Weerbare kunstenaars: blijf bij je lijf

Koninklijk Conservatorium Antwerpen en Toegepaste Psychologie van de AP Hogeschool onderzochten hoe podiumkunstenaars mentale belasting ervaren en ermee omgaan. In het project Weerbare kunstenaars keken de onderzoekers naar het psychisch welbevinden in de podiumkunsten. Ze trachtten een preventieprogramma op te stellen om de uitdagingen in de artistieke praktijk vandaag de dag aan te pakken en te voorkomen. Daarvoor werkten ze samen met het kenniscentrum Antwerp HeArts van Universiteit Antwerpen. In gesprek met de drie onderzoekers –Bart Michiels, Elise Wauters en Magda Thielemans – behandelen we in dit artikel de resultaten en zoomen we in op het dansveld.

De uitdagingen voor podiumkunstenaars zijn talrijk en specifiek, maar weinig onderzocht. Ze situeren zich op het fysieke, psychologische en sociaal-artistieke domein. Het werkveld, waaronder het Koninklijk Conservatorium Antwerpen (AP Hogeschool), was bezorgd over het psychisch welbevinden van podiumkunstenaars en kunststudenten en trok aan de alarmbel. Eerder onderzoek focuste vooral op het fysieke aspect van welzijn. Het bleek toen dat er een grote connectie met het psychische welzijn te benoemen was. Het onderzoeksproject Weerbare Kunstenaars (2019-2023) diept vanuit een multidisciplinaire aanpak (kunsten, psychologie, geneeskunde en gezondheidswetenschappen) deze materie uit. Het onderzoek kent verschillende fasen en dit artikel gaat over de beginfase.

Wat zijn precies de uitdagingen van kunstenaars in het werkveld?

Bart Een belangrijk aspect is dat artiesten vaak een perfectionistische kant hebben en hooggevoelig zijn. Die combinatie van persoonlijkheidskenmerken kan zorgen voor psychische problemen bij het uitvoeren van hun kunst, bijvoorbeeld door negatieve feedback van audities of docenten. Daarnaast is er een constant gevoel van de druk om je te bewijzen. Het zijn zaken die op termijn tot een burn-out kunnen leiden. Een ander belangrijk aspect, dat zich in deze tijd nog meer manifesteert, is de werkonzekerheid. Er is gewoon weinig geld voor de kunsten en kunstenaars kunnen op niet veel terugvallen.

Kampen dansers met dezelfde uitdagingen?

Magda Dansspecifiek kijk ik naar de studenten van het conservatorium, die nog aan hun loopbaan moeten beginnen. Je uiterlijk en fysieke kenmerken zijn ontzettend doorslaggevend. Het gaat in het werkveld, op audities, helaas vaak nog altijd minder om wat je kan. Ik heb de indruk dat dat een groot deel onzekerheid en nog meer perfectionisme meebrengt. Het voortdurend presteren onder druk herken ik zelf als oud-danser en dansdocent. Het moet altijd goed zijn. Het kan niet minder zijn. Dat brengt soms niet enkel een mentale maar ook een fysieke en creatieve burn-out met zich mee.

Het is dus ook niet omdat je aan kinderen lesgeeft, dat je niet creatief of hoog technisch bezig bent. Het doorgeven van je kunstenaarschap is een essentieel onderdeel van lesgeven.

Bart Er is een bevraging geweest bij Belgische kunstenaars over hoeveel procent van hun totale werktijd ze zich artistiek geëngageerd voelden. Over alle disciplines heen lag dat ontzettend laag. De mentale belasting door alle extra’s naast de artistieke activiteit, mag niet onderschat worden. (Spelen op het scherp van de snee, in tijdschrift Etcetera, n.v.d.r.)

Waarom focussen jullie in het onderzoek op de subjectieve ervaring van de kunstenaar?

Elise Dit doen we omdat er aan de alarmbel getrokken is. We weten dus dat er een mentale belasting is. Het is onze taak deze beter in kaart brengen voor podiumkunstenaars.

Bart We merkten ook dat veel podiumkunstenaars een ontzettend individueel traject hebben dat moeilijk te onderzoeken is. We hebben gemerkt dat de uitdagingen waarmee kunstenaars worstelen, zelfs binnen één discipline, heel erg kunnen afhangen van bijvoorbeeld het instrument, het genre of de leeftijd. We kozen daarom voor het persoonlijke verhaal van iedere kunstenaar. In het preventieprogramma gaan we een opdeling maken tussen de verschillende podiumkunsten die we onderzoeken met aandacht voor de gemeenschappelijke factoren. De uitdagingen van studenten aan het conservatorium zijn namelijk heel anders dan van iemand die al jaren in de uitvoerende praktijk staat.

Wat zien jullie vandaag in de praktijk van dansers al gebeuren om aan preventie te doen?

Magda Binnen AP en het Conservatorium hebben we al een opvangnet mentale steun gecreëerd voor de kunststudenten. Er is zo onder andere eenmaal per week een permanentie van een psycholoog en er worden tal van workshops gegeven. Dit onderzoek is erop gericht om uit dit kluwen van aanbiedingen de juiste te halen. Voor de dansafdeling speelt de manier van feedback geven een grote rol. Studenten komen daarin op de eerste plaats en sturen mee hoe dat gebeurt. Als je leert omgaan met feedback, vergroot je ook je mentale weerbaarheid.

