ST E R K N O O R D N E D E R LA N D Ve r g r ote n co n c u r r e nti e krac ht door i ng r e pe n i n de le e fomg evi ng J a n u a r i 2 0 17
Colofon Opdrachtgever Provincie Drenthe, Provincie Friesland, Provincie Groningen, Gemeente Assen, Gemeente Emmen, Gemeente Groningen, Gemeente Leeuwarden, Ministerie van Economische Zaken, Ministerie van Infrastructuur en Milieu
Perspectieven De Zwarte Hond: Daan Zandbelt (ateliermeester), Kjai Tjokrokoesoemo, Lisa van der Slot
Projectgroep Marcel-Armand van Nieuwpoort (Provincie Drenthe) (projectleider), Pieter Bakker (Provincie Friesland), Lieuwe van den Berg (Provincie Groningen), Gijsbert Borgman (Ministerie van Infrastructuur en Milieu), Eddy Diekema (Provincie Drenthe), Roel Folkersma (Gemeente Emmen), Roelie van Guldener (Provincie Drenthe), Henk Heijman (Gemeente Assen), Jan de Jong (Ministerie van Economische Zaken), Ronald Klaassen (Gemeente Groningen), Yolanda Kemper (Ministerie van Infrastructuur en Milieu), Daan Zandbelt (De Zwarte Hond)
Druk Januari 2017
4
Inhoud Voorwoord
6
Introductie
8
Vier perspectieven
10
No Regrets
14
1. De Buitenplaats
16
2. Stad & Ommeland
22
3. Noordned
28
4. Het MozaĂŻek
34
Partijen en deelnemers
40
Begrippen
42
STERK NOORD NEDERLAND
5
Noordervisie 2040 Noordervisie Noordervisie2040 2040
MIRT MIRT MIRTGebiedsagenda Gebiedsagenda GebiedsagendaEnergieke Energieke Noorderruimte Noorderruimte Energieke Noorderruimte BVNL BVNL
BVNL
MIRT-ONDERZOEK MIRT-ONDERZOEK CONCURRENTIEKRACHT CONCURRENTIEKRACHT
MIRT gebiedsagenda
MIRT MIRTgebiedsagenda gebiedsagenda
FASE FASE 11
FASE FASE 22
analyse analyse
dialoog dialoog
inzichten inzichten uit uit rapporten rapporten
bouwstenen, bouwstenen, perspectieven perspectieven
FASE FASE 33 Vertaling Vertaling in in handelsstrategiĂŤn handelsstrategiĂŤn
Nationale, provinciale
Nationale, Nationale,provinciale provinciale&& & gemeentelijke gemeentelijke gemeentelijke omgevingsvisies omgevingsvisies
ACTIE! ACTIE!
omgevingsvisie
Figuur 1: Processchema MIRT-onderzoek Concurrentiekracht Noord Nederland
PROCES
Grande Tour
Grande Tour Intensieve eendaagse tour door Noord Nederland voor alle betrokkenen van dit onderzoek.
Intensieve eendaagse tour door Noord Nederland voor alle betrokkenen van dit onderzoek.
PROCES
Bouwstenenatelier
Bouwstenenatelier Grande Tour Interactieve Intensieve eendaagse bijeenkomst tour waarbij door stakeholders Noord Nederland de door voorDe alleZwarte betrokkeHond nen van gelegde dit onderzoek. basis aanvullen en Interactieve bijeenkomst corrigeren. De belangrijkste opgaven zijn besproken en er is gepeild in waarbij stakeholders hoeverre daar overeenstemming de door De Zwarte over is.
Hond gelegde basis (klik hier voor deze Bouwstenenatlas) aanvullen en corrigeren. De belangrijkste opgaven zijn besproken en er is gepeild in hoeverre daar overeenstemming over is.
PROCES
Perspectievenatelier
Bouwstenenatelier Grande Perspectievenatelier Tour Interactieve Intensieve De Zwarte eendaagse Hond bijeenkomst heeft tour dewaarbij uitkomdoor stakeholders Noord sten van Nederland het Bouwstenenatelier de door voorDe alle Zwarte betrokkeHond nen uitgewerkt van gelegde dit tot onderzoek. basis vier perspectieven. aanvullen en Na Depresentatie Zwarte Hond isheeft corrigeren. de De belangrijkste hiervan in groepjes opgaven zijn aan de perspectieven en er is gesleuteld. gepeild debesproken uitkomsten van het in hoeverre Ieder groepje daar kijkt overeenstemming naar een Bouwstenenatelier speciover fiek thema is. binnen de perspectieven, uitgewerkt tot vier en naar het geheel. Het resultaar zijn perspectieven vier verdiepte en aangescherpte perspectieven en hun thematische (klik hier voor het onderdelen. Perspectievenboek).
Hier is in groepjes aan gesleuteld. Het resultaat is vier verdiepte en aangescherpte perspectieven en hun thematische onderdelen.
Publicatie
Publicatie Bouwstenenatelier Perspectievenatelier De Interactieve Devier Zwarte perspectieven Hond bijeenkomst heeftzijn dewaarbij aangepast uitkomen stakeholders sten verdiept. van hetSamen Bouwstenenatelier de door vormen De Zwarte zij een gedragen Hond uitgewerkt gelegde verkenning tot vier basisperspectieven. aanvullen van mogelijken Na heden corrigeren. de presentatie om de De concurrentiepositie belangrijkste hiervan is in groepjes opgaven van De vier perspectieven zijn Noord zijn aan besproken deNederland perspectieven en teerversterken. isgesleuteld. gepeild in aangepast en verdiept. hoeverre Ieder groepje daar kijkt overeenstemming naar een speciSamen vormen zij een over fiek thema is. binnen de perspectieven, gedragen verkenning en naar het geheel. Het resultaar zijn vier verdiepte en aangescherpte van mogelijkheden om perspectieven en hun thematische de concurrentiepositie onderdelen.
van Noord Nederland te versterken.
