Urak ekarri zuen lana Zestoako ur termalen kontuak goitik behera eraldatu zuen herria, pixkanaka-pixkanaka. Eraikin berri ugari sortzeaz gain, bizitzeko modu berri bat ekarri zuen. Milaka urzaleren etorrerarekin, urak lana ekarri zuen. Aurrena bainuetxea eraiki zen eta berehala beste hotel eta ostatu franko: Alkorta, Arozena, Artetxe, Asuntzion, Blasa, Estaziokoa, Irure, Karmelo, Kerejeta, Kristina, Lizaso, Oiartzabal, Urola, Zurbano‌ Garai hartan, lanbide franko topa zitekeen hoteletan. Guk batera eta bestera salto egin eta urte oparo haietan lanean ibili ziren lekuko ugarirekin egoteko aukera izan dugu eta beren eta ingurukoen lanen berri eman digute. Une goxo batez, denboran atzera egiteko aukera izango dugu. Has gaitezen, bada‌ Negu garaian itxita egon da bai- ferrak bozina joka, Joxe Manuel Errexil gurdian urzaleak ganuetxea, baina gogor jardun dute rraiatzen, saltzaileak bezeroak erakartzen, Julio Chiquilin oinetakoei distira ateratzen, plantxako emakumeak arropa mantentze-lanak egiten dituzteplantxatu berriak bizkarrean hartuta banaketan, sukaldariak nek, edo arropategikoek eta bule- jo eta ke, telefonoaren ring-ringa bulegoan, aguadorak baraurik etorri diren urzaleei ura banatzen‌ Zalaparta berdintsua gokoek. Udaberriarekin batera, egunero, irailaren 30ean ateak itxiko diren arte. San Migel langilez bete da bainuetxe guztia. bezperan pozik afalduko dute langile guztiek elkarrekin eta sos batzuk poltsikoan hartuta etxera itzuliko dira hurrengo Orain, ordea, ekainaren 15a da, udara arte. hasi da udako denboraldia, hiru Alde batera eta bestera enkargutan hilabeteko lana dute aurrean baiMakina bat herritarrek probatu duen lanbidea da mandanuetxeko langileek. Laster hasiko tu-mutilarena edo botonesarena. Hamalau urtetik behera dira emakumeak garbiketa lanetan izan behar izaten zituzten, eta klase guztietako enkarguak egiteaz arduratzen ziren. Rosario Andresek urteak daramatza eta jatorduak zerbitzatzen, botoArozenan lanean eta ondo daki zertaz ari garen: “Nire anaia nesak alde batera eta bestera, txo- zaharrena, Ignacio, atezaina izan zen Arozenan eta beste bi
7 ister s eta M iak is M “ . a J A B I E R K O R T A, JO X E R E N A N A I A G A Z T E A a Zesto dantzald anaiak, Pablo eta gainezk di plazan eta aragoza, z E R E ARITU Z E N BOTONES LANETAN e r r ia Z ja , at n d ia a z U r t . a Amalio, botonesak. alen e” L ndea t V je n l, a n a e e g n z u a t or ver tzen Kuba, P Pablo, askotan, aingitik etor gauero. tik eta abarre rak arrantzatzera joaten Castellóbazen luzatu egiten zitzaien lana: zen bezeroak hala eskakafetegitik saloira aulkiak mugitu behar zirela, gero atzera berriz jaso egin tuta, eta beste makina behar zirela… bat aldiz ere tokatu zitzaion miserikorJoxek ondo gogoratzen ditu urzaleek emandako eskupekoak: “Haiek bai diara joan behar izatea zerbaiten bila”. propinak! Diru asko ematen ziguten baina nik gorde eta isil isilik dena amaJoxe Korta, berriz, bainuetxean hasi ri”. Eskupekoaz gain, sari bikaina ere jaso zuen behin Joxek: Manolete torezen botones, hamaika urterekin. Bere aita roa bainuetxera etorria zen, eta ea zezenak gustatzen al zitzaizkion galdetu zion Joxeri. Honek baietz, eta hala, berarekin Donostiara eraman zuen zehan ibiltzen zen urte osoan mantentzekorketa ikustera. Han joan omen ziren, Manolete, Joxe Korta, Suso alkatea lanetan eta gerenteak bazekien seme bat eta txoferra, Donostiara zezenak ikustera. zuela. Hala, semea eramateko esan zion Eskupekoak eskupeko, urte gogorrak pasa zituela kontatu digu Joxek: gerenteak. Galdera batzuk egin Joxeri eta “Gosea, gosea pasatzen genuen. Askotan Mi Tienda-ra joan [bainuetxean botones jarri zuen. Beste batzuen artean zegoen denda bat] eta estraperloko ogia eta txorixoa erosi behar izaten geAgustin Kortarekin, Manolo Kortarekin, nuen; edo herrira egindako bueltaren batean amarengana joaten nintzen Laxaro Garaterekin eta Martzelino Olaiarrautza frijitu eske”. 