Bart In de literatuur is bekend dat dansers mentaal een moeilijke periode meemaken naar het einde van hun uitvoerende carrière toe. Vaak moeten dansers omwille van blessures gedwongen stoppen. Die leeftijd is bij dansers heel laag. Het zou goed zijn deze levensfase heel bespreekbaar te maken. Dat de community van de danser de overgang naar andere activiteiten, zoals lesgeven, ondersteunt. Uit de interviews zien we dat het constant moeten verdedigen van de keuze voor kunst in een wereld die gedreven is door economisch rationalisme zwaar weegt. De nuttigheid van kunst moet verdedigd worden tegenover anderen die het eerder als vrijblijvend en vermaak zien en niet als iets essentieels.

Hoe ziet de concrete inbedding van het preventieprogramma in de praktijk eruit?

Bart Momenteel zijn we nog onderzoek aan het doen naar het juiste format. We zijn er wel over uit dat preventie moet beginnen bij de start van de kunstopleidingen. Binnen het curriculum zullen we dan ook preventiegerichte vakken uitwerken. Ik denk aan workshops, cursussen of langer lopende trajecten. Tegelijkertijd is het ook voor het bredere kunstenaarsveld belangrijk een programma op te stellen. Hierbij denken we aan een online zelfhulptool en online cursussen om mensen te onderwijzen.

Magda Ik zag in het online gegeven mooie aanzetten in deze tijden van corona. Iedereen is aan het oefenen met wat wel en niet werkt. Daar gaan we in de toekomst voordeel uit kunnen halen.

Kunnen jullie inschatten wat de gevolgen zijn op de weerbaarheid van kunstenaars na de coronacrisis?

Elise Het is een moeilijke oefening om dit in te schatten. De onzekerheid van werk en financiën was er al en ik denk dat dat niet minder zal worden.

Magda Bij kunststudenten merk ik dat ze zich vragen stellen over het recht dat ze nog hebben om voor kunst te kiezen terwijl heel veel mensen het economisch zo moeilijk hebben.

Bart Ik denk dat deze periode ontzettend belangrijk is geweest om het belang van kunst te leren. Iedereen gebruikt nu kunst om alles te verwerken. Ook niet-artistieke mensen hebben momenteel veel steun aan kunst. De noodzaak van kunst in de maatschappij wordt onderstreept.

Kunnen jullie vanuit het onderzoek nog 1 tip meegeven voor onze lezers? Hoe maakt een danser zich weerbaarder!?

Bart Durf te praten en je open te stellen voor collega’s.

Elise Doorbreek het taboe. We moeten nu met sensibiliseren starten.

Magda Blijf bij je lijf. Luister naar wat je lijf en hoofd zegt.

Maud Tielemans

Ik ben Maud Tielemans, een dansdocentduizendpoot. Na mijn opleiding tot Docent Dans en Master Kunsteducatie aan Codarts Rotterdam specialiseerde ik me tot Expert Cultuur in de Spiegel, volgde Kunst- en cultuurmanagement aan de UGent en studeer momenteel aan VIVES Hogeschool voor een Banaba Schoolontwikkeling. In 2020 werd ik uitgeroepen tot VOCATIOlaureaat, een beurs voor gepassioneerde jongeren met een missie. Mijn missie? Dans in het lager onderwijs tot evidentie maken. Om dit te bereiken geef ik momenteel dansdidactiek aan Codarts, leid ik leraren lager onderwijs op aan de KdG Hogeschool in Antwerpen en ben ik educatiemedewerker bij de Nederlandse Dansdagen Maastricht en De Dutch Don’t Dance Division in Den Haag. Ervaringen die ik hier meemaak kan ik in de praktijk omzetten met kinderen aan de Kunstacademie van Halle waar ik onder andere coördinator ben van de dagschoolprojecten. Ik werk sinds 2018 regelmatig artikels uit voor DANST en Dansdocent.nu. Ik probeer via het medium van de geschreven taal al wie gebeten is door dans te ontmoeten, te inspireren, en aan te zetten tot danseducatie.  www.maudtielemans.com

Dans en Parkinson

Vijfdaagse intensieve workshop met Andrew Greenwood

22 - 24 februari en/of 25 - 26 februari 2023

Ben je dansdocent of zorgprofessional en heb je interesse in DANSmogelijkheden creëren voor iedereen, ook voor ouderen of mensen met een chronische ziekte zoals Parkinson of MS? bit.ly/dansenparkinson

Leer tijdens deze workshop werken met de bouwstenen van de Switch2move methode van Andrew Greenwood. Hij combineert met gemak dans, lichamelijkheid en mindfulness om verandering teweeg te brengen bij de deelnemers. Leer ook de ziektes en de gevolgen ervan beter begrijpen en ga naar huis met tools om zelf aan de slag te gaan met deze doelgroep.

In zijn voorstelling Tender Men gaat choreograaf en performer Koen De Preter op zoek naar een nieuw perspectief op non-seksuele aanrakingen en de verschillende soorten relaties die mannen met elkaar opbouwen. Tijdens de voorstelling dansen de performers op de grenzen van sensualiteit, vriendschap en ruwheid. — uit DANST 4, 2020