Figuur 2: Processchema Perspectievenonderzoek Vergroten concurrentiekracht door ingrepen in leefomgeving 6
Publi Pers De DeviZ en sten ve gedra uitg hede de p Noor aan Iede fiek en n vier pers ond
Voorwoord Deze publicatie is het resultaat van ontwerpend onderzoek dat van september 2016 tot januari 2017 heeft plaatsgevonden. Aanleiding en vertrekpunt voor dit onderzoek is de Gebiedsagenda Noord Nederland uit 2014. In de Gebiedsagenda worden de opgaven beschreven waaraan IenM en regio, in het kader van Meerjaren Infrastructuur en Transport (MIRT), gezamenlijk werken. In deze Gebiedsagenda hebben rijk en regio drie opgaven nader uitgewerkt: 1. Een leidende positie op het gebied van duurzame energievoorziening; 2. Een robuuste economische structuur; 3. Een adequate waterveiligheid en duurzame zoetwatervoorziening. In het kader van het uitwerken van de tweede opgave is in het strategisch deel van het BO MIRT 2015 afgesproken een MIRT Onderzoek te starten naar de ruimtelijk-economische concurrentiekracht van Noord Nederland. Rijk en Regio onderzoeken in dit kader gezamenlijk met welke andere inzichten, beleidsopties en ruimtelijke strategieën uit recent verrichte onderzoeken de concurrentiekracht van Noord Nederland kan worden vergroot, zodat interventies vanuit het MIRT effectief zijn. Bij deze benadering in dit stadium is niet gekozen voor een diepgravend wetenschappelijk rapport vanuit cijfermateriaal. Via deze link zijn de uitkomsten van de voorafgaande deskresearch te vinden. Onder leiding van stedenbouwkundige Daan Zandbelt zijn in ateliersessies met overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties denkbare varianten overdacht hoe de economische concurrentiekracht van Noord Nederland kan worden versterkt door middel van fysiekruimtelijke interventies. Uitgangspunt hier in zijn agglomeratiekracht en leefkwaliteit. Hiernaast spelen uiteraard ook historisch gegroeide economische relaties en de kwaliteit van de beroepsbevolking een rol. Ontwerpend onderzoek is ingezet om verschillende denkbare toekomsten naast elkaar te zetten als basis voor een gesprek over opgaven. Door middel van ontwerp kunnen onverenigbare grootheden samen worden gebracht, als een verkenning van ‘wat we zouden kunnen willen’.
Dit heeft geleid tot vier perspectieven, die verschillende ontwikkelrichtingen en daarbij een generatie vooruit kijken, tot zeg 2050. Een deel van deze perspectieven is nieuw, terwijl andere delen waarschijnlijk heel bekend voorkomen. Perspectieven zijn integrale, ruimtelijke, langetermijn, ontwikkelbeelden, voorzien van een ontwikkelstrategie en sleutelopgaven. Binnen deze perspectieven worden verbanden gelegd tussen lange termijn wensbeelden en korte termijn acties, tussen lokale en regionale belangen. De perspectieven in dit proces beperken zich vooralsnog tot een beperkt aantal cruciale sleutelopgaven die geadresseerd dienen te worden om het gewenste perspectief tot ontwikkeling te brengen. Over de exacte invulling van deze opgaven dient nog nader gestudeerd te worden, ten einde tot sleutelprojecten te komen die uitgevoerd en geïmplementeerd kunnen worden. De vier perspectieven representeren in feite hoe je, beredeneert vanuit verschillende schaalniveaus, de concurrentiekracht van Noord Nederland beschouwd en van daaruit versterkt. Door Noord Nederland te bezien vanuit een Noordwest Europese blik (De Buitenplaats) kom je tot een andere kansrijke postionering van de regio dan door Noord Nederland als een vooral zelfstandig opererende en zelfvoorienende eenheid te beschouwen (Stad & Ommeland). Of door Noord Nederland als een groeiend steeds samenhangender netwerk van steden en dorpen te bekijken wordt het beter aanhaken van directe buurregio’s met complementaire kwaliteiten (NoordNed) urgenter dan als je vooral lokaal de basiscondities wil verbeteren (Het Mozaïek). Daarmee sluiten de perspectieven elkaar bepaalt niet uit. En brengen ze de vraag op: aan welke opgaven hang je het meeste gewicht en waarin wil je excelleren, op welk schaalniveau? De vier perspectieven bieden daarmee niet een antwoord maar verschillende manieren van kijken naar de opgaven. De vervolgstap is de vertaling van de opgestelde perspectieven tot een gedragen handelingsstrategie die verankerd wordt in de Gebiedsagenda en als basis dient voor het maken van afspraken in het verbrede MIRT 2017. Ook vormt deze strategie input voor de nationale (NOVI), provinciale en gemeentelijke omgevingsvisies. STERK NOORD NEDERLAND
7
Introductie Waarmee gaat Noord Nederland op de lange termijn een boterham verdienen? Het doel van dit onderzoek is om te verkennen hoe de concurrentiekracht van Noord Nederland en haar subregio’s structureel kan worden versterkt. In het internationale debat over het economische succes van regio’s komen steeds twee hoofdingrediënten bovendrijven: agglomeratiekracht en leefkwaliteit.* Bij leefkwaliteit draait het om een gezonde, veilige, prettige omgeving voor mensen om te wonen, werken en recreëren. In feite draait leefkwaliteit om keuzevrijheid tussen aantrekkelijke opties. Hoe meer keuze des te beter. Zodat er voor elk wat wils is. Om te zorgen dat die keuzes daadwerkelijk aantrekkelijk zijn, ook op de langetermijn, vergt dit daarnaast aandacht voor klimaatverandering, energietransitie en kwaliteit van de natuurlijke omgeving. Naast leefkwaliteit concurreren regio’s op agglomeratiekracht. Agglomeratiekracht is het aantal mensen - inwoners, bedrijven, voorzieningen - dat elkaar snel en makkelijk kan bereiken. Dichtheid, nabijheid en bereikbaarheid spelen hierbij een cruciale rol. Agglomeratievoordelen spelen zowel op regionaal schaalniveau (uit hoeveel potentiële banen of werknemers kan ik kiezen?) als 8
op lokaal niveau, zoals clustervorming van voorzieningen in stadscentra of campussen. Uitwisseling tussen deze verschillende clusters binnen een regio bevordert kruisbestuiving en innovatie. Goede verbindingen en ontmoetingsplekken zijn daarom van belang. Agglomeratiekracht draait daarmee vooral om samenhangende diversiteit. Noord Nederland heeft met een krappe twee miljoen inwoners een beperkte agglomeratiepotentie. Dat is een gegeven. De vraag is of je hier het maximale uit moet halen, of de regio op andere kwaliteiten moet profileren. Wat deze andere kwaliteiten kunnen zijn en wat ze voor de regio kunnen betekenen is in dit onderzoek nader verkend. Tegelijkertijd ligt Noord Nederland als ijle regio wel dichtbij een grootstedelijk kerngebied; de ABC-regio (Amsterdam-Brussel-Cologne). Met een totaal van 50 miljoen inwoners vormt deze stedendriehoek een interessante markt. En omgekeerd biedt dit hoogstedelijk gebied ongekende kwaliteiten op een á twee uur rijden. Zoals een intercontinentale vlucht, een uitvoering van het concertgebouworkest of een masteropleiding aan een topuniversiteit. De relatieve luwte waarin Noord Nederland zich ten opzichte van deze gebieden bevindt mag worden gezien als een unieke kwaliteit. Er is plaats voor rust, ruimte en verdieping. Denk eens aan Groningen als equivalent van Oxford of Cambridge. En bekijk de Wadden eens als het Long Island van de Lage Landen. Uit deze beschouwing zijn drie hoofdopgaven naar voren gekomen om het ruimtelijkeconomisch vestigingsklimaat van Noord Nederland te versterken. Te weten:
1 | Versterken economische structuur
a. Profilering & Sturingsfilosofie Ontwikkel een consistent langjarig regionaaleconomisch beleid op basis van een economisch profiel en sturingsfilosofie. Baseer het economisch profiel op de huidige regionale economische structuur. Ontwikkel daarbij een heldere sturingsfilosofie die breed gedragen wordt; bijvoorbeeld ‘sterker maken wat sterk is’, ‘faciliteren van de markt’ of ‘het verheffen van de onderklasse’. b. Triple Helix Ondersteun de regionale economische sectoren door ze te helpen zich beter te organiseren en door ze beter te koppelen aan onderwijs en onderzoek in de regio (en dat daarbuiten). c. Voldoende werkgelegenheid Hoe kan er voldoende werkgelegenheid worden geboden voor een ieder en kan er gezorgd worden dat er een betere aansluiting komt van opleiding en opleidingsniveau op de vraag van de arbeidsmarkt. Biedt een experiment met een Basisinkomen perspectief voor sociaal economische opgaven?
