uitzicht. �

• De Plasmolense Hof Rijksweg 203, 6586 AA Plasmolen deplasmolensehof.nl • WANDELINGEN Mookerheide, 5 km (geel).

Startpunt: parkeerplaats Landgoed Mookerheide bij het jachtslot op de Heumensebaan 2 Sint- Jansberg, 6 km (bruin).

Startpunt: Plasmolen, parkeerplaats Witteweg/ Rijksweg

Het voormalige landgoed biedt zowel natuur als cultuur: een beboste helling, moeras en akkers. Je wandelt via de kronkelpaden over de heuvels en langs de mooie weilanden. p. 39

�

Culinaire herfstwandelingen •

Gasterij Frederiksoord

R

Frederiksoord

uim tweehonderd jaar geleden – in 1818 – startte de bevlogen generaal Johannes van den Bosch in Frederiksoord, op de grens van Overijssel, Friesland en Drenthe, een sociaal experiment met de oprichting van een ‘Proefkolonie’. Daaruit ontstond de Maatschappij van Weldadigheid. Uit het hele land werd een groot aantal paupers naar de Vrije Koloniën van Weldadigheid gezonden. Binnen de bescherming van de landbouwkoloniën Frederiksoord, Wilhelminaoord en Boschoord kregen de verarmde landgenoten een nieuwe basis van bestaan, om vervolgens kansrijk terug te keren in de normale maatschappij. Er werd voorzien in werk, onderdak, onderwijs en zorg. De kale Drentse zandgronden werden door hen ontgonnen en paden en lanen volgens vaste patronen aangelegd. Deze patronen zijn nog steeds zichtbaar in het landschap. Evenals de

Hollands Glori

karakteristieke koloniewoningen, boerderijen en andere gebouwen in en rondom Frederiksoord, waar het unieke verhaal nog altijd is te voelen, te zien en te beleven. Cultuur, natuur, rust en ruimte komen hier samen. Langs de bosrand van het aangrenzende Sterrenbos bestaat de kans een ree of een eekhoorn aan te treffen.

Hotel Frederiksoord werd in 1770 door Nicolaas van Heloma, de toenmalige eigenaar van Landgoed Westerbeeksloot, gebouwd als tapperij. Na overname door de Maatschappij werd het de vaste vergaderplaats van haar bestuurders en werd het pand omgebouwd tot een logement. Na de verbouwing van 1821 woonde hier ook de directeur van de Maatschappij. Aangenomen wordt dat dit was om toezicht te houden op drank­ misbruik door kolonisten. Het hotel is nog steeds eigendom van de Maatschappij van Weldadigheid. Tegenwoordig kun je in Gasterij Frederiksoord na een stevige

wandeling tot rust komen bij de open haard of op het terras.

Wandelen is de beste manier om iets van de geschiedenis van de voormalige kolonie te proeven. Bijvoorbeeld tijdens de wandeling uit de gids ‘Weldadig Wandelen’, die onder andere te koop is in Museum De Proefkolonie in Frederiksoord. Ook Stichting Weldadig Oord heeft een aantal wandelroutes samengesteld die gratis verkrijgbaar zijn, zoals de 3 km lange Sterrenbosroute.� • Logement & Gasterij Frederiksoord Majoor van Swietenlaan 20, 8382 CG Frederiksoord hotelfrederiksoord.nl • WANDELING Frederiksoord, 13 km (ongemarkeerd).

Startpunt: grote parkeerplaats bij rotonde Majoor van Swietenlaan 3 Deze route is ook te vinden op wandelzoekpagina.nl//wandeling/ koloniewandeling-frederiksoord.

Wandelen is de beste manier om iets van de geschiedenis van de voormalige ‘kolonie’ te proeven. In de Gasterij kun je daarna tot rust komen bij de open haard

p. 41

�

Culinaire herfstwandelingen

•

Orangerie Mattemburgh Hoogerheide

F

rank en Marloes van Akkeren zijn beiden opgegroeid op het Brabantse platteland, waar de liefde voor de natuur hen met de paplepel werd ingegoten.

Toen ze met elkaar trouwden op het prachtige Landgoed Mattemburgh hadden ze nog geen vermoeden dat ze daar jaren later zouden terugkomen om hun droom te verwezenlijken.

Ondertussen had Frank van zijn passie zijn werk gemaakt. Zijn liefde voor eten, drinken en de natuur brachten hem in de horeca en Marloes, die in de zorg werkte, ondersteunde hem in het bedrijf. Het was het Brabants Landschap dat hen vroeg of zij potentie zagen in horeca op Landgoed Mattemburgh, de plek waar ze warme herinneringen aan bewaarden. Daarmee keerde het echtpaar helemaal terug naar hun roots.

De oude plantenkas, waarin vroeger unieke kuipplanten overwinterden, werd

Hollands Glori

omgetoverd tot een volwaardig en sfeervol restaurant. Op 1 mei 2005 opende de Orangerie voor het eerst de deuren.

Vervolgens werden op het landgoed eigen producten gekweekt, waaronder vergeten groenten, fruit, kruiden en exoten. Zo is het Eetbare Landgoed ontstaan.

Mattemburgh is een van de meest bijzondere landgoederen van Brabant, gelegen in de gemeente Woensdrecht tussen Bergen op Zoom en Hoogerheide.

Op deze plaats gaan de hoge zandgronden over in de veel jongere zeekleigronden.

Orangerie Mattemburgh is het ideale vertrekpunt voor een stevige herfstwande­ ling. Mattemburgh wordt gerekend tot de vijf gaafst bewaard gebleven stijltuinen van ons land. Rond het oude landhuis ligt een park, waarin twee tuinstijlen zijn vertegenwoordigd: de speelse Engelse Landschapsstijl en de strenge Franse of Formele Stijl. Terwijl de 19de­eeuwse Franse landschapsarchitecten van strak

hielden, gaven de Engelsen in die tijd de voorkeur aan almaar kronkelende lijnen met veel waterpartijen.

De wandeling Kraaijenberg Bergen op Zoom­Mattemburgh Hoogerheide voert van De Kraaijenberg langs de Brabantse Wal over het erf van hoeve Hildernisse en door het dal van de Blaffert naar de Duintjes. Halverwege ligt landgoed Mattemburgh, met de Orangerie als rustpunt.�

• Orangerie Mattemburgh Antwerpsestraatweg 181, 4631 PN Hoogerheide orangeriemattemburgh.nl • WANDELING Kraaijenberg Bergen op Zoom – Mattemburgh Hoogerheide, 9 km (geel).

Startpunt: De Kraaijenberg aan het einde van de Fianestraat in Bergen op Zoom.

Voor de exacte route en meer informatie, zie de wandelgids Brabantse Wal

Mattemburgh wordt gerekend tot de vijf gaafst bewaard gebleven stijltuinen van ons land.

Rond het oude landhuis ligt een park, waarin verschillende tuinstijlen zijn vertegenwoordigd

p. 43

�

dE BosWaCHTER

Wat brengt de natuur ons dit seizoen?

Wim Huijser gaat op pad met een boswachter.

•

Over de stuifduintjes en landgoedlanen van de Stippelberg

O

p de grens van Oost­ Brabant en Noord­Limburg ligt het uitgestrekte natuurgebied Stippelberg.

Het grootste aaneengesloten bosgebied van Noord­Brabant is een gebied met twee gezichten: het natte oostelijke deel heeft een gemengd bos met een landgoed­ uitstraling. Midden in het bos staat een landhuis in Engelse stijl, waar enkele statige eiken­ en beukenlanen naartoe voeren die omzoomd zijn door rododendronstruiken.

Het westelijke deel bestaat uit een dennenbos met steile stuifduintjes die als stippels in het landschap liggen en waaraan het gebied zijn naam dankt.

“Eind 19de eeuw was dit nog een uitgestrekt heideveld van de Twentse textielfabrikant Abraham Hendrik Ledeboer”, legt boswachter Bart van der Aa uit, terwijl we nog aan de keukentafel zitten. “Destijds kon hij dat voor een appel en een ei kopen.

Als belegging liet hij de woeste gronden ont­ ginnen, waarna er een bos werd aangelegd en het landhuis gebouwd.”

Het dennenbos groeide op lange richels – zogeheten rabatten – waarlangs het water in greppels werd afgevoerd. Dennen waren als houtsoort het meest geschikt voor het stutten van mijngangen in de Limburgse kolenmijnen. Omdat dennenhout kraakt voordat het breekt, werden mijnwerkers gewaarschuwd voor instortingsgevaar.

“Eigenlijk is er nauwelijks gebruik van gemaakt,” zegt Van der Aa, “want in de jaren zestig van de vorige eeuw stopte de mijnbouw in Limburg en was het mijnhout niet meer nodig. Toch kennen we hier nog altijd een soort bosbouwexploitatie, maar

Hollands Glori

wel gericht op het vergroten van de natuurwaarden.” De ontgin­ ningsgeschiedenis van de Stippelberg is nog betrekkelijk jong.

Het nabijgelegen dorp De Rips dateert van 1921 en viert binnenkort zijn honderdjarig bestaan. Dat geldt ook voor de bosbouw en de boerenbedrijven. “We leven hier echt honderd jaar samen met de natuur, maar wel omgeven door intensieve veehouderij”, erkent de boswachter. “Helaas zijn er veel mooie gebieden hier in de Peel verloren gegaan. Maar dat moet je wel zien in de tijdgeest en de groei van de economie. Wij proberen er nu geleidelijk aan steeds meer van terug te brengen. Direct naast de Stippelberg ligt het gebied het Beestenveld van Staatsbosbeheer en de Nederheide, gemeentebossen van Gemert­Bakel, waardoor de oppervlakte van de totale boskern bijna 2000 hectare bedraagt.”

VaN Vader op ZooN Ook de familie Van der Aa kent een rijke geschiedenis in het gebied en je kan wel zeggen dat boswachter Bart er sterk geworteld is. Zijn opa kwam hier in 1953 wonen als bosbaas voor de toenmalige landgoedeigenaar. “Toen hij begin jaren tachtig overleed nam mijn vader – destijds boswachter in de Achterhoek – de boswachterij over. Inmiddels ben ik hier alweer tien jaar de derde generatie boswachter. Dit jaar gaat mijn vader met pensioen. Binnen Natuurmonumenten is het heel bijzonder dat het beheer van vader op zoon overgaat en dat geeft toch een heel andere betrokkenheid.”

Het ouderlijk huis – een dienstwoning van Natuurmonumenten – krijgt binnenkort een kantoorfunctie. “Maar,” zegt Van der Aa, “dit blijft wel de plek van de boswachter. Ik vind het ook mooi dat ik hier het levenswerk van mijn opa en vader kan voortzetten.

In de wereld van natuurbeheer is het van belang dat je heel lang eenzelfde lijn kunt doorzetten. Je moet niet constant switchen van visie, daarmee vertraag je de ontwikkelingen. De klimaat­ verandering dwingt ons het bos nog beter te gaan beheren.”

Als we een halfuur later door het bos wandelen legt de boswachter uit hoe dwars over de Stippelberg de Milheezer breuklijn loopt, een zijader van de Peelrandbreuk, waar twee aardlagen langs elkaar heen schuiven. “Als gevolg daarvan zijn er hoogteverschillen in het landschap ontstaan, van ruim twee meter. De Peelhorst is ook goed te zien in de meters diep ingesneden sloot. Het grondwater dat van

Oude beuken langs een landgoedlaan.

Boswachter Bart van der Aa.

Een nieuwsgierige ree.

Wildakker

De wildakkers stammen uit de tijd dat er nog gejaagd werd. Ze dienden om het reewild aan te trekken en de populatie te doen groeien het natte hoge deel naar het droge lage deel wil, kan de water niet doorlatende breuklijn ondergronds nauwelijks passeren.

Daardoor loopt het grondwater vrijwel aan de oppervlakte over de breuklijn heen.”

We kijken in het beukenbos waarin nog goed de ontginnings­ greppels zichtbaar zijn. Terwijl we over de oprijlaan – ‘de Kromme Weg’ – lopen die leidt naar het landhuis, vertelt Bart van der Aa hoe hij als kind veelvuldig contact had met de jagers die hier destijds nog geregeld kwamen. “Inmiddels is de (met name kleinwild)jacht alweer lang geleden verboden en beheren we de populaties van de ree en het wildzwijn nog wel. Het was toen nog puur een gebruiksbos en nu is het een bos om van te genieten. Andere tijden.”

Dankzij de gevarieerde bossen trekt de Stippelberg veel

Stuifduintjes begroeid met dennen.

Goudhaantje

>

Tekst en foto’s Wim Huijser

p. 45

�

dE BosWaCHTER

In het beukenbos zijn nog goed de ontginningsgreppels zichtbaar

verschillende vogelsoorten, waaronder uilen, spechten en roofvogels als de havik, buizerd en wespendief. “De grote roofvogels doen het hier goed”, zegt de boswachter. “Alleen de sperwer krijgt het moeilijker omdat het bos opener wordt. En op de hei hebben we de nachtzwaluw. In de jaren tachtig stond de Stippelberg bekend om de grote populatie daarvan. Maar toen was het hier nog jong bos met open zandwegen. Nu hebben we daarvan nog een zevental territoria. Karakteristieke vogels voor het gebied zijn het goudhaantje en de kruisbek, wiens opvallende snavel er op gebouwd is zaden uit een dennen­ appel te halen.”

Vanaf de rand van het bos zien we een heel ander landschap. “Dit is de harde grens met het omliggende gebied”, zegt Van der Aa. “Er ligt een vijf kilometer lange wal om het hele gebied. Die is al in 1890 aangelegd en aan de binnenzijde daarvan werden prachtige zeedennen geplant om de grens te markeren. De dennen konden goed tegen droogte en deden het prima in het stuifzand. Het hele landschap hieromheen werd daarna als landbouwgebied in gebruik genomen.”

loKale VriJWilliGerS In de Napoleontische tijd stond op een van de hoogste stuifduinen een lange paal die gebruikt werd door Franse landmeters.

Eind 19de eeuw, in de tijd van de Heidemij­ontginningen ten behoeve van de mijnbouw, werd hier volgens de overlevering voor schafttijd op een blikken emmer geslagen. De plek wordt daarom nog steeds ‘D’n Blikken Emmer’ genoemd.

