Hollands Glorie 2022-2 by Credits Media

HET MOOISTE IN NEDERLAND

DE MOOISTE STILLEVENS

Wandelen in oude wouden

Winnaars van onze kunstwedstrijd

COLUMN

Taalvernieuwer André van Duin

GRONINGEN Portret van een eigenwijze stad

DE MOOISTE MUSEUMHUIZEN Thuis bij denkers en kunstenaars

INTERVIEW PAUL DE LUSSANET

De laatste bohemien-schilder van Laren

Broek in Waterland Geliefde buitenplaats vol monumenten

AP ¤ 6,95

8 720165 796175

‘Ons dorp’

00222

NR. 2 2022

HOLLANDS

Voorwoord

In hoofd en huis van de kunstenaar

©Trudelies de Graaf

Het is een mooie ‘uitvinding’: het museumhuis. De spreekwoordelijke twee vliegen in een klap: je maakt kennis met werk van de schrijver, kunstenaar of uitvinder en tegelijkertijd leer je wat over het persoonlijk leven van diegene door in zijn of haar woonhuis rond te lopen. Het museumhuis dat ik zelf het beste ken, het Rembrandthuis, hebben we overgeslagen omdat het al zo bekend is. Maar als ik daar ben begint mijn fantasie altijd te werken: hoe de schilder daar rondliep, er aan tafel ging zitten, aan het schilderen was. Allemaal beelden die niet naar boven komen als ik naar De Nachtwacht kijk. Voor deze editie hebben we een selectie gemaakt van vijf museumhuizen waarin nog een beetje de geest van de vroegere bewoner rondwaart. Van het planetarium van Eise Eisinga in Franeker tot de kamers van schrijfster Belle van Zuylen in Slot Zuylen. Enkele weken geleden werd door prinses Beatrix de nieuwe Nardinc-vleugel van het Singer Laren geopend. De nieuwe zalen herbergen de Collectie Nardinc die door Els Blokker-Verwer aan het museum is geschonken. Daarnaast is er ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen en de aftrap werd gedaan met werk van de 81-jarige schilder Paul de Lussanet, zelf een inwoner van het Gooise dorp. Tegelijkertijd kwam een monografie uit over De Lussanet en zijn werk, onder de titel Verf in het bloed, geschreven

door Wim Hazeu. Wij spraken met Hazeu, De Lussanet en de directeur van het museum over het boek, de tentoonstelling en de nieuwe vleugel. Voor een stadsportret gingen we naar het hoge noorden, naar Groningen, dat naast de Martinitoren, het Groninger Museum sinds enkele jaren nog een iconisch gebouw binnen zijn stadsgrenzen heeft: het Forum. Een gebouw met filmzalen, een bibliotheek en horeca met als kers op de taart een dakterras met een fenomenaal uitzicht. Maar daarnaast is er in deze studentenstad veel gezelligheid en ander moois te vinden. Daarnaast bieden we natuurlijk weer veel tips voor wandelingen, uitjes, tentoonstellingen en bezoekjes in ons prachtige land. Veel plezier, Paul van Eijndhoven, hoofdredacteur p.vaneijndhoven@creditsmedia.nl

De schrijfkamer van Belle van Zuylen.

p. 3

INHOUD - NR. 2 2022

COLOFON NUMMER 2 2022, JAARGANG 11 COVERFOTO Broek in Waterland

Sefanja Nods (adjunct) EINDREDACTIE Jolanda van der Ploeg,

Mariëtte van de Sande, Fabian Takx ARTDIRECTION Sefanja Nods VORMGEVING Suzy Benjamin,

Sander Buningh AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

Maarten Albrecht, ANP Foto, Hans Avontuur, Suzanne Bergman, Pieter Bogaers, Edith Buenen, Reinildis van Ditzhuyzen, Amélie Dufour, Wim Huijser, Jeunes Restaurateurs d’Europe, Malou Lammertse, Nationale Beeldbank, Raymond Noë, Theo Schildkamp, Shutterstock, Studio Steenhuis, Fabian Takx, Job van Tol, Ronald van Weeren REDACTIE hollandsglorie@creditsmedia.nl HOLLANDS GLORIE

Van Slingelandtstraat 63, 1051 CG Amsterdam UITGEVER Eugen van de Pas MARKETING Daniëlle Wiersema 020 5302570, communicatie@creditsmedia.nl SALES Julien Frouin, Alex Sitompoel 020 5302570, advertising@creditsmedia.nl DISTRIBUTIE Aldipress, Utrecht / AMP, Brussel ABONNEMENTEN & NABESTELLEN

Voor het opgeven, beëindigen van en vragen over abonnementen of het nabestellen van oude nummers: Mijntijdschrift.com, Daalakkersweg 2–72, 5641 JA Eindhoven, 088 2266637, hollandsglorie@mijntijdschrift.com ABONNEMENTSPRIJS

Nederland: € 38 voor 6 nummers.* Abonnementen in andere landen hebben een speciaal tarief, op te vragen bij MijnTijdschrift.com. Het abonnement wordt automatisch verlengd tegen de dan geldende tarieven, tenzij u minimaal drie maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode opzegt. De cadeauabonnementen lopen automatisch af. * Prijs bij automatische incasso. Als u per acceptgiro wilt betalen, komt er € 2,50 administratiekosten bij. ADVIESPRIJS LOSSE VERKOOP € 6,95. HOLLANDS GLORIE DIGITAAL

Te lezen via Blendle, Readly.nl of Magzine.nu. De redactie heeft zijn uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal te achterhalen en te vermelden. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede)rechthebbende bent en u voor het gebruik daarvan niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel geen toestemming geeft voor het gebruik, dan kunt u contact opnemen met de redactie. © Hollands Glorie is een uitgave van Joie de Vivre BV dat deel uitmaakt van een groep uitgeverijen die samenwerken onder de naam Credits Media. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

HOLLANDS Glorie

81 14

Op pad 6 WEG IN NEDERLAND Kuren op het Twentse platteland, logeren in een kerk in Vrouwenpolder of eropuit in hip Katendrecht: de lente is weer aangebroken. 14 GRONINGEN Gezellig, eigenzinnig, anders en vol historie: misschien gaat er echt niets boven Groningen. 42 WEG IN NEDERLAND MET DE KINDEREN Tulpen plukken en lammetjes knuffelen: wat wil je nog meer in de lente? 44 DE OUDSTE BOSSEN Oerbos heb je in Nederland niet, wel heel eerbiedwaardige wouden met een prachtige geschiedenis. Wim Huijser verkent er zes, van Groningen tot Limburg. 81 MUSEUMHUIZEN Van een Friese sterrenkijker tot een Leidse wijsgeer of een Haarlemse bankier: in deze woonhuizen kwamen grootse dingen tot stand.

Van eigen bodem 24 SHOPPING Van oogstrelend tot praktisch: nieuwe Nederlandse designvoorwerpen die hebberig maken. 28 PAUL DE LUSSANET Een overzichtstentoonstelling in Singer Laren vormt de bekroning op het werk van “de laatste bohemien-schilder van Laren” en lieveling van Jan des Bouvrie. 55 ONZE KEUZE Verhalen van een 99-jarige, groenterecepten of de portretten van Mondriaan: nieuwe boeken die je ook jezelf cadeau kunt doen. 61 OP NAAR DE TOP Ook in dit nummer weer: eten en genieten bij Nederlandse culinaire talenten van de Jeunes Restaurateurs d’Europe. 72 VERRASSENDE VIS Creatieve en toch eenvoudige visrecepten uit Eat this Fish van de Blendbrothers uit Zeeland.

102 28

92 DE MOOISTE STILLEVENS Deze schitterende inzendingen vielen in de prijzen bij de kunstwedstrijd van Nationaal Atelier en Hollands Glorie. 102 ONS DORP: BROEK IN WATERLAND Rondwandelen door het mooiste dorp van Noord-Holland, populair bij bekende Nederlanders en op fietsafstand van Amsterdam.

97 UIT DE KUNST Van dans en theater tot textielkunst en Art Rotterdam: de hele cultuursector is weer open, dus er is veel moois te zien en te beleven.

112 PUZZEL & WIN… Een tafelkleed van Rozablue. 114 COLUMN REINILDIS Al dat getutoyeer, wordt u daar ook zo moe van?

Rubrieken 27 ONZE TAAL Geen echte woordvirtuoos, wel een taalvernieuwer: André van Duin. 38 DE BOSWACHTER Helemaal in het oosten van Nederland ligt het Bergherbos, een stukje ruige Duitse bosbouw in Nederland. 71 COLUMN JOB VAN TOL Pacu, de flexitarische broer van de piranha.

Eindelijk lente! Tijd om eropuit te trekken met de (klein)kinderen. Hele dagen in de buitenlucht!

42 p. 5

WEG IN NEDERLAND Tekst & samenstelling Amélie Dufour

HOLLANDS Glorie

KONING(IN) TE RIJK Een heerlijk adres om te verblijven nu de dagen weer lengen en de temperaturen stijgen: Plantage Rococo, in Velsen-Zuid, even buiten Nationaal Park Zuid-Kennemerland. U treedt hier in de voetsporen van Amsterdamse kooplieden die in de 17de en 18de eeuw naar hun buitenplaatsen vlak buiten de hoofdstad zeilden om daar de zomer door te brengen. Landhuis Waterland, het huidige Plantage Rococo, is daar een mooi voorbeeld van. Er werd in 1781 een Engels landschapspark van 26 hectare aangelegd, dat tot op de dag van vandaag goed bewaard is gebleven. In een suite met hemelbed, hoge houten plafonds, schouwen met een rafelrandje en uitzicht op de paarden waant u zich hier de koning te rijk. • Vanaf €95 voor twee personen per nacht. Plantage Rococo, Rijksweg 116, Velsen-Zuid. plantagerococo.nl

p. 7

WEG IN NEDERLAND Kuren op het platteland Aan de rand van het mooie stadje Ootmarsum ligt de ‘spaboerderij’ van de familie Steggink. Kleinschalige wellness op z’n Twents: er is plaats voor maximaal twaalf personen en alle behandelingen hebben een link met de boerderij. Kies bijvoorbeeld voor het ‘Herboren naar huis’-arrangement inclusief opwarmen in de broodoven, stomen in de hooioven, ‘floaten’ op het warme water plus een warme lunch, of een ‘Ontspannen in het weiland’arrangement mét overnachting in de Landschapskamer. Tussen de koeien, met uitzicht op de glooiende stuwwal van Ootmarsum, drinkt u hier ter afsluiting van de dag een glaasje wijn voor de houtkachel op de overdekte veranda. Onmeunig mooi, toch? • Het ‘Ontspannen in het weiland’-arrangement kost €208 per persoon. Zie voor alle andere arrangementen de website. Spaboerderij, Dalweg 4, Nutter. spaboerderij.nl

Van slot naar kasteel Het voorjaar is hét fietsseizoen bij uitstek. Lekker zonnetje (hopelijk), nog niet te warm en volop bloemen in de berm. Maar waar gaat u naartoe? Een nieuwe kastelenfietsroute verbindt Slot Zuylen en Kasteel de Haar op basis van fietsknooppunten. In Slot Zuylen komt u alles te weten over schrijfster Belle van Zuylen die hier is geboren en opgroeide. In het bijbehorende Koetshuis kunt u terecht voor een stuk versgebakken taart met fruit uit de slottuin om genoeg energie op te doen voor de bijna veertig

kilometer tellende fietstocht. Na een stuk door de polders fietst u door het centrum van Breukelen, dwars door het Groene Hart naar Kasteel de Haar, het grootste kasteel van Nederland. Ook dit kasteel is te bezoeken – én u kunt er een (vooraf gereserveerde) picknickmand nuttigen op de picknickweide. Via de rivier de Vecht bereikt u vervolgens weer het startpunt in het historische Oud-Zuilen. • De route ‘Rondje Slot ZuylenKasteel de Haar’ is gratis beschikbaar op fietsnetwerk.nl

VOOR HET SLAPEN DE KERK IN De ontkerkelijking van Nederland heeft zo zijn voordelen. Zo kunt u tegenwoordig heerlijk slapen in de voormalige gereformeerde kerk van Vrouwenpolder. Leonard en Ineke droomden al een tijd van een bed and breakfast toen ze tegen dit schattige kerkje uit watersnoodrampjaar 1953 aanliepen. In het Zeeuws Archief snorden ze oude bouwtekeningen op en maakten plannen voor de verbouwing, waarin oude details als de vloer, de ramen, een kerkkast en lampen bewaard zijn gebleven. De drie gastenkamers – de Consistorie, de Diaconie en de Pastorie – bestaan uit twee verdiepingen, de laatste heeft een fijn bad. Vanuit de kerk loopt u zó naar het strand; gezellige plaatsen als Veere, Domburg en Middelburg zijn op fietsafstand. • Vanaf €105 voor twee personen per nacht, inclusief ontbijt, minimaal 2 nachten. Nachtje in de kerk, Fort den Haakweg 16, Vrouwenpolder. nachtjeindekerk.nl

p. 9

WEG IN NEDERLAND HUIS OP WIELEN Hippietijden herleven met de camperbusjes van Evan. Met het grote verschil dat de klassieke Volkswagen T2 campers volledig elektrisch zijn gemaakt door de handige harry’s achter dit duurzame bedrijf. Ideaal voor een groene roadtrip in eigen land, de actieradius ligt namelijk tussen de 150 en 200 kilometer. Dan moet-ie aan de laadpaal, maar dat is met een beetje handig plannen perfect te combineren met een mooie wandeling of een stadsbezoek. Stippel een (globale) route uit en ga! De busjes zijn van alle gemakken voorzien (bedden, keukentje, kookgerei, servies, bestek en – heel belangrijk – een percolator voor goede koffie). Gaat u voor de zeegroene Aurora, de okergele Calandria of de lichtgroene Verdejo? Vrolijke blikken onderweg gegarandeerd. • U huurt een elektrisch camperbusje vanaf €159 per dag, u krijgt een laadpas mee om gratis op te laden. Evan. evan.travel

(Te) Voet op Terschelling Na een tocht over de Waddenzee vaart u de haven van WestTerschelling binnen. De Brandaris, de oudste nog werkende vuurtoren van Nederland, heet u welkom. Meteen een mooie wandeling maken bij aankomst? Boswachterspad Noordsvaarder is een aanrader! Het startpunt is bij de veerterminal. Vervolgens loopt u langs het Groene Strand, slingert u over smalle paadjes en beklimt u een steile duinenrij met prachtig uitzicht over de Noordzee en de zandbanken. Aan het eind van het eiland blijft u de kustlijn volgen en komt u langs de Noordsvaarder, een grote zandplaat die met hoogwater als rustplaats wordt gebruikt door vogels. Na elf kilometer komt u weer in de bewoonde wereld en kunt u bijkomen met een hapje en een drankje bij het altijd gezellige Paviljoen de Walvis. De route is niet gemarkeerd, maar op onderstaande site kunt u een pdf met de routebeschrijving downloaden. • staatsbosbeheer.nl/Routes/terschelling/ boswachterspad-noordsvaarder

Uit eigen kas Hij is niet te missen als u het centraal station van Arnhem uitstapt: de felverlichte vertical farm van LOCALS, het nieuwe restaurantconcept van Hotel Haarhuis. Hier worden in gestapelde kweeklagen, in een volledig gecontroleerde omgeving, groenten en kruiden als verschillende soorten basilicum, andijvie en bietenkiemen verbouwd. Hoe lokaal wil je het hebben? De ingrediënten die niet uit eigen kas komen, haalt chef-kok Frank Bregman zo dicht mogelijk bij huis. Dat resulteert onder meer in een voorgerecht van duurzaam gekweekte kingfish uit Zeeland met Hollandse garnaaltjes, komkommer en zure room, een pompoenhasselback met jus van karnemelk als hoofdgerecht en tarte tatin toe – uiteraard met Betuwse appeltjes. Alle gerechten zijn bedacht in samenwerking met Niven Kunz, dé groentechef van Nederland. • LOCALS, Stationsplein 1, Arnhem. locals-arnhem.nl

HOLLANDS Glorie

3X HIP KATENDRECHT Het échte karakter van een stad ontdek je vaak niet in het centrum, maar in de wijken daaromheen. Reisgidsenplatform time to momo vroeg daarom aan ruim 20.000 stedentrippers naar hun favoriete wijken van Europa. De top 3 is weggelegd voor wijken in mediterrane steden, maar het Rotterdamse Katendrecht belandde op plaats 8. Van rosse buurt naar een levendige wijk vol goede restaurants, gezellige koffietentjes en originele winkels. Drie tips (plus een bonustip) van een voormalige local – ondergetekende woonde er een aantal jaar en maakte de ontwikkeling van de wijk van dichtbij mee:

KOPI SOESOE: Begin, of eindig – er is ook wel eens livemuziek – uw dag bij Kopi Soesoe. Deze sympathieke koffietent wordt gerund door een enthousiast stel dat u graag in de watten legt. Bestel een Koenjit Soesoe met kurkuma, gembersiroop, kaneel en kardemon met een stuk zelfgemaakte taart. Zo heeft u genoeg energie voor de rest van de ontdekkingstocht over het schiereiland. In het geval van een avondbezoek: er staan ook lekkere biertjes op de kaart! • Sumatraweg 15 (aan het Deliplein), Rotterdam. kopisoesoe.com

HOLLANDS Glorie

BOSCH & DE JONG: Voedsel voor de geest vindt u in de eigenzinnige, onafhankelijke, literaire boekhandel van Eelkje Christine Bosch en Folco de Jong. Hier vindt u altijd wel iets waar u (niet) naar op zoek was. Bosch & de Jong verhuisde mee naar de nieuwe Fenix Food Factory (tussen 2014 en 2020 bevond deze zich in een andere loods) en u moet zich dus eerst een weg banen langs Kaapse biertjes, blije wijnen, welriekende kazen en kraakvers brood – ook geen straf. • Nico Koomanskade 1025 (achterin de Fenix Food Factory), Rotterdam. boschendejong.nl

WEG IN NEDERLAND

DE MATROOS EN HET MEISJE: Het is moeilijk kiezen tussen alle gezellige restaurantjes en eetgelegenheden op Katendrecht, maar van een lunch of diner bij De Matroos en het Meisje kunt u onmogelijk spijt krijgen. In dit gemoedelijke restaurant wordt gewerkt met het principe van table d’hôtes, oftewel: eten wat de pot schaft. U kiest het aantal gangen en laat u verder compleet verrassen door de chef. Erg populair, dus vergeet niet van tevoren te reserveren! Van vrijdag tot en met zondag ook open voor (een uitgebreide) lunch. • Delistraat 52 (aan het Deliplein), Rotterdam. dematroosenhetmeisje.nl

BONUSTIP: Vergeet vooral geen ‘rondje Katendrecht’ te wandelen om al het lekkers te laten zakken en een beter beeld te krijgen van deze dynamische wijk. Katendrecht ligt als een schiereiland tussen de Rijnhaven en de Maashaven en u loopt dus aan alle kanten langs het water. Met het ss Rotterdam als stralend ijkpunt op de kop, waar u overigens ook in stijl kunt overnachten. • ss Rotterdam, 3e Katendrechtsehoofd 25, Rotterdam. ssrotterdam.nl

p. 13

Groningen Nuchter & brutaal

De stad Groningen heeft een reputatie als eigenwijze stad. Van een brandend verlangen naar vrijheid in de 17de eeuw tot spraakmakende projecten als het Groninger Museum en – recent – het hypermoderne Forumgebouw op een steenworp van de Martinitoren. Dat scherpe randje maakt Groningen tot een onverwacht opwindende stad. Tekst en foto’s Hans Avontuur

•

In het Forum uitkijken over de stad met de Martinitoren.

HOLLANDS Glorie

De stationshal met art-nouveauplafond.

O Het Groninger Museum werd door veel Groningers als foeilelijk beschouwd, een vloek voor de stad. Dat sentiment heeft plaatsgemaakt voor gepaste trots

Oude blikvanger: de Martinitoren.

HOLLANDS Glorie

p de tiende etage van het Forum zitten twee studenten aan de koffie met uitzicht op de Martinitoren, het klassieke icoon van de stad. Maylee en Friso hebben het studeren voor de aankomende tentamens even onderbroken. “Als je naar buiten kijkt besef je weer in wat voor toffe stad we eigenlijk wonen”, zegt Maylee. Zoals zoveel studenten komen ze beiden niet uit Groningen zelf, maar voelen ze zich er helemaal thuis. “Er wordt serieus rekening gehouden met de studenten”, vertelt Friso. En gelijk heeft hij. Neem het Forum zelf, een kunstwerk van moderne architectuur dat met zijn organische vormen hoog boven de omgeving uittorent. In plaats van een dure concertzaal, prestigieus museum of upscale kantorencomplex, is het een cultureel trefpunt. Overal in het pand zitten mensen te lezen of te studeren. Het is tentamenweek, vandaar. En je mag gratis naar het dakterras op de elfde verdieping met 360 graden uitzicht over de stad en omgeving. Van achter een glasplaat kijk je de Martinitoren – die met het Forum concurrentie heeft gekregen als blikvanger – recht in de klokkentoren. Die tegenstelling van oud en nieuw, klassiek en gedurfd, past bij de stad die nooit voor de gemakkelijke weg is gegaan. Sinds het vroegste begin in de 12de eeuw hebben de bewoners gevochten voor hun vrijheid. Zelfs de stadhouders van de Nederlandse Republiek hadden hier mee te maken. Groningen sloot zich aan, maar op voorwaarde dat ze veel zelf mochten beslissen. Burgers in plaats van regenten. Die houding heeft in de geschiedenis wisselend succes gehad. Ik wens Maylee en Friso succes bij hun tentamens en neem de roltrappen terug naar de begane grond. Daar bevinden zich onder meer een café, de VVV en de Groningen Shop met streekproducten en mooi design. EIGENTIJDSE KUNST Groningen laat zich het best te voet ontdekken. De binnenstad is compact en omsloten door water. Een aantal herkenningspunten maakt de oriëntatie eenvoudig: de Martinitoren en het Forum in het noordoosten, de Markt er vlakbij, het Groninger Museum in het zuiden en de Noorderhaven met zijn oude schepen in het noorden. Daaromheen en tussendoor ligt een netwerk van kleine en grotere straten. Soms druipend van rijke historie, soms wat verwaarloosd, dan weer met een mix van oude en moderne architectuur. Ik volg een deel van een route die langs eigentijdse kunst in de openbare ruimte gaat. Beelden, muurschilderingen en kunstopstellingen zoals de zwevende man en vrouw op het Waagplein, streetart van Roland Carter in de Papengang en het Tschumipaviljoen met videokunst aan het Hereplein. Dit is toch al een bijzondere plek met de voormalige bioscoop uit de jaren zestig om de hoek. Ik drink er koffie bij de mobiele wagen van Revista Coffee, >

Groningen

Wallhouse #2 van John Heijduk.

De art-nouveaugevel van het Dagblad van het Noorden.

Lunch bij Wadapartja.

Die tegenstelling van oud en nieuw, klassiek en gedurfd, past bij de stad die nooit voor de gemakkelijke weg is gegaan

Leeshoek in het Forum.