2 | Versterken omgevingskwaliteiten
a. Recreatie & Toerisme De ruimtelijke kwaliteiten en de geschiedenis van een plek zijn een onuitputtelijke bron van inspiratie voor de toekomst. Kan deze Genius Loci een basis voor economische vernieuwing vormen: voor de ontwikkeling van de sector recreatie & toerisme? Die ook de leefkwaliteit van de regio an sich vergroot? Of zou deze
‘geest van een plek’ zelfs de bron van een geheel nieuwe economische sector kunnen vormen, zoals de vezeltechnologie in Emmen zijn oorsprong heeft in het veenlandschap. b. Stedelijke voorzieningen Versterk het voorzieningenniveau door verdere concentratie van (zakelijke en particuliere) voorzieningen te stimuleren en te faciliteren. c. Landschap Zet daarnaast landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten van de regio in voor de versterking van het vestigingsklimaat.
3 | Beter verbonden Noord Nederland
a. Hechter netwerk Noord Nederland Binnen deze opgave gaat het allereerst over het vergroten van de samenhang binnen Noord Nederland. Is dit een relevante eenheid? Waarbinnen concurrentie dient te worden vermeden en activiteiten complementair aan elkaar worden ontwikkeld. Ondersteund door goede verbindingen. b. Externe verbindingen Hoe zijn daarnaast de externe relaties? Zowel de fysieke verbindingen als samenwerkingsverbanden, de relaties met buurregio’s, en die met de rest van Nederland en de gehele wereld. c. First & last mile Tot slot is er de kwestie van de first & last mile, die in menig trip de zwakste schakel blijkt te zijn waardoor veel verbindingen niet tot stand komen. *) Zie onder meer: Triumph of the city en Rise of the Mega City Region
STERK NOORD NEDERLAND
9
Overzicht van vier perspectieven voor het versterken van de Noord Nederlandse concurrentiekracht.
‘De Buitenplaats’
‘Stad & Ommeland’
In het perspectief De Buitenplaats wordt de concurrentiekracht van Noord Nederland versterkt door sterker te maken wat sterk is en door zich te positioneren als een ontspannen regio dichtbij het grootstedelijke vuur van de ABC-regio (Amsterdam, Brussel, Cologne) en haar 50 miljoen inwoners.
In het perspectief Stad & Ommeland wordt de concurrentiekracht van Noord Nederland versterkt door in te zetten op het maximaliseren van agglomeratiekracht. Dat wil zeggen het vergroten van het aantal mensen – als inwoners, vanuit bedrijven en voorzieningen- dat elkaar snel en gemakkelijk kan bereiken in een aantrekkelijke omgeving.
Het behouden en creëren van een aantrekkelijke leef-omgeving en een goede ‘work-life balance’ wordt belangrijker gevonden in de strijd om talent te binden, dan het vergroten van agglomeratiekracht, bereikbaarheid of gemiddeld opleidingsniveau. Zowel kleine als grote partijen wordt ruimte geboden en gestimuleerd om te excelleren en van meerwaarde te zijn voor heel ABC. Hiervoor is het wellicht nodig de noordelijke nuchterheid af te werpen. 10
Hierbinnen is de stad Groningen de place to meet, waar alles samenkomt rond kennis, regie bestuur, (top)cultuur en (top)voorzieningen. Het ommeland specialiseert zich complementair hieraan per deelregio in voornamelijk productie, handel en andere ruimte vergende activiteiten.
‘Noordned’
‘Het Mozaïek’
In het perspectief Noordned wordt de concurrentiekracht van Noord Nederland versterkt door het vergroten van de regionale samenhang. Betere onderlinge verbindingen leiden tot een hechter netwerk en specialisatie van plekken. Geen agglomeratiekracht maar netwerkkracht.
In perspectief Het Mozaïek wordt de concurrentiekracht van Noord Nederland versterkt door de basiscondities te verbeteren en in Living Labs het regionale bedrijfsleven te koppelen aan maatschappelijke opgaven en lokale gemeenschappen.
Economische vernieuwing komt tot stand door het stimuleren van kruisbestuiving tussen regionale sectoren.
Het Mozaïek richt zich daarmee op het creëren van voldoende werkgelegenheid, het verhogen van het gemiddelde opleidingsniveau door middel van Lifelong learning en leer-werktrajecten en het van onderop vernieuwen van de regionale economie.
STERK NOORD NEDERLAND
11
Elk perspectief biedt een integrale onderscheidende visie hoe de concurrentiekracht van Noord Nederland te versterken. Hieronder een overzicht van de belangrijkste ingrediënten.