Aan de rand van de Stippelberg kun je vanaf een uitkijktoren van het uitzicht genieten richting de Peel. Schotse hooglanders grazen hier om te voorkomen dat de heide overwoekerd raakt door grassen. Sinds 1993 beschermt en beheert Natuurmonumenten de Stippelberg, onder

Hollands Glori

WANDELROUTES Door de Stippelberg lopen twee wandelroutes die mooi met elkaar zijn te combineren.

De rode wandelroute door het westelijke deel van het gebied is zes kilometer lang, maar is eventueel in te korten tot vier kilometer via de gele wandelroute. De blauwe route door het oostelijk deel is tien kilometer, startpunt is Natuurpoort Nederheide, Kaak 11, 5763 PK Milheeze.

Meer informatie: natuurpoorten.nl/nederheide. Honden aan de lijn. Je kunt de Stippelberg ook ontdekken met de wandelapp Natuur Routes. Gratis te downloaden via natuurmonumenten.nl/ routeapp.

Bosmuseum De Rips Aan de rand van de Ripse bossen, nabij de rotonde van het dorp, ligt het Bosmuseum De Rips. Op de themapanelen lees je hier meer over de geschiedenis van het ontginningsdorp en het aangrenzende natuurgebied.

andere door het aanleggen van poelen. Bart van der Aa: “De oudste werden vroeger als eendenpoelen gebruikt voor de jacht.

Sindsdien is het enorm uitgebreid, zodat amfibieën als de zeldzame heidekikker en vinpootsalamander zich beter kunnen voortplanten en verplaatsen. En met succes, want er komen nu ook veel libellesoorten in voor evenals de levendbarende hagedis. Bij het monitoren van de natuurwaarden en het beheerwerk maken we veel gebruik van vrijwilligers. We hebben een lokale vrijwilligers­ groep van een man of tien die hier wekelijks actief is. Zij zijn heel waardevol, want wij kunnen dat als Natuurmonumenten onmogelijk allemaal zelf doen.” Hij wijst naar een open veld.

“De wildakkers stammen uit de tijd dat er nog gejaagd werd. Ze dienden om het reewild aan te trekken en de populatie te doen groeien. Sinds een jaar of tien zijn we die akkertjes weer aan het bewerken door ze mooi en kruidenrijk in te zaaien, met onder andere guldenroede, jacobskruiskruid en korenbloem, waardoor het veel vlinders trekt. Ook de bijen in het insectenhotel dragen daartoe bij. Met Gelderse roos en meidoorn vormt dit een mooie en kleinschalige toevoeging voor het gebied.”

Als we teruglopen passeren we een houten bank die familieleden hebben laten plaatsen voor de vader van Bart van der Aa. ‘Het zit erop’, staat er op het koperen plaatje. �

Gelderse roos.

Schotse hooglanders.

Landhuis in Engelse stijl.

�

Eten & drinken

• Hotel Restaurant Nederheide Kaak 11, Milheeze nederheide.nl • Restaurant De Viersprong Ripsestraat 6, De Rips viersprongderips.nl • ’t Wevershuisje Pandelaar 26, Gemert restaurantwevershuisje.nl • Restaurant de Wilg St.-Antoniusstraat 30, De Mortel restaurantdewilg.com

Een van de poelen.

p. 47

Groninge Groningen De verrassingen van het Westerkwartier Aan de rand van Groningen, tegen Friesland en de Lauwerszee aan, ligt een groen gebied met veel historie, koppige types en onverwachte uitspanningen. Een verkenning langs wierden, oude ambachten en driehonderd soorten thee.

Tekst Paul Smit & Mick Palarczyk FotograďŹ e Mick Palarczyk

Hollands Glorie

p. 49

Groningen

W

Openingspagina’s: sluis bij Aduarderzijl. Deze pagina, boven: Borg Nienoord. Hiernaast en rechterpagina boven: allerlei figuren in de schelpengrot bij Borg Nienoord. Rechterpagina, onder: kerk van Midwolde en het praalgraf, hoogtepunt van de Nederlandse beeldhouwkunst uit de Gouden Eeuw.

e staan in de schelpengrot van Borg Nienoord bij Leek en kijken omhoog naar twee in de muur aangebrachte ‘portretten’: ivoorzwarte hoofden met felrode lippen en bolle ogen. Ze verwijzen naar de tot slaaf gemaakten die eind 17de eeuw op het landgoed Nienoord leefden. Ze waren de dochter van de kasteelheer achterna gedoken toen zij in de vijver dreigde te verdrinken. De dankbare graaf schonk de Afrikanen hun vrijheid, maar ze wilden op het landgoed blijven. Ze waren gehecht geraakt aan hun omgeving.

De twee zwarte helden, waarvan de ogen en lippen kunnen bewegen, worden omgeven door zeewezens, in een legpuzzel van duizenden schelpen. Afgaand op onze reisgids, hadden we niet meer dan een veredeld kleuterschoolplakwerk verwacht.

Onterecht! De zachte tinten en ronde vormen van het schelpenpointillisme, een mode die destijds uit Italië was komen overwaaien, geven vissen, zeemeerminnen en engelen een magische uitstraling, die op onze netvliezen blijft hangen als we alweer door de tuinen van het landgoed dwalen.

Wandelend komen we uit bij het romaanse kerkje van Midwolde.

Daarin ligt Georg Wilhelm von Inn- und Kniphausen begraven, de graaf die de tot slaaf gemaakten hun vrijheid wilde schenken.

Hij heeft een schitterend praalgraf, maar zijn vrouw Anna van Ewsum steelt de show. Zij ligt jong, knap en zelfbewust op haar zij, neerkijkend op haar eerste, vroeggestorven echtgenoot.

Georg Wilhelm – haar tweede – is later toegevoegd. Het marmeren grafmonument van beeldhouwer Rombout Verhulst is verbluffend realistisch. Je zou zweren dat de huid van Anna’s decolleté zacht is.

En het lijkt alsof je haar strik zo los kunt trekken.

Deze tentoonstelling van persoonlijke macht en rijkdom in een kerkje, op de plek waar vóór de reformatie het altaar moet hebben gestaan, toont aan dat het protestantisme niet alleen maar een beweging ‘van onderaf ’ was, rationeel en sober. Het protestantse Nederland was na het winnen van de Tachtigjarige Oorlog een van de machtigste en rijkste landen van Europa. De door Anna’s huwelijk verenigde families Van Ewsum (Gronings) en von Inn- und Kniphausen (Oost-Fries) waren het op één na rijkste gezin van de noordelijke Nederlanden. Dat mocht best getoond worden, zelfs in een protestants kerkje. En wie kon dat beter dan Rombout Verhulst, op dat moment de beste beeldhouwer van Nederland? Vijf jaar werkte hij eraan en drieduizend rijksdaalders kreeg hij ervoor. En zo komt een van de mooiste sculpturen uit de Gouden Eeuw terecht in een klein plattelandskerkje in het Groningse veen.

veenMOeraS en MOdderBaden Het was het veen dat al die rijkdom genereerde. De stad Groningen stookte erop en Anna en haar man bezaten de uitgestrekte venen ten westen ervan. Ze waren de oliebaronnen

Hollands Glorie

>

Het witmarmeren grafmonument van beeldhouwer Rombout Verhulst is verbluffend realistisch p. 51

Groningen

Van links naar rechts: molenaar Oege Lesman; molen De Kievit in Grijpskerk; palingvisser Gaele Postma rookt zijn palingen; het Reitdiep met aan de overkant de gekleurde havenpanden van Zoutkamp.

van die tijd. Hoe dat in zijn werk ging bekijken we bij de Doezumermieden, tegen de Friese grens aan. Alhoewel de turf daar pas 200 jaar later werd gewonnen, was het principe eender: waar de turf uitgegraven werd ontstonden petgaten, die volliepen met water. Daartussenin lagen de akkers waarop het veen te drogen werd gelegd. Sommige delen ogen nog als destijds, andere zijn verland en veranderd in moerasbos. Op het Boswachterpad wanen we ons ver van de bewoonde wereld, hoewel we in de verte vrolijke kinderstemmen horen. Daar lopen kinderen het Blotevoetenpad, waarvan delen – als er veel regen is gevallen – beter Modderbad genoemd zouden kunnen worden. En juist dat vinden de kinderen zo leuk.

De volgende stop is Grijpskerk. Daar staat de stellingmolen met de dikste kont van Nederland: onder de ‘gordel’ van de stelling een breed, vierkant onderlijf, daarboven een ranke achtkantige borstpartij met het wiekenkruis. We vragen molenaar Oege Lesman waarom zijn werktuig De Kievit heet, een vogel die niet bepaald bekendstaat om zijn forse omvang. Hij schiet in de lach. “Is het

Hollands Glorie

jullie dan niet opgevallen dat hij de kleuren heeft van een kievit?

Zwart en wit! Bovendien: als hij eenmaal draait, loopt hij als een kievit!” Oege is al 34 jaar verknocht aan de molen, zijn grootouders woonden ernaast.

ScandinaviSche Sfeer Vanaf de stelling kijken we uit over de daken van Grijpskerk, dat aan het eind van de Middeleeuwen ontstond op een dijk bij de voormalige Lauwerszee. In het noorden ligt een weids, groen land, dat stukje bij beetje is veroverd op de zee. De oudste dorpen liggen er op terpen, de jongere op een dijk of aan een zijl, wat ‘sluis’ betekent. Lauwerzijl is zo’n sluisdorp. We rijden er doorheen op weg naar Zoutkamp, een vissersdorp bij het Lauwersmeer. De kade langs het Reitdiep verrast ons met zijn felgekleurde, houten havenpanden, die een Scandinavische sfeer uitstralen. Aan de kade ligt de boot van palingvisser Gaele Postma afgemeerd. Gekleed in een rood oliepak spuit hij met een hogedrukspuit zijn fuiken schoon. “Als er iemand is, die tegen vislucht kan, zijn het de vissen zelf wel”, zeggen we voor de grap tegen hem. Gaele grijnst en sluit zijn spuit af. “Vergeet het maar!

De geur die na de vangst in de fuiken blijft hangen, schrikt de palingen af. Spuiten is essentieel!” Gaele kan het weten, want zijn overovergrootvader was al visser. In een van de kadepanden runt hij een viswinkel met zelfgebouwde rokerij.

We vragen hem hoe dit Scandinavisch ogende, fotogenieke haventje hier terecht is gekomen. “Dat is te danken aan Matthijs van der Ploeg”, zegt hij. “Die runt verderop garnalen- en schelpenhandel De Roussant. Stel je bij hem een echte doener voor, die van stellige uitspraken houdt en elke bescheidenheid >

“Een vuur van beukenen essenhout, dat is het geheim van de lekkere, zachte rooksmaak�

p. 53

Groningen mist. Zonder zijn drammerigheid was Zoutkamp dood geweest!”

Hij legt uit hoe in 1969 de Lauwerszee afgesloten werd van de Waddenzee, wat het einde van vissersdorp Zoutkamp leek te betekenen, want daarna was het zo dood als een pier. Maar sindsdien is het opgekrabbeld. De visafslag verhuisde naar Lauwersoog, waar ondertussen weer een vissersvloot van dertig schepen ligt, net zoveel als in 1969. Op hun boegen staan nog altijd de letters ZK, destijds een eis van de Zoutkampers. En de garnalenafslag is terug in het dorp, met dank aan Van der Ploeg. Hij wist ook een restaurant, een pizzeria en een ijssalon naar het dorp te lokken, restaureerde de voormalige sluiswachterswoning... en knapte de loodsen op door ze met cederhout te bekleden en in verschillende kleuren te laten schilderen. “Daarvoor heeft hij nooit toestemming gevraagd. Typisch Matthijs: hij had zoiets van ‘als het niet mag, verf ik

De eigenaresse vertelt dat er in het torenkamertje heel wat huwelijksaanzoeken zijn gedaan

Hollands Glorie

ze morgen gewoon weer zwart.’ Maar dat is nooit gebeurd, sterker nog, de panden figureren vaak in de promotiefilmpjes van Marketing Groningen!”

TheeleuTenparadijS Het is lunchtijd en we testen een broodje paling. We moeten toegeven: Gaele kan er wat van. “Een vuur van beuken- en essenhout, dat is het geheim van een lekkere, zachte rooksmaak”, had hij gezegd en dat is precies wat we proeven. Terug in de auto krijgen we er wel flinke dorst van. Komt dat even goed uit dat hier, nét buiten het Westerkwartier, de Theefabriek staat!

Anders dan de naam doet vermoeden gaat het om de voormalige kerk van Houwerzijl, omgebouwd tot theeschenkerij en -museum. Een paradijs voor de echte theeleut, want op de kaart staan meer dan driehonderd theesoorten. High tea wordt daadwerkelijk heel high geserveerd: in het torenkamertje van de kerk, waar ooit de klokken hingen. Wegdromend bij het uitzicht laat je de bediening via het klokkentouw weten dat je klaar bent voor je volgende portie scones of muffins. De sfeer is intiem.

De eigenaresse vertelt ons dat er in het kamertje dan ook al heel wat huwelijksaanzoeken zijn gedaan.

Smalle dijkwegen voeren ons daarna naar Ezinge, Nederlands beroemdste terpdorp, waar opgravingen de vroegste bewoning rond 700 voor Christus aantoonden. Hier is de Nederlander zijn eeuwenlange strijd tegen de zee begonnen. De Romeinse schrijver Plinius beschreef de terpbewoners spottend als een soort schipbreukelingen, die een armzalig leven leidden op door eindeloze watervlaktes omgeven modderhopen. Maar zittend in het wuivende gras op de Ezinger ‘hoop’, uitkijkend over het vruchtbare Groningse land en luisterend naar de vrolijke fanfareklanken die vanuit de kerk over het dorp dwarrelen, kunnen we niet anders dan een lange neus maken naar Plinius.

En ons trots voelen over onze dappere voorvaderen.

Dit land van de terpen – in Groningen wierden genoemd – heet Middag-Humsterland. Humsterland was tot rond 1500 een Waddeneiland, Middag (een verbastering van Mid Oog, zoals Schiermonnik Oog) een schiereiland in een streek die voorheen uit kwelderland met wierden bestond. Vanaf het begin van de jaartelling tot diep in de Middeleeuwen was dit het dichtst bevolkte gebied van Nederland; dus de ellende die Plinius zich voorstelde op de wierden heeft hij waarschijnlijk niet met eigen ogen gezien.