De oude Noorderhaven. HOLLANDS Glorie

Groningen een initiatief van Henry en Annika, studenten die wat willen bijverdienen. De regular cappuccino is heerlijk. “We staan nu negen maanden op deze plek”, zegt Henry, die uit Zuid-Afrika komt. “Corona heeft enorm geholpen omdat je bij ons altijd coffee to go kon meenemen. De hele stad trekt aan ons voorbij. ’s Ochtends vroeg de studenten en mensen die naar kantoor gaan, daarna de moeders of vaders die een rondje met de kinderwagen maken en later bewoners die op het terras de krant komen lezen. Het zorgt voor een heerlijke ontspannen sfeer.” Aan koffie sowieso geen gebrek in Groningen. In elke hoek van de stad is wel een leuk adres te vinden. Nog zo’n fijne aanrader is Coffee Break naast het voormalige hoofdkantoor van het Dagblad van het Noorden met zijn fraaie art-decogevel. Je drinkt er lekkere duurzame koffie in een ruim en hoog pand met veel licht. Coffee Break noemt zichzelf een flexitarisch koffiehuis met tachtig procent vegan gerechten op de kaart. Extra betalen doe je hier niet voor havermelk in de koffie, maar juist voor koemelk. Omgedraaid dus. GELIJKE RECHTEN Ik wandel naar de Broerstraat met het universiteitsgebouw uit 1614. Groningen was na Leiden en Franeker de derde Nederlandse stad met een eigen universiteit. De burgers hadden al vroeg in de gaten dat kennis de weg naar de toekomst was. In het Universiteitsmuseum draait het om mens, natuur en wetenschap. Eén van de topstukken is de Aletta Jacobskamer. Zij was in 1871 de eerste Nederlandse vrouw die aan de universiteit studeerde. Daar ging een persoonlijk verzoek aan minister Thorbecke aan vooraf. Aletta was een succesvol arts en een powervrouw die zich bekommerde om prostituees, het pessarium introduceerde en knokte voor het vrouwenkiesrecht. Bij het moderne DOTgebouw, naast het UMC Groningen, is een muurschildering te zien met de beeltenis van Aletta Jacobs en een passende spreuk: ‘Vrouwen kunnen alles.’ Ook de schrijver W.F. Hermans was jarenlang verbonden aan deze universiteit. Hij werkte bij de faculteit Sociale Geografie en ging er later zelfs lesgeven, hoewel hij dat laatste alleen deed als het hoogst noodzakelijk was. De schrijver van klassiekers als De donkere kamer van Damokles en Nooit meer slapen was geen liefhebber van het universitaire leven en de bestaande hiërarchie. Hij raakte zo ernstig in conflict dat hij uiteindelijk naar Parijs verhuisde. In zijn werk Onder professoren rekent hij hard af met zijn plaaggeesten. In 1994 is nog een poging gedaan om Hermans naar Groningen te halen voor een verzoening met de stad. Vergeefs. Hij reageerde per brief: “U moet de (ex)professoren Tamsma en De Koning op de Grote Markt halfnaakt aan staken binden, langzaam halfdood martelen en tenslotte ophangen aan de Martinitoren...” > Vandaag zitten de verwarmde terrassen aan de Grote Markt

Paviljoen in het Noorderplantsoen.

p. 19

vol met studenten. Ze geven de stad dynamiek. Van Maylee en Friso op de bovenste verdieping van het Forum tot Henry en Annika bij hun koffiewagen. Zo’n grote gemeenschap van jongeren heeft ook invloed op de winkels, cafés, muziek, theater en restaurants. En op de sfeer: bomvol energie.

Extra betalen doe je hier niet voor havermelk in de koffie, maar juist voor koemelk. Omgedraaid dus

Vintage in Hoekje Groningen.

HOLLANDS Glorie

ONAFHANKELIJKE WINKELS Het is heerlijk slenteren door de straatjes rondom de Noorderhaven, een wijk die een beetje bekendstaat als het alternatieve buurtje. Ooit was dit de plek waar de schepen van de WestIndische Compagnie aankwamen en vertrokken. Groningen had zich bij deze organisatie aangesloten, maar heeft er nooit van kunnen profiteren. De WIC ging al snel failliet en ook de doorstart was niet erg succesvol. Aan het water van de A zie je nog wel de verschillende pakhuizen. Soms met namen van bestemmingen erop: Albion, Londen, Engeland. Over de brug stap ik een winkeltje binnen dat vol staat met vintage spullen zoals ijskasten, boeken, meubels, lampen en servies. Eigenaar André vertelt dat Hoekje Groningen al 37 jaar bestaat en van vader op zoon is gegaan. Het assortiment is door de jaren heen wel voortdurend aan de vraag aangepast. Van kringloop, naar meubelzaak, witgoed en nu vintage. Groningen heeft nog een flink aanbod van leuke onafhankelijke winkels. “Vind je?” vraagt eigenaar André. “In vergelijking met andere steden misschien wel, maar er is al veel verdwenen hoor. Ik vind dat Groningen moet gaan oppassen. Juist de bijzondere winkels geven de stad smoel. Voor die ketens hoef je niet naar Groningen te komen, die heeft iedereen thuis al.” Zo ver is het nog niet. In onder meer de Folkingestraat, Zwanestraat en Steentilstraat is het leuk shoppen bij vooral onafhankelijke winkels en conceptstores. KNALLENDE KLEUREN Een tocht door Groningen is onvoorspelbaar. Dat maakt het extra leuk. Heb je je net vergaapt aan de moderne architectuur op verschillende plekken in de binnenstad, kijk je je ogen uit in de vertrekhal van het Centraal Station. Dit is één groot kunstwerk van art nouveau met schilderingen, beeldhouwwerk en smeedijzer. Hier mag de trein best een keer vertraging hebben. Vervuld van zoveel schoonheid loop ik terug de stad in en stuit drie minuten later op de fantasieconstructie van het Groninger Museum met allerlei vormen en knallende kleuren. Bij de bouw in 1994 stond de stad figuurlijk in brand. Het museum werd door veel Groningers als foeilelijk beschouwd, een vloek voor de stad. Dat sentiment heeft plaatsgemaakt voor gepaste trots. Met dank ook aan de vaak goede programmering. Soms valt de keuze op een commerciële expositie zoals die over David Bowie of The Rolling Stones, soms is het totaal verrassend zoals de huidige expo over de Franse kunstenaar JR. Zijn werk is een mix van fotografie, streetart en sociaal protest. Beroemd >

Groningen

Brasserie van Corps de Garde.

Het Goudkantoor.

Zicht op de A.

Terras van het Groninger Museum.

zijn onder meer zijn portretten van een islamitisch, christelijk en joods geestelijk leider op de muur tussen Palestina en Israël. Ook de megaprint van een kind dat onschuldig en nieuwsgierig over de muur tussen Mexico en de Verenigde Staten kijkt, is spectaculair. Uiteraard bekijk ik ook de vaste expositie over kunstenaarsvereniging De Ploeg – in 1918 opgericht om moderne kunst in Groningen onder de aandacht te brengen. Er hangt werk van onder anderen Jan Wiegers, Johan Dijkstra, H.N. Werkman en Jan Altink. Het is krachtig, kleurrijk en hoekig, hoewel de schilderijen van Jan Altink juist weer wat zachter zijn. MARTINITOREN Nog één keer doorkruis ik de binnenstad. Voor de zon ondergaat beklim ik de Martinitoren. Ik had mezelf een uitzicht op het Forum en de stad beloofd. Deze keer geen roltrappen maar een stenen trap die door duizenden voetstappen is gepolijst. Ook geen groot uitkijkplatform met café. Een smalle gang voert om de top van de toren heen. De stad ligt aan mijn voeten. Inclusief het Forum. Ik kijk en geniet. Tot het laatste daglicht er een dun laagje goud overheen legt. Voor een nuchtere stad als Groningen is dat bijna te veel. •

Nieuwe blikvanger het Forum.

HOLLANDS Glorie

Groningen

Tips & adressen • De stad Groningen is gemakkelijk met de trein te bereiken. De stad heeft bovendien een van de mooiste stations van Nederland en je wandelt vervolgens zo de binnenstad in. De auto kun je het beste buiten het centrum parkeren.

LOGEREN • Hotel Asgard Wij verbleven in Hotel Asgard, binnen de grachten van de binnenstad. Het is een eigentijds, tikje hip hotel in een pand uit de jaren dertig. De aardetinten en ecologische materialen werken rustgevend. Top: een gezond ontbijt met veel producten uit de streek.

Revista Coffee.

Ganzevoortsingel 2-1, asgardhotel.nl

aanbod ook van vegetarische en veganistische gerechten. Warm en gezellig. Bovendien is alles wat je ziet te koop. Van stoelen en lampen tot de planten in de vensterbank.

• Hotel Corps de Garde

Gedempte Zuiderdiep 39-41 en Pottebakkersrijge 21, wadapartja.nl

Een instituut in de stad. Onlangs volledig gerenoveerd waardoor het weer helemaal bij de tijd is. Een smaakvolle combinatie van historische elementen (pand uit 1634) en moderne accenten. Er zijn verschil lende soorten kamers, allemaal kleurrijk. Oude Boteringestraat 74, hotelcorpsdegarde.nl

• Prinsenhof Dit viersterrenhotel ligt aan het Martini kerkhof, hartje stad. Met een beetje geluk kun je zowel de Martinitoren als het topje van het nieuwe Forum zien. Ook Prinsenhof biedt een smaakvolle combina tie van klassiek en modern. Er zijn twee restaurants. Nassau voor een avond gastronomisch dineren en Grand Café voor een informelere sfeer.

• Houdt van Eten Voortreffelijke keuken in een fijne omgeving. Op de menukaart vind je veel streekproducten in combinatie met inspiratie uit het mediterrane zuiden. Er is keuze uit een drie tot zesgangenmenu en uiteraard kun je er ook à la carte eten. Herestraat 96, houdtvaneten.nl

• De Groene Stoel Bij de Groene Stoel krijgen vluchtelingen de kans om een vak in de horeca te leren. Dat is één van de twee pijlers van dit leuke adres. Daarnaast wordt er goed en gezond gekookt met biologische en lokale producten.

Dit restaurant bevindt zich op de tiende verdieping van het Forum. Zoek een plaatsje aan het raam en geniet van het uitzicht over de stad. Goed voor lunch, aperitief of diner. Nieuwe Markt 1, nokgroningen.nl

ROUTES

• Visit Groningen Op de website van Visit Groningen worden verschillende routes door de stad aangeboden die je kunt downloaden. Van kunst off the beaten track tot een tocht langs de hotspots van kunststroming De Ploeg. Bij de Groningen Store in het Forum zijn ook boekjes verkrijgbaar. Forum, Nieuwe Markt 1, visitgroningen.nl

Gedempte Zuiderdiep 26, degroenestoel.nl

Martinikerkhof 23, prinsenhof.nl

• Toet

ETEN EN DRINKEN • Wadapartja

Hier ga je naartoe voor zoetigheid met een kop koffie erbij. Alles is huisgemaakt en liefst op basis van biologische producten. Voorproeven? Scones met clotted cream, lemoncurd en frambozen jam. Of toch liever een lavacake?

Dit eigentijdse restaurant heeft twee vestigingen waar vooral gezonde kost uit de streek wordt geserveerd. Een goed

• NOK

Gedempte Zuiderdiep 85, toet.nu

Derk maakt koffie.

p. 23

ONZE KEUZE SHOPPING Tekst & samenstelling Malou Lammertse

1. Samenspel Designer Khodi Feiz tekende voor deze stoel die bestaat uit een bijzonder samenspel van materialen: een zachte stoffering op een metalen frame. Verkrijgbaar in frisse kleuren die een lentesfeer in de eetkamer brengen. Artifort, Aloa stoel, € 568. Artifort.com 2. Droommeisje Yumeko is het Japanse woord voor ‘droomkind’ of ‘droommeisje’. Het zal dus vast fijn slapen zijn onder dit zachte dekbedovertrek van soepel ecologisch katoensatijn. Yumeko werkt met duurzame producten en is bestempeld met het Fairtrade keurmerk. Yumeko, Overtrekset katoensatijn dusty rose, vanaf € 99,95. yumeko.nl 3. Groen op groen Uit de Homeland-collectie van Sissy Boy: vaas van keramiek in een tijdloos model. De groen gemêleerde kleur matcht perfect met welk bloemstuk dan ook. Sissy-Boy, Groene Dorian vaas, € 84,99. sissy-boy.com 4. Olifant aan een porseleinkastje Elke knop van Doing Goods is uniek omdat hij met de hand gemaakt is van gerecycled messing. U kunt de knop aan uw dressoir draaien of aan de muur hangen en gebruiken als sieradenhanger. Doing Goods, Billy Olifant Knop, € 16. doing-goods.com 5. Vrolijk uit bed Verschijn als een koningin aan het ontbijt in de kleurrijke kimono van Essenza. De soepelvallende stof van katoensatijn heeft een lichte glans die zorgt voor de weelderige uitstraling. Essenza, Sarai fauve antique white kimono,

HOLLANDS Glorie

10.

€ 49,95. essenzahome.nl 6. Afwassen wordt een feestje Vrolijke theedoeken maken het afwassen veel leuker. Dit trio van honderd procent handgeprint katoen neemt vocht goed op en is wasbaar op dertig graden. Ook belangrijk: ze fleuren de keuken op. Roza & blue, Theedoekenset mineral green, € 28,50. rozabluehome.com 7. Twee envelopjes Handige envelopvormige tas van leer met een groot en een klein vak die beide een knoopsluiting hebben. Het afneembare hengsel maakt hem ook draagbaar als chique clutch. Humanoid, Bor Salmon tas, € 159. shophumanoid.com 8. Rustig thuiskomen Sophia Mae is een nieuw Nederlands lifestylemerk dat gespecialiseerd is in sensuele geurtjes die ‘van uw huis een thuis’ maken. Zoals de Aphrodite geurkaars met tonen van vanille, amber en muskus. Sophia Mae, scented candle Aphrodite, € 30. sophia-mae.com 9. Zonnig en scherp De Bobby Large maakt deel uit van de nieuwe collectie van Ace & Tate. De zonnebril heeft een klassiek robuust frame dat iedereen goed staat. De glazen zijn ook op sterkte verkrijgbaar. Ace & Tate, Bobby Large zonnebril, € 110. aceandtate.com 10. Elegant én hip Lampenkap vervaardigd van de recyclebare materialen gips en jutevezels. De minimalistische vormgeving en de zachtgroene kleur maken de lamp elegant en hip. Atelier LvdW, Jute Light, € 299. vij5.nl

p. 25

ONZE TAAL

Het gaatje

Raymond Noë is (web)redacteur bij ‘Onze Taal’, het grootste Nederlandse tijdschrift voor taalliefhebbers. onzetaal.nl

De tragiek van de komiek is dat hij oud wordt en daarna vergeten. Wie weet nog wie Fons Jansen was, of het komische duo Lebbis en Jansen, of de cabaretgroep Don Quishocking? Alleen vijftigplussers weten nog wie Wim Kan was, of Toon Hermans, en de ooit zo hippe Freek de Jonge wordt nu ‘ouwe zure opa’ genoemd. Bij de naam ‘Koot en Bie’ kijkt iedereen van onder de 35 je glazig aan, en vraag eens aan iemand van bijna twintig of hij Hans Teeuwen kent... Een komiek die nog lang niet vergeten is, is André van Duin. De jongeren zullen hem eerder kennen van Heel Holland bakt dan van zijn theaterrevues. Of van zijn doorbraak in 1964 als imitator-parodist in het voorprogramma van The Rolling Stones (jongere: ‘De roling wie?’) in het Scheveningse Kurhaus. Hij was toen 17 – en in februari werd hij 75. Een taalvirtuoos is hij nooit geweest, maar wel iemand die grappige, goed in het gehoor liggende liedjes schreef, met oneliners erin die iedereen onthield, en die te pas en te onpas werden geciteerd of nagezongen: ‘Ik ben Joep Meloen’, ‘Willempie (roepen ze me na)’. ‘Een boutje en een moertje en een schroefje en een nippeltje’ – wie is er niet mee groot geworden? Soms was het gewoon ongecompliceerde kolder (‘Er staat een paard in de gang’) en soms was het een beetje schunnig, zoals in de ‘Sambaballensamba’ (“Dan sta ik aan de kant, met m’n ballen in m’n hand”). De klassieker in dat gniffelgenre is natuurlijk ‘Ik heb hele grote bloemkolen’. En waarschijnlijk horen we die nu nog het vaakst. Maar die liedjes waren niet het enige waarmee André van Duin de taal verrijkte. In de jaren zeventig maakte hij met Ferry de Groot het radioprogramma Dik Voormekaar Show, waarin ook allerlei memorabele catchphrases te horen waren: ‘Ome Joop, ik moet plassen’ en vooral ook de uitspraken van het met rauwe, gruizige stem sprekende personage Ome Joop ‘Wat is

er, joh’, ‘Geef mij maar een neut’ en ‘Nee nou wordt i mooi’. (Je kunt trouwens gerust stellen dat de Dik Voormekaar Show de eerste podcast in het Nederlands was, niet lang daarna gevolgd door Wim T. Schippers’ Ronflonflon met Jacques Plafond – maar dat terzijde.) Met een zo grote populariteit als die van André van Duin, is het niet vreemd dat er ook vondsten van hem in het woordenboek terecht zijn gekomen. De Dikke Van Dale vermeldt willempiehelm (‘ronde pothelm die alleen de schedel bedekt’, zoals Van Duin die droeg wanneer hij het liedje Willempie zong), en lach-of-ik-schietshow (‘komische voorstelling waarbij de grappen er te dik bovenop liggen’ (De Lach Of Ik Schiet Show was een tijdelijke benaming voor de bovengenoemde Dik Voormekaar Show). Maar Van Duins allerbekendste taalcreatie, die ongetwijfeld het langst mee zal gaan en die ook helemaal is losgezongen van de oorsprong, is de uitdrukking ‘tot het gaatje gaan’. Die is afkomstig uit het nummer Doorgaan, een parodie op het wat emotioneelpathetische lied We zullen doorgaan van Ramses Shaff y. “We zullen doorgaan … tot we aan het gaatje zijn”, zingt Van Duin daar, en sindsdien hoor je deze uitdrukking (met soms een wat ondeugende ondertoon) onder alle lagen van de bevolking. En we zullen ’m niet snel vergeten. •

begrip woorden taal .......spelling woorden ...

p. 27

De laatste bohemien-schilder uit Laren Paul de Lussanet in Singer Laren

Op 8 maart opende prinses Beatrix de nieuwe Nardinc-vleugel van het Singer Laren, waarin ook Lussanet. Verf in het bloed te zien is. De expositie vormt de bekroning van de carrière van schilder Paul de Lussanet. Leven en werk van de 81-jarige voormalige ‘glamourboy van de Nieuwe Figuratie’ en favoriet van wijlen Jan des Bouvrie zijn door Wim Hazeu met verve beschreven in een gelijknamig boek. Tekst Fabian Takx Foto’s Singer Laren - Karin Borghouts, Tom Doms, Alexander Marks , Dik Nicolai

ruk pratend loopt de 81-jarige schilder met leeftijdgenoot Hazeu door een hoge, brede, fraai verlichte gang in de nieuwe vleugel van het Singer Laren. De Lussanet mag als eerste hedendaagse kunstenaar exposeren in de Nardinc-galerij. Bij die gelegenheid verschijnt ook Lussanet. Verf in het bloed, een monografie over hem en zijn levenswerk. Op verzoek van de schilder ging de opdracht naar Wim Hazeu en inmiddels is het boek gepubliceerd bij De Bezige Bij, de vaste uitgever van de doorgewinterde biograaf. “De titel heeft Wim verzonnen”, verklapt Jan Rudolph de Lorm, directeur van het museum. >

HOLLANDS Glorie

De Lussanet ijdens de opening in Galerie Krikhaar met topmodel Jean Shrimpton in 1965.

De hele scene komt opdagen bij de opening en na afloop treedt Wally Tax met The Outsiders op in de flat van Herman Krikhaar Waarom gunt hij De Lussanet de première van de nieuwe vleugel? “Paul is de enige echte overgebleven bohemien-schilder van Laren!” antwoordt hij enthousiast. We lopen langs de werken, te beginnen met het los geschilderde portret van The Rolling Stones uit 1965, een bruikleen uit de collectie van wijlen Jan des Bouvrie. Paul de Lussanet is een aanstormend talent van 25 als hij het schilderij op 17 september van dat jaar voor het eerst exposeert in Galerie Krikhaar in de Spuistraat in Amsterdam. Het wordt een knallende happening, ook omdat De Lussanet erin is geslaagd het wereldberoemde Engelse supermodel Jean Shrimpton (bijgenaamd ‘The Shrimp’ – de garnaal) te strikken

HOLLANDS Glorie

om de opening te verrichten. Hij heeft haar ook geschilderd, uiteraard, en ze is graag bereid met hem bij dat portret te poseren. De hele scene komt opdagen en na afloop treedt Wally Tax met The Outsiders op in de flat van Herman Krikhaar. Alle doeken van de jonge, hippe schilder zijn binnen drie weken uitverkocht. Maar Hazeu begint zijn boek met een andere opening. Op zaterdag 13 februari 1965 komt schrijver Gerard Kornelis van het Reve met zijn ‘buikschuiver’ (een brommer) helemaal vanuit de Amsterdamse Jordaan naar Laren om die te verrichten in Weverij de Knipscheer. Zijn aanwezigheid heeft heel wat journalisten getrokken, want wie weet hangt er weer een schandaal in de lucht. Maar Van het Reve houdt het netjes: “De toekomst blijft, dunkt mij, aan de figuratieve kunst, zoals ook in de literatuur de toekomst zal blijven aan het samenhangende verhaal met een begin en een einde…” Daarna duidt hij feilloos de kunst van De Lussanet: “Eerbiedig is dit werk, dat een vage verwantschap met de popart heeft, bepaald niet; maar wat moeten we ook met de overweging dat kunst iets logs en verhevens zou zijn, dat niet verbonden zou mogen worden met vermaak, lust, kitsch en geilheid.” Hij ziet in de schilderijen een hang naar romantiek en decadentie die hij zelf ook wel kan waarderen. KLEUR ALS MUZIEK In de nieuwe vleugel van het Singer hangt veel recent werk, geschilderd met de bekende De Lussanet-zwier in verleidelijke lijnen en kleuren. Door het strategische wit ogen ze haast lichtgevend > en altijd lyrisch en poëtisch. Arabian

Paul de Lussanet

De beeldentuin van Singer Laren.

De opening van de nieuwe Nardinc-vleugel door prinses Beatrix.

p. 31

De galerij in de nieuwe vleugel met werk van Paul de Lussanet. The Rolling Stones, 1965, olieverf op doek, 130x100 cm. Verzameling erven Jan des Bouvrie.

Nights, De golf (naar Courbet), De baadster, Repos, Vakantie op het eiland Sylt (naar Sorolla) of The Great OK: het zijn titels die associaties oproepen met kunst van beroemde voorgangers, maar ook met literatuur, film, jazz en verre reizen. Directeur De Lorm vindt De Lussanet “een echte schilder”. Net als Hazeu overigens, die in een huis woont in Baarn waar de schilder eerder heeft gewoond. “Bij Paul zie je echt de joie de peindre”, zegt De Lorm bewonderend. “Bij hem gaat het om het pure schilderen, om verf, kleurgebruik, ritme en compositie. Kijk nou eens naar dat geel!” Hij wijst op het doek Spleen uit 2016, waarin de contouren van een wulpse vrouw te herkennen zijn. “Kleur werkt heel direct, net als muziek”, vervolgt de museumdirecteur. “Juist omdat het om het pure schilderen gaat, hou ik zo van Pauls werk.” Hij kijkt nog eens ingespannen naar het schilderij. “Soms denk ik weleens: ik zou het wel willen opeten. En wat ook een kenmerk is van een goed schilderij: je raakt er nooit op uitgekeken.” In het werk van De Lussanet komen volgens De Lorm de Larense School en al die andere schilders die door het dorp in het Gooi werden aangetrokken, terug.

HOLLANDS Glorie

Paul de Lussanet

STRALEND MIDDELPUNT ‘Troetelboy van de nouvelle figuration’, ‘Glamourboy van de Nieuwe Figuratie’: het zijn typeringen van de schilder uit zijn beginjaren. Hij lijkt in de jaren zestig altijd de juiste man op het juiste moment op de juiste plaats, in de wereld van glitter en glamour en mensen met de middelen om zijn kunst aan te schaffen. Dat is gebleven, al heeft hij ook dips gekend. In het boek van Hazeu komt De Lussanet naar voren als het stralende middelpunt van een wervelstorm, ongenaakbaar en onverstoorbaar gedisciplineerd doorwerkend aan zijn schilderkunstige oeuvre, terwijl de wereld van beroemde kunstenaars, would-be’s en verzamelaars om hem heen draait. In het boek, dat is geschreven in opdracht van het museum, staan vrijwel alle schilderijen die in het Singer te zien zijn afgebeeld, zodat het ook als tentoonstellingscatalogus kan dienen. Volgens de flaptekst schetst Hazeu “in een kolkende beschrijving een treffend tijdsbeeld van zestig jaar culturele geschiedenis”. En inderdaad, er lijkt geen opening of ontmoeting aan zijn pen ontsnapt en het notenapparaat is indrukwekkend. Als we in de werkkamer van de museumdirecteur zijn gaan zitten – veel gepolitoerd hout en boekenkasten; Hazeu constateert dat zijn geruchtmakende >

Zo sluit het ook aan bij ‘vrouwenschilder’ Jan Sluijters, die ook in Laren heeft gewerkt en wiens werk eveneens in de Nardinc-vleugel te zien is, maar ook bij het werk van Breitner en Oskar Kokoschka. Bij die grote Oostenrijkse schilder is de jonge De Lussanet in de leer geweest. “Van Kokoschka leerde hij niet van lijnen uit te gaan, maar van kleurvlakken. Paul tovert met kleur, maar hij slaat ook een brug naar het modernisme en de popart”, vervolgt De Lorm zijn lofzang. “Maar hij blijft altijd zichzelf, je herkent altijd zijn handschrift.”