1942an hasi eta 1946an bukatu zituen botones lanak zolarekin batera ibili zen bainuetxean. Joxek: “Botones ibili nintzen urtetan ez nuen oporrik izan; uda amaitu eta Goizeko 7:30ean jaikitzen ziren, gosaleskola, eskola amaitu eta bainuetxera”. Hamabost urte bete zituenean, tailedu eta beheko solairura joaten ziren. Han rrean hasi zen. Tailerrean urtebetean irabazitakoa, hoteleko eskupekotan hiegoten ziren, baten bat noiz etorriko labete batean irabazten omen zuen. zain, enkargu eske. Era askotako lanak Txoferrak aipatu ditu Joxe Kortak eta lanbide horrek ere merezi egiten zituzten: maletak igo logeletara, du arreta pixka bat. Maila altuko bezeroek beren apaizari mezatan lagundu, egunkaria edo telae ez gaz ko r e ik z gidari edo txofer partikularrak izabotikak erosi… Egunean bospasei joanskok hit o, hotele ebilen a uela urte ask gun egin z n e ten zituzten. Eta hotelek garaetorri egiten zituen Joxek herrira, hartu z t a D Zerbitz ente Dávila: “ itzari baten la zuen rb iz aitaren bizikleta eta urzaleek eskatutako jeak ere bazituzten auto partie B z . idatu z o k ia a n ra gonb bidatuari zeIraet e t x t a e b e o r r enkargu guztiak egitera. Hoteletik irten kular horientzako. Autoei kongon k be beze ahizpak ¡Come, rbitzaria behar zuten bakoitzean, baimena eskatu ponketak egiteko edo/eta zen. Ze era, eta haren raltasun osoz: tienes e z u bazkalt men zion nat que parese qu andik behar izaten zioten atezainari. Normalegarbitzeko langileak ere izaten o … ¡ n a t sa! a, e h ra esa an, 23:30erako lotara joaten ziren baina omen ziren hoteletan. Baina bevergüen mea, iraindut en ez zuten in s e ku com egit n” sa! Ema do hitz gauean orkestra edo jaialdiren bat baldin zero arruntak garraiatzeko, zenvergüen gaztelaniaz on tzen omen zie in g a a aurrer iei isiltzeko r zerbitza
···
···
ak dioe Dávil alde t n e iz B . neska t uetxean ak bain ko Zaragozako uetxera garai r r e d e ain Festa t urte lanera b util eta ogei ba enez, h zen omen zen ki askotako m t oraint o a t r bat eto ta baita beste ka horietako b k esaten r s e a e h n bait hotelek ibilgailu batea franko ere. N a hona. Eta azkeo k d o le t n e a t e k o propioak izaten zituzom . nes nh guztiek etortzen ai harta dik ere n arabera, gar ten lo, langile zten ten. Bizente Davilak, u u e duenar iruan egiten z tzen omen zit lako bainuetxeko dinamila a la neko so ko festak anto ren garaian, h ipintzen zatzaileak, Xardo goiz o Izugarr auetan. Franc ki, zaindariak ateko. iz a g , iz goratu du (Arozenabertan entsaezinak i, kontrolpean p e tik bainuetxera eramagauzak kioten langile iz omen z ten zituen bezeroak, urak hartzera): “Xardo, bai, Fidel Etxaberen koinatua. Autobus gidaria zen eta oso ezaguna herrian! Sinbolo bilakatu zen Zestoan bere autobusa; txiki-txikia zen eta xarma berezia zeukan”. Gaur egun ere badaude auto gidariak, baina ez bezeroak Arozenatik bainuetxera garraiatzeko, baizik-eta Euskal Herritik ibilbideak egiteko. Aipatzekoa da Carmen Serrat. Emakume kataluniar hori azken zortzi urtetan Arozenara etortzen da beste berrogei pertsonekin, eta gida lanak egiten ditu Arozenako bezeroekin. Euskal Herria erakustea da bere lana: “Maite dut Euskal Herria eta etxean bezala sentitzen naiz hemen”.