Sindsdien is alles bedijkt en zijn de eilanden aan het vasteland verbonden en niet meer als zodanig herkenbaar, maar in het wegen- en percelenpatroon zijn de eilanden en oude kwelderkreken nog goed te herkennen. Door zijn oorspronkelijkheid kreeg het in 2005 de status van Nationaal Landschap. Momenteel wordt gestreefd naar de opname in de Werelderfgoedlijst van Unesco.

Via Aduard, waar in de Middeleeuwen een gigantisch kloostercomplex lag dat grote delen van Middag bedijkte, keren we terug

in het voormalige veengebied rond ons uitgangspunt Leek. Nog één keer bezoeken we het praalgraf in de kerk van Midwolde, deze keer met een gids. Het is de kostersvrouw en ze wijst ons op een gebrandschilderd raam uit 1907, dat de laatste adellijke bewoners van Nienoord toont. “Een tragische geschiedenis. De hele familie – ouders, kinderen – reed met hun koets bij mist het water in en ze konden zich niet meer bevrijden.”

We denken terug aan de Afrikaanse helden in de schelpengrot van Nienoord.

Hadden ze nog geleefd, dan zouden ze vast voor een gelukkiger afloop hebben gezorgd! �

Van links naar rechts: landgoed Verhildersum, net buiten het Westerkwartier; de Theefabriek van Houwerzijl; Borg Nienoord.

p. 55

� Tips & adressen �

Eten & drinken

• De Eisseshof Niehove, op voormalig eiland Humsterland, behoort tot de schilderachtigste wierddorpen van Groningen, met zeven straatjes die als spaken in een wiel uitwaaieren vanaf het hoogste punt van de terp, de kerk uit 1230. Koffiedrinken kunt u met uitzicht op die kerk op het terras van De Eisseshof. Maar dat niet alleen, want het is bruin café, lokale ontmoetingsplek, concertzaal en spijslokaal ineen, met een verrassend goede Indonesische keuken.

Kerkstraat 4 eisseshof.nl • Postma Paling & Vis In de viswinkel van Gaele Postma in Zoutkamp kunt u aan een tafeltje met uitzicht over het Reitdiep genieten van vers gerookte, wilde paling. Lekkerder dan een in een kwekerij vetgemeste vis. Het smaakverschil? Zoiets als tussen een wilde patrijs en een plofkip.

Reitdiepskade 16 palingrokerijpostma.nl

• De Theefabriek Op 5 minuten rijden ten oosten van Zoutkamp ligt in Houwerzijl de Theefabriek, zeg maar gerust het theewalhalla van NoordNederland. High tea in het torenkamertje moet gereserveerd worden.

Hoofdstraat 15-25 theefabriek.nl �

Doen

• Borg Nienoord bij Midwolde In de bijgebouwen van de borg is een rijtuigmuseum gevestigd.

Ook de borg zelf is te bezoeken.

De schelpengrot bevindt zich in de tuin.

Nienoord 1, Leek museumnienoord.nl • Landgoed Verhildersum bij Leens Een omgrachte 14de-eeuwse borg nét buiten het Westerkwartier, omgeven door tuinen, een boomgaard met oude fruitrassen en een museumboerderij, die de innovatiedrang van de rijke Groningse boeren toont.

Wierde 40, Leens verhildersum.nl • Museum Wierdenland Hier komt u alles te weten over een van de oudste cultuurlandschappen van Nederland, dat van de wierden. Het staat in Ezinge, het dorp waarover dankzij opgravingen het meest bekend is.

Van Swinderenweg 10, Ezinge wierdenland.nl

Gereconstrueerd vissershuisje in het Visserijmuseum in Zoutkamp.

Hollands Glorie

De Theefabriek is een combinatie van theeschenkerij en theemuseum.

• Parels in het Westerkwartier Behalve een fiets- en wandelgids op papier (C5) is dit tevens een gratis app. En die is leuk, want bij veel bezienswaardigheden worden afluisterbare verhalen verteld ¬– niet zelden een soort minihoorspelen – 360 gradenfoto’s, informatie en routekaarten. parelsinhetwesterkwartier.nl �

Slapen

• Landgoedlogies Pábema Logeren in een geheel omgrachte kop-hals-rompboerderij met een twee hectare grote neoclassicistische tuin.

Zuiderweg 12, Zuidhorn landgoedlogiespabema.nl • Gastenstee B&B Op de Wierde In een huis op Groningens mooiste wierde Kerkstraat 17, Niehove opdewierde.nl • De Theaterherberg Met een echt huistoneel en in elke kamer een theatrale vormgeving, gelegen in het dorp Warfhuizen, net buiten het Westerkwartier.

Baron van Asbeckweg, Warfhuizen. theaterherberg.nl • Borg Piloersema Niet alleen een bezienswaardigheid als enige overgebleven borgboerderij van Groningen, u kunt er ook stijlvol logeren.

Sietse Veldstraweg 25, Den Ham. piloersema.nl

• Huifkar op expeditie Een nieuwe stunt van boerderijcamping Hayemaheerd in Oldehove. Vier huifkarren in westernstijl hadden ze al, maar nu is er een arrangement waarbij de kar naar een verrassingsplek buiten de camping wordt gesleept, ver van alle drukte, waar niemand anders is en de smartphone gegarandeerd geen bereik heeft.

U krijgt allerlei spullen mee om het één of twee dagen mee te kunnen redden en als u dat wilt treft u ’s ochtends naast de huifkar een picknickmand aan met een heerlijk ontbijt.

Jensemaweg 3, Oldehove hayemaheerd.nl. �

Meer informatie

• Over het Westerkwartier op de website van Marketing Groningen. westerkwartier.groningen.nl • Het Pronkjewailpad is een wandelroute met stempelpunten vol verrassingen en veel ontmoetingen met Groningers.

Een lus van de Zuidroute voert door het Westerkwartier. tochtomdenoord.nl/wandeltocht/het-pronkjewailpad/ routes/zuidroute • Het verleden komt tot leven in deze verhalen van Groningen, niet alleen uit het Westerkwartier, maar uit heel Groningen. deverhalenvangroningen.nl

6 x Hollands

bijbel van de + de nederlandse keuken t.w.v. B33,99 Nu sameN voor maar

E 40 Hemels lekker Van Zeeuwse bolus tot polderkreeftensoep en van knolselderijsteak tot hachee: in ‘De bijbel van de Nederlandse keuken’ neemt journalist, schrijver en kookboekauteur Janneke Vreugdenhil ons mee op culinaire reis door Nederland. Met naast het ultieme recept voor boerenkoolstamppot met alles erop en eraan, onder meer een tussenstop in Oisterwijk voor de worstenbroodjes van Robèrt en een welverdiende pauze in Amsterdam voor een gevulde koek van Holtkamp.

WORD ABONNEE kijk op www.hollandsgloriemagazine.nl of bel 088 2266637

De abonneeservice is op werkdagen bereikbaar van 9.00 tot 17.00 uur. De verzendkosten van het kookboek binnen Nederland zijn inbegrepen. Deze aanbieding geldt zolang de voorraad strekt. Neem contact op met de abonneeservice voor verzendtarieven naar het buitenland. u kunt het abonnement ook cadeau geven aan iemand anders, u ontvangt dan zelf het kookboek.

p. 57

�

onze keuze - boeken Veelzijdige Veluwe Onze gewaardeerde medewerker Wim Huijser gaat al een tijdje voor ons op pad met een boswachter en beschrijft telkens een nieuw natuurgebied, met veel enthousiasme voor zeldzame dieren, planten en natuurverschijnselen. In zijn nieuwste boek ‘Veluwse verkenningen’ laat de journalist en publicist een van de mooiste en meest uitgestrekte natuurgebieden van Nederland zien door de ogen van een divers gezelschap liefhebbers en kenners. Zo neemt verhalenverteller Louis Fraanje hem mee naar het Speulderbos en laat schrijver-journalist Kester Freriks hem de stilte rond Radio Kootwijk ervaren.

Landschapsfilosoof (het bestaat) Eric Brinckmann heeft oog voor de geestelijke inspiratie van het Heelsumse Beekdal. Zo komt de Veluwe in al zijn facetten tot leven, als bron van inspiratie door de prachtige natuur, culturele rijkdom en religieuze en filosofische tegenstellingen. De boswachter in het boek laat zien hoe klimaatverandering ook de Veluwe bedreigt. ‘Veluwse verkenningen’ is geïllustreerd met prachtige foto’s van natuurfotograaf Martijn Nugteren.

• Wim Huijser, ‘Veluwse verkenningen.

Op zoek naar de ziel van het landschap’, KNNV Uitgeverij, E24,95.

Ouderwets lecker De titel ‘Taart ende Koeck’ lijkt aan te geven dat auteur Maartje Borst teruggrijpt op baksels uit vervlogen eeuwen. Maar haar bedoeling is ‘lekker ouderwetse’ patisserierecepten te geven zonder kokosolie, cashewnoten en andere hedendaagse fratsen. Bijzonder is dat haar taarten, koekjes en cakes honderd procent vegan zijn. En natuurlijk ‘100 % lekker’. Bovendien zijn ze vaak luchtig, al is dat niet eenvoudig bij een smeuïge chocoladetaart. Maartje Borst is vegan chef, gespecialiseerd in patisserie, en heeft een vegan lunchspot in Amsterdam, genaamd Koffie ende Koeck (zie daar ook de titel!). Een collega, Lisette Kreischer, beveelt haar treffend aan als: “Maartje is de vegan versie van Yvette van Boven en Nigella Lawson, foodie in hart en nieren.” Dat belooft wat!

• Maartje Borst, ‘Taart ende koeck’, Kosmos Uitgevers, E29,99.

Gestrand in de Waddenzee Wat spreekt er literair nog meer aan dan de succesvolle waterbouwkundige meesterwerken die Nederland wereldberoemd maken, als de vele polders, de Deltawerken of de Afsluitdijk? Een megalomaan waterbouwkundig project dat grandioos mislukt. Zoals een dam tussen Ameland en het Friese vasteland, een plan dat jonkheer Pieter Jan Willem Teding van Berkhout (1825-1895) in 1866 lanceert. Maar hij heeft buiten de norse Amelanders gerekend, de weerbar-

Hollands Glorie

stige Staat der Nederlanden en de waterwolf, een mythologisch wezen dat de kracht van de zee verbeeldt.

Corine Nijenhuis, die eerder ‘non-fictie romans’ schreef als ‘Luchtcowboy’ en ‘Een vrouw van staal, de buitengewone biografie van een binnenvaartschip’ maakt van een waargebeurd verhaal een tragisch levensverhaal dat niemand onberoerd zal laten.

• Corine Nijenhuis, ‘Waddenwolf’, Brandt, E22,50.

De maatschappij in miniatuur In ‘Juf, er is een kind kwijt’ vertelt Dorine Hermans ontroerende, grappige en verrassende verhalen over het reilen en zeilen op een basisschool. Het idee voor het boek ontstond toen ze haar eigen kinderen op het schoolplein afleverde en zich ging verdiepen in het leven binnen de schoolmuren. Ze ging in gesprek met tientallen juffen en meesters en noteerde hun verhalen in ‘miniatuurtjes’, korte verhalen die bij iedereen herkenning zullen oproepen. Naast alle administratieve rompslomp hebben de leerkrachten te maken met transgenderkinderen, pupillen die het slachtoffer dreigen te worden van (vecht)scheidingen of jonge vluchtelingen. Gaandeweg vormt zich niet alleen een beeld van het kleine leven op school, maar ook van de maatschappij als geheel. Dorine Hermans is een bekend journaliste en schrijver die in het verleden geruchtmakende boeken schreef over het Nederlandse koningshuis. Met Els Rozenbroek publiceerde ze een spraakmakend boek over (dubieuze) opvoedkunde: ‘Geef dat kind een slok jenever’.

�www.hollandsgloriemagazine.nl en vul uw gegevens in bij Mail & Win. • Dorine Hermans, ‘Juf, er is een kind kwijt’, Meulenhoff, E16,99.

Wij mogen drie exemplaren van dit boek weggeven. Wilt u kans maken, ga dan naar

Wat las Van Gogh?

In de beroemde brieven aan zijn broer Theo heeft Vincent van Gogh (1853-1890) het vaak over de boeken die zijn leven en werk richting gaven. Want behalve God en de kunst was het vooral de literatuur die hem inspireerde. Hij schreef, met de van hem bekende geestdrift: “Ik heb een min of meer onweerstaanbare passie voor boeken.”

Aan de hand van Vincents leven, dat chronologisch wordt gevolgd – inclusief de bekende perioden – komen verschillende

schrijvers voorbij, die niet iedereen meer zal kennen. Zoals Charles Blanc, die over Rembrandt schreef, of Alphonse Daudet, auteur van het komische ‘Tartarin de Tarascon’. Mariella Guzzoni is een Italiaanse kunsthistorica en letterkundige die in Bergamo woont en sinds enkele jaren bekend is als kenner van Van Gogh. Haar boek is inmiddels in enkele talen vertaald.

• Mariella Guzzoni, ‘Vincent’s boeken’, Lecturis, E27,95.

Mmm, bloemkool!

Kartoffelkuchen van Scheepskameel, pompoenflan van Toscanini of prei met sherry beurre blanc en aardpeer van Zoldering: de nieuwe Amsterdamse groentekeuken biedt wonderbaarlijk lekkere verrassingen. Nu steeds meer mensen vegetariër, veganist of flexitariër zijn geworden, mogen groenten zich in een grote belangstelling verheugen. Famke en Floor van Praag, twee zussen die een bekend culinair journalistenduo vormen, hebben in het derde deel van hun bekroonde reeks

Shortlist Amsterdam ‘Groenterecepten van de leukste restaurants van Amsterdam’ verzameld. Het boek bevat 48 recepten van 11 bekende Amsterdamse restaurants.

Van ingewikkelde creaties tot makkelijk te bereiden comfortfood, je vindt het in dit stijlvolle kookboek. De foto’s zijn van het gerenommeerde duo Petrovsky & Ramone.