Hij lijkt in de jaren zestig altijd de juiste man op het juiste moment op de juiste plaats, in de wereld van glitter en glamour en mensen met de middelen om zijn kunst aan te schaffen

p. 33

Theetijd in Singer Laren.

Repos, 2017, olieverf op doek, 200x180 cm. Verzameling Singer Laren.

HOLLANDS Glorie

Solotentoonstelling in 1994 in de toen gloednieuwe galerie Klein Arsenaal in Naarden. Links Ed Wingen, in het wit Jan des Bouvrie naast Paul de Lussanet.

Paul de Lussanet

boek over Lucebert ontbreekt – vertelt de schilder dat hij nog niet de oude is. Onlangs moest hij een openhartoperatie ondergaan die hem vijf bypasses heeft bezorgd. Met Hazeu heeft hij een jaar lang keihard aan het boek gewerkt. “Ik had heel weinig tijd”, zegt de auteur. “Normaal gesproken doe ik over een biografie vier tot zes jaar, nu moest het in een jaar. Iedere dag stuurde ik Paul een aantal vragen per mail…” – “Elf vragen!”, interrumpeert de schilder – “… en dan kwam Paul de volgende dag naar mijn huis en hing er een tasje aan de deur met de handgeschreven antwoorden.” De Lorm: “Dat hebben jullie gemeen, dat ongelooflijk gedisciplineerde!” De schilder bleek te beschikken over een “supergeheugen”, zodat Hazeu zijn leven zeer gedetailleerd kon weergeven. Zes dagen per week heeft hij aan het boek gewerkt. “Ik wilde alles weten, alleen dan kon ik de couleur locale goed weergeven. En als het kon bezocht ik de plekken waar Paul het over had. Ik ben bijvoorbeeld een paar keer om Jagtlust heengelopen.” Jagtlust is de villa waar de excentrieke dichteres Fritzi Harmsen van Beek begin jaren zestig een hele hofhouding van dichters, schrijvers en kunstenaars om zich heen verzamelt. Vanuit Jagtlust gaat ze met Van het Reve naar De Knipscheer; zonder haar was hij waarschijnlijk niet gekomen om de expositie te openen. De Lussanet is vaak te gast in de vervallen villa waar ook Theo Sontrop woont, de uitgever die hem veel opdrachten voor boekomslagen bezorgt. En daarnaast zijn er Remco Campert en Peter Vos, minnaars van Fritzi. Annejet van der Zijl heeft de ‘scene’ van de villa prachtig beschreven in haar boek Jagtlust. BALLOTAGE De Lussanet doorstaat de ballotage omdat hij in die tijd al in Parijs zit, nadat hij zijn studie economie heeft afgebroken om voor het kunstenaarschap te kiezen, met de steun van zijn vermogende ouders. Zijn grootouders – schilders van beroep – hebben hem uiteindelijk geïnspireerd. Hij gaat in de leer bij Kokoschka in Salzburg, naar de kunstacademie in Antwerpen en daarna op zijn twintigste naar Parijs, waar hij tot 1972 zal werken en later nog vaak zal terugkeren. “Ik was niet zomaar een hockeyjongetje uit Laren”, constateert hij zelf, maar een talent dat snel naam maakt. “Ik werd met open armen ontvangen, ze hadden altijd nieuw bloed nodig. Nee, niet als amant, Fritzi had al mannen genoeg om zich heen. Ik woonde in Parijs en was alleen in de zomermaanden in Laren. Als alle andere kunstenaars naar Saint Tropez gingen, ging ik terug naar Laren.” Lussanet. Verf in het bloed bevat geen schokkende onthullingen en wie een psychologische analyse van de persoonlijkheid van de schilder verwacht, komt van een koude kermis thuis. Klopt, zegt de schrijver, maar dat was ook helemaal niet de bedoeling. “Het

is een monografie, geen biografie. Ik laat zien hoe Paul werkt, dat het atelier zijn leven is. Daarnaast schets ik de ontwikkeling van een naoorlogse cultuur en hoe Paul zich daarin bewoog.” Na de vliegende start bij Krikhaar biedt de galeriehouder de jonge schilder een vaste toelage van tweeduizend gulden, een flink bedrag in die tijd, om hem iedere maand van nieuwe schilderijen te voorzien. Dat levert de schilder een gewetensconflict op, want hij zou al bij galeriehouder Felix Valk van Galerie 20 gaan exposeren. Valk zei schamper: “Als je met een galerie als Krikhaar in zee gaat, zal je een héél andere carrière krijgen…” Valk vond Krikhaar “maar ’n blingbling galerie”, herinnert de schilder zich. Valk zei zelfs: “Als je bij me weggaat ben je verloren.” Achteraf denkt De Lussanet dat hij misschien een beetje gelijk had, staat in het boek. Tegen journalist Paul Arnoldussen van Het Parool bekent hij in

Wim Hazeu: “De vrouw als zodanig is het mooiste wat er is, je kunt zijn werk zien als ode aan die schoonheid, haar uitstraling, haar superioriteit” 1997: “Natuurlijk, verloren ben ik niet. Maar door de keuze ruim dertig jaar geleden hang ik nu bij Des Bouvrie en niet in het Stedelijk.” Hazeu en De Lorm hebben begrip voor die keuze. Tenslotte moet de schoorsteen wel blijven roken, en, zoals Hazeu zegt: “Krikhaar had een heel goede feeling voor wat goede kunst was.” Toch lijkt dit pad een dood spoor, als De Lussanet in 1972 een nieuwe richting inslaat die Krikhaar onverkoopbaar vindt. Hij zet De Lussanet aan de kant. Daarna duurt het nog geruime tijd voor zijn vriend > Jan des Bouvrie zich over hem

p. 35

ontfermt, en met Herman Krikhaar komt het later ook weer goed. Tussendoor heeft De Lussanet ook nog een korte, maar krachtige carrière als cineast. Hij blijkt een talentvol regisseur die drie speelfilms maakt, waaronder Mysteries met Rutger Hauer en Sylvia Kristel in 1978 en Lieve jongens in 1980, naar het boek van (toen) Gerard Reve. Ze worden gunstig ontvangen, maar De Lussanet vindt het filmmaken “te veel gedoe” en zondert zich liever af in zijn schildersatelier.

De Lussanets hand aan het werk met poetsdoekje. Rechterpagina: The Great OK, 2021, olieverf op doek, 130x95 cm. Verzameling Singer Laren.

SINGER LAREN Lussanet. Verf in het bloed, Singer Laren. Het gelijknamige boek van Wim Hazeu is verschenen bij De Bezige Bij, in samenwerking met Singer Laren. De nieuwe Nardinc-vleugel is mogelijk gemaakt door een schenking van Els Blokker. Zij schonk ook een grote collectie kunst van modernisten, waarvan in de nieuwe vleugel zeventig hoogtepunten te zien zijn in Sluijters en de modernen. • Lussanet. Verf in het bloed, t/m 2 oktober • Sluijters en de modernen. Collectie Nardinc, t/m 28 augustus.

HOLLANDS Glorie

MOOI BOVEN DE BANK De succesvolle samenwerking tussen interieurontwerper Des Bouvrie en de Larense schilder vanaf de jaren 1980 is door Van Kooten en De Bie nog treffend gepersifleerd, herinnert De Lussanet zich. “Doe die tv eruit en hang een Lussanet aan de muur”, zegt een Des Bouvrie-lookalike in de satirische sketch. Zelf vindt De Lussanet ook nu nog dat “er niks mis mee is om een dingetje te maken voor boven de bank”. “Ze zeiden: dat dóe je niet, als schilder in een meubelzaak gaan hangen, maar ik deed het wel. Jan kwam bij me shoppen, hij kocht flink van me in en verkocht alles door, want hij was een echte handelsman. Dus hij nam het risico, en voor mij was dat heel prettig.” Maar, haast Hazeu zich daaraan toe te voegen: “Jan des Bouvrie was wel iemand met smaak. Bij de verkoopexpositie van zijn collectie bij Sotheby’s bleek hij prachtig werk te bezitten, van Jackson Pollock tot Andy Warhol. En dus ook werk van Paul de Lussanet. Maar niet het schilderij van The Stones, dat bleef tot zijn dood in zijn privécollectie.” De Lorm, die voor het Singer Laren een expositie heeft samengesteld met werk uit de collectie van de interieurontwerper: “Jan des Bouvrie was een heel lieve man, met een bijna kinderlijke openheid naar kunst. Hij had heel fijne voelsprieten voor kwaliteit. En hij zei altijd: een huis, daar moet kunst bij.” VERBAZING ALS DRIJFVEER Een van de belangrijkste thema’s van De Lussanet is het vrouwelijk naakt, constateert Hazeu in de monografie. Maar op de vraag wat voor ‘vrouwbeeld’ er uit zijn werk naar voren komt, wil de schilder categorisch geen antwoord geven. “Ik ben een figuurschilder, het gaat mij om de vorm, het schilderen zelf. Een schilder schildert, die maakt geen poppetjes met grote borsten, zo werkt het niet. Ik verbaas me. Ik verbaas me over de dingen.” “Je moet een kunstenaar nooit vragen wat hij ermee bedoelt”, wijst Hazeu me terecht. De Lussanet: “Ik schilder trouwens ook landschappen. Of vissen.” Hazeu is nog wel bereid enige invulling te geven: “De vrouw als zodanig is het mooiste wat er is, je kunt het werk zien als ode aan die schoonheid, haar uitstraling, haar superioriteit.” De Lorm haakt nog even in op de laatste opmerking van de

Paul de Lussanet

schilder en merkt snaaks op: “Ik durf te wedden, Paul, dat jij vrouwen ook aantrekkelijker vindt dan vissen.” “Natuurlijk heb ik ook mooie vrouwen geschilderd,” lijkt De Lussanet met hem mee te gaan, “maar ik zie mezelf als allround schilder.” Nee, kom bij hem niet aan met gepsychologiseer. Liever spreekt hij over ‘het Parijse kwartet’ waarmee hij in 1970 het boek Paris Saloon maakt: beeldhouwer Mark Brusse en de tekenaars Bernard Holtrop (bekend als Willem) en Willem van Malsen. De laatste is overleden, maar met de andere twee onderhoudt hij nog altijd een hechte vriendschap. Zijn meest dierbare herinneringen gaan dan ook terug naar avonden met zijn vrienden in Frankrijk. HELE EER “Waar Paul komt, blijft vriendschap achter”, constateert Hazeu. Waarna de schilder weer een anekdote opdist, dat hij altijd de beste tafel had in restaurant La Colombe d’Or in zijn geliefde Saint-Paul-de-Vence. Die deelde hij met zijn vriend, de reeds lang overleden oud-voetballer Dick van Dijk. “De heren van de ABN Amro zaten dan in ‘Siberië’ in de schaduw, wij hadden de beste tafel, tafel 2B”, zegt de schilder trots. “Ik ben vorige zomer ook naar Saint-Paul geweest,” vult de monograaf aan, “want ik moest daar natuurlijk ook de sfeer proeven.” Tegen de schilder: “Ik heb ook de kapel van Matisse bezocht, waar jij zo graag komt.” “Matisse is een van de grootsten”, stelt De Lussanet vast. Dat hij nu mag exposeren in de Nardinc-vleugel van Singer Laren, geopend door prinses Beatrix, dat vindt hij een hele eer. Ja, hij ziet het als de ultieme bekroning van een leven voor de kunst. Hazeu: “Paul zei tegen me: ik wil iets nalaten aan de wereld. Dat is deze expositie en mijn boek over hem.” •

Paul de Lussanet: “Natuurlijk, verloren ben ik niet. Maar door de keuze voor Krikhaar ruim dertig jaar geleden hang ik nu bij Des Bouvrie en niet in het Stedelijk”

p. 37

DE BOSWACHTER

•

Vergezichten over de grens in het Bergherbos

m er te komen moet je eerst nog een klein stukje door Duitsland. Via ’s-Heerenberg en het dorpje Stokkum beland ik uiteindelijk in de zuidelijke punt van het Bergherbos, dat zich uitstrekt over de hellingen van de stuwwal van Montferland. Even voorbij Camping De Boswachter, aan de voet van de Hulzenberg, heb ik afgesproken met Erwin Grob van Natuurmonumenten, de echte boswachter van het gebied. De stuwwal waarop het Bergherbos ligt hebben we te danken aan de schuivende ijsmassa die zo’n 200.000 jaar geleden vanuit het noorden de bodem voor zich uit stuwde. Na het smelten van het ijs werd het gebied gedurende duizenden jaren bewoond en bewerkt. In de Middeleeuwen om ijzererts uit klappersteen te winnen. Daarna werd er eikenhakhout aangeplant en nog weer later werden de zogeheten markegronden verdeeld en werd er deels productiebos aangeplant. Steeds weer maakten bewoners er op een andere manier gebruik van. En dat is nou net wat het gebied zo bijzonder interessant maakt. HOHENZOLLERN Met de boswachter en zijn hond Jannes wandel ik even later het bos in, waar we de bruine route volgen. “We lopen hier over de arme kant van de stuwwal”, legt hij uit. “Je vindt hier veel grof materiaal in de bodem. En de bomen worden hier minder hoog dan aan de noordelijke kant

HOLLANDS Glorie

van het bos, waar meer leem in de bodem zit. Dat levert ook een ander bos op.” Al wandelend vertelt de boswachter dat het gebied heel lang van de Heren van Bergh is geweest. Daarna werd het adellijk bezit van het Duitse geslacht Hohenzollern. “Die hebben ook veel gemengd bos aangeplant. Dat was echt Duitse bosbouw. Sommige stukken zien er van bovenaf als een dambord uit.” Begin vorige eeuw kwam het bos in handen van de familie Van Heek, die ook Huis Bergh erbij kocht. In 1985 werd het grootste deel van het beheer overgedragen aan Natuurmonumenten. Het behoud van (winter)eiken is iets wat alle eigenaren altijd consequent hebben doorgevoerd in het beheer. Op slechts een zeer beperkt areaal wordt gestreefd naar omvorming van naald- naar loofhout. Hier en daar zijn open plekken ontstaan. Met name dassen en vossen profiteren van de afwisseling tussen akker en bos. We lopen langs de Hoge Heide, een heideveld dat in de afgelopen jaren in de vorm van een corridor is verbonden met andere stukken heide, hoofdzakelijk vanwege de reptielen. “We zien daar nu de resultaten van”, vertelt Grob. “De aantallen nemen flink toe. In de eerste voorjaarszon tref je hier veel zandhagedissen aan. Het werk is uitgevoerd door vrijwilligers die de heide met de hand hebben gemaaid. Een gigantische klus. Maar je ziet nu verschillende heideplanten terugkeren.” LANGETERMIJNVISIE Het Bergherbos heeft een grote aantrekkingskracht vanuit plaatsen als Doetinchem en Zevenaar en de betrokkenheid van vrijwilligers is groot. Bijna honderd zijn er actief. Sommigen voor het inventariseren van vogels, anderen om echt de handen uit de mouwen te steken. Erwin Grob, die zelf in de omgeving is geboren en getogen, is zelf het aanspreekpunt voor het beheer. Daarnaast regelt hij allerlei pachtzaken. Voor hij hier boswachter werd werkte hij enige jaren op een rentmeesterkantoor, waarvoor hij in alle uithoeken van Nederland moest zijn. “Heel veel dingen waarbij op andere plaatsen een jurist komt kijken doe ik hier zelf”, legt hij uit. “Daardoor houd je alles in één hand en dat werkt heel efficiënt. Soms zit ik zelf ook op de trekker. Ook het

Waar is het mooi wandelen dit seizoen? Wim Huijser gaat op pad met een boswachter.

Een zomerakker met korenbloemen.

Uitkijktoren Hulzenberg

Gladde slang

Erwin Grob met zijn hond Jannes.

bleswerk (markeren van bomen die gekapt moeten worden) doe ik het liefst zelf. Ik maak de keuze welke bomen eruit gaan en dat is heel bepalend voor het beheer. Als ik eerst voor anderen instructies moet schrijven, schiet het niet op. En vaak heb ik het achteraf dan toch niet zoals ik het hebben wil. Je moet het gewoon plannen en in je agenda zetten. Dat maakt het werk ook zo leuk en afwisselend. Je ziet bovendien ook echt het resultaat van je werk.” In zijn werk heeft Grob te maken met een langetermijnvisie. Maar de uitvoering daarvan bepaalt hij zelf. “Daardoor hoef ik met weinig mensen te overleggen. Met mijn directe collega’s ben ik zo goed ingespeeld dat we aan een bak koffie >

Hulzenberg

Vos

“De Hohenzollerns hebben ook veel gemengd bos aangeplant. Dat was echt Duitse bosbouw. Sommige stukken zien er van bovenaf als een dambord uit”

p. 39

“Heel veel dingen waarbij op andere plaatsen een jurist komt kijken doe ik hier zelf. Dat werkt heel efficiënt. Soms zit ik zelf ook op de trekker”

LETTERZETTER Ondanks dat het Bergherbos veel variatie in boomsoorten kent heeft de letterzetter, een kevertje waarvan de larven gaten onder de bast van verzwakte bomen vreten, ook hier de afgelopen jaren zijn slag kunnen slaan in percelen met fijnspar en lariks. Dat heeft hier en daar tot complete kaalslag geleid. “Heel jammer”, knikt de boswachter. “Maar inmiddels groeit er weer grove den en berk. Daar hebben we zelf wat mengboomsoorten aan toegevoegd.” Dat het bos zich weer snel herstelt komt omdat de jonge bomen hier niet te lijden hebben van vraat door zwijnen of herten. “Dat maakt dat natuurlijke verjonging hier veel sneller gaat dan op de Veluwe. De vraag is ondertussen wel op welke soorten we ons bij de omvorming van het bos moeten richten. Tamme kastanje en de Corsicaanse den komen uit zuidelijke streken en die doen het hier prima. Maar je moet je ook blijven afvragen: wat past bij de grond en wat stond hier oorspronkelijk?” We staan stil bij een open veld dat deel uitmaakt van het grootst aaneengesloten areaal biologische akkers in Nederland. Er groeien hier akkerplanten die je bijna nergens meer ziet. De bijzondere akkerflora hangt af van aanhoudend

HOLLANDS Glorie

zomer- of wintergraan verbouwen. De soorten uit een wintergraanakker kiemen in het najaar en de soorten uit een zomergraanakker in het voorjaar. Ze vormen de ‘gouden rand’ van het Bergherbos. Tussen de aren van haver, rogge en zomergerst groeien klaprozen en korenbloemen. De akkers zijn rijk aan akkerkruiden en insecten. Doordat het graan in de akkerranden niet wordt geoogst, trekt het grote zwermen vogels aan. Sommige akkers worden ingezaaid met een speciaal gewasmengsel waardoor de vogels zich in de winter warm kunnen eten aan oliehoudende zaden. Natuurmonumenten heeft de akkers in eigen beheer. “Een unieke situatie”, beaamt Grob. “Ik bepaal zelf welke gewassen er komen en ik weet ook precies waar ze staan. Daar kun je dus goed rekening mee houden als je bepaalde bewerkingen in de bodem moet doen.” OP DE GRENS Het bos kent ook prachtige vergezichten en verrassende doorkijkjes. Zo reikt het zicht vanaf uitkijktoren Hulzenberg (82,4 meter boven NAP) helemaal tot aan de Veluwezoom en het Reichswald bij Kleef. Die hoogteverschillen in het Bergherbos vindt Erwin Grob nog iedere dag heel bijzonder. “Die glooiende akkers geven een bijna buitenlands plaatje. Mensen houden van stukken waar ze een mooi uitzicht hebben zoals hier. En vanaf de bovenkant van de Hoge Heide kijk je richting het Duitse dorp Elten. We hebben dat op meerdere punten, zoals bij ’t Zandgat aan de kant van Beek.” Even verderop lopen we over het ‘neutrale pad’, een mooie laan langs een glooiend open terrein. Ooit was dit de grens met Duitsland. De Boterweg is nog de benaming voor een oude smokkelroute. Maar in de loop der tijd is de grens herhaaldelijk verlegd. Een deel van het Bergherbos lag vroeger in Duitsland. In de Eerste Wereldoorlog legden de Duitsers loopgraven en bunkers aan omdat ze bevreesd waren voor een aanval vanuit het neutrale Nederland. Bij een latere grenscorrectie kwam het bosperceel met de restanten van de loopgraven en bunkers aan de Nederlandse kant van de grens te liggen, en een jaar of tien geleden is een stukje van de loopgraaf in de oorspronkelijke staat hersteld. “Tegenwoordig is de grens niet meer zo strikt”, stelt de boswachter. “Er zijn over en weer goede contacten en er wordt prima samengewerkt. Iedereen spreekt zijn eigen taal, maar we verstaan elkaar goed.” Het laatste stuk van onze ‘bruine wandeling’ voert langs de Sprung, een beek die gevoed wordt door een bron van opwellend water. In het voorjaar groeit hier langs de oevers goudveil. Ook

Kokerjuffer

’s morgens genoeg hebben. Het is natuurlijk ook een bepaalde routine. Je weet precies wat er speelt en je hoeft niets na te zoeken. Maar je moet wel heel goed de doelstellingen voor ogen houden.” De boswachter wijst in het bos op percelen met oude aanplant uit ongeveer 1880, bestaande uit wintereiken, zware beuken en grove den. “Die beheren we als een bosreservaat. Daar oogsten we bijna niets. Maar er zijn ook delen waarin we wat meer omvorming van het bos nastreven.”

DE BOSWACHTER

Zandhagedis

Das

Hulzenberg

komt hier de kokerjuﬀer voor. Door erosie is de bedding van de Sprung steeds dieper komen te liggen, waardoor het water sneller wegstroomde uit de sprengkop. Grob wijst in het water. “Om de bedding te verbreden en de oevers te vernatten hebben vrijwilligers kruiwagens zand ingebracht. Goed voor de oeverflora.” Even verderop ligt een uitgewaaide top van een berk over de spreng. De boswachter stopt en maakt snel een digitale aantekening in zijn GIS-systeem. “Als ik zo’n rondje door het bos heb gelopen, zie ik altijd weer voor minstens een paar dagen werk.” •

Bij beek de Sprung.

WANDELROUTES In het Bergherbos liggen gemarkeerde wandelroutes langs de mooiste bosranden, heideveldjes en akkers. De lengte varieert van 2 tot 7 kilometer. Je kunt de routes ook combineren. Ze zijn te vinden op natuurmonumenten.nl/natuurgebieden/bergherbos en in de Natuurroutes app. Parkeerplaatsen zijn er in Beek (’t Peeske), Braamt (Hettenheuvel) en Zeddam (Kustersland). De bruine route (5,5 kilometer) start op parkeerplaats Hulzenberg aan het eind van de Eltenseweg in Stokkum.

p. 41

WEG IN NEDERLAND Tekst & samenstelling Amélie Dufour

MET DE (KLEIN)KINDEREN

TULPENMANIE Kan het Hollandser, de kleurrijke tulpenvelden die in april en mei de doorgaans een tikkeltje saaie polders opfleuren? Door de velden lopen om tulpen te plukken is natuurlijk niet de bedoeling, maar er zijn gelukkig plekken waar het mag: de tulpenpluktuinen. Leuk voor kinderen én (groot)ouders, bij wie de geplukte bossen ongetwijfeld een mooie plek krijgen in huis. Zelfgeplukte tulpen blijven bovendien extra lang mooi. Wij tippen er een paar, verspreid door het land.