Arropak konpondu eta konpondu Maria Jesus Etxaidek ondo daki bainuetxeko lanen berri, hamazazpi urtean jardun zuen-eta bertan lanean, negu eta uda. Arropategian egiten zuen lan, mahai-zapiak, oheko arropak, trapuak, langileen uniformeak eta abar konpontzen. Lehenengo urtetan, Palazioko Emili izan zuen irakasle eta lankide; gerora Emiliren ahizpa Doloresek hartu zuen Emiliren lekua; Mari Kruz Zinkunegi ere ibili zen horiekin lanean. Emilik josi egiten zuen, Mari Kruzek bordatu eta Maria Jesusek konpondu. Konpondutako ohe arropa horiek Casa de Baños eta Casa de Entrada-rako bakarrik erabiltzen ziren; Hotel Nagusirako eta Alamedarako berriak erosten ziren, horiek maila altuagokoak ziren-eta. Urte osoan egiten zuten lan, 8:00etatik 12:00etara eta 13:30etik 18:00etara. Neguan itxi egiten zen bainuetxea baina arropa konpontzaileak ez ziren gelditzen, hurrengo udarako gauzak prestatu beharra baitzegoen. Sasoi hartan, mantentze-lanak egiten zituztenak, bulegoko jendea eta arropa konpontzaileez aparte, inor gutxi topa zitekeen bainuetxean. Arropategia handiegia geratzen zitzaien neguan eta hotel sarrerako gelatxo batean jarduten zuten. Uda iristean, berriro arropategira aldatzen ziren. Denboraldi bete-betea zenean, arropa konpontzea ez
M ª J E S U S,
ZERBITZUKO EMAKUMEEKIN LANERA SARTU AURRETIK
ezik beste hainbat lan ere egin behar izaten zituela kontatu digu Maria Jesusek: “Sukaldean ezinean zebiltzanean eskua botatzera hurbiltzen nintzen, baxera ordenatzen laguntzeko-edo. Arropa lixatzen ere askotan jarduten nuen eta, noizbehinka, kapera lorez apaintzea ere tokatzen zitzaidan”. Denboraldia amaitu eta hilabete inguruko oporrak izaten zituzten. Baina azaroan berriz ere lanera. Horrela jardun zuen, hamazazpi urtean, Maria Jesusek, ezkondu zen arte. Arropategiko lanak gogorrak ziren eta, gainera, lan bakoitza eraikuntza desberdinean: garbitu toki batean, plantxatu bestean, gero handik hotelera… Eta hori gutxi balitz, etengabe garbitu behar izaten ziren hoteletako maindire eta mahai-zapiak. Ikaragarrizko lana. Eta ordutegiak ere halakoak izango ziren. Juani Acedo hemezortzi urte zituenetik dabil lanean hoteletan eta gaur egun Arozenan dabil zerbitzatzen: “Lehen ez geneukan zortzi orduko lanaldirik, hamasei ordu ere egin izan ditut lanean gelditu ere egin gabe. Oso lan gogorra da, baina bizi osotik horretan lan egiten duena horretarako bizi da azkenean”.
Telefono deiak pasa eta pasa Mari Tere Zubiak zenbat dei pasa ote ditu bizi osoan zehar. Hamabost urterekin hasi zen bainuetxean telefonista lanean eta jubilatu arte hantxe ibili da. Hiru emakumek jarduten zuten udako denboraldi osoan eta horien lana telefono deiak pasatzea izaten zen: “Eskatu, erreklamatu eta askotan ezeztatu. Egu-
9
ez, eta lekurik iren o ik h a n n hasi z teletan res: Ho jendea hartze zieten, d n A io poko Rosar atzen i rak kan ia prest i ere ba herritar eetan. Bazkar i, ohea eskain ik, hogei t k tx beren e arbitu eta, nos bederatzi izate rrigarria g u h a “G n, a arrop atzeko: en uda garaia s a p k a egun n gin pasatze izatera zen”.