• Shortlist Amsterdam, ‘Restaurants & hun beste groenterecepten’, vanaf half november verkrijgbaar via shorlist-amsterdam.nl, E32.

Tekst Fabian Takx

p. 59

Interview

Willeke van Ammelrooy Van vamp tot karakteractrice

Willeke van Ammelrooy is een filmlegende, een springlevende die op haar 76ste nog volop actief is. Tijd voor een terugblik op leven en werk van Nederlands meest veelzijdige actrice. “Sandra Bullock vroeg: zal ik een trui voor je breien?�

Tekst Fabian Takx Fotografie Maarten Albrecht

Hollands Glorie

Willeke in Wijk aan Zee.

p. 61

I

n trainingspak en op sneakers staat de grande dame van de Nederlandse film uitnodigend te zwaaien op een kampeerterrein in Wijk aan Zee. Daarna gaat ze voor naar een eenvoudig houten huisje aan de rand van de duinen.

Het is een beetje fris vandaag, constateert ze, dus ze heeft de klep van de oven maar opengezet.

Hebben ze het huisje al lang? “Al vanaf dat ik drie was. Mijn ouders trokken er net na de oorlog in. Mijn vader smokkelde van zijn werk bij British American Tobacco in Amsterdam hout hierheen om het in elkaar te timmeren.” Ze heeft er een heerlijke jeugd gehad, vlakbij het strand, en ook nu komt ze er graag met familie en vrienden.

Het is wel ver van Margraten, het Zuid-Limburgse dorp vlakbij Maastricht waar zij onlangs met haar man, operazanger Marco Bakker, heen is verhuisd vanuit Beverwijk. “Wij hebben geen pensioen, dus we hebben ons huis verkocht en zijn gaan huren in een mooie carréboerderij, met uitzicht op de maisvelden. We zitten daar ook dichter bij ons huis in Frankrijk.” Waar dat precies is, onthult ze liever niet, er staan al genoeg Nederlanders ongevraagd voor de deur.

Het was overigens maar goed dat ze in maart nog konden verhuizen. “We zitten met twee carrières, dat is ontzettend veel troep, dus dat was een ellende geweest als we dat hadden moeten opslaan. Ik heb ook nog heel veel van mijn eerste echtgenoot, de vader van Denise. Van die zware beelden en zo, die ga je ook niet allemaal wegdoen.”

Voor haar filmcarrière stond ze al jaren op de planken. Tot ongenoegen van haar eerste man, beeldend kunstenaar Leendert Janzee. “Hij vond klassiek theater maar niks. Waarom, dat weet ik niet. Ik heb het hem nooit gevraagd. Het was gewoon zo.

Hollands Glorie

Theater, dat was gek.” Niet dat hij over zijn eigen kunst beter dacht. “Nee, want hij riep ook: kunst bestaat niet. Hij zette zijn beelden op straat, bij de vuilnisbak.

Mijn moeder heeft ze weggehaald, dus daar ben ik heel blij mee.” Ze vertelt het met een gulle lach. Of haar moeder ze mooi vond, weet ze niet, maar het hoorde gewoon niet. Uiteindelijk heeft haar eerste man in 1973 zelfmoord gepleegd, op 33-jarige leeftijd. Ze heeft veel van hem gehouden. “Leendert was manischdepressief. Heel triest, want hij was een

Met de klok mee: in 1979 in ‘Grijpstra en De Gier’; bloemen bij de première van de film ‘Het jaar van de Kreeft’ in 1975, met Rutger Hauer en hun filmdochtertje; Willeke in 1972; Bekend Nederland golft voor Afrika, met haar man Marco Bakker in 2019.

Willeke van Ammelrooy

mooi mens, een superintelligente man met vreselijk veel humor. Maar goed, mijn kind heeft er wat van geërfd. De humor en de creativiteit.”

Hippiecommune De coronacrisis heeft natuurlijk ook voor haar gevolgen gehad. Twee films en een theaterstuk zijn door de pandemie uitgesteld, maar ze was nog wel jurylid bij festivals voor jong filmtalent als Amsterdam Shortcutz. Het liefst zou ze masterclasses geven om haar ervaring over te brengen op aanstormend acteertalent.

Haar carrière is te imposant om kort samen te vatten. Willeke van Ammelrooy speelde in meer dan zeventig films en televisieseries, en daarvoor in vele theaterstukken. Documentairemaker Joris Ivens was de eerste die haar talent voor film ontdekte. Hij liet haar in 1966 een fictieve rol spelen in een documentaire, ‘Rotterdam-Europoort’. Een fantastische man, zegt ze, die in Nederland lang geen films meer mocht maken vanwege zijn communistische sympathieën. “Gelukkig is hij voor zijn dood nog gerehabiliteerd.”

Met ‘Mira’, die in 1971 uitkwam, brak ze door. Regisseur Fons Rademakers moest nog veel moeite doen om haar op te

sporen. “Leendert zat toen in een soort commune in Marokko en ik had toch iets van: ik moet alles doen om hem te helpen in het leven. Dus ik heb mijn kind naar mijn ouders gebracht en ben hem achternagegaan naar Marrakech. En maar zoeken. Hij bleek daar een verhouding te hebben met iemand in een soort hippiebeweging.”

Zelf kwam ze in een soortgelijk gezelschap Franse acteurs terecht.

“De hele hippiescene was daar heel heftig. We wilden allemaal Jezus worden, zo goed als Jezus. Daar rookte je naartoe.” Ze lacht uitbundig. “Dan kwamen er gewoon Marokkanen langs met hasjkoekjes op een schaaltje. Maar op een gegeven moment sprong de een na de ander van het dak af, dus ik dacht: ik ga nu weg. Toen ben ik teruggegaan naar Spanje, daar waren mijn ouders met mijn kind. Liftend, want geld had ik niet meer.”

Daar zette ze een streep onder haar wilde leven. “Alle pillen en troep gingen de wc in. Ik zei: nu is het afgelopen. Al dat geblow, dat heb ik niet nodig, ik kan het ook als ik niks gebruik. Zo goed moet je het doen in het leven.” Ze constateert glimlachend. “En dat heb ik waargemaakt, eigenlijk.”

Toen Fons Rademakers haar eindelijk had gevonden kwam hij op bezoek bij haar ouders, waar ze toen woonde. Hij zag haar op het balkon van de flat staan en riep vanaf de straat (ze imiteert een zeer gedragen stemgeluid): “Jij hebt het script gelezen!” “Ik zei: waar heeft u het over? Ik stond daar met een lange hippiejurk, zonder make-up en met wilde haren… dat was al meteen de rol.”

Zeker, zij droeg de film, maar tegenspeler Jan Decleir was ook fantastisch. In ‘Antonia’ speelde hij ook mee. Toen Willeke dat

“De hele hippiescene was daar heel heftig.

We wilden allemaal Jezus worden, zo goed als Jezus. Daar rookte je naartoe” voorstelde aan regisseur Marleen Gorris, bleek zij hem al te hebben gebeld.

Na ‘Mira’ was ze met haar uitdagende schoonheid jarenlang hét sekssymbool van de Nederlandse film. “Daar had ik wel moeite mee, hoor. Ik was eigenlijk veel te verlegen. Ik dacht: ik kan het wel spelen, maar ik bén het helemaal niet. Het Nederlandse filmpubliek begrijpt vaak nog steeds niet dat je de hele dag hard moet werken voor drie minuten film. Ze dachten dat ik echt zo was. Toen ik Marco leerde kennen werd ik een hoer genoemd door zijn fans. Omdat ik bloot was geweest in een film. En een kind riep ineens midden op het plein in Amsterdam, waar ik woonde: ‘Seksmaniak!’” Hoofdschuddend: “Die kinderen horen dat dan weer van hun ouders of zo.” >

p. 63

Willeke van Ammelrooy Mira is een sterke vrouw, net als Antonia. “Met ‘Antonia’ was de cirkel rond”, beaamt ze. De film deed eerst weinig in Nederland, maar de Amerikanen smulden van ‘Antonia’s Line’. In september is herdacht dat de film 25 jaar geleden uitkwam. In 1996 kreeg hij een Oscar voor de beste buitenlandse film.

Memorabel was ook de rol van de tragikomische mevrouw Lauwereyssen in ‘Lijmen/ Het been’ uit 2000, waarvoor ze een Gouden Kalf won. In iedere rol vindt ze iets van zichzelf terug, zegt ze, ook in de oudere Beatrix die ze in 2012 speelde in een televisieserie.

“Als je je verdiept in het acteren en in jezelf, weet je waar je de link hebt met een rol. Toen ik Beatrix deed, dacht ik: het is een Willeke-Beatrix, hè! Ik haal emoties uit mezelf die lijken op die van de koningin. Haar man ging dood, haar ouders gingen dood, dat heb ik allemaal teruggehaald uit mijn eigen leven.”

Willeke heeft zelf genoeg rampspoed toebedeeld gekregen.

Kanker, hartproblemen, de zelfmoord van haar eerste man, en dan was er nog het dodelijke ongeluk in de Amsterdam Arena van Marco in 1997. Nee, ze heeft er geen seconde aan gedacht hem te verlaten. “Ik sta voor honderd procent achter hem. Ik weet dat hij onschuldig was, en dat zal ik steeds blijven zeggen.”

Haar man moet erover zwijgen, maar zij is nog altijd strijdbaar.

“Ik heb nu alle bewijzen. Marco wil niet dat ik er iets mee doe.”

Binnenkort komt er een geautoriseerde autobiografie van hem uit, maar ook daarin zal hij niet op het ongeluk ingaan.

“Daar kan hij niet over praten.”

En hoe is het nu met hem? “Hij treedt weer op. Het gaat nu wel goed hoor. Hij wordt steeds beter. Marco wordt alleen maar

Dat Willeke met haar chauffeur naar de opera ging, vond de producent wel vreemd en dat ze met de crew wilde eten, dat hadden ze nog nooit meegemaakt beter, dat is ongelofelijk. Hij werkt nog steeds aan zijn stem. Dat doet-ie al zijn hele leven.”

Ze heeft de bariton ontmoet nadat Peter Koelewijn haar had overgehaald een single op te nemen. “Peter belde me op en zei: ‘Willeke, als Brigitte Bardot kan zingen, kan jij het ook’. Ik heb toen een plaatje met hem gemaakt, ‘Dada, I Love You’. Ik heb er toch nog meer aan verdiend dan ik had gedacht. Marco zat bij dezelfde maatschappij. Wij kwamen elkaar tegen op een societyfeest in een manege. Marco moest op het paard en ik ernaast voor een foto. We hebben de hele avond met elkaar staan praten, daar is iedereen kwaad om geworden.” Ze lacht.

Hollands Glorie

“Nee, dat hij operazanger was, hield me helemaal niet bezig, ik vond het gewoon een leuke man. Hij bracht me naar huis in zijn Porsche en ik dacht: o god. En toen zette hij ineens Stevie Wonder op, en ik dacht: die muziek vind ik ook leuk. Maar het heeft nog een hele tijd geduurd, hij was getrouwd en had een kindje.”

Marco’s zoon Richard woont in Amerika, waar hij yogalessen geeft en met mensen met een beperking werkt. Het contact tussen hen is goed.

Hollywood Eenmaal heeft ze geroken aan een Hollywoodcarrière, toen ze in 2006 een rol in een Amerikaanse film kreeg: ‘The Lake House’, met Keanu Reeves en Sandra Bullock in de hoofdrollen. De Argentijnse regisseur Alejandro Agresti had in Nederland met zijn eerste film ‘Secret Wedding’ een Gouden Kalf gewonnen.

“Warner Bros had Helen Mirren op het oog en die had ook al ja gezegd, maar Alejandro wilde mij hebben, heel lief. Ik had al in een paar films van hem gespeeld.” Erg benaderbaar bleken de Amerikaanse sterren niet, na de opnamen verdwenen ze pijlsnel in hun zwaarbeveiligde bussen. Maar toen ze een breiscène had als moeder van Sandra Bullock, gebeurde er toch iets onverwachts.

“Af en toe vroeg ze: ‘Mag ik ook een stukje breien?’ En op een gegeven moment zei ze: ‘Zal ik voor jou een trui breien? Vind je dat leuk?’ Ik schrok en zei: ‘Nou ik denk niet dat jij daar tijd voor hebt. Wat lief van je, maar dat hoeft niet hoor.’ Zei ze: ‘O nou, dan niet!’” Dat klonk nogal pinnig.

Maar later sprak Sandra nog erg lovend over haar tegenspeelster in een filmpje.

Al met al was het een onvergetelijke ervaring. In totaal is ze twee maanden in Amerika gebleven, terwijl ze maar acht draaidagen had. Geheel verzorgd, uiteraard.

Dat Willeke met haar chauffeur naar de opera ging, vond de producent wel vreemd, en dat ze met de crew wilde eten, dat hadden ze nog nooit meegemaakt.

Alleen al daarom trok een Amerikaanse filmloopbaan haar niet.

Dat ze wars is van kapsones is ook duidelijk te zien in twee documentaires van haar dochter Denise, ‘Marco Bakker: de weg terug’ uit 2015 en ‘Mijn moeder, de actrice Willeke van Ammelrooy’ uit 2008. In die laatste film komt het onwaarschijnlijke aantal gedaantewisselingen van haar moeder als actrice voorbij, maar de echte Willeke blijft ook voor de documentairemaker toch enigszins ongrijpbaar.

Aan stoppen met acteren denkt haar moeder in ieder geval nog niet. “Nee, zolang ik nog kan ga ik door, ik vind het nog veel te leuk.” �

Met de klok mee: Willeke in 2020; glamourfoto uit de jaren tachtig; Willeke in de hoofdrol van de film ‘Antonia’ uit 1995, waarvoor zij een Oscar kreeg.

p. 65

Groentesoep meî ´ balletjes • Recept op pagina 72

Hollandse pot In het boek 'De bijbel van de Nederlandse keuken' neemt Janneke Vreugdenhil ons mee op culinaire reis door Nederland. Van gewest tot gewest: de lekkerste gerechten voor vier personen.