Pluktuin Pakket kopen met 110 gevarieerde bollen, voor een pluktuin in eigen tuin volgend jaar! • Elke dag open, zie voor precieze openingsdata de website. Een kleine tas met 25 tulpen kost €5, een grote met 50 tulpen €10. Leeweg 8, Noordwijkerhout (Zuid-Holland). depluktuinnoordwijkerhout.nl

Tulpenpluktuin Drenthe Ook in Drenthe groeien tulpen, bij het bloembollen- en akkerbouwbedrijf van Seubring Bloembollen in Beilen om precies te zijn. De tulpen staan per soort geplant in bedden, zodat kinderen een mooi overzicht hebben, met keuze uit de mooiste kleuren. Geen zin om te plukken? Mooie foto’s maken en tussen de tulpenbedden doorwandelen (of huppelen!) mag hier ook. In het najaar kunt u hier tulpenbollen kopen.

Hanneke’s Pluktuin

Pluktuin Bakkum

De pluktuin van Hanneke Monsma ligt midden in de Flevopolder. Vanaf midden april kunt u hier terecht voor het plukken, of eigenlijk trekken (de tulp is zo sterk dat je hem aan de stengel uit de grond kunt trekken), van meer dan 250 verschillende soorten tulpen. Uitgeplukt? Er is een kas waar u kunt uitrusten met koffie, Flevosap en zelfgebakken lekkers. In de zomer is er trouwens ook een ‘gewone’ pluktuin met verschillende soorten bloemen, van juffertjes-in-’tgroen tot goudsbloemen, dus vergeet vooral niet nog eens terug te komen!

Zo’n twee kilometer ten zuiden van de indrukwekkende Egmondse Abdij, de oudste abdij van Holland, kunnen kinderen in het vroege voorjaar naar hartenlust tulpen plukken. En daarna tot en met de nazomer andere mooie bloemen!

• Open op maandag, dinsdag & vrijdag t/m zaterdag van 10 tot 16 uur, zie voor de precieze openingsdata de website. Gratis entree, 20 zelfgeplukte tulpen voor €9,50. Ellerweg 18, Biddinghuizen (Flevoland). hannekespluktuin.nl

HOLLANDS Glorie

• Alleen contant betalen. Limmerweg 5C, Bakkum (Noord-Holland). pluktuinbakkum.nl

Pluktuin Noordwijkerhout In de Voorjaarspluktuin zijn minimaal vijftig verschillende soorten tulpen te vinden. In alle kleuren, maar ook met verschillende ‘koppen’, van dubbele koppen tot koppen met gekartelde randjes (zogenaamde parkiettulpen). Ook leuk: u kunt hier een Tulpen

• Elke dag open, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat, houd voor de precieze openingsdata Facebook of Instagram in de gaten. Gratis entree, €0,25 per tulp (contant & gepast). Brunstingerveld 16, Beilen (Drenthe). tulpenpluktuindrenthe.nl

Tulpenpluktuin Marknesse We eindigen waar we begonnen: in Flevoland. De Noordoostpolder is tenslotte het gebied met de meeste tulpenboerderijen in Nederland. Deze tulpenpluktuin is enorm: 5000 vierkante meter aan gangbare én exclusieve tulpenrassen om doorheen te wandelen en te plukken. • Elke dag open van 10 tot 18 uur, zie voor precieze openingsdata de website. €10 voor een emmer vol tulpen. Steenwijkerweg 26, Marknesse (Flevoland). tulpenpluktuin.nl

LAMMETJES KNUFFELEN Texel is het schapen- en dus lammetjesgebied bij uitstek, maar ook in de rest van het land kunt u met uw (klein)kinderen terecht voor wat endorfine-verhogend lammetjes knuffelen (of kijken). Een wollige selectie, op Texel en elders.

Schaapskudde Ruinen

Rhedense schaapskudde

Een van de twee kuddes die grazen op het Nationaal Park Dwingelderveld in Drenthe is schaapskudde Ruinen. De ongeveer driehonderd schapen zijn allemaal van het eeuwenoude ras Drents heideschaap. De schapen begrazen dagelijks, het hele jaar door, de heide en u bent van harte welkom om ze te zien vertrekken of aankomen bij de schaapskooi (kijk voor tijden op de website). De oude schaapskooi uit 1949 wordt gebruikt als onderkomen voor de lammetjes, dus vergeet daar vooral geen kijkje te nemen deze periode!

Al bijna zestig jaar begraast de Rhedense schaapskudde de heide rondom de Posbank op de Veluwe. Het is daarmee een van de oudste nog bestaande kuddes met een monumentale potstal in Nederland. Door het begrazen blijft de heide groeien en in augustus prachtig paars bloeien. Een lammetjestip voor de snelle beslisser (of alvast voor in de agenda voor volgend jaar): via adoptie.schaapskudde.nl kunt u vanaf eind februari ‘symbolisch’ een lammetje adopteren voor uw (klein)kind. Zelf uitkiezen, een naam geven en vervolgens krijgt u een heuse geboorteakte met foto. Tijdens de lammerperiode (tot en met eind april) kunt u uw lammetje zo vaak als u wilt komen bezoeken.

• Benderse 36, Ruinen. schaapskudderuinen.nl

• Een lammetje adopteren kost €25. Heuvenseweg 11a, Rheden. schaapskudde.nl

Schapenboerderij Texel Dat Texel ongeveer net zoveel schapen telt als menselijke inwoners wist u waarschijnlijk wel: een kleine 14.000 van elke ‘soort’. Op Schapenboerderij Texel, een oude stolpboerderij waarvan het vierkant van de stolp uit 1700 dateert en gemaakt is van scheepsmasten van vergane VOCschepen, kunt u het hele jaar door lammetjes knuffelen. Al worden de meeste kleintjes natuurlijk in het voorjaar geboren. Naast het knuffelen staat er ook een demonstratie schapendrijven op het programma en kunt u wol en vachten kopen in de winkel. • Tot 2 jaar gratis, 2 tot 12 jaar €5, vanaf 12 jaar €6. De demonstratie schapendrijven vindt dagelijks plaats om 11 en 14 uur. Pontweg 77, Den Burg, Texel. schapenboerderijtexel.nl

Eindelijk lente! Tijd om eropuit te trekken met de (klein)kinderen. Hele dagen in de buitenlucht! p. 43

Aan de wandel d

HOLLANDS Glorie

door oude wouden Wim Huijser neemt ons mee door de oudste bossen van Nederland, waar een eeuwenlange historie haar sporen heeft nagelaten. Zes bijzondere verhalen, van Groningen tot Limburg. Tekst Wim Huijser Foto’s Natuurmonumenten & Het Utrechts Landschap

e gemiddelde leeftijd van de Nederlandse bossen ligt niet hoog. Minder dan tien procent stamt uit de periode van vóór 1800. Het laatste oude oerbos was het Beekbergerwoud. Maar ook dat ging eind 19de eeuw voor de bijl. Toch zegt de ouderdom van een bos niets over de leeftijd van de bomen. Die worden, op uitzonderingen na, gemiddeld maar zo’n honderd tot honderdvijftig jaar oud. Slechts twee procent is ouder dan honderdtwintig jaar. Aangenomen wordt dat de oudste boom van Nederland in het Noord-Brabantse Sambeek staat, maar niet in een bos. Oude boskernen die we moeten koesteren zijn bijvoorbeeld het fraaie wintereiken-beukenbos bij Vijlen in Limburg en het Elspeterbos op de Veluwe. Ook in het Overijsselse Reestdal liggen nog enkele pareltjes. Een zestal andere oude bossen hebben wij uitgelicht om er aan de wandel te gaan. >

p. 45

Hulst

NORGERHOLT Grootste hulstboom

HOLLANDS Glorie

Onderweg

stoorde humusbodem op het lemige zand vormt de groeiplaats voor onder andere dalkruid, bosanemoon, salomonszegel en het lelietje-van-dalen. Heel speciaal is het bodemplantje Norgerbosmuur dat, zoals de naam al aangeeft, alleen hier te vinden is. Omdat het bos is aangewezen als Natura 2000-gebied, mag er niet gekapt of geplant worden. Daardoor kan de natuur haar eigen gang gaan. Er groeien ook diverse zeldzame bramensoorten die karakteristiek zijn voor dit type oude bossen. In de zomermaanden bedekt de adelaarsvaren een groot gedeelte van de bosbodem. Daarnaast is het Norgerholt een goede leefomgeving voor broedvogels. Ruim zeventig nesten van verschillende soorten worden er geteld, waaronder de zwarte specht, kleine bonte specht, fluiter en glanskop.

Wandelen Met de 10,5 kilometer lange wandeling Norger Esdorpenlandschap beleef je zowel de Drentse natuur als de cultuurhistorie. De wandelroute begint en eindigt bij Dinercafé Norgerhout aan de Asserstraat in Norg en is grotendeels aangegeven met blauw-gele paaltjes. Waar nodig geeft de tekst verdere routeaanwijzingen. De route is te downloaden. natuurmonumenten.nl/natuurgebieden/ norger-esdorpenlandschap/route/ wandelroute-norger-esdorpenlandschapnorg-vlak-bij Eten & drinken Na afloop van de wandeling kun je bij Dinercafé Norgerhout genieten van een kop koffie met taart of een uitgebreide, veelal zelfgemaakte biologische lunch. Asserstraat 55, Norg. norgerhout.nl

Al in de Middeleeuwen was er sprake van het Norgerholt ten zuiden van het Noord-Drentse Norg. De eerste schriftelijke bronnen over het bosgebied dateren uit de 16de eeuw. Tot 1790 kwamen in het bos de Marke-genoten bijeen voor hun jaarlijkse vergadering. Dit collectief van grotere boeren regelde gezamenlijk het beheer en gebruik van hun gemeenschappelijke gronden. De vergaderplaats werd gemarkeerd door vier oude eiken en werd ’t Aole Raodhoes genoemd. Omdat het bos gemeenschappelijk bezit was, konden de boeren in de omtrek er het eikenhout uithalen dat ze voor hun erf nodig hadden. Eikels werden er geraapt als voer voor het vee. Dat ging allemaal wel volgens de regels die het Drents landrecht stelde. Van de huidige bosopstand zijn de oudste eiken rond 1850 geplant. Opvallend in het loofbos is het grote aantal hulstbomen. Sommige zijn wel twintig meter hoog. De grootste hulstboom van Europa is zelfs in dit bos te vinden. De takken van de hulst werden vroeger gebruikt om schoorstenen mee te vegen. Sinds 1962 is het Norgerholt eigendom van Natuurmonumenten. Vanwege de grote natuurwaarde is het bos aangewezen als bosreservaat. De grotendeels onver-

Oude wouden

SPEULDER- EN SPRIELDERBOS De legendes van het Solse Gat Het Speulder- en Sprielderbos in het westelijke deel van de Veluwe is een van de oudste, grootste en mooiste bossen van ons land. Met name de verspreid door het bos gelegen percelen met grillig gevormde beuken spreken tot de verbeelding. Het bos kent een lange en veelzijdige geschiedenis die op veel plekken aan het landschap valt af te lezen. Dat het gebied in de prehistorie vrij dichtbevolkt was, blijkt uit de vele grafheuvels die in de bossen te vinden zijn. En rond het plaatsje Drie liggen nog zogeheten raatakkers of Celtic fields. De bossen stammen uit de tijd dat het bos eigendom was van maalschappen, boerenorganisaties die de gronden gemeenschappelijk beheerden. Het bos bestond toen in hoofdzaak uit hakhout. Vanaf de Middeleeuwen werden vooral de mooiste, rechte bomen gekapt om er huizen en stallen mee te bouwen. De uit het hakhout gespaarde stammetjes konden uitgroeien tot het huidige mysterieuze bos met de grillige ‘dansende bomen’. Vooral als het mistig is, hangt in

Het Solse Gat.

het bos een adembenemende sfeer. Sinds enkele jaren komen hier ook wolven voor. Al ruim een eeuw is Staatsbosbeheer eigenaar van de bossen. Aanvankelijk ging het vooral om het productief maken van de grond. Maar tegenwoordig gaat het om veel meer dan alleen houtteelt. Behalve beukenbossen zijn in het gebied nog twee andere soorten bos te vinden: het lichte bos waar grove dennen, berken en eiken groeien, en het donkere bos, met vooral douglas- en fijnsparren. In grote delen gaat de natuur haar gang. De dode bomen en takken laat men tegenwoordig

liggen. Dood hout zorgt immers voor nieuw leven. De bossen maken deel uit van een eeuwenoud Veluws cultuurlandschap met akkers en heidevelden. Midden in het Speulder- en Sprielderbos ligt een diepe kuil, het Solse Gat. Het is een zogeheten pingoruïne die gevormd is door een grote ijsklomp, achtergebleven na de ijstijd. Maar er doen over het Solse Gat ook veel spannender verhalen de ronde. Van een verzwolgen klooster zouden volgens de overlevering om middernacht de klokken nog luiden. Ook schijn je er soms de monniken te kunnen horen zingen. Wandelen Wandelroute Cultuurhistorie van Staatsbosbeheer is 8 kilometer lang en paars gemarkeerd. De route voert langs grafheuvels en andere cultuurhistorische plekken, eerst door het bosgebied en daarna door uitgestrekte heidevelden. Startpunt is Parkeerplaats Veluwe, Sprielderweg in Ermelo. De route is te downloaden: staatsbosbeheer.nl/uit-in-de-natuur/ wandelroute-cultuurhistorie-speulderbos Een andere wandelroute is De Duintjes (5,8 kilometer en rood gemarkeerd). Deze start op de Parkeerplaats Garderenseweg in Garderen. Downloaden: staatsbosbeheer. nl/uit-in-de-natuur/wandelroute-deduintjes Eten & drinken Vlak bij de parkeerplaats aan de Sprielderweg staat Boshuis Drie, een monumentale Veluwse boerderij uit 1765 met terrassen en bij slecht weer een knapperend haardvuur binnen. Hiervandaan kan ook onder begeleiding worden gewandeld. Kijk voor de mogelijkheden op de website van het Boshuis. Sprielderweg 205, Ermelo. > boshuisdrie.nl

In het bos met de dansende bomen.

p. 47

LIEFSTINGHSBROEK Geheimzinnig of lieflijk? Het Liefstinghsbroekbos bij Vlagtwedde in Zuidoost-Groningen ligt in het dal van de Ruiten Aa en is het oudste bos van de provincie Groningen. Het vormt het restant van een oerbos dat al in 1590 werd genoemd. Ruim een eeuw geleden waren het voorzitter Van Tienhoven en secretaris Jac. P. Thijsse van Natuurmonumenten die na een bezoek hun belangstelling voor het gebied kenbaar maakten. Het Liefstinghsbroek bij Weende werd vooral gewaardeerd vanwege de aanwezigheid van Zweedse kornoelje, een plantje dat tegenwoordig alleen nog voorkomt op één plaats in Drenthe. Tot de kenmerkende flora behoorden ook de bosanemoon en witte klaverzuring. In 1937 kwam het bos, evenals het Metbroekbos bij Smeerling, in

bezit van de vereniging dankzij een legaat van de heren Schönfeld en Zandstra, die deze gebieden in het begin van de vorige eeuw hadden aangekocht om ze te behoeden voor kaalkap. Zo’n veertig jaar later konden na ruilverkaveling beide gebieden worden geïntegreerd in het grotere natuurgebied Vlagtwedder Essen. ‘Grimmig en geheimzinnig’ wordt het Liefstinghsbroekbos wel genoemd, maar ook ‘licht en lieflijk’. Het bestaat voornamelijk uit loofbos, een zogeheten eiken-haagbeukenbos met bomen van ruim tweehonderd jaar oud. Vanwege de moerassige delen wordt het een broekbos genoemd. Vooral in die natte percelen is een rijke ondergroei van bijzondere vegetatie aanwezig. Door het aanplanten van bomen aan de rand van

Zweedse kornoelje

HOLLANDS Glorie

Witte klaverzuring

het Liefstinghsbroek wordt een geleidelijke overgang naar het eeuwenoude bos gecreëerd. Ook worden de houtwallen langs de hoger gelegen esgronden weer hersteld, waardoor een cultuurlandschap ontstaat dat herinnert aan een landschap uit het begin van de 19de eeuw. De ernstige bedreiging van het bos vormt momenteel de verdroging door de diepe ontwatering van aangrenzende landbouwgronden. Om de fauna in het bos volledige rust te gunnen is het bos alleen onder begeleiding van medewerkers van Natuurmonumenten toegankelijk. Maar route 14 Liefstinghsbroek Vlagtwedde voert er wel langs. Wandelen In het dal van de Ruiten Aa heeft Natuurmonumenten een aantal wandelroutes uitgezet, waarop je kunt struinen langs de beek. natuurmonumenten.nl/ natuurgebieden/dal-van-de-ruiten-aa De routes gaan verder langs heide, akkers en door bos. Kijk voor een uitgebreid wandelnetwerk ook op de site van Wandelen in Westerwolde. Al wandelend maak je kennis met de veelzijdige landschappen die het gebied te bieden heeft. Kaart en beschrijving van de wandelroute zijn te downloaden op: westerwolde.groningen.nl/wandelenin-westerwolde-2/wandelroutes/ westerwolderoute-14 Eten & drinken In het plaatsje Smeerling staat Gasterij Natuurlijk Smeerling. Het is een prima bestemming om te onthaasten en heerlijk te eten en drinken. Smeerling 15, Onstwedde. gasterij-natuurlijk-smeerling.nl

Het natte broekbos kent een rijke ondergroei met bijzondere vegetatie.

p. 49

Een doorsnede in de oud ringwalburcht.

HOLLANDS Glorie

Oude wouden

GREBBEBERG Het wilde bos Op de Utrechtse Heuvelrug zijn nog eeuwenoude overblijfselen te vinden van het oorspronkelijke ‘wilde bos’ waarmee de Heuvelrug in de vroege Middeleeuwen bedekt was. Er komen hier en daar zelfs nog bomen voor die tussen de vijfhonderd en duizend jaar oud zijn. Zij vertegenwoordigen naast ecologische vooral ook een cultuurhistorische waarde. De bossen vertellen het verhaal van het eeuwenlang gebruik door de mens. Op de Grebbeberg bij Rhenen komen bijzonder waardevolle oude boskernen voor. Het gaat hier met name om wintereik die heel lang werd beheerd als hakhout. Wat er nu nog van rest is zogenaamd doorgeschoten eikenhakhout of spaartelgen. De typische hakhoutvorm die op de Grebbeberg wordt aangetroffen betreft eiken die op circa een meter hoogte zijn afgekapt en uitgegroeid tot grillige, knotsvormige bomen. Ze worden dan ook als zeer waardevol beschouwd. Een mogelijke verklaring is dat dit gebeurde om te voorkomen dat het jonge hakhout door schapen werd opgegeten. Naast de percelen hakhout en spaartelgen boven op de berg, groeit er ook hakhout op de steile helling naar het dal van de Nederrijn. Waarschijnlijk werd dit aangeplant om erosie tegen te gaan. Ook op de naastgelegen Laarsenberg bevinden zich nog waardevolle hakhoutpercelen. De stoven hebben hier soms een omtrek van twee tot drieënhalve meter. Het bos op de Grebbeberg kent ook een bijzonder, vroegmiddeleeuws verdedigingswerk. Deze ringwalburcht bestaat uit een aarden wal met daaromheen een gracht. Hij is gelegen op een strategische plek in het landschap, 52 meter boven de rivier. De locatie wordt al meer dan een eeuw aangeduid als de Koningstafel. Die

naam verwijst naar Frederik V, een gevluchte Duitse keurvorst uit de Paltz, die hier rond 1630 graag uitrustte na een jachtpartij. Van recentere datum is de dramatische Slag om de Grebbeberg in de meidagen van 1940. Bijna zeshonderd doden waren er te betreuren, zowel Nederlanders als Duitsers. Even verder op de berg vonden ze hun graf. In veel boomstammen is nog altijd de inslag van kogels en granaten te zien. Het maakt het hout tot op de dag van vandaag ongeschikt om te verzagen. Ook zit het bos nog vol kuilen en voormalige loopgraven. Maar de varens lijken het verleden met een zachte deken te willen toedekken, ’s zomers groen en weelderig, in de winter geelbruin en dor.

Als geheel vormt het een dikke laag afgestorven, slecht verterende bladeren van voorgaande jaren. Wandelen Een 4 kilometer lange wandelroute van het Utrechts Landschap is wit gemarkeerd. Startpunt is de parkeerplaats van het Militair Ereveld Grebbeberg, Grebbeweg 123 in Rhenen. Honden zijn op de Grebbeberg niet toegestaan, ook niet aangelijnd. De route is te downloaden op: utrechtslandschap.nl/ routes/wandelen/grebbeberg Eten & drinken Hotel ’t Paviljoen, Grebbeweg 103-105, Rhenen. paviljoen.nl

Oud hakhoutbos met spaartelgen en stoven.

p. 51

Ingang van een mijn.

Daslook

bos met meerstammige bomen tot wel dertig meter hoog. Het gebied de Schone Grub is een bosreservaat met onder andere de zomereik, gladde iep, beuk, gewone esdoorn, acacia en paardenkastanje. Spectaculair in het bos is de weelderige en gevarieerde ondergroei van bosplanten, waaronder daslook. Ook komen er diersoorten voor als de hermelijn, vos, bunzing, eikelmuis, hazelworm, das en het wildzwijn. Overal in het Savelsbos liggen de sporen van een geschiedenis die duizenden jaren teruggaat, zoals de prehistorische vuursteenmijnen bij Rijckholt. Een andere bijzondere plek is de Henkeput, een ongeveer twaalf meter diep zinkgat. Het gat bestaat uit een open trechtervormige kuil die overgaat in een cilindrische schacht. De schacht geeft toegang tot een koepelvormige ruimte. Toen de put in 1886 werd onderzocht, trof men op de bodem een puinkegel aan met daarin een groot aantal botten van mensen en dieren. Het bos kent soms steile, eroderende hellingen met hoogteverschillen van zeventig tot 125 meter boven NAP. Het is af en toe dus flink klimmen en dalen. Maar onderweg valt er in de hellingbossen ook van de mooiste uitzichten te genieten. En ook van witgepleisterde vakwerkhuizen, wegkruizen en kapelletjes, groeves, fruitboomgaarden en klaterende beekjes.

Het Zuid-Limburgse Savelsbos, een lange gordel van smalle hellingbossen op de oostelijke Maasdalhelling onder Maastricht, wordt wel het mooiste en oudste bos van Nederland genoemd. Dat is vooral te danken aan één boomsoort: de linde. Volgens archeologen die zich met historische botanieresten in de bodem bezighouden, heeft Nederland vanaf ongeveer 10.000 jaar geleden vol gestaan met lindebossen. Tegenwoordig zijn deze oorspronkelijke, inheemse lindes een grote zeldzaamheid. De boom wordt door bomenkenners wel beschouwd als de ‘Nachtwacht’ onder de bomen. Maar in het Savelsbos komen ze gelukkig nog voor. Er staan naar schatting zo’n drieduizend exemplaren. Het huidige Savelsbos kent verschillende delen: het Eijsderbos, het Rijckholterbos, de Trichterberg, de Riesenberg en het eigenlijke Savelsbos. Je kan wel zeggen dat het Savelsbos, een zogeheten hakhoutbos met ‘overstaanders’, de tijd heeft overleefd. Nadat na de Tweede Wereldoorlog de exploitatie van het hakhout werd beëindigd, kon de oude kern van het Rijckholterbos uitgroeien tot een opgaand

De hellingbossen op de steile, oostelijke Maasdalhelling.

HOLLANDS Glorie

Wandelen Wandelroute Savelsbos van Staatsbosbeheer heeft een lengte van 10 kilometer en start bij café ’t Vroendel aan de Keerderweg 1 in Gronsveld. De route met kaart is te downloaden op: staatsbosbeheer.nl/uit-in-denatuur/wandelroute-savelsbos-10 Eten & drinken Eetcafé De Bosrand is, zoals de naam al zegt, gelegen aan de rand van het Savelsbos, omgeven door groen en rust. Een ideale locatie om uit te rusten van de wandeling. Moerslag 4, Sint Geertruid. eetcafedebosrand.nl

SAVELSBOS Nachtwacht onder de bomen

Oude wouden

De Mastenlaan loopt tussen twee vennen door.