HOOFDAMBITIE: VERGROTEN CONCURRENTIEKRACHT NOORD NEDERLAND
‘De Buitenplaats’
12
deelambitie
Versterken economische structuur
Versterken omgevingskwaliteiten
Beter verbonden Noord Nederland
onderwerpen
opgaven
Profilering & positionering
Noord Nederland is onderdeel groter geheel: Amsterdam-Brussel-Cologne (ABC)
Economische vernieuwing & Triple Helix
Superspecialisatiecentra
Sociaal Economische opgaven
Dienstencheques & maatschappelijke dienstplicht
Genius Loci / Recreatie & Toerisme
Cultuur & creatieve industrie
Leefkwaliteit (kansgericht)
Bijzondere woonmilieus & groeiend snelfietsroutenet
Leefbaarheid (probleemgestuurd)
Evenementenagenda
Landelijk gebied
Meng functies & herbestem leegstaand agrarisch vastgoed
Externe verbindingen
Snellere verbinding Schiphol & Amsterdam
Samenhang Noord NL
First & Last Mile
Excellent vervoer naar bijzondere bestemmingen
‘Stad & Ommeland’
‘Noordned’
‘Het Mozaiek’
Eén stad met ommeland
Netwerkregio
Meerdere deelregio’s
Stadscampus Groningen en/met congres faciliteiten
Open Source Campussen & Onderwijs-onderzoek campussen
Living Labs
Faciliteer trek naar de stad
Vergroten belevingswereld door toegang tot vervoer
Basisinkomen & Leven Lang Leren
Als recreatieve bestemming van bewoners
Als basis & inspiratiebron van economische vernieuwing
Benut lokale cultuur zoals mienskip voor sociaaleconomische vraagstukken
Organiseer en faciliteer evenementen in de stad
Bied in grotere centra ruimte voor specialisatie naast basis voorzieningen
Netwerk van Kulturhussen
Zelfsturende dorpen
Ruimtelijke kwaliteit & functiemix
Duurzame specialisatie
Innovatie landbouw met link stedelijke kennisinstellingen
Gespecialiseerde logistieke hubs
Wunderlinie naar Bremen & Hamburg en verbeterde inbedding Vierkant-voor-Werk regio
Fietsfaciliteiten bij OVopstappunten
Generieke logistieke hubs
Directe & grensoverschrijdende OV verbindingen
Mobility as a Service (M.a.a.S.)
Directe OV-verbindingen
Fiets gratis mee in OV
STERK NOORD NEDERLAND
13
No regrets. Enkele opgaven worden breedgedragen en vormen geen enkel dilemma meer. Ga er zo snel mogelijk mee aan de slag.
14
a
economie
Behoud overheidsdiensten Functies zoals penitentaire inrichtingen en militaire kazernes leveren de regio veel werkgelegenheid op. Noord Nederland biedt voldoende ruimte en is goedkoop. Behoud dit soort diensten en trek ze aan waar mogelijk. Zeker in gebieden met een kwetsbare arbeidsmarkt. Dit geldt naast het Rijk ook voor provinciale en gemeentelijke diensten. Onder het motto: Decentraal wat kan, centraal wat moet.
E
f
LEEFBAARHEID
VERBINDINGEN
Regionale detailhandelvisie
Verhoog snelheid InterCities
Ga leegstand te lijf in de centra van middelgrote kernen als Leek, Stadskanaal, Franeker en Hoogeveen. Verleg de focus van de korte termijn met tijdelijke initiatieven, naar een veerkrachtige lange termijn visie voor Noord Nederland. Bied ruimte voor nieuwe concepten en alternatieve invullingen, waaronder wonen. Maak de retail klaar voor de toekomst: waar kan geĂŻnvesteerd worden en waar moet winkeloppervlakte verdwijnen?
Verhoog de snelheden van InterCity-treinverbindingen die de steden van Noord Nederland met de rest van het land verbinden. Hierbij gaat het om de verbindingen tussen Groningen, Leeuwarden, Assen en Emmen via Zwolle met de Randstad, Gelderland en Brabant.
b
c
d
VERBINDINGEN
VERBINDINGEN
Landsdekkend glasvezelnet
Grensoverschrijdend OV
Leefkwaliteit
Er zitten gaten in de dekking van internet en mobiele telefonie. Hierdoor kan onvoldoende gebruik worden gemaakt van nieuwe technieken. Denk bijvoorbeeld aan de GPS technologie in de akkerbouw of digitale toegang tot een OV-fietsenstalling in het landelijk gebied. Door voor een landsdekkende basisinfrastrcutuur (voor 5G en Internet of Things) te zorgen wordt de maatschappij en markt de kans geboden initiatieven te ontplooien bij te dragen aan een concurrerende regio.
Zorg voor goede OV-verbindingen met buurregio’s van Noord Nederland. Op deze manier kunnen studenten uit aanpalende regio’s in Noord Nederland stage lopen en andersom. Ontwikkel dit netwerk stap-voor-stap. Te beginnen met directe busverbindingen. Denk aan verbindingen naar Zwolle, Enschede, Emden, Leer en Lelystad.
Versterk het landschap van culturele voorzieningen en activiteiten. Werk samen en verbind ze met elkaar! Maak de verschillende culturele initiatieven inzichtelijk in één agenda en bied meerdaagse arrangementen. Zet ook in op veel langer verblijf: een studie, cursus, vakantie, levensfase of een herstelperiode. Bied jaarlijks terugkerende evenementen, zoals jaarlijks naar Oerol of een vast vakantiehuisje op Schiermonnikoog.
g
h
i
LIVING LABS
TRIPLE HELIX
ENERGIETRANSITIE
Vernieuw via Triple Helix
Energietransitie als kans
Economische vernieuwing komt vooral voort uit kruisbestuiving van bestaande kennis. Het ontmoeten van mensen speelt hierin een cruciale rol. Daarom is het belangrijk om fysieke ontmoetingsplekken te creëren waar ondernemers, studenten & onderzoekers tot samenwerking komen. Zoals campussen (permanente-) en evenementen (tijdelijke plekken). De samenwerking tussen Ondernemers, Onderwijs en Overheid wordt Triple Helix genoemd.
De energietransitie biedt Noord Nederland een economische kans. De regio heeft al een sterk energieprofiel en kan de transitie inzetten om zowel op het gebied van kennisontwikkeling als productie een leidende positie in te nemen waarmee ze de rest van de wereld een dienst bewijzen.