Warme appeltjes uit de oven • Recept op pagina 72

Hollandse pot

Stamppot rauwe andijvie • Recept op pagina 71

In het boek staan recepten voor klassiekers als stamppot en hachee, maar ook voor polderkreeftensoep of een steak van knolselderij Hollands Glorie

Weespermoppen • Recept op pagina 71

p. 69

Hachee

Hollands Glorie

Hollandse pot �

�

STAMPPOT RAUWE ANDIJVIE INGREDIËNTEN • 1¼ kg kruimige aardappels, geschild, in stukken • zout • 1 ui, fijngesneden • 2 el wittewijnazijn • 75 g boter • 200 g rookspek, in dobbelsteentjes • 200-250 ml hete melk • 500 g andijvie, in smalle reepjes • peper 1 Zet de aardappels op in een bescheiden laagje water met een snuf zout en kook ze in 20-25 minuten gaar.

2 Doe de fijngesneden ui in een kommetje, schenk er de azijn over en laat de ui 15 minuten marineren.

3 Smelt 25 gram boter in een koekenpan en bak hierin het spek krokant.

4 Giet de aardappels af en laat even droogstomen. Druk ze door een pureeknijper of stamp ze met een pureestamper.

Maak er met behulp van de hete melk – zoveel als nodig – en de rest van de boter een smeuïge puree van.

5 Meng er, steeds met twee handjes tegelijk, de rauwe reepjes andijvie door. Schep ook het uitgebakken spek en de uitjes in azijn erdoor. Maak de stamppot op smaak met zout en peper.

�

hAchEE

INGREDIËNTEN • 30 g bloem • zout en peper • 600 g riblappen, in flinke dobbelstenen • 30 g boter • 2 el (olijf)olie • 4 uien, in halve ringen • 2 laurierblaadjes • 4 kruidnagels • 400 ml kalfsof runderbouillon • 2 el natuurof wittewijnazijn • 1 el keukenstroop 1 Meng in een grote ondiepe schaal de bloem met een goeie snuf zout en peper. Hussel het vlees door de bloem. Schud het

teveel aan bloem er weer af.

2 Verhit de helft van de boter met de helft van de olie in een braadpan en bak de helft van het vlees bruin. Schep het uit de pan en herhaal met de rest van de boter, olie en de rest van het vlees. Schep ook de tweede portie vlees uit de pan.

3 Fruit de uien al omscheppend een minuut of 10 in het achtergebleven bakvet, zodat ze mooi bruin worden.

4 Doe het vlees terug in de pan, voeg de laurierblaadjes, kruidnagel, bouillon, azijn en stroop toe en breng aan de kook.

WEESPERMOPPEN

INGREDIËNTEN • 300 g amandelspijs • 1 eidooier • 50 g fijne suiker 1 Verwarm de oven voor op 200 °C. 2 Doe de amandelspijs in een kom, voeg de eidooier toe en kneed goed door elkaar. Vorm twee worstjes van de spijs, elk van 15 centimeter lang en met een diameter van 3 centimeter.

3 Strooi de suiker uit over een plat bord en rol de spijsworstjes erdoor. Snijd ze vervolgens in plakjes van ongeveer 2 centimeter dik. Druk een kant van de plakjes ook in de suiker.

4 Leg de deegplakjes met de suikerkant boven op de bakplaat. Bak de koekjes in 10-12 minuten gaar en lichtbruin. Laat afkoelen. Hoewel, lauwwarm zijn ze ook heel lekker!

Zet het vuur op z’n allerlaagst, leg een deksel op de pan en laat zachtjes 4 uur stoven. Gebruik zo nodig een sudderplaatje.

5 Check af en toe tussendoor of er nog genoeg vocht in de pan zit.

Voeg zo nodig een scheutje water toe. Laat als de hachee juist nog vrij nat is, het laatste uur het deksel van de pan, zodat het vocht wat kan inkoken.

6 Proef en maak de hachee zo nodig verder op smaak met zout en peper. Serveer met gekookte aardappels, aardappelpuree of rijst.

p. 71

Hollandse pot � GROENTESOEP MET BALLETJES

INGREDIËNTEN • 1 kilo runderschenkel • zout • 1 prei, grof gesneden • 1 winterwortel, grof gesneden • 1 stengel bleekselderij, grof gesneden • 1 ui, ongepeld in kwarten • paar takjes peterselie • takje tijm • 1 laurierblaadje • 12 peperkorrels • 2 (oude) witte boterhammen, zonder korst, in stukjes • 100 ml melk • 300 g rundergehakt • 1 ei • 1 el peterselie, fijngesneden • peper, naar smaak • nootmuskaat, versgeraspt • 250 g fijne soepgroenten • 50 g vermicelli, gebroken 1 Leg het vlees in een grote soeppan en schenk er 2 liter koud water op. Voeg 1 theelepel zout toe, leg een deksel op de pan, zet de pan op tamelijk laag vuur en laat alles heel langzaam aan de kook komen. Schep met een schuimspaan het schuim van de bouillon.

2 Voeg de prei, winterwortel, bleekselderij, ui, tijm, het laurierblaadje en de peperkorrels toe en laat opnieuw aan de kook komen. Zet het vuur laag, leg een deksel schuin op de pan en laat de bouillon rustig 2-3 uur trekken.

3 Week voor de balletjes het brood 10 minuten in de melk.

Knijp het brood uit en doe het samen met het gehakt, ei en de peterselie in een kom. Voeg zout, peper en nootmuskaat naar smaak toe en kneed tot een samenhangend geheel. Rol hiervan mooie, kleine soepballetjes en laat deze eventjes opstijven in de koelkast.

4 Schenk de bouillon door een zeef in een schone pan. Voor een nog helderder bouillon kan hij daarna nogmaals door een met een schone theedoek beklede zeef worden geschonken.

Laat de bouillon nu desgewenst afkoelen, zet hem in de koelkast en schep de volgende dag het vet eraf. Runderbouillon is meestal niet zo vet als kippenbouillon. Bovendien is een beetje vet juist lekker, dus het vet eraf scheppen hóeft niet. Het vlees kun je óf in de soep serveren, óf bewaren voor een slaatje.

5 Breng de bouillon opnieuw tegen de kook aan. Voeg de gehaktballetjes, de soepgroente en de vermicelli toe en laat net zo lang koken tot ze gaar zijn.

6 Proef en maak de soep op smaak met zout en peper.

Hollands Glorie

� WARME APPELTJES UIT DE OVEN

INGREDIËNTEN • 125 g rozijnen • 3 el bruine rum • rasp en sap van ½ citroen • 50 g (riet)suiker • 2 cm gember, fijngeraspt • kaneelpoeder • kruidnagelpoeder • 4 friszure appels (bijvoorbeeld Cox’s) • 40 g boter • vanilleroomijs of vanillevla om te serveren 1 Doe de rozijnen in een kommetje en schenk er de rum en 100 milliliter warm water over. Laat 15 minuten wellen.

2 Verwarm de oven voor op 200 °C. Boen de appels schoon, schil ze niet, maar boor de klokhuizen eruit.

3 Knijp de rozijnen uit, bewaar hierbij het weekwater, en meng er de citroenrasp en het -sap, de suiker en naar smaak gember, kaneel en kruidnagel door. Vul de appelholtes met het rozijnenmengsel.

4 Zet de gevulde appels in de ovenschaal en leg op elk een kwart van de boter. Schenk het weekwater van de rozijnen in de schaal en pof de appels 20-30 minuten in de oven, tot ze zacht en gaar, maar nog wel in vorm zijn.

5 Serveer de appeltjes warm, met een schep ijs of scheut vanillevla.

Receptuur en tekst Janneke Vreugdenhil Fotografie Saskia Lelieveld ISBN 978 90 488 4734 1 ISBN 978 90 488 4735 8 NUR 440 carrerarculinair.nl overamsteluitgevers.nl

3X + €15

NeEm Nu EeN AbOnNeMeNt Op SeAsOnS, RoOtS, VoRsTeN, KiJk Of DeLiCiOuS.

SaMeN VoOr MaAr

JoUw FaVoRiEtE MaGaZiNe AgEnDa Of KaLeNdEr

Ga NaAr TiJdScHrIfTnU.Nl/Cm2020 Of BeL 085-888 55 85 DeZe AaNbIeDiNg Is GeLdIg T/M 31 DeCeMbEr 2020 En ZoLaNg De VoOrRaAd StReKt. Na De AcTiEpErIoDe GeLdT EeN OpZeGtErMiJn VaN 1 MaAnD. PrIjZeN ZiJn InCl. VeRzEnDkOsTeN. KiJk Op TiJdScHrIfTnU.Nl VoOr MeEr InFoRmAtIe En AlLe VoOrWaArDeN.

ďż˝

ons dorp

Hollands Glorie

TWISK •

Gladoren en stolpboerderijen in de kop van Noord-Holland

‘De parel van West-Friesland’ is al een tijdje ontdekt door dagjesmensen en buitenlui, die snel verliefd worden op de prachtige stolpboerderijen langs de Dorpsweg. Een deskundige gids voert ons langs een aantal interessante Twiskers en Twisker hotspots.

Tekst Fabian Takx Foto’s Maarten Albrecht

p. 75

�

ons dorp

P Peter Verboom en zijn gezin voor hun stolpboederij.

Piet Ham, nog een keer in zijn overall in de stal.

Hollands Glorie

iet Ham staat me al op te wachten naast zijn glimmende fiets. Een lange, sportieve heer aan wie je zijn zeventig jaar niet afziet. Als bestuurslid van de historische vereniging Stichting Twisca gaat de oud-melkveehouder mij vandaag door ‘de parel van West-Friesland’ leiden.

Dat vindt hij wel leuk, want, zegt hij in dialect: “Je mot in de weer bloive!”

Eerst bewonderen we zijn nieuwbouwhuis met uitzicht op een uitgestrekte akker, waarop in het voorjaar tulpen bloeien en nu mais en bloembollen staan. Met aan de horizon liefst zestig windmolens en de A7.

Intussen vertelt Piet over Greate Pier, de Friese piraat die hier in 1517 het dorp heeft geplunderd en platgebrand. Alle boeren moesten hun geld, zilver en goud afstaan. Degenen die weigerden werd de oren afgesneden, vermoedelijk onder het motto: ‘wie niet horen wil...’ Vandaar de bijnaam van de Twiskers: gladoren.

Daarna zetten we koers naar de stolpboerderij uit 1910 die zoon Wouter van hem heeft overgenomen. Piet legt het elektrisch melken, de quota en regelgeving uit, laat de koeien zien die op stal staan en vertelt over het krachtvoer dat ze computergestuurd tot zich nemen. Ook onthult hij onderdelen van een weidemolen die hij van de ondergang heeft gered en een put in de wei waar een andere weidemolen moet komen te staan.

Uiteindelijk komt ook Wouter tevoorschijn, een vriendelijke reus van bijna twee meter. Wouter is een van de drie boeren (en een tuinder) die Twisk nog telt, van de vijftig die er ooit waren. Maar Wouter overweegt te gaan verkassen naar

Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Denemarken, uit onvrede met het Nederlandse landbouwbeleid en “de drukte” hier.

Achter Piet aan fiets ik Twisk binnen, een wonderschoon lint waaraan de ene mooie boerderij na de andere is geregen. Vijftig stolpboerderijen kent het dorp, waarvan er 25 rijksmonument zijn. Dat is ongeveer de helft van het totale aantal rijksmonumenten in Twisk.

Het dorp met duizend inwoners achter Medemblik en Opperdoes (van de bekende ‘ronde’, een aardappel) is al eens tot mooiste dorp van Noord-Holland uitgeroepen door ‘Elsevier Weekblad’, en wie er rondrijdt of -wandelt begrijpt waarom.

De welvaart is zichtbaar achter de bruggetjes over de Dorpssloot die de boerderijen en riante woonhuizen met de Dorpsweg verbinden. De spaarzame, hardwerkende boeren hebben een mooie erfenis nagelaten. Piet, die overal een spreuk voor paraat heeft, zei het al: “Een boer leeft arm, maar sterft rijk.”

Het is dan ook niet vreemd dat hier veel mensen van buiten komen wonen. Zoals tekenaar Peter van Straaten, die in het Twiskerslot woonde, een nogal pompeus onderkomen met een torentje, dat later werd overgenomen door pianist Wibi Soerjadi.

De spaarzame, hardwerkende boeren hebben een mooie erfenis nagelaten. Piet, die overal een spreuk voor paraat heeft, zei het al: “Een boer leeft arm, maar sterft rijk” Daarna is het een restaurant en trouwlocatie geworden, maar die is inmiddels ter ziele.

Als we over de Dorpsweg fietsen, wijst Piet aan: “Daar woont een boer, daar een chirurg…”, en iets verderop: “…een beeldhouwer, een dirigent…” Hij kent iedereen in Twisk. We passeren ook B&B de Melchiorhoeve en het bronzen beeld van Gijs Gans, een gans die 25 jaar lang >

p. 77

Twisk, een boerenidylle.

door heel het dorp werd vertroeteld voor hij twee jaar geleden vredig insliep. En het Dorpshuis achter het Coenplein, vernoemd naar Jan Pieterszoon Coen. Het beeld van de omstreden VOC-bestuurder is in Hoorn beklad, maar in Twisk wordt zijn geboortehuis aan de Dorpsweg nog met rust gelaten.

Vok Kay is voorzitter van de Dorpsraad, een soort adviesorgaan dat na gemeentelijke fusies in veel dorpen is overgebleven. Hij laat ons eerst ‘het vierkant’ zien, de monumentale, inderdaad vierkante kern van de stolp waar vroeger het hooi werd opgeslagen. De koeien stonden ernaast en de mensen woonden op een relatief bescheiden oppervlak aan de andere kant. Daarna verwijst zijn vrouw Nel ons naar de keukentafel, want: “Daar worden de belangrijke dingen besproken.” Vok en Nel doen veel voor Twisk. Zo hebben ze het oude gemeentehuis aangekocht als behuizing van het geschiedkundige Twiscamuseum (in afwachting van crowdfunding). Vok was niet alleen boer, maar ook wethouder voor Gemeentebelangen. “Thuis was ik vee- en wethouder, en op het gemeentehuis wet- en veehouder.” Nel is actief bij de fanfare West-Frisia en daarvoor jarenlang bij de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, departement Twisk.