MASTBOS Scheepsmasten voor VOC-schepen In het Mastbos onder Breda vind je een van de oudste naaldbossen van Nederland. Sommige bomen zijn hier al vijfhonderd jaar lang geworteld. Het bos werd aangelegd door 16de-eeuwse stadsbaronnen. Al in 1505 liet Graaf Hendrik III van Nassau het eerste dennenzaad uit Duitsland planten. Het kreeg de naam Mastbos omdat de kaarsrechte dennenstammen die daaruit groeiden ideaal waren om te gebruiken als scheepsmasten voor de schepen van de VOC. In een latere periode werd het bos ingezet als jachtterrein voor de Heeren van Oranje. In 1625 gaf prins Maurits opdracht tot uitbreiding van het Mastbos. Hiervoor werd een plan gemaakt dat later bekend kwam te staan als ‘het vierkant van Maurits’. Het Mastbos met zijn grove dennen en

zomereiken behoort tot de zogenoemde Baronie van Breda, dat uit verschillende natuurgebieden bestaat met elk een eigen karakter. Het bos is rijk aan vogelsoorten en bij de vennen vind je kikkers, vlinders, salamanders en libellen. En met een beetje geluk spot je een boommarter, ree, vos of eekhoorn. Het statige Mastbos kent zowel smalle paadjes als lange brede beukenlanen. Er zijn vijvers en vennetjes en aan de randen van het bos strekken zich de weides uit van het Markdal. Het riviertje de Mark stroomt dwars door Breda en door de weilanden ten zuiden van de stad. Het gebied is tegenwoordig in beheer van Natuurmonumenten. Langs de beek zijn natuurlijke oevers gegraven en het water in het Markdal mag weer kronkelen.

Wandelen Het Mastbos is voorzien van wandelroutes van verschillende lengtes. Staatsbosbeheer heeft een aantal routes uitgezet die gemarkeerd zijn met gekleurde koppen. Wandelroute Historische Route Mastbos is 8,3 kilometer lang en bruin gemarkeerd. staatsbosbeheer.nl/uit-in-de-natuur/ wandelroute-historische-routemastbos Eten & drinken Het terras van Grand Café de Heeren van Oranje heeft een prachtig uitzicht op het oude Mastbos. Een ideale plek om voor of na de wandeling te genieten van koffie, lunch of een drankje. Burgemeester Kerstenslaan 20, Breda. mastbosch.nl/heeren-van-oranje-breda

p. 53

ONZE KEUZE-BOEKEN Tekst & samenstelling Malou Lammertse

Een eeuw oud Het is altijd een bijzondere ervaring om iemand tegen te komen die al een eeuw leeft. Fred Hisschemöller is zo iemand, 99 jaar oud, geboren in 1922, die er graag over vertelt. Hij heeft alle mooie en roerige momenten van de 20ste eeuw meegemaakt: technologische vooruitgangen, de Tweede Wereldoorlog, de wederopbouw, de tijd van Wilhelmina, Beatrix én koning Willem-

Alexander. In Dat deed je gewoon vertelt de voormalige geschiedenisleraar zijn prachtige persoonlijke verhaal. De titel is een uitspraak van hemzelf. Zo redde hij samen met anderen honderden Joodse kinderen maar een held wil hij zichzelf niet noemen. Dat deed je gewoon. • Fred Hisschemöller, Dat deed je gewoon, Meulenhoff, €22,99.

De opwindende jaren vijftig Vergeet de roaring twenties, wat dacht u van de roaring fifties? De jaren vijftig staan voornamelijk bekend als taai en kleurloos door de wederopbouw. Toch waren er een aantal fascinerende persoonlijkheden die juist wel kleur brachten in die periode. Ad van Liempt vertelt de verhalen van elf pioniers van wie de vernieuwingen en ontdekkingen tot de dag van vandaag merkbaar zijn. Onder wie minister Jo Cals die zorgde voor een grondige verandering in het onderwijs door de Mammoetwet, en waterstaatkundige Johan van Veen met zijn plannen voor de Deltawerken. Of lees over zangeres Pia Beck die Nederlanders kennis liet maken met jazz. De roaring fifties is een enerverend boek dat laat zien hoe opwindend de jaren vijftig eigenlijk waren. • Ad van Liempt, De roaring fifties, de vernieuwers van de jaren vijftig, Uitgeverij Balans, €21,99.

Zin in groente Het nieuwe kookboek van groentenexpert Mari Maris is een ode aan maar liefst 63 verschillende groentesoorten, kruiden en eetbare bloemen. In Groenten voert Mari u door het hele proces; van het oogsten van het zaadje tot de bereiding van een gezond en lekker gerecht. Ze laat zien welke groenten bij welk seizoen horen en geeft tips

over de houdbaarheid. Het boek bevat ruim zevenhonderd recepten die ook veganistisch en glutenvrij bereid kunnen worden. Maar het oog wil ook wat; Mari deed zelf de fotografie en de vormgeving. Van de kleurrijke opmaak krijg je zin in eten en vooral in heel veel groente. • Mari Maris, Groenten, Nijgh & Van Ditmar, €42,50.

p. 55

ONZE KEUZE-BOEKEN

Groot familiegeheim Hoe geweldig zou het zijn een portret aan de muur te hebben van een wereldberoemde kunstenaar? En wat nou als deze kunstenaar niemand minder dan Piet Mondriaan is die de vriend van je betovergrootvader blijkt te zijn? Nick Draaijer duikt in de geschiedenis die schuilt achter het portret dat boven de bank van zijn grootouders hing en hem als kind altijd zo fascineerde. Zo ontrafelt hij oude familiegeheimen en vertelt hij een meeslepend verhaal over de kunstwereld en Nederlandse cultuur van de 20ste eeuw in Amsterdam. De geheime portretten van Mondriaan is een boek vol spannende gebeurtenissen en openbaringen over Piet Mondriaan en zijn relatie met de familie Draaijer. • Nick Draaijer, De geheime portretten van Mondriaan, Uitgeverij Pluim, €24,99.

Wij mogen drie exemplaren van dit boek weggeven. Wilt u

MAIL kans maken, ga dan naar hollandsgloriemagazine.nl &WIN en vul uw gegevens in bij Mail & Win.

Net als vroeger Eigenlijk verschillen onze eetgewoontes niet zoveel van die van vroeger. In de 17de eeuw werden veel gerechten bereid met fijne groenten en fruit van eigen bodem, een trend die nu ook gaande is. In 1669 pakte het kookboek De verstandige kock deze trend feilloos op. Het was enorm populair in de Republiek, met name onder de burgerij in de steden en de buitenplaatsen. Reden genoeg voor Marleen Willebrands, diëtist en neerlandicus, om dit kookboek

weer boven water te halen en een hertaling te maken naar het modern-Nederlands. Marleen schetst de historische context van het boek, ondersteund met beeldende kunst en platen van keukengerei uit de 17de eeuw. Ook kunt u zelf aan de slag: de beste recepten van toen zijn namelijk in een nieuw jasje gestoken. • Marleen Willebrands, De verstandige kock, proef de smaak van de 17de eeuw, Sterck & De Vreese, €29,95.

p. 57

ONZE KEUZE-BOEKEN

Vogelspotters Een van de bekendste gevolgen van de coronaperikelen was het thuiswerken. Hierdoor richtten velen hun blik op de natuur rondom hun eigen huis. Terwijl ze naar buiten tuurden kwamen de vogeltjes op het balkon of in de tuin onder de aandacht. Vragen over deze tuinbezoekers stroomden binnen bij schrijver en vogelkenner Gerard Ouweneel. Hij ging langs bij vogelliefhebbers

in het binnen- en buitenland en sprak met hen over passerende vogels en besloot deze bijzondere verhalen te bundelen in het boek Thuisvogels. Door de illustraties van Elwin van der Kolk kunt u er ook makkelijk achter komen welke vogels eigenlijk bij u in de tuin rondscharrelen. • Gerard Ouweneel, Thuisvogels, KNNV Uitgeverij, €19,95.

Nieuwsgierige reizigers De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden bestond nog maar net toen er al groepen zakenlieden, studenten of gewoonweg nieuwsgierige lui vanuit de hele wereld de Republiek bezochten. Velen van hen maakten notities van hun belevingen en ervaringen gedurende hun verblijf. Angela Jager en Marije Osnabrugge voegden deze reisverslagen samen in het boek Op bezoek in de Republiek. De lezer reist met hen mee over de trekvaart, langs religieuze sekten en naar prentenwinkels. Zo geeft het boek een kijkje in het Nederland van vroeger door de ogen van buitenlanders. • Angela Jager en Marije Osnabrugge, Op bezoek in de Republiek, Reisverslagen uit de zeventiende en achttiende eeuw, WBOOKS, €24,95.

Fantastisch realisme Carel Willink was een van de bekendste Nederlandse schilders van de 20ste eeuw. Zijn werk is zowel realistisch als raadselachtig te noemen. De schilder woonde bijna zijn hele leven in de buurt van het Rijksmuseum in Amsterdam, waar hij ook zijn atelier had. In deze omgeving deed hij dan ook veel inspiratie op. Hij maakte foto’s van huizen of beelden en

HOLLANDS Glorie

schilderde deze in een decor ontsproten uit zijn eigen fantasie. Zijn biograaf Rémon van Gemeren wandelde langs de plekken die Willink zo fascineerden en schrijft daarover in het rijk met foto’s geïllustreerde boek: Amsterdam door de ogen van Carel Willink. • Rémon van Gemeren, Amsterdam door de ogen van Carel Willink, WBOOKS, €24,95.

‘Boeiend... Zeker voor lezers die houden van literaire thrillers met sociale nuance en ingetogen charme.’ The Wall Street Journal ‘Maakt dat je direct een ticket wilt kopen om je onder te dompelen in la France profonde.’ Irish Independent

Bruno Courrèges mag dan wel politiecommissaris zijn, eigenlijk heeft hij niet veel te doen in het kleine plaatsje Saint Denis in de Dordogne. Hij heeft een dienstwapen, maar dat draagt hij nooit. Hij heeft het recht mensen te arresteren, maar dat is in zijn loopbaan slechts één keer voorgekomen. Op Bevrijdingsdag wordt de grootvader van een Algerijnse dorpsgenoot dood aangetroffen. Men vermoedt een racistisch motief vanwege een groep extreem-rechtse jongeren die actief is in de buurt. Bruno is echter niet overtuigd en stelt een grondig onderzoek in, dat geheimen uit het verleden blootlegt en de verhoudingen binnen het dorp ernstig verstoort.

WALKER De zwarte diamant

‘Lyrisch. . . . Walker schetst de geneugten van wijn, eten, liefde en vriendschap van zijn Franse gemeenschap met duidelijke genegenheid maar zonder sentimentaliteit. Zijn dorpelingen zijn niet méér immuun voor de moderne tijd dan de rest van ons – ze drinken gewoon betere wijn.’ Publishers Weekly

De Engelsman Martin Walker (1947) is schrijver, historicus en politiek journalist. Hij werkte jarenlang voor The Guardian in o.a. Moskou en Washington. Sinds hij eind jaren negentig met zijn vrouw Julia een oude boerderij in de Dordogne kocht, schrijft hij thrillers over Benoît ‘Bruno’ Courrèges. brunochiefofpolice.com

Een zaak voor Bruno, chef de police

ISBN 978-90-831675-2-7

MARTIN WALKER Bruno chef de police

Martin

Het eerste deel in de sfeervolle, internationaal geprezen misdaadserie met Bruno, chef de police.

‘De geneugten van het leven in de Dordogne en een intrigerend mysterie… een winnende combinatie.’ Telegraph

Martin

WALKER

Bruno chef de police

Misdaad in het hart van de Dordogne

9 789083 167527 LITERAIRE THRILLER

Cover Bruno deel 1.indd 1

10-08-2021 12:31

‘Walkers ontspannen stijl en humor brengen zijn boeiende held en het charmante dorp tot leven. Een van de leukste boeken die ik in lange tijd heb gelezen.’ Sunday Telegraph

Op een zomerochtend wordt politiecommissaris Bruno Courrèges ruw gewekt door de sirene op het gemeentehuis van Saint Denis, die de vrijwillige brandweer oproept. Bruno volgt de brandweer naar een grote loods die in lichterlaaie staat en de omliggende wijngaard in vlammen zet. Korte tijd later wordt het dorp in de Périgord bezocht door een Californische wijnmaker met grootse plannen. Hij wil een enorm wijnhuis in de vallei opzetten, wat een aardige opsteker zou zijn voor de plaatselijke economie. Het plan zaait verdeeldheid onder de bewoners van Saint-Denis, waarbij de gemoederen hoog oplopen. Als er een moord wordt gepleegd, neemt de dreiging serieuze vormen aan. Bruno laveert tussen voor- en tegenstanders op zoek naar de dader en probeert te voorkomen dat deze nog grotere misdaden begaat… ‘Het echte plezier van het boek is de plek zelf…. Terwijl lezers worden aangetrokken door wijnproeverijen, diners met truffelomelet en de oude waardigheid van een Franse jachthond, neemt de spanning in het verhaal toe.’ Houston Chronicle De Engelse Martin Walker (1947) is schrijver, historicus en politiek journalist. Hij werkte jarenlang voor The Guardian in o.a. Moskou en Washington. Sinds hij eind jaren negentig met zijn vrouw Julia een oude boerderij in de Dordogne kocht, schrijft hij thrillers over Benoît ‘Bruno’ Courrèges. brunochiefofpolice.com

MARTIN WALKER De vergelding

Het tweede deel in de sfeervolle, internationaal geprezen misdaadserie met Bruno, chef de police.

Martin

WALKER De vergelding

Een zaak voor Bruno, chef de police

ISBN 978-90-831675-3-4

9 789083 167534 LITERAIRE THRILLER

LITERAIRE THRILLER

Cover Bruno deel 2.indd 1

09-08-2021 16:41

09-08-2021 16:46

De eerste drie delen van de sfeervolle, internationaal geprezen misdaadserie met Bruno, chef de police, zijn nu verkrijgbaar.

Op naar de top

Ze zijn jong, enthousiast en gedreven. Leden van de vereniging Jeunes Restaurateurs combineren hun hartstocht voor koken met perfect gastheerschap. In elke uitgave van Hollands Glorie het spotlicht op een aantal adressen in Nederland waar u kunt kennismaken met het resultaat van hun ambitie. Bezoek de websites voor actuele openingstijden.

Spetters Breskens Fizzy Epe Hoog Holten Holten Sillyfox Veghel Ledeboer Almelo Villa La Ruche Voorburg Marrees Weert

Tekst Pieter J. Bogaers

p. 61

Spetters in Breskens

Jong ontdekt door de sterrengids

o gaat dat: je komt uit een gastronomisch nest en dan begin je al vroeg met helpen: aandachtig kruiden snijden en hulp bieden bij het maken van ijsjes. Ook voor de jonge Laurent Smallegange is het al vroeg duidelijk dat de keuken zijn permanente werkomgeving zal worden. Hij schrijft zich in op een Belgische hotelvakschool om zijn culinaire vaardigheden een stevig fundament te geven. Hij is 18 wanneer hij de school verlaat om op verschillende plaatsen ervaring op te doen. Vier jaar later al, in 2011, neemt hij restaurant Spetters over. Op deze jonge leeftijd ontwikkelt hij zijn eigen culinaire signatuur, gericht op kwaliteit, detail, presentatie, textuur en smaakbalans. Laurent weet dat er een goed team nodig is om een bepaald niveau van succes te bereiken. Hij gelooft dat je alleen samen tot goede ideeën komt om de top te bereiken. Twee jaar later krijgt de jonge Laurent een ster van Michelin. In 2015 noemt Gault & Millau hem de ‘belofte van het jaar’ (curieus voor iemand die al een ster heeft) en weer twee jaar later wint Spetters de internationale ‘JRE Heritage Award’. We zijn diep onder de indruk. Spetters ligt aan de jachthaven van Breskens te midden van gemotoriseerde en windgedreven bootjes. Elke plek in het restaurant biedt hier uitzicht op, maar je ziet ook de Westerschelde en allerlei vaartuigen die uitvaren richting Vlissingen. Het interieur is ruimtelijk, licht en minimalistisch want, zo vindt Laurent: de bordjes horen alle aandacht op te eisen. Zoals veel van zijn collega’s werkt ook hij bij voorkeur met regionale producten, maar ook met internationale

HOLLANDS Glorie

specerijen en kruiden. De wijnkaart toont een exclusieve selectie uit de hele wereld. “Zoals nogal wat collega’s ben ik tussen de vier muren van mijn keuken het meest in mijn element, maar ik vind het ook belangrijk de gast aan tafel te begroeten. Als chef moet je niet alleen je eigen koers varen, je moet ook luisteren naar de gast. Vervolgens kun je daar met je eigen kookstijl een creatieve culinaire draai aan geven. Ik wil iets creëren en serveren waar de gasten graag voor terugkomen. Daar doe ik het voor!” Natuurlijk moet je ‘je ding’ blijven doen en in jezelf blijven geloven. Nooit te hoog van de toren blazen. Zo kreeg Spetters zijn ster. In eenvoud ligt de grootste kracht. Spetters Kaai 5 Breskens 0117 381223 jre.eu/restaurantspetters

•

Op naar de top

Fizzy in Epe

•

Prikkelende beleving aan de rand van de Veluwe

an de noordzijde van de Veluwe, tussen de plaatsen Nunspeet en (oostelijk daarvan) Epe balanceer je een beetje op de rand van heide, loofen dennenbos en oprukkende bebouwing. Rond dit restaurant wandel en fiets je echter nog in een heerlijk bosgebied waar van oudsher een groot aantal voorname villa’s te vinden is die verscholen liggen tussen het groen. Het rietgedekte restaurant bevindt zich in zo’n villa direct aan de kaarsrechte Soerelseweg. Onder dat riet wordt bovengemiddeld goed gekookt en dat is dan ook de standaard bij de jonge honden van de Jeunes Restaurateurs. Fizzy is de naam en die moet symbool staan voor ‘prikkelend’; een bewust gekozen naam door chef-kok Marijn van de Worp en partner slash gastvrouw Yasmina. Het stel wil laten weten dat hier iets bruisends aan de gang is. Een culinaire belevenis die je bijblijft. Marijn hanteert eigentijdse kooktechnieken met producten van Nederlandse bodem. Yasmina tekent ook voor die contemporaine aanpak met haar internationale wijnkaart die zij aanvulde

met een aparte selectie aan alcoholvrije dranken. Een inspecteur van Michelin over het koppel: “Gastvrouw Yasmina en chef Marijn verenigen mooi en lekker. De borden ogen prachtig en creëren hoge verwachtingen. De eigentijdse bewerking van de ingrediënten en de diversiteit van texturen en smaakindrukken is geweldig. Een frisse en opwindende zaak!” Als dat geen ‘prikkelende’ reclame is. Al op jonge leeftijd toont chef-kok Marijn van de Worp talent voor het koksvak. Tijdens zijn leertijd werkt hij bij Philips

JRE-chef van het Jaar Binnen de JRE-organisatie wordt hij dusdanig gewaardeerd dat hij zich dit jaar ‘JRE-chef van het jaar’ mag noemen, want inmiddels is hij zelf een voorbeeld en inspiratie voor de jeugd.

en Emile van der Staak in Het Oude Politiebureau in Ede en bij chef-kok Wicher Löhr in Het Koetshuis in Bennekom. Hier krijgt hij de vaardigheden van het traditionele ambacht bijgebracht waarna hij aan de slag gaat bij restaurant Basiliek in Harderwijk (ook JRE). Hier leert hij met name de zakelijke kanten van het vak. Maar Marijn wil meer en gaat naar De Librije in Zwolle aan de top van de gastronomische Olympus. Best bijzonder dat hij van Jonnie Boer leert uit te gaan van zijn eigen kracht. Daarna wordt het (dus) tijd voor een eigen zaak: Fizzy. Fizzy Soerelseweg 22 Epe 0578 688276 jre.eu/restaurantfizzy

p. 63

Hoog Holten in Holten

(membre d’honneur)

Gastvrij ontsnappingsoord

e Holterberg is een van de vijf heuvels van het adembenemende Nationaal Park De Sallandse Heuvelrug. Hoog Holten is hier een aangenaam toevluchtsoord want naast ‘de belofte van de chef’ (het restaurant is al ruim twintig jaar JRE-lid) hebben ze hier ruim twintig kamers waardoor een ‘bob’ overbodig is. Dit voormalige jachthuis werd in 1919 gebouwd in Engelse cottagestijl, met rieten kap en karakteristieke dakramen. Het grenst aan uitgestrekte bossen en heidevelden, waar tal van wandelingen en fietstochten mogelijk zijn. Het hotel is hiervoor een uitstekend vertrekpunt. Mocht het nog een keer voorkomen dat we een echte winter krijgen, dan kunnen gasten voor de deur de langlaufski’s onderbinden. ’s Zomers is het heerlijk toeven op het rustig gelegen terras met fleurige bloemen en uitzicht op het prachtige bos. Hanneke van Kouwen en haar team zorgen voor een ontspannen sfeer in huis. De keuken wordt door culinaire critici geprezen om zijn consistente kwaliteit. Geen wonder, want chef Marc Boti is al vele jaren een vaste factor bij Hoog Holten terwijl hij doorgroeide naar deze functie. Hij kookt graag met Sallandse streekproducten, maar laat zich ook beïnvloeden door kruiden en smaken uit

HOLLANDS Glorie

heel de wereld. De wijnkaart is zeer toegankelijk. Via de bijzondere ovale raampartij van het restaurant hebben gasten prachtig uitzicht op de bostuin. Daarnaast zijn er ook nog de huiskamer en de intieme bibliotheek voor een diner met meer privacy. Neem bij mooi weer plaats op het mooiste terras of anders in de serre. Geniet van uitzicht en rust terwijl je wegdroomt in het groen. Eigenaren Hanneke van Kouwen en mede-eigenaar Remco Vermeulen: “We hebben een waanzinnig sterk team dat goed samenwerkt. Een avondje uit in een restaurant is méér dan alleen het gerecht op het bord. Onze gasten moeten zich hier thuis voelen, lekker eten en genieten van de omgeving. We willen graag dat ze terugkomen voor de plek en voor een uniek verblijf in ons hotel en restaurant.” Hoog Holten Forthaarsweg 7 Holten 0548 361306 jre.eu/hoogholten

•

Op naar de top

Sillyfox in Veghel

Onophoudelijke creativiteit

est spannend, dat behoud van industrieel erfgoed aan de Veghelse Zuid-Willemsvaart. Hier, op het dak van een voormalige graansilo, heb je een fraai uitzicht over de omgeving en dus was het een goed plan om daar een restaurant te vestigen waar je met mooi weer kunt genieten van ten eerste de bordjes van de chef, maar natuurlijk ook van de weidse omgeving. Dit is het decor van restaurant Sillyfox dat moeiteloos versmelt met het oorspronkelijke ruwe betonnen plafond, de kleine ramen, een gietvloer en hergebruikt hout. Elke tafel heeft direct zicht op het kooktoneel van chef Joppe Sprinkhuizen die een haast oneindige stoet produceert van bonte culinaire creaties. Sprinkhuizen begint vastberaden aan de koksopleiding. Als leerling loopt hij stage bij meesterkok Cees van Boerdonk in Het Hof van Deurne. Deze chef blijkt een enorme inspiratie te zijn en leert Joppe de basis van de magische moleculaire gastronomie. Sprinkhuizen werkt vervolgens op hotel-restaurant Kasteel Daelenbroeck in Herkenbosch, waar hij de basis legt voor zijn eetfilosofie. Daarna kookt hij bij vele andere prestigieuze restaurants zoals onder René Brienen, toen nog bij Onder de Boompjes in Kasteeltje Hattem bij Roermond. Die adviseert hem zich te melden bij de Sterklas, de meest ambitieuze koksopleiding van Nederland. Na het

afronden van de Sterklas klimt hij op van leerling tot souschef bij de vermaarde Treeswijkhoeve van Dick Middelweerd in Waalre. Uiteindelijk opent Joppe Sprinkhuizen in 2017 zijn eigen restaurant Sillyfox. Meteen krijgt hij een vermelding in de rode gids en veertien punten van de gele Gault Millau-gids. “Ik houd ervan om uitersten op te zoeken”, zegt Sprinkhuizen. “Grappig genoeg kan dat in eenvoud, maar ook in complexiteit. Intuïtie blijft leidend bij het vakmanschap dat je onder de knie hebt. Verrassingen en nieuwe inzichten verrijken onophoudelijk de kaart, het interieur en de beleving van onze gasten. Het houdt ons lekker scherp en wakker.” Wie dit nieuwsgierig maakt, moet maar eens kijken op de beoordelingssite Tripadvisor naar de vele foto’s. Verbaas u met mij. Hier is iemand aan de slag die onmiddellijk verraadt bijzonder veel plezier te hebben in het koken. “Ik ga dagelijks opnieuw de uitdaging aan. Op zoek naar ogenschijnlijke tegenstellingen om zo de juiste balans te vinden. Zonder bitter geen zoet en zonder destructie geen creatie. Inspiratie vind ik overal”, aldus Joppe Sprinkhuizen.