Experimenteer in Living Lab In een Living Lab wordt geëxperimenteerd om op een vernieuwende wijze een maatschappelijke opgave te adresseren. In zo’n lab werkt een lokale gemeenschap samen met het bedrijfsleven en onderwijs, gefaciliteerd door de overheid. Nieuwe technieken en ideeën worden direct in de praktijk getest; van basisinkomen tot Healthy Ageing. Niet in een afgeschermd lab, maar als onderdeel van het dagelijks leven.
Cultuur als trekker
STERK NOORD NEDERLAND
15
‘De Buitenplaats’ Noord Nederland heeft als bijzondere kwaliteit dat het een ontspannen regio is, dicht op het grootstedelijke vuur. Met zijn grootse, afwisselende landschappen is het gebied uniek voor Nederland. Denk aan de Wadden, de Drentse AA maar ook de uitgestrekte weilanden. Benut deze kracht en zet de leefkwaliteit in als trekker en binder van talent. Maak met supergespecialiseerde opleidingen de regio dé plek om te excelleren. De regio wordt zo een Nederlandse Oxford of Cambridge.
Overzicht opgaven met als hoofdambitie: vergroten concurrentiekracht Noord Nederland
deelambitie
Versterken economische structuur Versterken omgevingskwaliteiten
onderwerpen
opgaven
Profilering & positionering
Onderdeel groter geheel
Economische vernieuwing & Triple Helix Sociaal Economische opgaven Genius Loci / Recreatie & Toerisme Leefkwaliteit (kansgericht)
Superspecialisatiecentra
Leefbaarheid (probleemgestuurd) Landelijk gebied
Beter verbonden Noord Nederland
Externe verbindingen First & Last Mile
Dienstencheques & maatschappelijke dienstplicht Cultuur & creatieve industrie Bijzondere woonmilieus & groeiend snelfietsroutenet Evenementenagenda Meng functies & herbestem leegstaand agrarisch vastgoed Snellere verbinding Schiphol & Amsterdam Excellent vervoer naar bijzondere bestemmingen
STERK NOORD NEDERLAND
17
De Buitenplaats
Principekaart Noord Nederland met een sterke positie als ontspannen regio met een hoge werk- en leefkwaliteit. De ideale plek voor talent om naar toe te trekken en zich te vestigen aan de rand van de ABC (Amsterdam, Brussel, Cologne)
Noord Nederland positioneert zich als ontspannen regio dichtbij het grootstedelijke vuur van ABC (Amsterdam, Brussel, Keulen). De concurrentiekracht van Noord Nederland wordt versterkt door sterker te maken wat sterk is. Het behouden en creëren van een aantrekkelijke leefomgeving en een goede ‘work-life balance’ wordt belangrijker gevonden in de strijd om talent te binden, dan het vergroten van agglomeratiekracht, bereikbaarheid of gemiddeld opleidingsniveau. Zowel kleine als grote partijen wordt ruimte geboden en gestimuleerd om te excelleren. Hiervoor zal de noordelijke nuchterheid wel eens afgeworpen moeten worden. Economische vernieuwing komt tot stand door de koppeling van wetenschap & praktijk in ‘Superspecialisatiecentra’. Rondom economische clusters zoals het Emmtec Industry & Business Park of de Dairy Campus in Leeuwarden worden gemeenschappen ontwikkeld die bestaan uit onderwijs, onderzoek en bedrijven die zich samen bezig houden met een thema, zoals vezeltech of zuivel. Het gaat hier om heel specifieke opleidingen op MBO, HBO en WO-niveau. De interactie van wetenschap en praktijk leidt tot innovatie die commercieel toepasbaar is en een impuls voor 18
werkgelegenheid. De Rotterdamse RDM-campus is een mooi voorbeeld. Daarnaast wordt een Evenementen Agenda ontwikkeld waarop befaamde evenementen prijken, van Oerol tot TT, maar waarop ook ruimte is voor nieuwe initiatieven zoals nominatie van Koloniën van Weldadigheid als Werelderfgoed in 2018, een ‘potato valley congres’ in Metslawier en vele nog onbekende andere initiatieven. Deze Evenementen Agenda is er op gericht om de unieke kwaliteiten van Noord Nederland te tonen aan de rest van het land, talent te binden en ‘tijdelijk verblijf’ tot een economische sector te laten uitgroeien. Tot slot biedt een ‘groeiend snelfietsroutenet’ aantrekkelijke routes tussen de steden door prachtige landschappen. Dit is een essentieel onderdeel van het goede leven in het Noorden. Met de elektrische fiets worden afstanden tot 30 km goed overbrugbaar en komen vele steden in elkaars fietsbereik. Zie ook: Essay Rijksbouwmeester Floris Alkemade, “De emancipatie van de periferie”
A
B
C
STERK NOORD NEDERLAND
19
De Buitenplaats
a
Sleutelopgaven Om complementair aan ABC te zijn dienen de huidige (en potentiĂŤle) toppers van Noord Nederland tot op excellent niveau gebracht te worden. Een goede work-life balance, aantrekkelijke woonmilieus, speciale evenementen en supergespecialiseerde opleidingen. Dit alles met snelle verbindingen met ABC.
TRIPLE HELIX
Superspecialisatiecentra: onderwijs & bedrijfsleven Ontwikkel gespecialiseerde opleidingen op elk niveau (WOHBO-MBO) rondom economische clusters. Bijvoorbeeld Emmtech Park en Health Hub Roden. Bij onderwijscampussen wordt een omgekeerde methode gevolgd. UMCG (zorg) en Zernike (Energy Academy) ontwikkelen zich verder tot topcampus rond een centraal thema en trekken ook bedrijven (start-ups, MKB, R&D).
e
GENIUS LOCI
Genius loci benutten voor culturele opgave en nieuwe creatieve industrie
Noord Nederland kan zich spiegelen aan Upstate New York; een relaxte contramal van de grootstedelijke BoshWashcorridor langs de Amerikaanse oostkust. Een ideale plek voor studie, een weekendje weg, bijzondere natuur en een ontspannen woonomgeving. Cornell in Ithaca is bovendien een topuniversiteit. 20
Zet de historie van een locatie in op een nieuwe manier. Voorbeeld is Veenhuizen: de geschiedenis van het dorp is op meerdere wijzen succesvol ingezet. De verhalen blijven zo bewaard en maken de plek extra bijzonder. Denk hierbij ook aan local cuisine: Potato Valley, Fruits de Mer (schelpdieren). Zie het als een impuls voor de Noord Nederlandse vrijetijdseconomie.
b
c
d
VERBINDINGEN
SOCIAAL ECONOMISCHE OPGAVE
LEEFKWALITEIT
Snellere verbinding met Schiphol en Amsterdam Versnel de verbindingen met Lelystad, Amsterdam en Schiphol. Zo kunnen ‘Noord Nederlanders´ (of hun partner) snel naar hun werk, afspraak of vlucht. Door deze excellente verbindingen wordt talent aangetrokken en vastgehouden en kan Noord Nederland makkelijker de Randstedelijke dienstverlening benutten.