Hollands Glorie

Twisk is een heel bruisend dorp met 22 verenigingen, vertelt Vok, maar toch is het wel een beetje veranderd. “Vroeger kende je echt iedereen in het dorp, dat is nu niet meer.”

“Volk!” roept Piet, en even later komt Peter Verboom (52) goedgemutst tevoorschijn. De hr-consultant verruilde vier jaar geleden met vrouw Manette en zoon Alexander zijn etagewoning in Amsterdam Oud-West voor een dubbele stolpboerderij met bijna een hectare grond. “Mijn garage is groter dan ieder huis dat ik ooit heb gehad,” zegt hij lachend, “en mijn balkon in Amsterdam was kleiner dan mijn composthoop.”

Peter en Piet klussen samen aan een van Piets weidemolens, die bij Peter staat opgeslagen, en zitten in het bestuur van de historische vereniging Twisca (het woord moet ‘tussen’ betekenen, van tussen Medemblik en Bergen, waar vroeger een vaargeul moet hebben gelopen). Peter is buitengewoon gelukkig in Twisk. “Ik heb altijd al een boerderij willen hebben. Mijn opa en ome Wout waren boer.”

Zijn boerderij, een rijksmonument, had in 1900, na de bouw van de tweede stolpschuur de langste koegang van het dorp; er konden 35 koeien in. Onderzoek van het eiken vierkant heeft deze zomer uitgewezen dat het de oudst bekende is in heel West-Friesland, uit 1576-77. De huidige buitenkant stamt uit 1877-1900.

Als we samen het bruggetje naar de Dorpsweg overgaan, wijst Peter op de voordeur van de stolpboerderij: “Die noemen ze hier de rouw- en trouwdeur, want daar ga je alleen doorheen bij een huwelijk of je begrafenis. Daarom heb ik hem ook nog niet gebruikt.”

Toko Twisk Tijd voor koffie bij Dries Rempt, die een doe-het-zelfzaak annex postkantoor annex supermarktje beheert, de laatste winkel van het dorp. Hij serveert ook koffie met appeltaart in ‘Toko Twisk’. Dries, die

�

ons dorp

“De voordeur van de stolpboerderij noemen ze hier de rouw- en trouwdeur, want daar ga je alleen doorheen bij een huwelijk of je begrafenis” Aan de Dorpsweg wemelt het van de prachtige huizen.

eigenlijk André heet, woont al zijn hele leven in de stolpboerderij van zijn ouders naast de zaak. Als Piet en Dries in het zangerige West-Fries tegen elkaar beginnen te praten, versta ik er weinig van. Dries vertelt dat Wibi Soerjadi optrad in het Twiskerslot en op de bovenste etage “zijn Donald-Duckverzameling had”. (Dat klopt niet helemaal, Wibi verzamelde ook andere Disneyfiguren.)

Vroeger hadden ze in Twisk nog een café, het Zwarte Paard, waar volgens Dries “van alles in heeft gestaan, van stellen tot een homo en een eenarmige”. Daar zakten ze weleens door tot zes uur ’s ochtends. Niet dat Dries daar nu nog behoefte aan zou hebben, hij is ook al 71.

Piet laat me daarna het Stilte Boetje zien achter de Doopsgezinde kerk, ook bekend als de Twisker Vermaning. Het ‘boetje’ is een houten schuurtje waar je in stilte kunt mijmeren over spreuken als: ‘Waar angst heerst, kan wijsheid niet aanwezig zijn’ of ‘Geluk is de afwezigheid van het streven naar geluk’.

Snel door naar de Hervormde Kerk, waarvan het oudste stuk uit de 14de eeuw dateert. Hij is door “jong volk” (zegt Piet) gekocht en omgebouwd tot Theaterkerk Hemels, een cultureel centrum, café, drumschool en B&B. Zo jong zijn René Smit (57) en >

Een karakteristiek bruggetje.

p. 79

ďż˝

ons dorp

De Doopsgezinde kerk met het Stille Boetje.

RenĂŠ en Gerda van Theaterkerk en B&B Hemels.

Hollands Glorie

“Thuis was ik vee- en wethouder, en op het gemeentehuis wet- en veehouder”

De Dorpssloot slingert langs de Dorpsweg.

p. 81

�

ons dorp

Gerda Blom (60) nu ook weer niet, maar energiek zijn ze zeker.

Peter was al zeer lovend over de bijzondere muzikale optredens in de kerk, zoals “een soort fado op teksten van J.C. Bloem”, en Piet had graag naar een optreden van een Russisch kozakkenkoor gewild. René, van huis uit musicus, en Gerda, gemeentesecretaris van Purmerend, laten de B&B zien op de kerkzolder waar vroeger het Twiscamuseum zat. Een voorbeeldig vertimmerd geheel, zoals ze de hele kerk prachtig hebben opgeknapt. “Twisk is heel sociaal”, zegt René. “De mensen uit het dorp hebben ons geweldig geholpen met klussen.”

Binnenkort zal B&B Hemels te zien zijn in het programma ‘Bed & Breakfast’. René vindt het gastheer spelen leuk, inclusief wat hij ‘Bingovragen’ noemt. Telkens als die weer worden gesteld, roept hij inwendig: Bingo! Zoals: “Is zo’n kerk nou een beetje warm te stoken?” en “Liggen er nog mensen onder die grafstenen in de kerk?” Dat laatste blijkt niet zo te zijn.

René en Gerda hebben de hervormde kerk voorbeeldig opgeknapt tot Theaterkerk, met op zolder B&B Hemels

Verkoop aan de weg.

Hollands Glorie

Pierre (73) en Tineke (70) Voswijk wonen in een nieuwbouwwijkje, waar ze 43 jaar geleden als een van de eersten zijn neergestreken. “Toen al verdwenen er steeds meer winkels en voorzieningen uit het dorp”, vertelt Pierre, oud-directeur van een agrarisch opleidingscentrum in Hoorn.

“Vandaar dat ze het dorpsleven met nieuwe bewoners een impuls wilden geven. Dat is ook heel goed gelukt.”

wandelingen meT gids De zeer actieve Twiskers organiseren samen met zes collega-gidsen zomeravondwandelingen en zondagse wandeltours in het dorp. Voor een paar euro, inclusief koffie, gidsen ze je langs een aantal monumenten waar vrijwilligers van het West-Fries Genootschap in klederdracht wachten met verhalen over Twisk en West-Friesland.

Soms doen er wel honderd mensen mee aan de excursie, verdeeld over verschillende groepen. De wandelingen vertrekken vanaf de Vermaning of vanaf Hemels. Al liggen ze wegens corona nu even stil.

Theaterkerk Hemels.

“We dachten, we hebben zo’n mooi dorp, dat moeten we de mensen laten zien”, zegt Tineke, die ook als reisleider voor Oad werkt en zeer actief is in Vrouwen van Nu, de vroegere Plattelandsvrouwen Vereniging.

Voor ik vertrek, wil Piet me nog het Twiscamuseum laten zien. Het biedt een curieuze collectie, met een antieke kaaspers en veel aardewerk en andere voorwerpen die door een agrariër uit een erf zijn opgedolven. “Die boeren begroeven alles”, weet Piet. Dan leidt hij me trots naar de kelder, die hij heeft gerenoveerd, waarna de dames van het Twisca-bestuur hem hebben ingericht met een expositie over de Tweede Wereldoorlog. “Zo, nou weet je voorlopig wel genoeg, denk’”, zegt hij bij het afscheid.

“Al is er nog natuurlijk nog veel meer te vertellen over Twisk.” �

p. 83

�

uit de kunst Open kunstweekend

Kleurmeester Carel Blotkamp (1945) haalt zijn inspiratie uit de kunstgeschiedenis. Dat is niet verwonderlijk, naast zijn werk als kunstenaar heeft Blotkamp lange tijd als kunstcriticus en hoogleraar moderne kunst gewerkt. Zijn oeuvre kan getypeerd worden als kleurrijk en glimmend. Om tot zijn gewenste resultaat te komen maakt Blotkamp gebruik van pailletten. Hij plakt die op bestaande afbeeldingen als ansichtkaarten en posters.

Zo toont Blotkamp hoe hij beïnvloed is door zowel de populaire stijl van popart als ook de conceptuele kunst. In museum Beelden aan Zee in Scheveningen kunt u dit najaar zijn werk bewonderen.

Voor wie geen genoeg kan krijgen van Nederlandse kunst, biedt het Amsterdam Art Gallery Weekend uitkomst. Tijdens dit evenement kunt u kennismaken met de Amsterdamse kunstwereld in al zijn facetten: er zijn open tentoonstellingen, conferenties, rondleidingen en performances. Nog langer van kunst genieten?

Lokale kunstenaars zullen speciaal voor dit weekend een kunstwerk maken en dat voor een schappelijke prijs te koop aanbieden in de deelnemende galeries. Zo is er geen excuus meer om die muur leeg te laten.

• Amsterdam Art Gallery Weekend, verschillende data en locaties in Amsterdam van 25 t/m 29 november 2020. amsterdamart.com

© Werkplaats Pieter Brueghel de Jonge, Kruisdraging, c. 1605 © Fotografie Peter Cox / Bonnefanten, Rijksdienst Cultureel Erfgoed

• ‘Atelierbezoek: Carel Blotkamp - Lichtvoetige ernst’, 28 november 2020 t/m 28 februari 2021, Museum Beelden aan Zee, Scheveningen. beeldenaanzee.nl

Hollands Glorie

Vlaams verzet Al sinds er kunst gemaakt wordt hebben kunstenaars die gebruikt om zich af te zetten tegen de gevestigde orde. Vaak was dit verzet direct, maar dit was lang niet altijd het geval. Soms was het te gevaarlijk om openlijk kritiek te hebben op het gezag, zoals in streng religieuze tijden. Toch liet niet iedereen zich tegenhouden. Het Bonnefantenmuseum komt in november met een tentoonstelling waar bezoekers verborgen kritiek kunnen ontdekken in een paar eeuwen Vlaamse schilderkunst. De expositie koppelt de 16de-eeuwse religieuze schilderijen van Pieter Brueghel de Jonge (ca. 1564-1636) aan de interpretaties van voorgangers, tijdgenoten en navolgers. Ineens krijgen bekende schilderijen een compleet andere betekenis!

• ‘Brueghel en tijdgenoten: kunst als verborgen verzet’, 1 december 2020 t/m 21 maart 2021, Het Bonnefantenmuseum, Maastricht. bonnefanten.nl

Kopiëren met een twist Bas van Beek (1974) won vorig jaar het Stokroos Stipendium voor keramiek. Deze prijs is in het leven geroepen door Stichting Stokroos om zo nieuw talent de kans te geven om te experimenteren en te exposeren in een museale omgeving.

En experimenteren doet Van Beek, vaak op een humoristische en scherpzinnige manier. Hij wordt ook wel een anti-designer genoemd. Door succesvolle concepten van anderen te kopiëren en aan te passen, spoort hij de bezoeker aan om na te denken over de relatie tussen politiek en design.

In Kunstmuseum Den Haag zullen zijn glaswerk en keramische werken te bezichtigen zijn.

• ‘Bas van Beek’, 12 december 2020 t/m 24 mei 2021, Kunstmuseum Den Haag. kunstmuseum.nl

De roerige jaren twintig

Surinaams erfgoed In de afgelopen eeuw heeft de beeldende kunst in Suriname een grote ontwikkeling doorgemaakt. Dat laat de expositie ‘Surinaamse School’ in het Stedelijk Museum Amsterdam goed zien. Uit de eigen collectie worden werken

van toonaangevende schilders getoond, zoals van Erwin de Vries, Armand Baag en Nola Hatterman. Deze inspirerende persoonlijkheden stonden aan de basis van de hedendaagse Surinaamse kunst. Ook is er aandacht voor kunstenaars die naast hun artistieke werk hebben bijgedragen aan de scholing van nieuwe generaties kunstenaars, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van kunstonderwijs in Paramaribo.

Op deze expositie zijn intieme portretten en spirituele symboliek te bewonderen.

Beleef de roaring twenties opnieuw met Scapino Ballet Rotterdam.

Ga terug naar een tijd waarin glamour, tragedie en hoop elkaar razendsnel afwisselden. Met een verrassende combinatie van dans, muziek en magie neemt de balletgroep u mee naar de roerige jaren twintig van de vorige eeuw. Luister naar nostalgische liedjes van Billie Holiday en geniet van de tot in de puntjes verzorgde choreografie van Ed Wubbe. ‘The Great Bean’ belooft een spektakelstuk te worden waarin de bezoeker zich even kan verliezen en in andere tijden kan wanen.

• ‘The Great Bean’, verschillende data en locaties van 6 november 2020 t/m 10 februari 2021. scapinoballet.nl

• ‘Surinaamse School’, 12 december 2020 t/m 31 mei 2021, Stedelijk Museum, Amsterdam. stedelijk.nl

Tekst Jedidjah Arentsen & Pablo Pichel

p. 85

�

uit de kunst De toon is gezet Toon Hermans (1932-2000) was een veelzijdig kunstenaar: cabaretier, dichter en er waren natuurlijk zijn prachtige liedjes.

Dit jaar is het precies twintig jaar geleden dat Hermans overleed.

Aanleiding voor het Metropole Orkest om de toonkunstenaar te eren. Met gastzangers als Michael Prins, Lissa Meyvis en Tommie Christiaan brengt het orkest zowel zijn oeuvre als zijn persoon tot leven. Laat u meevoeren met bekende liedjes als ‘24 Rozen’ en ‘Als de liefde niet bestond’.

Dat wordt ongetwijfeld een avond vol nostalgie en ontroering.

• ‘Toon!’, Metropole Orkest, verschillende data en locaties van 1 t/m 17 december 2020. mo.nl

Mensenfotograaf Ed van der Elsken (1925-1990) stond bekend als een fotograaf van het volle leven, waarbij de mens zijn muze was. In metropolen als Tokio, Parijs en Amsterdam wist hij het alledaagse leven op een unieke manier vast te leggen.

Hij is wereldwijd beroemd geworden maar in eigen land duurde dat een tijdje.

Kunstcritici moesten aanvankelijk niet veel hebben van zijn kleurenfotografie.

De afgelopen jaren is er een hernieuwde belangstelling voor Van der Elsken.