•

Sillyfox Verlengde Noordkade 10-12 Veghel 0413 782182 jre.eu/sillyfox

p. 65

Ledeboer in Almelo

Culinaire verwennerij

e textielindustrie was lange tijd een belangrijke kurk waarop de Twentse economie draaide in de 19de en 20ste eeuw. De Ledeboer & Co-bank was een exponent van die welvaart getuige het robuuste en tegelijk deftige pand op de hoek van De Waag en de Wierdensestraat in Almelo. Die vrij kleine bank ging in 1925 op in de Twentsche Bank die weer samenging met Nederlandsche Handel-Maatschapppij en uiteindelijk werd het gewoon de ABN. Na 1994 had het pand geen bankfunctie meer en twee decennia lang werd het geplaagd door tijdelijke huurders en leegstand. In 2014 veranderde dat. Er kwamen appartementen en wat kantoorruimte en beneden aanvankelijk een grand café. Twee jaar later werd dat restaurant Ledeboer, geleid door Rick Blanken. Zo blijft de geschiedenis levend. Chef Rick Blanken weet al van jongs af aan dat hij creatief is als het om koken gaat. Als leerling van de koksopleiding belandt hij bij de Broeierd van meesterkok Jelle van Wagenaar. Van hem leert hij à la minute gerechten te maken en hoe hij daarbij diverse kooktechnieken kan toepassen. Daarna belandt Rick in Borculo bij voormalig sterrenrestaurant

HOLLANDS Glorie

De Stenen Tafel van Raymond Prinsen. Naast de klassieke culinaire basiskennis leert hij van hem elk ingrediënt puur te waarderen. Na een langere leerperiode wordt Rick chef de partie bij tweesterrenrestaurant ’t Nonnetje in Harderwijk. Al snel groeit hij door naar de functie van souschef. Bij zijn oude leermeesters wordt hij uiteindelijk chef-kok en in 2017 gaat zijn droom in vervulling: hij wordt mede-eigenaar van restaurant Ledeboer. De inrichting is modern en industrieel en geeft de gast meteen een warm huiskamergevoel. De rustige kleuren in het interieur zorgen ervoor dat alleen Ricks creatie op het bord opvalt. De kookstijl van de chef is puur, maar dan verfraaid met frisse en klassieke elementen. Bij mooi weer kun je terecht op het terras en voor het geval de lezer zich dat afvraagt: ja hoor, de kluis van de bank is er nog steeds! Maar de deur staat wagenwijd open om gasten te ontvangen tijdens een besloten culinair ontvangst. Ledeboer Wierdensestraat 2 Almelo 0546 745781 jre.eu/ledeboer-almelo

•

Op naar de top

Villa La Ruche in Voorburg

Bourgondisch bad

n de stedendriehoek Den Haag, Rijswijk en Leidschendam ligt de plaats Voorburg met daar al vele jaren Villa La Ruche. Hier vind je een warm bourgondisch bad voor levensgenieters. Herkenbare smaken worden op originele wijze gepresenteerd met mooie bijpassende wijnen. Proef de signatuurgerechten zoals de kalfshaas met gerookte eidooier, truffel en aardappel of de oesters met champagnesaus en verse kruiden. Chef Marko Karelse en gastvrouw Erica weten de gast bij iedere verandering van het seizoen opnieuw te verrassen met hun gerechten en dranken. In zijn jonge jaren heeft Karelse de tijd van zijn leven als keukenhulp in een truckerscafé. Dan al weet hij zeker dat hij op een dag zijn eigen restaurant zal openen. Hij bezoekt de koksopleiding in Rotterdam en in zijn laatste opleidingsjaar loopt hij stage bij Villa La Ruche waar hij de kneepjes van het vak leert van patron-cuisinier Geo Bosma. Karelse vervolgt zijn culinaire reis en begint als chef de partie bij restaurant Castellane in Rotterdam, maar voor hij het weet wordt hij teruggevraagd bij La Ruche. Hij neemt het aanbod aan. En zo wordt Villa La Ruche de plek waar hij op 19-jarige leeftijd als leerling begon en waar hij nu

chef-kok en eigenaar is. Ook zijn partner Erica speelt haar rol in de zaak als het gezicht van het restaurant. Uit eten gaan combineren met een uitstapje ‘vooraf’ is altijd een goed idee omdat zodoende nog meer de nadruk op ontspanning ligt. Met name in Den Haag heb je de nodige musea zoals het Kunstmuseum Den Haag (een herkenbaar project van architect Dudok) met tot 26 september de tentoonstelling ‘Rond Mondriaan’ en tot begin juli aandacht voor de fascinerende ‘strandbeesten’ van Theo Jansen. Denk verder aan het werk van de graficus Maurits Escher in het Paleis aan het Voorhout en Museum de Gevangenpoort over de geschiedenis van misdaad en straf. Daar word je hongerig van en Voorburg is dan niet ver weg. Villa La Ruche Prinses Mariannelaan 71 Voorburg 070 3860110 jre.eu/villalaruche

•

p. 67

Marrees in Weert Mediterraan & internationaal

• HOLLANDS Glorie

et centrum van Weert biedt vele interessante bezienswaardigheden met bijvoorbeeld hedendaagse kunst die te vinden is in Museum W en openluchtmuseum Eynderhoof dat regelmatig historische tentoonstellingen toont. Maar er kan ook bijzonder goed gegeten worden bij JRE-lid Marrees, vernoemd naar de chef-eigenaar Jan Marrees. Al op jonge leeftijd weet Jan Marrees dat hij kok wil worden. Na voltooiing van de koksopleiding in Eindhoven solliciteert hij bij diverse restaurants in heel Limburg. De legendarische chef Paul van de Bunt van restaurant De Leuf (plots overleden in 2014) in het Zuid-Limburgse Ubachsberg neemt hem aan. Hier worden hem de klassieke Franse culinaire basisprincipes bijgebracht, maar ook maakt hij kennis met Pauls nieuwsgierigheid naar de moleculaire keuken. Na zijn tijd bij De Leuf doet Marrees ervaring op bij restaurant Lindenhorst in Valkenburg, bij Jan Waghemans van D’r Bloasbalg in Wahlwiller en bij de grote Cas Spijkers (De Swaen in Oisterwijk). Vervolgens wordt Jan aangenomen als chef bij restaurant Bretelli. In 2010 neemt hij deze zaak over en twee jaar later gaat hij succesvol op voor zijn meesterkoksexamen. Samen met zijn vrouw Patricia zet hij Bretelli op de kaart en Michelin bekroont dat met een ster. In 2018

beginnen Jan en Patricia hun eigen restaurant: Marrees in het Limburgse Weert. De grote wand van ramen geeft dit restaurant een frisse en lichte uitstraling. Het interieur heeft internationale allure en een gemoedelijke sfeer. Natuurlijke materialen weerspiegelen liefde voor zee en land. De informele bar is de plek voor een goed glas wijn met een bestelling van de kleine kaart of men neemt plaats aan tafel voor een aandachtig culinair avontuur. Marrees heeft een elegante kookstijl met mediterrane en internationale invloeden. Zoals het hoort, kleuren de seizoenen zijn menukaart. Gastvrouw Patricia Marrees presenteert er met liefde een aantal wereldse wijnen bij. In 2021 werd Marrees uitgeroepen tot JRE’s Restaurant van het Jaar omdat zij toonden dat succesvol ondernemen geen vanzelfsprekendheid is. Het betekent verantwoord ondernemen met focus en visie, inspiratie en innovatie. Volgens JRE is Marrees een toonbeeld van professionaliteit en een voorbeeld voor collega’s. De jonge entrepreneur van vandaag kenmerkt zich door een perfecte mix van deze vaardigheden. Vandaar. Marrees Stadhuispassage 10 Weert 0495 452028 jre.eu/marreesrestaurantbentinck.nl

12 X HOLLANDS + VANDYCK DEKBEDOVERTREK T.W.V. €149,95 NU SAMEN VOOR MAAR

€76 t.w.v. €149,95 De uitbundige bloemenpracht van dekbedovertrek Joyful brengt warmte én vreugde in uw slaapkamer. De warme toffeekleurige ondergrond en de tinten roze en paars zijn helemaal van deze tijd. De achterkant van het dekbed-overtrek is effen, de kussens hebben aan beide kanten een bloemenprint. Het dekbedovertrek is gemaakt van 100% katoensatijn waardoor het heerlijk zacht en soepel aanvoelt. Neem nu een tweejaarabonnement op Hollands Glorie en ontvang de dekbedovertrekset in de maat van uw keuze:

• 2 x eenpersoons (140 x 200/220) • 1 x tweepersoons (200 x 200/220) • 1 x lits-jumeaux (240 x 200/220)

WORD ABONNEE Kijk op www.hollandsgloriemagazine.nl of bel 088 2266637 De abonneeservice is op werkdagen bereikbaar van 9.00 tot 17.00 uur. Als bijdrage in de verzendkosten van het geschenk wordt eenmalig € 7 in rekening gebracht. Deze aanbieding geldt zolang de voorraad strekt. Neem contact op met de abonneeservice voor verzendtarieven naar het buitenland. U kunt het abonnement ook cadeau doen aan iemand anders, u ontvangt dan zelf het dekbedovertrekset.

DIERENMANIEREN

Job van Tol is dierverzorger in Artis en auteur van De oppasser.

In het voormalige verblijf van de zeekoeien zwemt sinds kort een groep indrukwekkende vissen. Zwarte pacu’s heten ze, een soort die voorkomt in ZuidAmerika. Met een klein, vriendelijk ogende kop en daarachter een stevig lijf met grote rug- en staartvinnen, bewegen ze zelfverzekerd door het water. Pacu’s lijken op piranha’s, ze zijn familie van elkaar. Piranha’s kent iedereen omdat ze voorkomen in enge films die ze neerzetten als meedogenloze mensendoders. In de bek van een piranha zit een van de indrukwekkendste gebitten uit het dierenrijk. Een lange rij vlijmscherpe tanden verraadt dat we met een toproofdier te maken hebben. Een carnivoor, die net als een leeuw of krokodil zijn gebit inzet om zijn prooien met het grootste gemak te verscheuren tot hapklare brokken. Hoe zit dat bij de pacu’s? Keer op keer openen de voorbijzwemmende vissen in het bassin hun bek, maar het lukt me niet om hun tanden te zien. Ik heb namelijk gehoord dat ook pacu’s een indrukwekkend gebit moeten hebben. Maar pacutanden zijn veel stomper dan die van piranha’s en zouden verrassend veel weghebben van een mensengebit. Het verschil in gebit heeft te maken met het feit dat ze ander voedsel eten. Pacu’s eten planten, zaden en vruchten in plaats van vlees. Het zijn dus vegetarische piranha’s. Wij mensen hebben een combinatie van een pacugebit met stompe tanden, afgewisseld met de snijtanden van een piranha. Dankzij ons gebit kunnen we zowel vlees als planten eten wat ons automatisch tot de ‘omnivoren’ rekent. Maar voel je niet verplicht om ook daadwerkelijk omnivoor te zijn. Er zijn genoeg mensen die als vegetariër door het leven gaan. Zij lijken dus meer op pacu’s. En daarnaast is er je buurman die geen maaltijd overslaat zonder een stukje vlees op het bord. Achter de barbecue is hij pas echt in zijn natuurlijke element. Hij heeft wat meer piranha in zich. Dat wij kunnen kiezen wat we eten heeft te maken met een rijk voedselaanbod. De supermarkt is een welvarend ecosysteem waarin nauwelijks schaarste of concurrentie heerst, er is genoeg om alle vegetariërs en carnivoren mee te voeden. De pacu en piranha leven ook in een eigen supermarkt/ecosysteem. De pacu leeft daar van waterplanten, wortels en gevallen vruchten en die zijn genoeg

voorradig. In de habitat van de piranha leven heel veel vissen die hun basisdieet vormen. Het komt niet in piranha’s op om een mens aan te vallen, zoals de films beweren. Een ander verhaal wordt het wanneer er schaarste optreedt indien hun leefgebied verstoord raakt. Een ecosysteem uit balans is als een supermarkt met lege schappen. Het wekt concurrentie op. Als de piranha weinig vis tot zijn beschikking heeft moet hij kiezen voor grotere prooien. Piranha’s zijn van nature geen agressieve mensenmoordenaars. Alleen in nood zal een piranha toehappen naar een mensenteen, zo lekker is die namelijk niet. Maar honger maakt meedogenloos, en wordt uit nood geboren. Zelfs van vegetarische pacu’s is bekend dat ze bij een laag voedselaanbod overschakelen op snelle eiwitten, en happen naar voorbijzwemmend vlees. Vrede heeft alles met voedselaanbod te maken, leren deze vissen ons. Daar komt mijn collega aan. Hij gooit wat andijviestronken en kiwi’s in het bassin van de pacu’s. Vredig knabbelen de vissen aan de verse oogst. Pas nu laten ze hun tanden goed zien. Inderdaad indrukwekkend. •

Vegetarische piranha’s

p. 71

Aroma’s van vijgenblad, zoals pecannoot en vanille, zijn heerlijk in combinatie met een visje. Het maakt de smaak zo zacht en subtiel HOLLANDS Glorie

Vis in de hoofdrol

Ze zijn geboren en getogen in Zeeland, de Blendbrothers, de naam waaronder de broers Hendrik en Kamiel Buysse opereren. Hun tweede kookboek Eat This -Fish biedt zeventig originele visrecepten. Gemene deler: creatief, gedurfd maar eenvoudig te bereiden.

DORADE, VIJGENBLAD, MACADAMIA, KAPPERTJES Voor 2 personen INGREDIËNTEN (voor de vijgenbladolie) • 5 groene vijgenbladen • 400 g druivenpitolie • 30 g spinazie

BEREIDING Mix de vijgenbladen met de olijfolie en de spinazie in een blender gedurende 3 minuten. Breng over in een kookpot en verwarm tot het begint te scheiden. Zeef door een doek en bewaar koud.

• 1 dorade, gevlinderd en ontgraat tot ongeveer 100 g per filet • olijfolie • 1 el kappertjes • 1 el zalmeitjes • 3 el macadamianoten, gehakt • 1 el gezouten ansjovis • enkele venkelbloemen • enkele blaadjes basilicum

Bak de dorade aan beide kanten in een pan met olijfolie gedurende 4 minuten. Meng de kappertjes met 4 eetlepels vijgenbladolie, de zalmeitjes, de macadamianoten en de ansjovis in een kookpot op een laag vuur. Lepel de saus over de gebakken dorade alvorens te serveren en werk af met enkele venkelbloemen en basilicumblaadjes.

p. 73

Caponata van blauwe bessen en rode aalbessen • recept op pagina 78

ROG PONZU, PAKSOI • recept op pagina 76

HOLLANDS Glorie

Vis in de hoofdrol Er zijn zoveel gerechten met verse grijze garnalen die lekker zijn maar dit is een van de meest pure variaties. De intense jus die je verkrijgt van de garnaal pellen is na het inkoken bijna een soort karamel TOMAAT-GARNAAL • recept op pagina 76

p. 75

ROG PONZU, PAKSOI

TOMAAT-GARNAAL

ZEEBAARSTARTAAR, KWARK, BASILICUM

Voor 2 personen

Voor 1 persoon

INGREDIËNTEN • 2 rogfilets van 150 g • peper • zout • 100 g bloem • scheut arachideolie • 60 g ponzu • 1 Shanghai paksoi, in tweeën gesneden • snufje satékruiden • enkele koolzaadbloemen

INGREDIËNTEN • 200 g ongepelde grijze garnalen • ½ kippenbouillonblokje • 1 l water • 50 g mayonaise of zure room • 1 vleestomaat, gepeld • scheut cabernetazijn • olijfolie • peper • zout • enkele bieslookspietjes • blad van sucrine • 1 zachtgekookt ei, door een zeef gewreven • 2 komkommerbloemen

INGREDIËNTEN • 50 g zeebaars per persoon, in fijne blokjes gesneden • peper • zout • olijfolie • 1 tl citroensap • 1 tl citroenzeste • 150 g basilicumblaadjes + extra voor afwerking • 50 g spinazie • 500 g druivenpitolie • 70 g kwark • 4 g dashiazijn • scheut tomatenketchup • 65 g tomatensap • enkele koolzaadbloemen

BEREIDING Kruid de rogfilets langs beide zijden met peper en zout. Wentel de filets langs beide zijden in de bloem. Bak de rog in een pan met een scheut arachideolie langs beide zijden goudbruin. Blus met de ponzu. Bak de paksoi in dezelfde pan en kruid met satékruiden. Dresseer op een bord en werk af met enkele koolzaadbloemen.

BEREIDING Pel de garnalen en voeg ze samen met het kippenbouillonblokje en het water in een kookpot. Houd de bisque onder het kookpunt en laat doortrekken gedurende 45 minuten. Zeef en reduceer tot twee derde. Serveer dit als bouillon, vervolgens reduceer je de rest volledig tot er een intense lakjus overblijft. Meng dit met de mayonaise of zure room en maak hiermee de garnalen aan. Snijd de vleestomaat in tweeën en haal de zaadjes eruit. Maak twee eetlepels tomatenzaadjes aan met de cabernetazijn en een scheut olijfolie. Kruid met peper en zout. Dresseer de tomatenhelften en de garnaalsalade op een bord en lepel de tomatenvinaigrette eroverheen. Werk af met de bieslook, de sucrine, het ei en de komkommerbloemen.

HOLLANDS Glorie

BEREIDING Maak de tartaar van zeebaars aan met peper, zout, olijfolie, citroensap en -zeste. Mix het= basilicum, de spinazie en de druivenpitolie in een blender gedurende 2 minuten (4 minuten op 60 °C in geval van een thermomix). Breng over in een kookpot en verwarm tot het begint de scheiden. Zeef door een doek en bewaar koud. Meng de kwark met de dashiazijn, de tomatenketchup en het tomatensap. Kruid met peper en zout en voeg 4 eetlepels van de basilicumolie toe, tot je een mooie geschifte vinaigrette krijgt. Dresseer de tartaar op een bord, werk af met enkele lepels van de vinaigrette van kwark, enkele basilicumblaadjes en koolzaadbloemen.

Vis in de hoofdrol

ZEEBAARSTARTAAR, KWARK, BASILICUM p. 77

In dit gerecht gaart de rode poon dankzij de zuren en aroma’s van de escabeche

RODE POON ESCABECHE Voor 2 personen INGREDIËNTEN (voor het pekelbad) • 1 l water • 60 g zout • • • • • • • • • • • •

200 g rode poonfilet, zonder vel en graten ½ ui, fijngesneden 4 teentjes knoﬂook, in fijne plakjes gesneden scheut olijfolie 1 rode paprika, brunoise gesneden 150 g sushiazijn 150 g witte wijn enkele takjes tijm 400 g kippenbouillon snuf cayennepeper 4 radijsjes, in dunne plakjes gesneden enkele takjes citrustagetes

BEREIDING Breng het water met het zout aan de kook om het zout op te lossen. Laat het pekelbad daarna volledig afkoelen gedurende minstens 2 uur. Pekel de poonfilets gedurende 10 minuten. Haal uit, dep droog en snijd de filets in dunne plakjes.

Blendbrothers, Eat this – Fish, 70 unieke, eenvoudige visrecepten. Fotografie Heikki Verdrume Lannoo, € 25,99.

HOLLANDS Glorie

Stoof de ui en de knoflook in een scheut olijfolie. Voeg de paprika, de sushiazijn, de witte wijn, de tijm, de kippenbouillon en de cayennnepeper toe en laat 20 minuten op een laag vuur sudderen. Koel af in de koelkast. Dresseer in een diep bord en giet de koude escabeche over de vis. Laat het gerecht 10 minuten staan alvorens te serveren. Werk af met de radijsplakjes en enkele takjes citrustagetes.

6X HOLLANDS + KOOKBOEK EAT THIS FISH NU VOOR MAAR

€ 38 Verrukkelijke visrecepten De Zeeuwse broers Hendrik en Kamiel Buysse werkten jarenlang bij toprestaurants. In Eat This Fish combineren ze lokale vis, schaal- of schelpdieren uit Zeeland met smaken en technieken vanuit de hele wereld, zoals pimentón, miso en szechuanpeper. Laat u door dat soort exotische ingrediënten niet afschrikken, want de visrecepten zijn uitermate simpel! De 70 recepten zijn ingedeeld naar bereidingstijd: ‘quick’ is binnen 20 minuten klaar, ‘in-between’ vraagt tussen de 20 en 35 minuten van uw tijd en ‘take your time’ meer dan 35 minuten.

WORD ABONNEE Kijk op www.hollandsgloriemagazine.nl of bel 088 2266637

De abonneeservice is op werkdagen bereikbaar van 9.00 tot 17.00 uur. Als bijdrage in de verzendkosten van het geschenk wordt eenmalig € 5 in rekening gebracht. Deze aanbieding geldt zolang de voorraad strekt. Neem contact op met de abonneeservice voor verzendtarieven naar het buitenland. U kunt het abonnement ook cadeau doen aan iemand anders, u ontvangt dan zelf het kookboek.

De mooiste museumhuizen Binnenkijken bij grote denkers

Huisbezichtiging meets reis door de tijd. In deze musea loop je door de woning van de vroegere bewoners en krijg je een kijkje achter de schermen in hun privéleven én hun tijd. Bij deze kunstenaars en wetenschappers – die vaak hun tijd ver vooruit waren – ben je zeker aan het juiste adres voor een boeiend bezoek. Tekst Suzanne Bergman

p. 81

Titelblad van het Theologisch-politiek traktaat.

Benedictus de Spinoza.

Filosoof met een visie

Museum Het Spinozahuis

ederlands belangrijkste filosoof Bento d’Espinoza (1632-1677) werd in Amsterdam geboren als zoon van Portugees-Joodse ouders, naar Nederland gevlucht wegens geloofsvervolging. Spinoza kreeg een streng religieuze opvoeding. Vanwege onder andere zijn afwijkende en kritische standpunten deed de Portugees-Joodse gemeenschap hem op zijn 23ste in de ban. Op de Latijnse school van oud-jezuïet Franciscus van den Enden ontmoette hij anderen buiten het Joodse milieu en hij veranderde zijn naam in Benedictus de Spinoza. In 1661 verhuisde hij naar Rijnsburg, de bakermat van de vrijzinnige collegianten. Hier maakte hij een begin met de geschriften die van hem een wereldberoemd filosoof zouden maken. Het eenvoudige huisje in Rijnsburg waar hij enkele jaren onderdak vond, herbergt nu Museum Het Spinozahuis. Hier ontmoet je Spinoza dankzij de vele portretten en beeldhouwwerken die er door de eeuwen heen van hem gemaakt zijn. Je vindt er een reconstructie van zijn bibliotheek en ziet hoe hij de kost verdiende met het slijpen van lenzen. In het museum kun je je onderdompelen in de tijd, de denkbeelden en de inzichten van Spinoza. Spinoza las de Bijbel als een wetenschappelijk boek en probeerde met gebruik van de rede (het verstand) verklaringen te vinden voor wat hij las. Hij pleitte voor tolerantie en voor vrijheid van meningsuiting, en was voorstander van de democratie. Zijn ideeën hierover legde hij vast in zijn Theologisch-politiek traktaat. De tijdelijke expositie over dit traktaat, Een boek gesmeed in de hel, maakt duidelijk dat dit boek zeer contro-

HOLLANDS Glorie

versieel was. De publicatie sloeg in als een bom en het werd verboden op instigatie van de kerkelijke autoriteiten. Niet verwonderlijk: Spinoza vond bijvoorbeeld dat de kerk zich niet moest bemoeien met de politiek. Dit was een boodschap die in het 17de-eeuwse ‘tolerante’ Amsterdam niet goed viel. Dat Spinoza zijn traktaat anoniem uitgaf, bleek dan ook een verstandige beslissing. Mensen moeten hun verstand gebruiken, in vrijheid kunnen denken en hun eigen mening kunnen uiten, vond Spinoza. Zijn gedachtegoed was vooruitstrevend voor zijn tijd, en is zeer relevant voor onze huidige tijd. Onze staatsinrichting én maatschappij hebben baat gehad bij zijn denkbeelden, zo maakt de expositie duidelijk. De thema’s die Spinoza urgent vond zijn ook nu actueel, in tijden waarin fake news en complottheorieën aan de orde van de dag zijn. Zo koppelt Museum Het Spinozahuis het verleden moeiteloos aan het heden. Museum Het Spinozahuis Spinozalaan 29, Rijnsburg museumhetspinozahuis.nl

Museumhuizen

p. 83

Breeuwen, Hendrik Willem Mesdag, 1874-1875, De Mesdag Collectie, Den Haag.