Gozoak saldu eta saldu
Ixabel Odriozola hamalau bat urterekin hasi zen Alamedako bonboidendan lanean. Goizeko 8:15eko trena hartu Arroabean, Zestoan jaitsi eta Kortadi gozotegira joaten zen opil bila. Bandeja handia hartu, eta beti lortzen omen zuen urzaleak garraiatzen zebilen autoren batean sartu eta Bainuetxera iristea. Behin dendara ailegatuta, egun osoa gozoak saldu eta saldu pasatzen zuen; bederatzitako trenean itzultzen zen etxera. Horrela igaro zituen lehenengo alaba izan arteko udako denboraldiak: “Irailean izan nuen alaba eta hantxe pasa nuen nire azken uda, tripa handi-handiarekin”. Lehenengo urtetan, Josefa Alzueta izan zuen nagusi eta lankide, gerora Josefa Etxanizek hartu zuen denda. Orduan, bakarrik jarduten zuen lanean, nagusia zerbitzuko nesken arduraduna zen-eta. Hala ere, tarteka, Arantxa Etxeberriak laguntzen zion. Dendan gauza ugari saltzen zituzten: kafesne-karameluak, Nestle, Suchard eta Elgorriaga bonboiak, txokolate tabletak, galletak, eztia… baina gehien, delako Rellenos de Vergara horiek. Dendan bertan saltzeaz gain, enkarguak logeletara ere eramaten zituzten. Hasiera batean Kubako bezero ugari etortzen omen zitzaizkien. Ba omen zen arratsalde osoa bere dendan pasaI XABEL A LAMEDAKO DENDETAKO BESTE L A N G I L E E K I N B A I N U E T X E K O J A R D I N E A N, T A R T E A N, tzen zuen emakume bat: “Hogeita bi I G O G A I L U K O L A N G I L E A, M A R I T E R E L A R R A Ñ A G A , egunetarako etortzen bazen, hogei arratsalT E L E G R A F I S T A, MI G U E L I L E- A P A I N T Z A I L E A, A RANTXA E TXEBERRIA E T A J ULIO C HIQUILIN de gurean pasatzen zituen. Ez zuela siestarik egin nahi esaOINETAKO GARBITZAILEA ten zidan, bestela gauean lo gaizki egiten zuela-eta; nahiago zuela nirekin berriketan jardun. Han pasatzen zuen arratsalde osoa gure dennean hirurogei dei pasatzen dan, zurrungan”. Gerora, berriz, Portugaldik etortzen ziren bezero bagenituen gustura”. Garai hartan, dei guzasko eta asko txokolate bila, eta han jarduten omen zuten “Cuanto tiak zentraletik pasa behar izaten ziren eta costa, cuanto costa”, galdezka. Ixabel eta lankideak primeran konponZestoan hainbeste hotelekin zentrala kolapsatzen ziren horiekin. Izan ere, ezkutuaren balioa (Portugalgo txanpotu eta dei asko galdu egiten ziren. Hasieran, na, alegia) ederki kalkulatuta zuten eta hizkuntzarekin ere nahiko telegramak ere jasotzen zituzten baina gerora, ondo moldatzen omen ziren. telegrafista Correos zegoen txokora mugitu Aspertzeko betarik ez zuela izaten aitortu digu Ixabelek: bezeroak zen, Karmelo Arrizabalagarengana. zeudenean haiei kasu egin behar eta, bestela, beste saltzaileekin berriTelefonistaz gain, goizeko lehenengo orketan gustura asko igarotzen zuen eguna. Nostalgia puntu batekin goduan bainutako bulegoan ere egiten zuen lan goratu ditu Ixabelek Alameda azpi osoa, puntatik puntara, hartzen zuMari Terek. Bainuak edo urak hartu nahi ziten dendak: Joanita Errexilena, gizonezkoen ile-apaindegia, Casida Ruiz tuenak medikuarenetik pasa behar izaten ile-apaindegia, Mari Tere Larrañaga aritzen zen manikura tokia, Damazuen, nahitaez. Hark egun jakin batzuetako so Azkuen altzari erakusketa, Bazar Antoni Altuna, Lagartera, Julio Chitratamendua jartzen zuen eta horretarako txarquilin zapata-garbitzailearen txokoa, Baztarrikanekoen denda, Mi Tientelak banatzen ziren bainutako bulegoan. da, Correos… Bainutako bulegoan beste gizon batekin egiIxabel Odriozolak 1952tik 1967ra jardun ten zuen lana, harreragilearekin. Lau harreragia s t zuen lanean bonboi-dendan. Berak alde egin hu le zeuden bainuetxean: bat bainuitzapen hoteo r o o k s eta urte pare bat jarraitu zuen dendak, baina i hartan ietako a tako bulegoan eta bi haide hor e baziren gara zenean CD b n segituan itxi zen. la -zu Orain sikariak er rrera-lekuan. Gaueko k zuzen u ie r M o . h a dir ain Denbora aldatuz doalako, aldatuz doaz telefonista lanak ere, haaina or letan, b dira. gauzak. Baina lanbide horiek guztiak harrotasunez gorreragileren batek egiten u t a bilak goratu beharrean gaude, zutik baitaude oraindik jangela zabal horiek, zituen. Urte osoan jardujolas-gelak, bazkariak eta uniformeak. ten zuten lanean telefonistak; neguan, erreserbak egiteko deiei erantzuten eta botilatzen ziren urak tramitatzen.
A
maiur Aristi / Janire Diaz