In het Rijksmuseum kunt u zijn werk dit najaar zien en de magie van het menselijk leven ontdekken.

• ‘Ed van der Elsken: Crazy World’, 30 oktober 2020 t/m 10 januari 2021, Rijksmuseum, Amsterdam. rijksmuseum.nl

© Barend Cornelis Koekkoek, Bosgezicht 1848, Het Rijksmuseum, Amsterdam

Bomen op het doek

Hollands Glorie

Dit jaar bestaat de Bomenstichting precies vijftig jaar. Een reden voor het Dordrechts Museum om een tentoonstelling samen te stellen met schilderijen met bomen in de hoofdrol. Zij spelen vaak alleen een rol op de achtergrond en deze expositie met zestig werken uit ruim zes eeuwen Hollandse schilderkunst moet dat beeld veranderen. Het museum pleit voor een herwaardering van de natuur, zeer van belang in deze tijd. De boom, geplaatst in het veranderende landschap of als zelfstandig ‘portret’, vertelt vaak een rijk verhaal: over symboliek, natuurkracht en spiritualiteit.

• ‘Diepgeworteld: Bomen in de Nederlandse schilderkunst’, 11 november 2020 t/m 5 april 2021, Dordrechts museum, Dordrecht. dordrechtsmuseum.nl

De Nederlandse populaire cultuur in

100 voorwerpen

Brocante liefde voor

4edities voor � 26,95 i.p.v. � 31,96

0-1

ned.-2

mslag-

opmk-o

Pagina

21:24

2020

29-01-

B

ZINE DE MAGA AANG EVEN EBBE RS HÉT TOON ANTE LIEFH VOOR BROC

1

2020

€7 ,99

LIEFD

SLECHTS T/M 30-04-2020 CODE: BROCANTE120

EN BELG

TE BROCAN

ned.-2

0-2

30-04-

0-3

ned.-2

mslag-

opmk-o

Pagina

1

2020

10:21

Pagina

B

No. 03

1

2020

E VOOR GAZIN ENDE MA

Wie Frankrijk zegt, denkt aan zon, eindeloze lavendelvelden, lekker eten en misschien ooit een eigen Frans huisje...

22:34

NAANGEV

mslag-

HÉT TOO

opmk-o

0

202 29-07-

€7 ,99

LONGUE CHAISE 13662 Bestelnr.:

-

€ 998,

€ 54,

95

2020

liefde vo or

R ME WELRY � STOE � VINTAGE JE NKIJKEN EN 6X BINNE HET VERLED UIT SFEER

NAAN

VEN EEN LEL VO NTE A C O R B

GEVEND E MAGA ZIN

BERS

: NIEUWAGSARD VERJA ENDER KAL

E VOOR BROCA NTE

BERS

2020

LIJK OUWE TOP R EN VR NTIEK TEN � SOBE MA AN CE S � RO ILL E FR STYLING TIP � EN : VIE NTIEK HE RM SC MA DE E RO AC HT ER EEN VLEUGJ T IJK ME LANDEL LIEFHEB

NO. 03

5 JA

LIEFD AR E BROCAVOOR NTE

NO. 02 2020

AP

Brocante

EXCLU SIEF: BI N TOP NTIEK TE G TIPS NNENKI YLIN JKENNBIKNIPOOG �STROYLMA ED � ST RE T EE J

CEHVA OR E OT D V AU ENE M LIEF O E R I P LACND DE

HÉT TOO

AP

HEB NTE LIEF

AP

BROCA

95

E VOOR

13414

€ 39,

GAZIN ENDE MA

TAS

Bestelnr.:

NO. 01

€ 29,

Frankrijk is echter ook het land van brocante. U heeft vast weleens zo’n gezellige markt vol oude schatten bezocht.

Beleef deze sfeer nu ook thuis met Liefde voor Brocante Magazine.

2020

LIEFD E VOOR BROCAN TE

95

ZINE DE MAGA AANG EVEN EBBE RS HÉT TOON ANTE LIEFH VOOR BROC

No. 02 €7 ,99

S

95

€ 16,

VAN 3 HT, SET WINDLIC 12889 Bestelnr.:

NAANGEV HÉT TOO

2 SET VAN VAAS, 14766 Bestelnr.:

P TAFELLAM 13244 Bestelnr.:

K

rocante

HEBBER NTE LIEF BROCA

TE BROCAN

ron.

op lobe

or liefde vo

7X NNE BINJKEN KI

ER EN DE IN SP IR TE XT IE L VO OR ES EN SH OP LI NE ES SO IR UW ON W OO NA CC nvragen talogi aa uwe ca 92 530 tis de nie 030 65 Nu gra nl of op

E VOOR

€ 298,

LIEFD

TAPIJT 13186

Bestelnr.:

LS , M EU BE

rocante

DI

f: in cl us ie

E VOOR

-

€ 898,

EX TR A

IG FLEUNR E G FAIRS D LEURI AN NEDERL IË K

No. 01

GRATIS VERZENDKOSTEN*

E COMMOD 12472 Bestelnr.:

or liefde vo

CA SH

WIN PRACH TI PRIJZENGE

OR TR AS H ME ROMA T MA RT NTISC H BROC IEN ME ILA ND � MI ANTE � STYL ING TIP X VAN VINTA S � SL EETS EN GE EN BROC AN DOOR LEEFD TE

Neem nu een abonnement op hét toonaangevende magazine over brocante en mis geen editie meer. www.liefdevoorbrocante.nl/magazine/abonnement

HÉT TOON AANG EVEN DE MAGA VOOR BROC ZINE ANTE LIEFH EBBE RS

Kasteel Ammersoyen

Slot Loevestein

Kasteel vol verhalen Een dagje Gelderland in middeleeuwse sferen In Gelderland-Zuid bezochten we drie kastelen op één dag. Een stadskasteel, een kasteel midden op het water en het slot waaruit Hugo de Groot ontsnapte.

Weer even wat geschiedenis ophalen, wandelen in de omgeving en enkele culinaire tussenstops, maken dit tot een bijzonder aangenaam dagje uit.

Tekst Venance Forrer Fotografie Jan Sluijter

Stadskasteel Zaltbommel

p. 89

sTadsKasTeel ZalTBOmmel ZalTBOmmel

W

e beginnen onze kastelentocht in vestingstad Zaltbommel. Aan de rand van de binnenstad, midden in een woonwijk, pronkt een monumentaal pand met erkertorentjes op elke hoek. Hier vinden we Stadskasteel Zaltbommel, beter bekend als het Maarten van Rossumhuis, genoemd naar de Gelderse veldheer en bouwer van het pand (ca. 14901555). De tralies voor de ramen, de gevelversiering, het staalwerk met fleur de lis en de rood-witte luiken geven het pand een robuust uiterlijk. Fantaseer er een lucht met donderwolken omheen en het kasteel krijgt een onheilspellend voorkomen. Gelukkig is dat vandaag niet het geval.

Binnen is de sfeer vooral knus. In het kasteel is een klein museum gevestigd met een veelzijdige collectie. Daar maken we kennis met de rijke, 16de-eeuwse geschiedenis van de Bommelerwaard. Vragen worden door het goed geïnformeerde personeel vriendelijk beantwoord. Bovenin het museum is een permanente expositie over het leven en werk van Fiep Westendorp. De beroemde illustratrice is geboren en getogen in Zaltbommel en maakte haar eerste illustratie in 1937 voor de ‘VVV-Gids’ van de stad.

Uiteraard zijn er op de expositie ‘Thuis bij Fiep’ veel illustraties te zien. Ook leuk: kinderen kunnen spelenderwijs kennismaken met het werk van de illustratrice. Zo kunnen ze in de rode brandweerwagen van Pluk van de Petteflet gaan zitten, bellen met ouderwetse telefoons en op bezoek gaan bij Jip en Janneke.

In de tuin zijn ook bouwfragmenten te zien, zoals waterspuwers van de Sint-Maartenskerk. En een oude waterpomp die in de Gamersestraat in Zaltbommel stond.

Hollands Glorie

wandelen dOOR HeT landsCHaPsPaRK Na het museumbezoek nemen we een kijkje in de omsloten tuin. In het bijgebouw zijn het museumcafé en de museumwinkel gevestigd. Het winkelaanbod bestaat uit een uitgebreid assortiment van Fiep Westendorpproducten zoals ansichtkaarten, puzzels, spelletjes en boeken over haar werk en leven. Bij mooi weer kun je buiten op het terras van het café met een hapje of drankje genieten van het uitzicht op het kasteel.

De binnenstad van Zaltbommel wordt omringd door oude vestingwerken. Deze zijn in de 19de eeuw getransformeerd tot een groen landschapspark waar je heel fijn doorheen kunt wandelen, een aanrader. Niet alleen rondom de binnenstad is veel groen te vinden, ook de winkelstraten in het centrum worden omlijst door metershoge bomen. We wandelen via het park richting de Waal, verlaten het park via de Singelwal en slaan bij de stadshaven de Molenwal in.

Daar komen we uit bij een statig pand met een groot terras: Grand Café, Brasserie & Restaurant De Verdraagzaamheid.

Een uitgelezen plek voor een kop koffie (of lunch of diner) met vrij uitzicht op de Waal.

� Tips & adressen in de buurt �

Shoppen

In de enige overgebleven stadspoort van Zaltbommel is Wijnkoperij Luuc van Boort gevestigd. De grootvader van de huidige eigenaar kocht het pand in 1905, en grootmoeder begon er een drankenwinkel. Alleen de kelder bevat al meer dan 750 verschillende portwijnen.

Waterstraat 46 vanboort.nl �

Eten & drinken

In het hart van Zaltbommel

vindt u de sfeervolle koffieen theespeciaalzaak De Koopvaardij. Ze serveren hier vers gebrande koffie en ruim honderd soorten thee.

Boschstraat 32 dekoopvaardij.nl �

Kunst & cultuur

Samen met een ervaren torengids kunt u de Sint-Maartenskerk beklimmen. De klim gaat via de uurwerkzaal en de klokkenstoel, waar de drie luidklokken hangen, naar de vijfde trans op een hoogte

van 62 meter. Het uitzicht vanaf hier is spectaculair.

Kerkplein 1 maartenskerk.nl • Kunstrondje Zaltbommel is een verzameling van ateliers, galeries en een museum die zich richten op de beeldende en toegepaste kunst. Iedere eerste zondag van de maand zijn de verschillende locaties gratis te bezoeken. De lijst van deelnemers is te vinden op de website. kunstrondjezaltbommel.nl

>

p. 91

KasTeel ammeRsOYen

ammeRZOden

V

anuit Zaltbommel vertrekken we naar Ammerzoden, zo’n tien kilometer verderop. We rijden over kinderkopjes de Kasteellaan op en lopen over de houten brug naar de toegangspoort. Kasteel Ammersoyen ligt prachtig, in het midden van een dubbele gracht, en is een van de best bewaarde middeleeuwse kastelen van Nederland. Het kasteel heeft in de loop van de geschiedenis flink wat te verduren gehad. In 1386 werd het veroverd door de Gelderse hertog Willem van Gulik, omdat de kasteelheer was overgelopen naar aartsvijand Brabant.

In 1513, tijdens de Gelderse Oorlogen, werd het belegerd door de Habsburgers en bijna tachtig jaar later richtte een grote brand zoveel schade aan dat het een halve eeuw onbewoonbaar was. Pas na het einde van de Tachtigjarige Oorlog in 1648 kon met de herstelwerkzaamheden worden begonnen.

In 1873 verkocht de toenmalige heer van Ammersoyen het kasteel aan de katholieke kerk waarna het dienstdeed als klooster. De gracht rond het kasteel werd gedempt en aan de westzijde werd een kapel aangebouwd. Ruim zestig jaar geleden heeft Geldersch Landschap & Kasteelen het kasteel gekocht.

Tijdens een grondige, zestien jaar durende restauratie werden veel middeleeuwse elementen teruggevonden, waaronder de trappen. Door deze vondsten besloot de stichting het kasteel terug te brengen in de middeleeuwse staat. Ook de gracht werd weer uitgegraven, waarbij wederom een schat aan voorwerpen tevoorschijn kwam. In 1975 werd de restauratie afgerond en kon het publiek het schitterende kasteel voor het eerst bewonderen.

dRanKJe in de VOORBURCHT Het kasteel kun je op eigen houtje bezoeken of samen met een gids. Wij gaan vandaag alleen op pad en bezoeken onder andere de torenkamers, de ridderzaal en het vrouwenverblijf. Op de museumzolder liggen de voorwerpen die tijdens het uitgraven van de gracht zijn gevonden. Het zijn gebruiksvoorwerpen van metaal, aardewerk en glas die vijf eeuwen geschiedenis laten herleven. Wandborden, wijnflessen, wapenschilden, kannen en drinkbekers, elk voorwerp heeft zijn eigen verhaal.

We drinken wat op de voorburcht, waar horecagelegenheid Het Koetshuis is gevestigd. Sinds juni dit jaar is hier ook een bed & breakfast met vier gastenkamers geopend. Vanaf het kasteel wandelen we richting de Maas. Via de Meester la Grostraat passeren we de Sint-Willibrorduskerk. In 1827 stond hier een waterstaatkerk, deze werd later vervangen door een kruisbasiliek die tijdens de Tweede Wereldoorlog werd verwoest.

De huidige kerk stamt uit 1953. We wandelen de Voorstraat in, richting het water. Na zo’n vijf minuten stuiten we op een laag wit pand waar Restaurant Het Oude Veerhuis in is gevestigd.

We vinden een plekje op het beschutte terras en genieten van onze lunch voordat we verdergaan naar het volgende kasteel.

Hollands Glorie

� Tips & adressen in de buurt �

�

Doen

Tussen Zaltbommel en Den Bosch, in het agrarische landschap, ligt de natuurspeeltuin van Hoppies. Dit speelpark is ooit begonnen als een maisdoolhof, maar is inmiddels uitgegroeid tot een veelzijdige natuurspeeltuin voor jong en oud met water, zand en groen als basis.

Zandweg 17 hoppies.nl

Als variant op het reguliere golfspel kunt u bij de familie Van Zeelst in Hedel het spel boerengolf spelen. Op een baan van dertig hectare staan tien holes uitgezet die uiteraard met zo min mogelijk slagen gespeeld moeten worden. Tussen de koeien lopen, stukje varen met een roeiboot en een heerlijke tussenstop bij een ijsboerderij maken de dag compleet.