De collectie in de Daubignyzaal.

HOLLANDS Glorie

Museumhuizen

Hendrik Willem Mesdag in 1874-1875 met zijn vrouw Sientje Mesdag-van Houten (1834-1909). Rechts een werk van Sientje: Studie van een roos, olieverf op doek op paneel.

Echtpaar met ambitie

De Mesdag Collectie

an je hobby je werk maken – wie wil dat nou niet? Hendrik Willem Mesdag (1831-1915) kreeg die kans op zijn 35ste, dankzij een grote erfenis. Na een carrière als bankier legde hij zich toe op het schilderen van zeegezichten. En met succes: in 1870 won een van zijn schilderijen een medaille op de prestigieuze Parijse Salon. Frankrijk, België en uiteindelijk ook Nederland vielen voor zijn werk, en hij werd een van de bestbetaalde schilders van zijn tijd. Ook zijn vrouw Sientje werd een niet onverdienstelijk schilder van landschappen en stillevens, met exposities in binnen- en buitenland. Hun grote sociale netwerk in de kunstenaarswereld én de onderhandelingsgeest van Hendrik Willem Mesdag legden hun geen windeieren. En door een tweede erfenis konden ze zich naast hun werk ook toeleggen op hun andere passie: het verzamelen van kunst. Met een voorliefde voor kunstenaars die net als zij de natuur als onderwerp kozen, kochten ze vooral werken van de Franse schilders van de School van Barbizon en van de Haagse School (waartoe Mesdag zelf ook behoorde), aangevuld met Japanse kunst en objecten uit Perzië en het Ottomaanse Rijk. Van het pand naast hun woning aan de Haagse Laan van Meerdervoort maakten ze een museum, waar bezoekers als koningin Wilhelmina en de Franse

president Fallières op afkwamen. Op zondagochtend leidde Hendrik Willem Mesdag ze rond, inclusief bezoekje aan de ateliers van het echtpaar. Een rondleiding door de kunstenaar zelf is er helaas niet meer bij. Maar in het museumpand is de 19de-eeuwse uitstraling goed bewaard gebleven. De Mesdag Collectie, zoals het museum nu heet, omvat werken van onder anderen Jozef Israëls, Anton Mauve, Théodore Rousseau en Jean-François Millet. Ook zijn er regelmatig tijdelijke exposities te zien. In het voorjaar staan de vriendschappen tussen de Mesdags en andere kunstenaars centraal in de presentatie Haagse kunstenaarsvrienden. Trek gekregen? Een picknick in de tuin hoort tot de mogelijkheden! De Mesdag Collectie Laan van Meerdervoort 7-F, Den Haag demesdagcollectie.nl >

p. 85

De schrijfkamer.

Portret van Belle van Zuylen.

Een verlichte dame

Slot Zuylen

en beetje borduren, piano spelen en weten hoe je je hoort te gedragen om een goede man te kunnen trouwen. Zo zag het leven van een 18de-eeuws meisje uit gegoede kringen eruit. Isabelle van Tuyll van Serooskerken, oftewel Belle van Zuylen (1740-1805) vond dat maar niets. Zij verzette zich tegen de ongelijkheid van man en vrouw. Ze volgde stiekem colleges natuurkunde in Utrecht, nam privéles wiskunde, wees man na man af en trouwde op haar 31ste ‘beneden haar stand’ met de leraar van haar broers. Een geletterde man die haar alle vrijheid liet voor het schrijven van politieke pamfletten, opera’s en romans. Tot haar huwelijk woonde ze – waarschijnlijk vooral in de zomer – op Slot Zuylen, net buiten Utrecht. Drie kamers vormden haar appartement, de zogenaamde Bellekamers. Ze zijn ingericht met meubels uit haar tijd en het bad uit het Zwitserse huis waar ze met haar man woonde. In het schrijfkamertje schreef ze vele brieven, onder andere aan haar gouvernante, haar broer en haar geheime – en getrouwde – geliefde Constant d’Hermenches. En waarschijnlijk ook de roman Le noble (De edelman), die ze op haar twintigste anoniem publiceerde en waarin ze de ouderwetse gewoontes

HOLLANDS Glorie

van de adel op de hak nam. Toen haar vader erachter kwam dat zij de auteur was, vernietigde hij alle bestaande exemplaren van het boek. Een portret van Belle hangt nog altijd in het kasteel, dat verder ook zeer de moeite waard is. In de Gobelinzaal hangt al ruim drie eeuwen een geweven wandtapijt van 75 vierkante meter. Als je bedenkt dat een vierkante meter een wever een jaar kostte, dan heb je een idee van het prijskaartje... Op de tafel in de eetkamer staat een compleet 18de-eeuws porseleinen servies uit China. En dat theedrinken in de 17de eeuw een kostbare aangelegenheid was, laat de inrichting van het theekamertje met zijn lakwerkmeubels goed zien. Slot Zuylen Tournooiveld 1, Oud-Zuilen slotzuylen.nl

Museumhuizen

p. 87

HOLLANDS Glorie

De entree van het Pieter Teylers Huis.

Museumhuizen

Het schaalmodel van het huis ingericht zoals in Teylers tijd.

Pieter Teyler.

Vooruitstrevend denker

Pieter Teylers Huis

et praktische uitvindingen en ontdekkingen help je de wereld vooruit. Daarvan was de Haarlemse bankier en zijdefabrikant Pieter Teyler (1702-1778) overtuigd. Met zijn grote belangstelling voor kunst en wetenschap was hij een echt kind van de Verlichting. Maar het bleef niet bij belangstelling alleen: Teyler was een man met een visie. Bij zijn dood liet hij zijn geld na aan een stichting die onder andere de kunst en wetenschap moest bevorderen. En daardoor zag in 1784 het eerste museum van Nederland het licht: Teylers Museum. Met zijn uitgebreide verzameling eeuwenoude fossielen, mineralen, natuurkundige instrumenten, tekeningen en wetenschappelijke boeken heeft het museum door de eeuwen heen zijn bezoekers – onder wie Einstein, keizer Napoleon en tsaar Alexander – weten te verbazen met zijn bijzondere collectie, en ook nu nog wordt het niet voor niets het Museum van de Verwondering genoemd. Alsof je een tijdmachine in stapt – zo ervaren veel mensen hun bezoek aan het museum. Sinds eind vorig jaar is Pieter Teylers voormalige woonhuis, grenzend aan het museum, ook onderdeel van Teylers Museum. Het huis waar hij tot zijn dood woonde, werd gerestaureerd tot in nagenoeg originele staat. Sommige kamers behoren zelfs tot de best bewaarde interieurs van Nederland uit de 18de eeuw. Voor een overzicht van het hele huis bekijk je

het pronkstuk van het museum: een schaalmodel van het woonhuis, ingericht zoals in Pieter Teylers tijd. Inclusief overdadig gedekte tafels, hemelbedden en servieskasten. Maar je kijkt niet alleen je ogen uit in Pieter Teylers Huis. Want het is meteen duidelijk dat je je in het huis van een vooruitstrevend denker bevindt. Die van mening was dat ieder mens recht op vrijheid en geluk had, en dat de wereld daar beter van zou worden. En vooral ook dat iedereen daarin zelf een verantwoordelijkheid heeft – niet in het hiernamaals, maar in het hier en nu. Een gedachte die de tand des tijds ruimschoots doorstaat: wat doe jij voor een betere wereld? Daarmee zet Pieter Teylers Huis je graag aan het denken. Een erfenis waar Pieter Teyler vast trots op zou zijn. Teylers Museum Spaarne 16, Haarlem teylersmuseum.nl

p. 89

Eise Eisinga.

Het woonhuis met planetarium.

Autodidactische sterrenkundige

Koninklijk Eise Eisinga

p 8 mei 1774 stonden Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en de maan ongewoon dicht bij elkaar aan de hemel. Volgens een Friese dominee zou de aarde daardoor uit haar baan geslingerd worden en in de zon verbranden. Die bewering zorgde voor een hoop onrust. Maar wolkammer Eise Eisinga (1744-1828) , een autodidact met een enorme kennis van wis- en sterrenkunde, wist dat deze voorspelling van het einde der tijden niet klopte. Om dat te bewijzen bouwde hij in zeven jaar tijd een planetarium in zijn eigen woonkamer. Met de hand en uit het hoofd legde hij een ingenieus raderwerk aan, waarin de planeten hun banen om de zon exact op schaal aflegden op zijn plafond. En dat doen ze nog steeds. Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium, zoals het nu heet, is daarmee het oudste nog steeds werkende planetarium ter wereld. In Eisinga’s voormalige woonkamer, omgedoopt tot Planetariumkamer en nog steeds voorzien van de oorspronkelijke bedstee, hoef je alleen maar omhoog te kijken om zijn werk te zien. Tijdens een uitleg van een kwartier kom je te weten hoe dit model van de zon met de zes planeten eromheen tot stand kwam. In het plafond van de kamer en van de

HOLLANDS Glorie

bedstee zit het vernuftige uurwerk ingebouwd dat het planetarium aandrijft. Net zo verbazingwekkend als Eisinga’s wiskundige en astronomische handschriften die je digitaal door kunt bladeren. In de vaste exposities van het museum staat het heelal nog eens extra centraal. Het museum heeft een uitgebreide verzameling historische astronomische instrumenten en besteedt ook aandacht aan de moderne sterrenkunde. En aan het werk van Eise Eisinga, die naast sterrenkundige ook een verdienstelijk wolkammer was met prijzen op zijn naam. Zijn voormalige wolkammerij, ook te zien in het museum, geeft een kijkje in weer een heel andere wereld. Koninklijk Eise Eisinga Planetarium Eise Eisingastraat 3, Franeker planetarium-friesland.nl

Museumhuizen

In Eisinga’s voormalige woonkamer, omgedoopt tot Planetariumkamer en nog steeds voorzien van de oorspronkelijke bedstee, hoef je alleen maar omhoog te kijken om zijn werk te zien.

p. 91

1 Nationaal Atelier is het online platform waar je je eigen onlinetentoonstelling kunt starten, jezelf kunt ontwikkelen en je zichtbaarheid kunt vergroten. Het is een initiatief van de Stichting Stimulering Amateur Schilderkunst (SAS) en Stichting Lenthe. Met projecten streeft Nationaal Atelier naar meer erkenning en zichtbaarheid van de honderdduizenden schilders en tekenaars die ons land rijk is. Ze helpt hen (nog) meer plezier aan hun hobby te beleven, de kwaliteit van hun werk te verbeteren en hun creativiteit in te zetten voor de samenleving.

HOLLANDS Glorie

Saskia Kooi, Peren in schaal. Olieverf op paneel 30x30 cm.

1 SYMPATHIEK De eerste prijs is voor Saskia Kooi met haar stilleven Peren in schaal. “Heel knap hoe het licht uit het raam zich mengt met de aanraking op de peertjes”, zegt Sam Drukker. “Dit schilderij is op allerlei fronten goed gemaakt, een terechte winnaar”, vindt Dorus Brekelmans. Sefanja Nods haakt erbij aan: “Een uiterst sympathiek schilderijtje. In al zijn eenvoud kun je je ogen er niet vanaf houden door kleurtoon, lichtval en stofuitdrukking. Klasse!”

Het mooiste van Holland DE WINNAARS VAN DE STILLEVENWEDSTRIJD Begin januari schreef Nationaal Atelier in samenwerking met magazine Hollands Glorie een schilderen tekenwedstrijd ‘Stilleven’ uit. Hierbij de winnaars en twee eervolle vermeldingen. Tekst André Weigand

e stillevenwedstrijd was de derde in een serie van vier wedstrijden en een finalewedstrijd met een hoofdprijs van 750 euro. De opdracht was om een stilleven te tekenen of te schilderen met voorwerpen die ‘het mooiste van Holland’ symboliseren, bijvoorbeeld bloemen, kaas, Delfts blauw et cetera. Vanaf begin januari konden deelnemers twee maanden lang werk uploaden naar hun eigen online atelier op de website van Nationaal Atelier. De juryleden Sam Drukker (kunstschilder), Dorus Brekelmans (kunstschilder) en Sefanja Nods (adjunct-hoofdredacteur bij Hollands Glorie) beoordeelden de inzendingen aan de hand van de criteria techniek, materiaal, originaliteit, compositie en emotie.

Chris Bodt, Donkere tafel. Acryl op karton 40x59 cm.

2 GEWAAGD De tweede prijs gaat naar de Donkere tafel door Chris Bodt. “Gewaagd hoe de grote vlakken van behang, gordijn en tafel bij elkaar komen in het centrum en wij perspectivisch worden misleid door de tafel en de plankenvloer”, aldus Sam Drukker. “Het vreemde perspectief is knap toegepast en geeft het werkje iets spannends. Een lust voor het oog; hoe langer je ernaar kijkt hoe sterker het wordt”, vindt Dorus Brekelmans. “Een fijn, vrolijk werk waarin gespeeld wordt met kleur en perspectief”, besluit Sefanja Nods.

p. 93

Kunstwedstrijd 3 Janina Meulendijks, Koele heerlijkheid. Pastel op pastelmat 18x18 cm.

3 VERRASSEND De jury kende de derde prijs toe aan Koele heerlijkheid, het kijkje in de koelkast door Janina Meulendijks. “Originele vondst en verrassende compositie”, meldt Sam Drukker in het juryrapport. “Mooie dieptewerking, de lijnen van de buizen in de koelkast lijken bijna dienst te doen als letterlijke perspectieflijnen”, sluit Dorus Brekelmans daarbij aan. En Sefanja Nods balt die waarneming nog eens samen: “Wat onderwerpkeuze betreft het meest verrassend van alle tachtig inzendingen dit jaar. De wazigheid van de koelkast ten opzichte van de kleuren maakt de koude bijna voelbaar. Verrassend en ludiek werk in pastelkrijt.”

Eervolle vermeldingen voor: DE PRIJZEN – GESPONSORD DOOR ROYAL TALENS Eerste prijs: materiaalpakket van 150 euro Tweede prijs: materiaalpakket van 100 euro Derde prijs: materiaalpakket van 50 euro De winnaars worden ook bekend gemaakt in de Nationaal Atelier nieuwsbrief van 3 april, op de website van Nationaal Atelier en op social media.

Inge Madlé, Hollandse keuken. Aquarel/pastel 30x22 cm.

HOLLANDS Glorie

Jeanne Corver, Citroen uit eigen tuin. Olieverf op canvas 20x40.

3 NUMMERS VOOR MAAR

€17,50 Ga naar www.italiemagazine.nl/hg of bel 088-2266636

NEEM NU EEN PROEFABONNEMENT

3 nummers voor maar

€17,50 Ga naar www.leveninfrankrijk.nl/HG of bel 088-2266634

UIT DE KUNST

Tekst & samenstelling Malou Lammertse

Bloemenzee

Elk voorjaar ontpopt de bodem van de voormalige Zuiderzee zich tot een kleurrijke bloemenvallei. Ook dit jaar kunt u deze bezichtigen via verschillende tulpenroutes. Stichting Tulpenroute Flevoland stippelt de routes uit in de buitengebieden van Dronten, Lelystad en Zeewolde. Bij de autoroute, volgens National Geographic een van de mooiste ter wereld, is een audiotour beschikbaar die u informatie en tips geeft over de

omgeving. Maar u kunt ook kiezen voor een fietsroute. Onderweg zijn er verschillende activiteiten, zoals een workshop tulpen fotograferen, of neem een kijkje bij een boerenbedrijf. Informeer bij de lokale VVV-kantoren voor een complete routekaart en de exacte data. • Tulpenroute, 16 april t/m 7 mei 2022, Noordoostpolder, Flevoland. tulpenrouteflevoland.nl

Tijdloze passie “Muziek met een peilloze diepte waarin je je als luisteraar kunt onderdompelen en het passieverhaal zoals Bach het heeft vormgegeven, intens kunt ervaren”, zegt dirigent Jonathan Cohen die dit jaar door Het Nederlands Kamerorkest is uitgenodigd om de traditionele uitvoering van de Matthäus-Passion van Bach te leiden. Volgens Cohen is het een tijdloze compositie. Cohen staat in het buitenland al bekend om zijn 18de-eeuwse repertoire en is een ware barokspecialist als vast dirigent van Les Arts Florissants. Tijdens BBC Proms heeft hij het stuk al eerder mogen dirigeren. Het Nederlands Kamerorkest zal worden bijgestaan door het Nationaal Jongenskoor en het Vlaams Radiokoor. • Bachs Matthäus-Passion, 9 t/m 11 april 2022, Het Concertgebouw, Amsterdam. orkest.nl

Drama met humor Festen kreeg al een staande ovatie na de première op het filmfestival van Cannes in 1998 en was daarna te zien in vele theaters. De Deense filmklassieker van Thomas Vinterberg verschijnt opnieuw op het Nederlandse toneel, maar in een hedendaags komisch jasje dankzij de scriptbewerking van Peter Heerschop. Het verhaal is hetzelfde gebleven: wat een gezellige familiebijeenkomst had moeten zijn voor vaders verjaardag, draait uit op een slagveld als de verloren zoon tijdens het diner de sfeer compleet verpest met zijn speech. De cast bestaat uit veel bekende namen, onder wie Viggo Waas, Bas Hoeflaak en Han Römer, en belooft een aangrijpende voorstelling neer te zetten vol humor en drama. • Festen, t/m 10 juli 2022 op verschillende locaties in Nederland. bostheaterproducties.nl

p. 97

UIT DE KUNST

Voor het programma van Arcadia bedachten Bruno Doedens en Joop Mulder het unieke en autonome kunstwerk Bosk. Honderd dagen lang wordt de binnenstad van Leeuwarden getransformeerd tot een groen hart. Het ‘wandelende bos’ is een oproep aan iedereen om met een kritische blik te kijken naar de relatie tussen mens en natuur en het gebrek aan vergroening in publieke ruimtes. De openluchtinstallatie behelst ook een cultureel en educatief programma om het verhaal achter Bosk te versterken en mensen te inspireren. De locaties veranderen op doordeweekse dagen, zodat het bos zich voortbeweegt door de stad. De wandelroute door de stad is 3,5 kilometer. • Bosk, 7 mei t/m 14 augustus 2022, Leeuwarden. arcadia.frl

Tussen verbeelding en werkelijkheid

Kunstzinnig Rotterdam

Hoe zou het zijn om als buitenstaander uw eigen leven te aanschouwen? Om terug te kijken en te ontdekken wie u bent geworden? Loes Luca legt haar leven onder een vergrootglas in de voorstelling Uit het hoofd. Ze speelt een actrice die aan het einde van haar carrière terugblikt op het leven dat lijkt op dat van Luca. Samen met haar souffleuse Oortje, gespeeld door Kaatje Kooij, reflecteert de actrice op het leven, op de scheidslijn tussen verbeelding en werkelijkheid die het leven draaglijk maakt. Scenario-schrijfster Maria Goos werkte al eerder met Luca in de voorstelling Doek!, waarvoor ze gezamenlijk de AVRO Toneel Publieksprijs kregen. Uit het hoofd zal te zien zijn in verschillende theaters.

De meest befaamde kunstbeurs van Nederland is weer terug: Art Rotterdam in de Van Nellefabriek biedt een podium voor hedendaagse beeldende kunst met een verscheidenheid in onderwerpen maar met een verbinding met Rotterdam. Kunstliefhebbers kunnen hun hart ophalen in de ruim honderd galeries die het werk tonen van aanstormend en gevestigd talent. Dit jaar worden er ook twee vernieuwingen geïntroduceerd op de beurs: de videosectie Projectons, waar videopresentaties onderdeel zijn van de galerie, en de uitbreiding van de tentoonstelling Prospects van het Mondriaan Fonds in het Expeditiegebouw. Bezoekers krijgen niet alleen de kans om de nieuwste ontwikkelingen op kunstgebied te bekijken, er kan ook werk worden gekocht.

• Uit het hoofd, t/m 28 juni 2022 op verschillende locaties in Nederland. kikproductions.nl

• Art Rotterdam, 19 t/m 22 mei 2022, Van Nellefabriek, Rotterdam. artrotterdam.com

p. 99

UIT DE KUNST

350 jaar Gronings Ontzet 3 premières in 1 Het Nederlands Dans Theater (NDT) presenteert dit voorjaar Dreams 360. De voorstelling bestaat uit een wisselend programma van wereldpremières van drie verschillende choreografen. Gabriela Carrizo voegt dans en theater samen in haar werken. Zo creëert ze situaties en ontmoetingen waarin menselijke ervaringen en emoties centraal staan. Crystal Pite toont in haar

1672 staat in de Nederlandse geschiedenisboeken bekend als het Rampjaar. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd aan alle kanten aangevallen: door Engeland op zee, de Fransen vielen binnen in het zuiden en de Duitse bisschoppen bestormden ons in het noorden en het oosten. Zo was ook Groningen in strijd met bisschop Von Galen van Münster onder leiding van legercommandant Carl von Rabenhaupt. Groningen hield stand en de Duitse bisschop besloot na enkele weken, op 28 augustus, de stad te verlaten. De overwinning wordt elk jaar gevierd, dit jaar onder meer met de tentoonstelling Stad houdt stand in het Groninger Museum. De expositie omvat schilderijen van belangrijke personages, voorwerpen, authentieke documenten en kanonnen die gebruikt zijn tijdens de strijd. • Stad houdt stand, 23 april t/m 25 september 2022, Groninger Museum. groningermuseum.nl

Schone kleuren

choreografie ook de balans tussen menselijkheid, verbeeldingskracht en poëzie in dans. Roy Assaf maakt zijn debuut bij het NDT en sluit goed aan op dit rijtje. Waar Pite en Carrizo focussen op de verbeelding van de mentale intelligentie, richt Assaf zich op de verkenning van het lichamelijke vermogen in dans. • Dreams 360, 6 mei t/m 8 juni 2022 op verschillende locaties in Nederland. ndt.nl

HOLLANDS Glorie

Textiel is overal en het is vrijwel altijd geverfd. In de expositie Kleurstof laat het Textiel Museum met behulp van verschillende kunstwerken en designstukken zien hoe kleurstoffen in textiel gemaakt worden. Dit proces laat een grote voetafdruk achter op mens en milieu. Kleurstof neemt u mee langs wetenschappelijke innovaties die aantonen dat er ook op milieuvriendelijker manieren geverfd kan worden, zoals met bacteriën of

met natuurlijke kleurbronnen. Kunstenaar Claudy Jongstra toont haar nieuwe werk van wandkleden en installaties en zal in het TextielLab weefsel creëren met een lokaal maakproces. Ook andere kunstenaars, designers en wetenschappers laten hun uitdagingen en oplossingen zien tijdens deze interactieve en kleurrijke expositie. • Kleurstof, 9 april t/m 2 oktober 2022, Textiel Museum, Tilburg. textielmuseum.nl

Zicht op het Leeteinde gezien vanaf het Roomeinde.