Werkende handen: Introduceer dienstencheques & maatschappelijke dienstplicht
Om structurele en wijdverspreide werkeloosheid te bestrijden in zowel het landelijk gebied als in stadswijken. Met de dienstencheques voor hulp in en om het huis wordt de stap van zwart naar wit werk vergemakkelijkt, naar Vlaams model. Jongeren lopen voortaan een maatschappelijke stage.
Evenementen Agenda Noord Nederland Met daarop doorontwikkelde succesvolle events (Oerol, Noorderslag, Sneekweek, TT) en zet unieke culturele en landschappelijke kwaliteiten in om nieuwe evenmenten te ontwikkelen. Het criterium is kwaliteit, niet kwantiteit. Het draait om bijzondere plekken, producten en plezier. Draag zorg voor excellente en frequentere verbindingen naar deze bijzondere bestemmingen: het veer naar de Wadden en bijzonder vervoer naar evenementen.
f
g
h
LEEFBAARHEID
LEEFKWALITEIT
LEEFKWALITEIT
Zorg dat de aantrekkelijke work-life balance in stand blijft, dit is een belangrijke asset om werknemers te trekken van buiten de regio. Heb aandacht voor de kwaliteit van de plaats waar je bouwt en hoe je dit doet. Goed woon-werkverkeer hoort hier ook bij, ontwikkel bijvoorbeeld een snelfietsroutenetwerk.
Wonen in Noord Nederland biedt speciale kwaliteiten, die elders in het land niet te vinden zijn. Groots wonen, voor een relatief lage prijs. Bied deze kwaliteiten dan ook! Niet alleen in de steden, maar ook in de kleinere gemeenten. Onder andere door uitvoeren van achterstallig onderhoud, renovatie, voldoen aan duurzaamheidseisen en aanbrengen van differentiatie in de woonvoorraad. ‘Trek de rotte kiezen.’ Promoot deze unieke woonmilieus ook.
Herbestemmen leegstaand (agrarisch) vastgoed Geef leegstaand agrarisch vastgoed een vrije bestemming, zodat er plek ontstaat voor experiment, festivals en creatieve boedplaatsen. Het kost niets, dus levert veel op. Wonen, werken, experimenteren, toerisme, cultuur, opslag, productie.
Waarborg het bekende Noord Nederlandse leefklimaat
Verbeter en ontwikkel hoge kwaliteit woningvoorraad
STERK NOORD NEDERLAND
21
‘Stad & Ommeland’ In Groningen komt alles samen rond kennis, regie, bestuur, (top)cultuur en (top)voorzieningen. Het ommeland biedt wat de stad niet heeft: rust, ruimte, kleinschaligheid. Zet in op de verdeling van stad en ommeland om de agglomeratiekracht te verstevigen. Een sterkere concentratie in de stad en gespecialiseerde, complementaire deelregio’s rondom.
Overzicht opgaven met als hoofdambitie: vergroten concurrentiekracht Noord Nederland
deelambitie
Versterken economische structuur Versterken omgevingskwaliteiten
onderwerpen
opgaven
Profilering & positionering
EĂŠn stad met ommeland
Economische vernieuwing & Triple Helix Sociaal Economische opgaven Genius Loci / Recreatie & Toerisme Leefkwaliteit (kansgericht)
Stadscampus Groningen en/met congres faciliteiten Faciliteer trek naar de stad
Leefbaarheid (probleemgestuurd) Landelijk gebied
Beter verbonden Noord Nederland
Als recreatieve bestemming van bewoners Organiseer en faciliteer evenementen in de stad Zelfsturende dorpen Duurzame specialisatie
Externe verbindingen
Gespecialiseerde logistieke hubs
First & Last Mile
Fietsfaciliteiten bij OV-opstappunten
STERK NOORD NEDERLAND
23
Stad & Ommeland
Principekaart De stad Groningen is een centrum van bovenregionaal belang en naam. Het ommeland is door zijn specialisaties complementair aan de stad en profiteert zodoende mee van het stedelijke succes.
Inzet is het maximaliseren van agglomeratiekracht. Dat wil zeggen: het vergroten van het aantal mensen – inwoners, vanuit bedrijven en voorzieningen - dat elkaar snel en gemakkelijk kan bereiken in een aantrekkelijke omgeving. Bouw Groningen daarom uit tot het grootstedelijke centrum van Noord Nederland. Groningen gaat in feite als één stadscampus functioneren doordat een hoogfrequente OV-verbinding Zernike, het UMCG, de binnenstad en het stationsgebied naadloos met elkaar verbindt. De trek van het ommeland naar de stad wordt gestimuleerd en gefaciliteerd. De ooit door Berlage ontworpen Groningse stadsring wordt nieuw leven in geblazen om ruimte te bieden voor de stedelijke groei. De kwartaire sector als drager van de Noord Nederlandse economie krijgt de ruimte en wordt dusdanig gepromoot. De stad Groningen is de place to meet. Hier komt alles samen rond kennis, regie bestuur, (top)cultuur en (top) voorzieningen. Tegelijkertijd is er een wederkerige relatie tussen stad en ommeland. Het ommeland biedt wat de stad niet heeft: rust, ruimte, kleinschaligheid. Assen, Leeuwarden en Emmen zijn de grote kernen in de regio, zij zijn ondergeschikt aan Groningen, maar hebben een
24
lokaal belang. Het ommeland wordt als nutslandschap beschouwd. Deelregio’s worden gestimuleerd zich verder te specialiseren op basis van lokale karakteristieken. Hier is volop ruimte voor landbouw, melkveehouderij, energieproductie en daanaast toerisme en recreatie. Kennis en diensten halen ze in stad. Daarom wordt elke plek in Noord Nederland snel en comfortabel verbonden met Groningen om uitwisseling te stimuleren. Het wegennet is reeds gestructureerd in radialen en ringwegen om Groningen (zie principekaart). In aanvulling daarop worden alle OV-opstappunten van excellente fietsfaciliteiten voorzien, zodat je niet alleen met de auto maar ook met fiets en/of OV snel en comfortabel in Groningen bent. Logistieke hubs tot slot specialiseren zich op het faciliteren van de im- en export van nabijgelegen productieve landschappen.