Achterdijk 57 boerengolfhedel.nl

Overnachten

Gérard en Truus Kras heten u van harte welkom op Boerderij de Spijken in het buitengebied van Ammerzoden. Er is plek op de minicamping en in de twee B&B-kamers. De koeien en pony’s staan te grazen in de wei, en de konijntjes huppelen door het gras.

In de kaarsenmakerij laat Truus zien hoe dat ambacht wordt uitgevoerd.

Lange Achterdijk 1 despijken.nl

>

p. 93

slOT lOeVesTein POedeROiJen

V

Voor de ingang van het slot kan gestopt worden voor een foto aan de twee schandpalen die hier staan (voor jong en oud).

Hollands Glorie

ia de Kasteellaan laten we kasteel Ammersoyen achter ons en vertrekken we naar ons eindpunt, zo’n twintig kilometer verderop. In het puntje van Poederoijen, pal naast de Waal, vinden we Slot Loevestein. Als we door de stenen poort lopen hebben we het gevoel in een tijdmachine te zijn beland. Met elke stap lijken we een eeuw terug te gaan. We komen uit in een brede straat, waarin rechts een pand staat waar je toegangskaartjes kunt kopen (een sleutel met een chip) en links een rij soldatenhuisjes met tentoongestelde vondsten. Eyecatcher is de imposante kastanjeboom midden in de straat. Het terras dat zich hieronder bevindt hoort bij de Taveerne. Langs een rij platanen komen we in een straatje terecht, aan het eind waarvan we volledig zicht hebben op Slot Loevestein. Via de brug betreden we het slot door de dikke rode deuren.

Met de persoonlijke sleutel kunnen we zelfstandig het kasteel verkennen, presentaties starten en naar verhalen luisteren.

Gidsen vertellen op vaste vertelpunten drie interactieve verhalen over ridders, gevangenen en soldaten. Ook is er dagelijks rond half drie een lezing (ongeveer twintig minuten) over het gedachtegoed van de beroemde rechtsgeleerde Hugo de Groot. Even ter opfrissing: in 1619 werd De Groot veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf en naar Slot Loevestein overgebracht. Tijdens zijn gevangenschap las hij veel boeken die steeds in stapels werden gebracht en gehaald in een grote kist. Op 22 maart 1621 ontsnapte Hugo de Groot in de boekenkist uit Loevestein. Hij vluchtte naar Parijs en richtte een verzoek aan de Staten van Holland om zijn vrouw en kinderen ook naar Frankrijk te laten vertrekken. Dit verzoek werd ingewilligd, op voorwaarde dat De Groot nooit meer in Nederland terug zou komen.

aRCHeOlOgisCHe VOndsTen Speciaal voor kinderen wordt het verhaal ‘Ontsnapt’ verteld, waarbij ze zelf in de boekenkist mogen klimmen. Maar er is nog meer te doen. Loevestein is ook een archeologische plek.

Met de persoonlijke sleutel kan de expositie ‘Opgegraven’ worden bezocht. Hier zijn sporen te vinden van de vroegere bewoners die laten zien hoe het leven in voorbije eeuwen was.

Na het kasteelbezoek lopen we via het Schouwendijkpaadje richting het water. Hier vaart doorlopend een voet- en fietsveer tussen Slot Loevestein en Woudrichem. Voor B1,80 per persoon worden we naar de overkant gebracht. In Woudrichem lopen we over de Rijkswal langs een kanon en een bronzen beeld van De Zalmvisser, die uitkijkt over het water. We slaan het straatje Maaspunt in naar restaurant ’t Oude Raedthuys. In 1592 werd hier de eerste steen gelegd.

Het oorspronkelijke stadhuis is voor ons de perfecte plek om deze historisch leerzame dag af te sluiten met een borrel, voordat we weer huiswaarts keren naar ons eigen kasteeltje.

� Tips & adressen in de buurt �

Overnachten

Waar de Maas en Waal samenstromen in de Merwede, is achterin de tuin van de voormalige pastorie B&B Het huijsje gebouwd in historische stijl. Vers brood van de molen, een vrijstaand huisje en een tuin op het zuiden, wat zoekt u nog meer in een B&B? Leuk detail: Het huijsje staat pal tegenover het huis van Dokter Tinus uit de gelijknamige televisieserie.

Molenstraat 55 hethuijsje.nl

�

Eten & drinken

Bij Restaurant Kruiden en Jasmijn worden dagverse streekproducten verwerkt in een vier- of vijfgangen verrassingsmenu. Genieten met alle zintuigen is hier het motto. Buiten is er daarom rondom het terras een beeldentuin ingericht.

Verschillende kunstenaars krijgen de gelegenheid om binnen de muren of in de tuin te exposeren.

Kerkstraat 43 kruidenenjasmijn.nl

Brasserie de Buurman bevindt zich op een rustige plek midden in de groene oase van Poederoijen. Hier kunt u terecht voor koffie of thee, een lunch of een borrel. Gastvrijheid staat hier centraal, en vaste gasten fietsen graag een rondje om voor de aangeprezen ijskoffie.

Maasdijk 84a. brasseriedebuurman.nl

p. 95

HORIZONTAAL

� 1.

6.

8.

14.

16.

17.

18.

© Studio Steenhuis, steenhuispuzzels.nl

PuZ Zel & Win

WAT MOET U DOEN? Vul de puzzel in. Breng daarna de letters uit de gekleurde vakjes over naar de balk onder het diagram. Als u de letters in de juiste volgorde zet (eerst de horizontale lettercombinaties, dan de verticale), leest u een typisch Nederlandse uitdrukking. OPLOSSING VORIGE PUZZEL: Koeien met gouden hoorns beloven.

__ boven

31. Kleding voor voetballers

Gevloerd

en wegenwachters

Dorp aan het Markermeer Maakt menige overtocht Wintervoertuig Bolgewas __ P. Thijsse, van de Verkade-albums

20.

22.

24.

26.

32.

34.

36.

37.

38.

39.

Periode

40.

42.

45.

47.

50.

54.

55.

Roepnaam van Messi

Brits heerschap Schorem Joustra of Van Nelle Peter en zijn __, van Kom van dat dak af

29. __ Dragt, van De brief voor de koning

Hollands Glori

Torentjebewoner Peppi __ Kokki Per persoon Toon Ruikt naar knoflook of kaas + de rest Côte d’__ Stad in Oost-Vlaanderen Gronings bouwwerk Duw God nog __ toe

56. Prijzig legervliegtuig 57. __ Alberts, personage uit GTST

58.

60.

62.

64.

67.

68.

69.

70.

71.

72.

74.

Mastbalk __ en met Toetje Taps __ Opvoering Verscheidene dingen Op die bewuste dag Zo kan __ wel weer!

Prik voor kinderen Vrouwtje op de boerderij Kunstenaarswoning in Amsterdam

79. Zender waarop Denkend aan Holland te zien is

81.

82.

83.

86.

88.

89.

En wat dies meer zij Dat scheelde een haartje Vulkaan Voorschrift Oproerpolitie __ Rudi, Hollander in Duitsland

91. Plaats bij de Ginkelse Heide

93. Zoals daar zijn 94. Driewerf __ 95. Werden vereeuwigd door Van Gogh

Maak kans op een DineLight kandelaar t.w.v. E39,50 De DineLight is typisch Dutch Design: mooi én praktisch. Zette je vroeger nog een kaars in een lege fles, ontwerper André Sjouerman schiep met deze kandelaar een echte ring van vuur om de flessenhals. De DineLights zijn licht van gewicht en verkrijgbaar in verschillende designs in warm antraciet, zilverkleurig en goud.

De kandelaar hoeft overigens niet om een flessenhals te hangen, je kunt hem ook op tafel leggen met waxinelichtjes erin. Of neem hem mee in je koffer naar je hotel, sfeer gegarandeerd!

Kijk voor alle kandelaars op www.dinelight.nl KANS MAKEN OP EEN VAN DEZE PRACHTIGE DINELIGHTS?

VERTICAAL

Vul dan de oplossing en uw gegevens in bij mail & win op www.hollandsgloriemagazine.nl.

Deze actie loopt tot 10 december.

Na afloop krijgt de winnaar bericht.

Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Unox-stad Neon __ kan me wat!

Heel __ honger

gedragen

19. Bouwstof 21. Oudtante van Amalia 23. Werd vereeuwigd door

__ Ollongren, minister (Geen) nummer 1-hit van U2

8.

9.

15. Wordt lang in de nek

__ Toppop

Vermeer

25. Leidse fijnschilder 27. Geeft jongeren

Ça __ Opvallende punten van mr. Pieter

10. Won dertien keer het NK schaken

11. Nada van __, presentatrice 12. __ paraplu 13. Anders gezegd

cultuurkorting

28.

30.

31.

33.

34.

35.

39.

Op de __ beschouwd ‘Krijg toch allemaal de __’ Attractiepark in Overijssel Gereed Ribonucleic Acid Nieuwsmedium Gedroogd veen

41. Familielid 43. Schaatsster uit de tijd van Ard, Kees en Stien

44.

46.

48.

49.

51.

52.

53.

59.

61.

63.

Voorlichting Kussen Club uit Alkmaar Optocht Tegen Geloof Avondkrant @ Bierkraan Club met een ooievaar in het logo

67.

71.

73.

75.

76.

77.

78.

80.

84.

85.

87.

88.

90.

92.

Officieel stuk Vermageringskuur Dekker of De Bruijn Mannetjesvarken Met Van Heerschop in Jeuk Ons __, Monopoly Hak Breinaald Petoet Lokkertje Stroomt door IJlst Familielid Brusselse politici Plopper__plopper__plop!

65. Eilandfestival 66. Drank

p. 97

�

Reinildis

Reinildis van Ditzhuyzen is historica, publiciste en etiquettedeskundige.

Ze herschreef Amy Groskamp-ten Haves standaardwerk ‘Hoe hoort het eigenlijk?’ waarvan onlangs de 42ste druk verscheen.

Hollands Glori

‘Ik wil niet meer, ik wil niet meer!

Ik wil geen handjes geven!

Ik wil niet zeggen elke keer: Jawel mevrouw, jawel mijnheer...’

Dit heerlijke gedicht van Annie M.G. Schmidt getiteld ‘Ik ben lekker stout’ moest ik als tienjarig meisje van mijn logopediste uit het hoofd leren en voordragen. Ik praatte namelijk veel te snel en ademde daarbij niet goed. Dus poogde de logopediste mij via het declameren van gedichten langzamer te leren praten. Helaas, het langzamer praten is nooit gelukt, maar – wie had dat gedacht? – over het geven van handen, het keurig begroeten en andere omgangsregels zou ik later mijn etiquetteboek ‘Hoe hoort het eigenlijk? De Dikke Ditz’ schrijven.

Zoals ik in Hollands Glorie nummer 3 van dit jaar schreef, had ik daar helemaal geen zin in. Het leek me een stom onderwerp. Ik deed het uiteindelijk dus toch. Wat mij na de publicatie van het boek echter enorm verraste waren tal van vragen die ik aanvankelijk helemaal niet begreep.

Een voorbeeld. Direct na verschijning van mijn boek kwam een tv-ploeg (cameraman, geluidsman, redacteur, stagiair) bij mij thuis voor een reportage.

Ze kwamen, ik gaf ze thee, we praatten wat.

Vervolgens beantwoordde ik voor de camera allerlei vragen. Het liep allemaal vlotjes en prettig, we praatten nog wat na en toen vertrokken ze weer. Maar toen ze met hun jas aan bij de voordeur stonden, hadden ze nog één vraag – en daar snapte ik niets van.

Die vraag luidde: “Wat hebben we nou fout gedaan?”

Fout gedaan? Ik was verward. Wat bedoelden zij?

Wat bleek? Zij dachten dat ik als etiquettemevrouw voortdurend zou kijken of zij zich wel volgens de regels zouden gedragen. Of ze wel op de juiste manier zaten, theedronken, praatten en wat nog meer.

Kortom, mijn gasten waren in mijn aanwezigheid onzeker en

gespannen. Zij gingen er niet alleen vanuit dat er héél veel regels waren, maar ook dat ik met argusogen hun gedrag zou bekijken. Geen sprake van! Dat zei ik ook en opgelucht vertrokken zij.

Dit misverstand met als gevolg veel onnodige onzekerheid heb ik vervolgens herhaaldelijk meegemaakt. Ik geef nog wat voorbeelden van zulke voor mij totaal onverwachte vragen: - Man: “Wat voor hond hoor je te nemen?” (Ik: “Maakt niet uit, voor mijn part een vuilnisbakkenras.”)

- Vrouw: “Mag je thuis met de pannen op tafel eten?” (Ik: “Natuurlijk! Thuis bent u de baas.”)

- Man: “Wat moet ik doen als ik tijdens een diner moet hoesten (geen corona)?”

(Ik: “Gewoon, beschaafd met uw hand voor de mond.”) Man: “Maar het is een flinke hoest.” (Ik: “Dan neemt u een slok water.”) Man: “De hoest blijkt heel hardnekkig, wat te doen?” (Ik: “U excuseert u, staat op en gaat naar de wc.

Iedereen zal dat begrijpen.”) En toen sprak de man de volgende zin: “Maar wat is nu de regel?”

Tja, die is er dus niet. Want van al deze vragen leerde ik dat zeer veel mensen denken dat er voor elk moment, voor elke situatie in het leven een etiquetteregel bestaat. Quod non. Mijn boek zou dan honderdduizenden bladzijden en regels tellen en dus volstrekt onbruikbaar zijn.

Ik verzeker u: voor de dagelijkse omgang zijn er slechts een paar basisregels. Als u die kent, én – heel belangrijk – uw gezonde verstand gebruikt, voelt u zich overal op uw gemak. �

© Edith Buenen

Zo zijn onze manieren - vervolg

VAN

HEIDE EN VERRE

С®i } i¼ i y¡¡® y} ¡ } Åi y} ¼ ²¸} ii® 20.09.2020-28.02.2021

ÆÆÆòu¡yiĂi«} y¡¡® ò ø¸ u }¸²