HOLLANDS Glorie

ONS DORP

BROEK IN WATERLAND Geliefde buitenplaats voor Amsterdammers Broek in Waterland staat bekend als een van de mooiste dorpen van Nederland. Ideaal voor een dagtochtje vanuit Amsterdam met de fiets. Met enkele oer-Broekers wandelen we door het dorp met zijn rijke historie, dat al vele bekende inwoners heeft zien komen en gaan. Tekst Fabian Takx Fotografie Maarten Albrecht

•

B Emil Stöve doet dorpswandelingen.

De ingang van Het Beroemde Huis aan De Erven.

HOLLANDS Glorie

ij de Broekerkerk staan Emil Stöve en Piet van Mourik al op me te wachten. Emil doet dorpswandelingen en woont al bijna zijn hele leven in ‘Broek’, zoals de inwoners het graag afkorten. Twee jaar geleden ging hij met pensioen, na 42 jaar lang met plezier les te hebben gegeven op basisschool de Havenrakkers. Piet is organisatieadviseur, sinds 35 jaar ingezetene van Broek en voorzitter van de Historische Vereniging Broek in Waterland. Tachtig procent van de huishoudens in het dorp is lid, merkt hij glimlachend op. Broek in Waterland heeft 2749 inwoners, preciseert Emil, heel de gemeente Waterland 17.312. De monumentale kerk lijkt nogal groot voor zo’n bescheiden dorp, maar toen hij werd herbouwd, in de 17de eeuw, was Broek zeer welvarend. Het vroegere gemeentehuis achter de Kerkbrug oogt juist bescheiden. Op de houten gevel, groen en rood geschilderd in de kleuren van Waterland, prijken het embleem van een zwaan – het wapen van Broek – en zeven gouden pijlen. Die staan voor de Unie van Waterland. Broek, Ilpendam, Zuiderwoude, Ransdorp, Zunderdorp, Landsmeer, Schellingwoude, somt Emil op. De unie bestond van 1619 tot 1811. Nadat de omringende polders waren drooggemalen werd hier nog levendiger gehandeld dan in de 15de en 16de eeuw. Toen werd vanuit Scandinavië over de Zuiderzee graan en zout aangevoerd, uit Rusland kwamen huiden, haring vanuit de Noordzee en zout en wijn vanuit Frankrijk en Portugal. In de 17de eeuw en 18de eeuw kwamen daar nog levertraan en andere walvisproducten bij uit Spitsbergen. Boter, kaas en melk gingen vanuit het achterland door naar Amsterdam. Veel rijkdom kwam ook van aandelen van de VOC en de West-Indische Compagnie. MOOISTE DORP VAN HOLLAND Als Amsterdammer kom je hier graag. ’s Zomers kun je heerlijk aan het water zitten en de fluisterbootjes zien (en horen) voorbijkomen, daarna een pannenkoek of een stuk appeltaart bij De Witte Swaen en verder gaat de fietstocht. In de 17de en 18de eeuw kwamen rijke Amsterdamse kooplieden en zeelieden hier al graag om de stinkende stad te ontvluchten. Maar de vrijstaande houten huizen rond het Havenrak zijn gebouwd door rijke Broekers. In die tijd stond Broek in Waterland al bekend als het rijkste, mooiste én schoonste dorp van Holland. Broek telt liefst 83 rijksmonumenten en 11 gemeentelijke. In 1971 werd het Beschermd Dorpsgezicht. De rijke ‘import’ wist de weg naar de subsidiepotten te vinden en stak zelf ook het nodige kapitaal in hun huizen. Veel houten gevels zijn geschilderd in ‘Broekergrijs’, een kleur die nu wordt aangeprezen door makelaars maar tot in de jaren 1960 alleen werd gebruikt

ONS DORP

Het huis waar vroeger de grootouders van Cees Pels Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx woonden aan het Roomeinde.

als je geen mooiere kon betalen. Hij werd samengesteld uit restjes, vandaar dat er nogal wat nuances in zitten. In de rijke tijd waren de gevels juist stralend blauw, geel, rood of groen. DE EENZAME FIETSER We lopen langs het Havenrak en komen bij een stolpboerderij waar vroeger een modelboerderij zat. In de jaren 1960 en 70 nam de belangstelling voor het dorp al toe. Toeristenbussen parkeerden op het kerkplein en ‘vreemdelingenboot’ de Blue Lady arriveerde over het water. De dagjesmensen kochten kaas en souvenirs, wandelden langs de kerk naar de tweede modelen kaasboerderij en stapten na een uur weer in, op weg naar Volendam of Edam. De zuivelhandel van Cees Pels op Havenrak 31 is een rijksmonument uit 1629. Driebeukig, dat is nogal bijzonder, en gebouwd net nadat omringende meren als het Broekermeer en het Belmermeer waren drooggemalen. De 73-jarige Cees Pels (“Eigenlijk is het Kees, maar die C staat wel chique, vind ik”) voert een breed assortiment. Zuivel, kruidenierswaren en brood, maar ook lectuur over Broek, ambachtelijk streekbier en een opvallend grote selectie

Hier heeft Boudewijn de Groot De eenzame fietser geschreven, weet Cees, en ik geloof het graag want als je tegenwind hebt in de polder kan Broek best ver lijken bonbons. “Geef die borst een bakkie”, zegt hij, en zijn vrouw Imke schenkt koffie in. Dan leidt Cees ons naar achter, waar nog een authentiek ‘vierkant’ blijkt te zitten, een opslagruimte voor graan en hooi zoals je vaak in stolpboerderijen hebt. Nu dient die vooral als nestelplaats voor zwaluwen. Die komen ieder jaar helemaal vanuit Botswana vandaan, zegt Cees, om eitjes te leggen en hun kinderen groot te brengen. Als om romantische gedachten in de >

p. 105

Zicht op de voorzijde van het huis in eigendom van de Vereniging Hendrick de Keyser aan het Leeteinde.

De Hervormde kerk.

kiem te smoren, voegt hij er aan toe: “Ze schijten alles onder.” De winkel is in 1962 gestart door Kees senior, die kwam uit een lange lijn van melkboeren die in Amsterdam zuivel leverden. Daar kregen ze twee, drie cent meer per liter, dus dat was de moeite waard. Eerst met de boot, later met de motorbakfiets de Broekermeerweg af en in de Warmoesstraat met de bakfiets of de handkar verder. Zijn vader deed de Pijp en de Wallen, waar hij veel ‘hoeren’ als klant had, hartstikke gezellig, aldus Cees. We kijken nog even wat oude fotoalbums door. Er staan zelfs foto’s in van de laatste watersnoodramp, in 1916. Toen de Zuiderzee nog open was, deden zich watersnoodrampen voor in 1421, 1570 en 1916, vertelt Emil. MENEER AART Ook uit Broek is de middenstand grotendeels verdwenen. De bakkers, slagers en ambachtslieden hebben plaatsgemaakt voor consultants, yoga en bootcamp. Zelfs de vier SPAR’s hebben het onderspit gedolven. Qua horeca is het iets beter met De Witte Swaen, eetcafé De Drie Noten, ijssalon Antonio en het Broekerhuis. Cees heeft nog met een winkelwagen rondgereden en brengt nu

HOLLANDS Glorie

op de fiets nog boodschappen rond aan ouderen. In de loop der jaren heeft hij veel bekende Broekers gekend. Zoals W.L. ‘Boebie’ Brugsma en Nico Scheepmaker, bij wie hij een cursus columnschrijven heeft gevolgd. “Een mooie kerel was dat, met veel humor”, zegt Cees. “Wat hebben we gelachen!” Henk Spaan kwam langs, Ivo de Wijs. “Prachtige middagen waren dat!” Sportjournalist Ed van Opzeeland. En Aart Staartjes, “een heel aardige man.” Een illustratie met Cees en zijn melkwagen staat zelfs in een kinderboek dat ‘meneer Aart’ heeft gemaakt. Tegenwoordig komt schrijver Tommy Wieringa weleens koffiedrinken. “Als-ie weer een boek heeft geschreven, komt-ie het altijd even langsbrengen.” Met Cees wandelen Emil en ik door het “yuppendorp”, zoals Cees het zonder venijn typeert. Op het Havenrak heeft chansonnier Boudewijn de Groot nog gewoond in een houten hoekhuis. Hier heeft hij De eenzame fietser geschreven, weet Cees, en ik geloof het graag, want als je tegenwind hebt in de polder kan Broek best ver lijken. De hoge voordeur is bereikbaar via een stenen trapje. Het is een zogeheten ‘dooddeur’, een ceremoniële deur die alleen bij huwelijken en begrafenissen werd gebruikt. Een mooi exemplaar, want het bovenlicht – het raam boven de deur – is versierd met een levensboom. Meestal bevond zich er een pronkkamer achter. Op de Laan, een halfcirkelvormig straatje verderop, woonde Ralph Inbar in een mooi huis. Emil gebruikt nu allerlei Jiskefet-achtige termen om de gevels te beschrijven, zoals gootklossen, deurkalven en windveren. We passeren ook een blauw huis uit 1775 in rococostijl met gemarmerde lijsten. Dan gaan we weer langs het Havenrak, waar Emil een kralentuin aanwijst. Kralen werden vroeger in de Oost als ruilmiddel gebruikt, legt hij uit. In het water van het Havenrak staat het Napoleonhuisje, een prieel-annex-theehuis met een koepeltje in Chinees-Turkse

ONS DORP

Het voormalige Gemeentehuis.

stijl, waar de keizer nog lovende woorden voor moet hebben over gehad. We passeren weer het Kerkplein, waar in de zomer jeu de boules wordt gespeeld waar vroeger een begraafplaats lag, en lopen De Erven op. Het Beroemde Huis staat op nummer 10, ter hoogte van de theekoepel. Napoleon zou er in 1811 zijn langsgekomen. Onzin, zegt Emil. De Keizer, de Russische Tsaar en Wilhelmina van Pruisen waren te gast in het vroegere burgemeestershuis even verderop, ook wel ‘het huis met de vier schoorstenen’ genaamd, herkenbaar aan een Frans ogende voortuin met gesnoeide haagjes. Het verhaal gaat dat een dienstmaagd Napoleon niet wilde binnenlaten, want ze had net de gang gedweild. Properheid was een obsessie in het dorp. Misschien had die meid wel gelijk, want de teruggang van Broek begon toen Napoleon het continentaal stelsel invoerde, waardoor er niet meer mocht worden gehandeld met Engeland. De aandelen op de Engelse beurs waren in een klap niks meer waard. Daarnaast trokken de rijken meer en meer weg. Aan de overkant van de weg aan het water liggen de ‘overerven’, bleekveldjes waar linnen werd gebleekt. Op de hoek van de Erven staat het huis van een rijke koopman die in de zomer >

Het verhaal gaat dat een dienstmaagd Napoleon niet wilde binnenlaten, want ze had net de gang gedweild. Properheid was een obsessie in het dorp

Zicht op het Havenrak.

p. 107

Zicht op de achterzijde van het huis in eigendom van de Vereniging Hendrick de Keyser aan het Leeteinde.

HOLLANDS Glorie

ONS DORP

In de 17de en 18de eeuw kwamen rijke Amsterdamse kooplieden en zeelieden hier al graag om de stinkende stad te ontvluchten

p. 109

“vrouwen van lichte zeden” uit Friesland zou hebben laten komen, waar hij volgens Emil de hele zomer “fantastische dingen mee beleefde”. NEELTJE PATER Dan keren we terug en lopen ‘het rijkste deel van Broek’ in, het Roomeinde, waar ook prachtige houten huizen staan. In de tuin van de vroegere basisschool staan bronzen beelden van de bekende beeldhouwer Eric Claus. Emil blijft staan bij een van de mooie oude straatlantaarns en vertelt over Geertje Pols, een rijke Broekse die in de 18de eeuw 40.000 gulden naliet om onder meer de straatverlichting aan te pakken. De voormalige biologische boerderij De Domme Dirk komt voorbij, en het huis van Frank Evenblij. De televisiepresentator zet zich volop in voor het dorp, geheel belangeloos. Na een van de vele bed and breakfasts staan we voor het huis waar Emmy Hermans, de weduwe van W.F. heeft gewoond. Aan sommige huizen is in goede jaren een stuk aangebouwd, het ‘goedjaarsend’. Over het al even fraaie Leeteinde lopen we terug langs het Broekerhuis, de voormalige diaconie, nu een dorpshuis met restaurant, en komen weer bij de kerk. Daar nemen Emil en Cees afscheid, en noodt Marieke Maars me naar binnen. Marieke, die in de reiswereld werkt, is secretaris van de Stichting Broekerkerk. De Broekerkerk is in 2018 eigendom geworden van het dorp, om zo het behoud veilig te stellen. Eind

De voormalige modelboerderij van de familie Wiedemeijer aan De Erven.

HOLLANDS Glorie

14de eeuw werd op deze plek de SintNicolaaskerk gebouwd, die in 1573 door de Spanjaarden werd platgebrand. Daarna werd hij weer opgebouwd als Nederlandshervormde kerk. Marieke wijst op het indrukwekkende blauwe tongewelf met sierlijke planten en engelen, de mooie gebrandschilderde ramen en een fraai orgel. Onder een van de 273 grafstenen in de vloer hebben Neeltje Pater en haar echtgenoot Cornelis Schoon begraven gelegen. Neeltje Pater was een 18de-eeuwse, puissant rijke weduwe en grootaandeelhouder van de VOC. Een van de vele projecten van de stichting is ‘Hoeders van de kerk’ van fotografe Tessa Posthuma de Boer, die ook in het dorp woont. Zij interviewt en fotografeert vertegenwoordigers van de mensen die aan de kerk werken; vrijwillig of professioneel. Er is al eeuwenlang aan de kerk gewerkt. Daarvan getuigen vele handtekeningen die ambachtslieden de afgelopen eeuwen hebben achtergelaten op balken, muren

ONS DORP

Huis van de familie Spaans aan De Laan.

De restauratie van de kerk en alle culturele activiteiten worden mede mogelijk gemaakt dankzij de ‘steunpilaren’. “Of ze nou 25 euro doneren of duizenden euro’s, dat maakt niet uit”

of verstopt in geschilderd marmer. Maar wie zijn nu de mensen van dit moment? Dat wordt vastgelegd met dit project, te bezoeken vanaf 6 augustus 2022. De restauratie van de kerk en alle culturele activiteiten worden mede mogelijk gemaakt dankzij de ‘steunpilaren’. “Of ze nou 25 euro doneren of duizenden euro’s, dat maakt niet uit”, volgens Marieke. “Ze zijn ons allemaal even lief.” In de nog actieve hervormde kerk kun je feestelijk trouwen en rouwen en naar concerten, exposities en lezingen. Koster Marieke Kuen maakt heerlijke taarten, broodjes en soep, die je op een terrasje kunt opeten. Het dorp heeft een Kunstroute en de Waterlandse theatergroep Neeltje Pater organiseert tweejaarlijks een Huiskamerfestival. En dan zijn er nog de Feestweek en de kermis in augustus, het culinaire evenement Broekelicious, het Dorpsdiner, het Lentediner en de Burenkoffie. Nee, Broek zal nooit een slaapdorp worden, zegt Marieke strijdlustig. • (Met dank aan Johanna Huizer van de Dorpsraad.)

Marieke Maars in de Broekerkerk.

p. 1 1 1

PUZZEL & WIN

HORIZONTAAL

WAT MOET U DOEN? Vul de puzzel in. Breng daarna de letters uit de gekleurde vakjes over naar de balk onder het diagram. Als u de letters in de juiste volgorde zet (eerst de horizontale lettercombinaties, dan de verticale), leest u een typisch Nederlandse uitdrukking. OPLOSSING VORIGE PUZZEL: Er dienen geen twee masten op een schip.

1. 5. 10. 14. 16. 17. 18. 19. 21.

Heerlijk Opscheppen

33. Plotseling 35. Martine __, presenteert Tijd

'Wat heb je nog meer in __?' Prinses van Oranje-Nassau Nederlandse krant Op een paard of op een fiets '__, jij daar!' Plaats van Unox en Organon __ van mijn vader, Geert Mak (2+4)

23. __ Ta, tovenaar 24. Ziekenhuisserie met George Clooney (1+1)

25. Haardonderdeel 27. Soldaat 31. Tocht

HOLLANDS Glorie

voor MAX (3,2)

36. 38. 39. 41. 42. 44. 46. 49. 51. 52. 53. 54.

Keten met grote blauwe filialen Geheugenkaartje

57. 59. 61. 62. 63.

Limburgse stad aan de Maas Ribonucleïnezuur Groenvoer Doet een lampje branden __ & Fire, nederpop Favoriet Act Cc Renafscheiding Beleefdheidsuiting aan de Hollandse kust

Dikke huid Vleeswaar Toon Op de bedoelde plaats Stad aan de Overijsselse Vecht

65. 67. 70. 71. 73. 77.

82. Dichter van 'Denkend aan

Oud kledingstuk? Nederlands muziektijdschrift Slaapt lekker Meer dan genoeg __ boven je hoofd (3,3) Derek de __, speelde Willem Barentsz in Nova Zembla

79. Verlaagde toon 80. Verkleinde getallen 81. Vrouwelijke ruiter

Holland...'

84. 86. 88. 89. 90. 91.

Mondstuk Ruimtevaartorganisatie Dagobert of Donald (Ei)land Langzaam Nederlandse schilder uit de 17de eeuw

92. Guus __, Nederlandse zanger

Maak kans op een tafelkleed van Rozablue t.w.v. € 76,95 O

p reis door India ontmoette Karlijn van Driel Indu Kapalhi, de oprichtster van Inka Homecrafts. De dessins die Indu creëert worden op ambachtelijke wijze geblokprint in frisse tinten op zacht katoen. Karlijn ontwerpt er vervolgens eigentijdse interieuren lifestyleproducten mee die zij via haar website verkoopt. Dit grote tafelkleed (180 x 270 cm) heeft een prachtige bloemenprint in blauwgrijs, is gemaakt van hoogwaardig 100% katoen en afgewerkt met een bijzondere rand. De stof is zorgvuldig behandeld voor kleuren kwaliteitsbehoud. Als je goed kijkt kun je zien dat het met de hand is gemaakt, elk tafelkleed is uniek. Kijk voor nog meer producten op www.rozabluehome.com KANS MAKEN OP DIT TAFELKLEED?

VERTICAAL

Vul dan de oplossing en uw gegevens in bij mail & win op hollandsgloriemagazine.nl. Deze actie loopt tot 14 juni 2022. Na afloop krijgt de winnaar bericht. Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 15. 20.

Koninklijke Burgers' __ Bloemrijke gemeente Titel van Cornelis Lely Zulke zaken zijn onomkeerbaar Grondsoort Oma in Sesamstraat Evers of Diergaarde Economische Zaken Gekookte rijst Jan met de __ Bovenlaag Warme drank Heel oud vuurwerk Neon Nederlands postbedrijf dat door PostNL werd overgenomen

22. 26. 28. 29. 30. 32. 33.

Heeft een rugbybal __ de koning! Kipgeluid Overblijfsel Sieraad in een stadion

47. 48. 49. 50. 51.

Edel dier met een stamboom Tekende de schoolplaten van weleer

34. Betreurenswaardig 37. Stond op tafel voor nieuw leiderschap

40. Schreef De komst van Joachim Stiller

41. Dure auto 43. __ best 45. Schreef De naam van de roos

Ploegen

74. Vervoerder met een

Groene ketel De kat van __ Willem Brij Nederlandse omroep

publieksprijs

75. Bewijs van onschuld 76. Meneer in Sesamstraat 77. Robert __, presenteerde

zonder leden

55. 56. 57. 58. 60. 64. 66. 68. 69. 72.

__ Grande Glorie Toets in Overijssel Aanwas Dorpsterrein Nachtelijke fladderaar Centrum

Tien voor Taal

78. 79. 83. 84. 85. 87. 89.

Plaats op Ameland Van __, bondscoach Dekmantel Beschut Bergovergang __ Osterhaus Nederlandse politieke partij

Amerikaanse Nobelprijswinnaar Nederlands jeugdtijdschrift Tankbedrijf

p. 113

REINILDIS Zeg maar jij. Nee, dank u

HOLLANDS Glorie

weer op school zien? Weer terug naar Sie en achternamen? Een Duitse zakenman zegt: “Van directeur tot receptioniste, iedereen zegt maar jij. Het is goedbedoeld, zeker, maar ik vind het onaangenaam. Ik blijf dan u zeggen, leg vriendelijk maar duidelijk uit dat dit bij ons niet kan. Nederlanders waarderen die uitleg. En als we elkaar formeel het du aanbieden, soms gevolgd door het ritueel samen drinken (Brüderschaftstrinken), vinden ze dat toch wel bijzonder.” Maar het Duits heeft wél een aantrekkelijke tussenvorm: het gebruik van Sie + voornaam (“Leonoor, kunt u mij zeggen…”) In het Nederlands is dit niet gangbaar – men zou het kunnen invoeren. Overigens is het in het algemeen verstandig onbekenden met u (of Sie) aan te spreken. Want desgewenst overstappen van u naar jij is makkelijk, maar omgekeerd, van jij naar u, wordt als lastig ervaren. Want dat betekent dat u de ander ‘te laag’ heeft ingeschat. •

Reinildis van Ditzhuyzen is historica, publiciste en etiquettedeskundige. Ze herschreef Amy Groskamp-ten Haves standaardwerk Hoe hoort het eigenlijk? waarvan de 42ste druk is verschenen.

Viert u uw vakantie in Duitsland? Of heeft u veel contacten met Duitsers, privé of zakelijk? Dat zou goed kunnen, want wij Nederlanders hebben van oudsher veel met dit grote buurland te maken. Doorgaans verlopen die contacten prettig. Maar toch is er iets wat Duitsers lastig vinden: dat wij hen vaak meteen tutoyeren. Omdat wij in onze eigen taal snel je en jij zeggen, denken wij dat dit in het Duits ook wel kan. Maar dat ligt daar anders. Jij is namelijk niet hetzelfde als du, en u is geen Sie. In het Duits staat du voor intimiteit, en Sie voor afstand. Daarom tutoyeren Duitsers iedereen in de familie, van jong tot oud. Ook God spreken zij met du aan. In het Nederlands is dat anders: u zeggen betekent respect, eerbied betonen. Veel kinderen spreken daarom hun ouders en andere oudere familieleden met u aan. En God is bij ons U. En dat begrijpen de Duitsers weer niet. Voor hen geldt dat de familie (en God) tot de intieme cirkel hoort. Goede vrienden, collegae en anderen kunnen elkaar uitdrukkelijk het ‘du’ aanbieden, dat is een cadeau. Daarmee stappen ze de cirkel van intimiteit binnen. De mensen buiten de cirkel spreken Duitsers aan met Sie. Ze waren dan ook stomverbaasd dat Louis van Gaal, die enige tijd trainer in een Duitse voetbalclub was, zich door zijn dochters liet siezen (met u aanspreken). Het leidde bijna tot een nationaal debat, zo verbluffend is dit. Het verwart de Duitsers ook, dat ons tutoyeren geen gebaar van vriendschap is: zakelijke besprekingen gaan keihard door. Het verschil in gevoel tussen je en het du moge duidelijk maken, dat onze drang tot tutoyeren – hoe welgemeend ook – soms ongemakkelijk kan overkomen. Een voorbeeld. Tijdens een Deutschlehrertagung zeiden de Nederlanders tijdens de voorstelronde: “Goedemorgen, ik ben Henk (of Jan, of Ineke). Wie heisst du?” Verscheidene Duitsers in de zaal verstarden. Al jaren werken zij op scholen waar zij hun collega-docenten met u aanspreken. Soms kennen zij elkaars voornamen niet eens. En dan zouden ze nu opeens alle collega’s moeten duzen (tutoyeren) en met de voornaam aanspreken? “Blöde Kumpanei!” riep er een. “Daar doe ik echt niet aan mee!” liet een andere Duitser weten. Het was duidelijk dat veel Duitsers zich onbehaaglijk bij dit Nederlandse voorstel voelden. Daar kwam nog iets bij: want hoe moet het dan na het congres, als ze hun collega’s