STERK NOORD NEDERLAND
25
Stad & Ommeland
a
Sleutelopgaven Maak van de stad Groningen één grote campus. Organiseer evenementen en maak goede en snelle verbindingen naar en in de stad. Dit biedt ook kansen voor kwetsbare wijken. Het ommeland specialiseert zich met bijzondere bestemmingen, specialistische logistieke hubs en innovaties rondom de circulaire economie.
TRIPLE HELIX
Stadscampus Groningen met HOV-verbinding en Stadsring Laat Groningen functioneren als één stadscampus doordat een hoogfrequente OV-verbinding Zernike, het UMCG, de binnenstad en het stationsgebied naadloos met elkaar verbindt. Om de trek naar de stad te faciliteren wordt de ooit door Berlage ontworpen Groningse stadsring nieuw leven in geblazen, om ruimte te bieden voor de stedelijke groei.
E
GENIUS LOCI
Zet Genius Loci in voor aantrekkelijke bestemmingen
Groningen kan uitgroeien tot een Klein Parijs met haar ‘bassin parisien’. Parijs is het kloppend hart van Frankrijk, met takken het land in. Alles wat niet in Parijs kan worden vervaardigd gebeurd in de gespecialiseerde regio’s. Zo is er bijvoorbeeld de Champagne en zijn er verschillende kazen uit o.a. de Bourgogne, Normandië en Elzas.
26
Koester het bijzondere Noord Nederlandse landschap en erfgoed. Zet hen in als bestemming: een bierbrouwerij in een voormalige graanmaalderij, een museum of hotel in een voormalige gevangenis. Creëer zo aantrekkelijke bestemmingen in het ommeland, dit is belangrijk voor de work-life balance van de inwoners van de regio.
b
c
d
FIRST & LAST MILE
LEEFKWALITEIT
Excellente fietsfaciliteiten bij OV-opstappunten
Organiseer en faciliteer evenementen in de stad
SOCIAAL ECONOMISCHE OPGAVE
Vergemakkelijk de combinatie van fiets en OV door excellente fietsfaciliteiten te maken bij OVhaltes in het buitengebied. Maak goede fietsenstallingen en andere voorzieningen zodat de combinatie van de twee modaliteiten comfortabel en vanzelfsprekend wordt.
Faciliteer crossovers en maak ruimte voor frisse ideeën door het organiseren van evenementen in de stad. De betrokken bedrijven, van gevestigd bedrijf tot start-ups, raken zo op de hoogte van de actualiteit in hun vakgebied. Dit vergt aantrekkelijke interactiemilieus, waaronder congreshotels en festivalterreinen.
Noordelijke steden hebben écht kansarme wijken! Geef hier aandacht aan.
f
g
h
Vergroot leefbaarheid van stedelijke wijken
Coevorden HTSM eCONOMIE
Duurzame specialisatie van het ommeland & circulaire economie Specialiseer regio’s op basis van lokale karakteristieken. In het ommeland is volop ruimte voor landbouw, melkveehouderij, energieproductie, circulaire economie, duurzame investeringen, toerisme en recreatie. Zet in op meervoudig nut en sluit kringlopen op het niveau van Noord Nederland.
VERBINDINGEN
Specialiseer en bouw logistieke hubs uit Ondersteun de gespecialiseerde deelgebieden van het ommeland door het uitbouwen en specialiseren van de logistieke hubs. Onder andere: • Heerenveen: Zuivel • Eemshaven: Data & energie rotonde • Coevorden: HTSM & Agrifood/ BBE • Sluiscomplex Delfzijl: Agrifood
LEEFBAARHEID
Zet ICT in voor de leefbaarheid van dunbevolkte gebieden Bied basisvoorzieningen via ICT in dunbevolkte gebieden om de leefbaarheid op peil te houden: boodschappen, aanspraak, medische zorg, informatie, nieuws, scholing, mobiliteit.
STERK NOORD NEDERLAND
27
‘Noordned’ De regio bestaat uit een aantal goed met elkaar verbonden economische kernen. Door een verbeterde samenhang en het stimuleren van kruisbestuiving tussen regionale sectoren komt economische vernieuwing tot stand.
Overzicht opgaven met als hoofdambitie: vergroten concurrentiekracht Noord Nederland
deelambitie
onderwerpen
opgaven
Versterken economische structuur
Profilering & positionering
Netwerkregio
Economische vernieuwing & Triple Helix Sociaal Economische opgaven Genius Loci / Recreatie & Toerisme Leefkwaliteit (kansgericht)
Open Source Campussen & Onderwijs-onderzoek campussen Vergroten belevingswereld door toegang tot vervoer Als basis & inspiratiebron van economische vernieuwing Bied in grotere centra ruimte voor specialisatie naast basis voorzieningen Innovatie landbouw met link stedelijke kennisinstellingen Wunderlinie naar Bremen & Hamburg & verbeterde inbedding Vierkant-voor-Werk regio Directe & grensoverschrijdende OV verbindingen Directe OV-verbindingen
Versterken omgevingskwaliteiten
Landelijk gebied
Beter verbonden Noord Nederland
Externe verbindingen Samenhang Noord NL First & Last Mile
STERK NOORD NEDERLAND
29
Noordned
Principekaart De regio Noord Nederland vormt een sterk onderling netwerk én is goed verbonden met zijn directe buurregio’s. Geen agglomeratiekracht, maar netwerkkracht.
Het vergroten van de regionale samenhang is dé manier om de concurrentiekracht van Noord Nederland te verbeteren. Betere onderlinge verbindingen zorgen voor een hechter netwerk en specialisatie van plekken. Economische vernieuwing komt tot stand door het stimuleren van kruisbestuiving tussen regionale sectoren. Grote bedrijvenclusters worden daarom gestimuleerd om hun terrein (deels) te openen voor samenwerking met MKB-bedrijven en onderwijsinstellingen uit de regio. Dit noemen we Open Source Campussen. Voorbeeld is de naast NXP gelegen NovioTech campus in Nijmegen. Onderwijs- en onderzoekscampussen blijven fysiek gescheiden in hun stedelijke setting, ondanks de nauwe samenwerking met het regionale MKB, start-ups en onderzoeksafdelingen van multinationals. Typische Noord Nederlandse crossovers zijn Healthy Ageing (ICT & zorg), Biobased Economy (agrifood, chemie & vezeltech), Smart Industries (ICT & HTSM) en energietransitie (energie & HTSM). Om start-ups, internationals en studenten in staat te stellen op deze Open Source Campussen te werken of stage te lopen worden de openbaar vervoerlijnen 30
direct verbonden met deze bedrijfsclusters. Zo stoppen Q-linerbussen voortaan bij het Emmtec Industry & Business Park en Philips in Drachten en rijdt de trein naar RoodeSchool door naar Eemshaven en heeft de trein naar Delfzijl het Chemiepark als eindhalte. De oriëntatie van Noord Nederland is gericht op de directe buurregio’s, om met hun complementaire kwaliteiten Noord Nederland te versterken. De OV-lijnen lopen daarom ook door naar Twente, Emden, Leer, Zwolle en Lelystad Airport als aanvulling op de logistieke kwaliteiten, onderwijs en HTSM. De grotere steden bieden enerzijds een basisniveau van voorzieningen voor haar directe omgeving en krijgen daarnaast de kans om te profileren en specialiseren op bovenregionale voorzieningen.
STERK NOORD NEDERLAND
31
Noordned
a
Sleutelopgaven Om de regionale samenhang te verbeteren en economische vernieuwing te bevorderen openen economische clusters hun deuren. Dit, samen met het doortrekken van bestaande HOV-verbindingen, stimuleert crossovers tussen verschillende economische en onderwijsclusters.
TRIPLE HELIX
Open private bedrijfsclusters tot Open Source campussen Stimuleer crossovers door relaties tussen clusters te versterken en ze te richten op samenwerken rondom thema’s als Healthy Ageing, Biobased Economy, Smart Industries, Energy Valley, water, akkerbouw en zuivel. Bedrijfscampussen openen zich voor samenwerking met het bedrijfsleven (MKB en start-ups) å la Noviotech Campus Nijmegen.
E
SOCIAAL ECONOMISCHE OPGAVE
Vergroot belevingswereld door toegang tot vervoer
Noord Zwitserland: sterke economische, gespecialiseerde clusters. Goed verbonden met elkaar, maar ieder omgeven door het bijzondere landschap. 32
Noord Nederland is als regio niet bereikbaar voor al zijn inwoners. Bied scholieren en kansarmen de kans om het Noord Nederlandse netwerk te gebruiken en de regio te leren kennen. De OVkaart voor MBO-studenten is hierin al een eerste stap. Bied basisscholieren busexcursies aan, om de regio te leren kennen en hun belevingswereld te vergroten.
c
d
VERBINDINGEN
TRIPLE HELIX
ECONOMIE
Breid het OV netwerk uit met directe en grensoverschrijdende verbindingen Niet alle economische clusters zijn nu (gemakkelijk) met het OV te bereiken. Verbind economische clusters rechtstreeks met elkaar en met buurregio’s. Start-ups, internationals en studenten worden zo in staat gesteld op Open Source Campussen te werken. Snel naar het Emmtech, Philips, Chemiepark Delfzijl, Eemshaven, Leer, Zwolle, Twente, Emden en Papenburg.
f
SPECIAAL
Stimuleer innovatie in de landbouwsector
Stimuleer samenwerking tussen onderwijs- & onderzoekscampussen De regio kent verschillende individuele onderwijs- en onderzoekscampussen. Stimuleer hoger onderwijs campussen om nauw samen te werken met het regionale MKB, start-ups en onderzoeksafdelingen van multinationals, ondanks dat zij fysiek gescheiden blijven.
g
Noord Nederland heeft veel (sterke) veehouderij- en akkerbouwbedrijven met grote economische waarde. Om sterk te blijven in deze sector moet geïnnoveerd worden. Er is niet meer één businessmodel voor een boer, maar het wordt innovatiever en breder. Faciliteer deze veranderingen. Breng meer kennis in de keten en bij de boer. Match de onderwijsbehoefte (meer kennis!) met aanbod.
h
BASIS
LEEFKWALITEIT
Specialiseer de voorzieningencentra van de grotere steden De grotere steden bieden enerzijds een basisniveau aan voorzieningen voor haar directe omgeving en krijgen daarnaast de kans om zich te profileren en specialiseren op bovenregionale voorzieningen.
SPECIAAL SLAGER SUPERMARKT CAFE RESTAURANTS BAKKER MUZIEKSCHOOL ZWEMBAD BIOSCOOP MUZIEKSCHOOL ZWEMBAD BAKKER SLAGER BIEB APOTHEEK BIOSCOOP
SUPERMARKT CAFE RESTAURANTS MUZIEKSCHOOL ZWEMBAD BIOSCOOP MUZIEKSCHOOL BAKKER SLAGER BIEB APOTHEEK BASIS
BASIS
SUPERMARKT CAFE RESTAURANTS SUPERMARKT CAFE RESTAURANTS BAKKER SLAGER SUPERMARKT CAFE RESTAURANTS SUPERMARKT CAFE RESTAURANTS MUZIEKSCHOOLMUZIEKSCHOOL MUZIEKSCHOOL ZWEMBAD MUZIEKSCHOOL ZWEMBAD BIOSCOOP ZWEMBAD BIOSCOOP MUZIEKSCHOOL MUZIEKSCHOOL ZWEMBAD BIOSCOOPBIOSCOOP MUZIEKSCHOOL BIOSCOOP BIEB APOTHEEK ZWEMBAD BAKKER SLAGER BIEB APOTHEEK BAKKER BAKKER SLAGER SLAGER BIEB APOTHEEK BAKKER SLAGER BIEB APOTHEEK
BASIS
BASIS
SPECIAAL
SPECIAAL
SPECIAAL
SPECIAAL
BASIS
ARKT CAFE RESTAURANTS WEMBAD BIOSCOOP SLAGER BIEB APOTHEEK
b
VERBINDINGEN
Wunderlinie naar Bremen & Hamburg De Wunderlinie is een grenzeloze verbinding tussen Noord Nederland en Noord Duitsland: zo wordt het één grote regio in Europa. Kwaliteitsverbetering van de spoorlijn tussen Groningen en Bremen zorgt voor een comfortabele, snelle en internationale treinverbinding.
GENIUS LOCI
Benut genius loci als grondlegger voor nieuwe biobased economie Er is veel kennis aanwezig in het gebied, benut deze. Denk bijvoorbeeld aan hennepproductie tot natuurlijke halffabrikaten, zoals Hempflax nu doet in Oude Pekela. Voor Oude Pekela is de werkgelegenheid die dit oplevert een belangrijke impuls. Blaas deze van oudsher biobased economie nieuw leven in!
STERK NOORD NEDERLAND
33
‘Het Mozaïek’ Noord Nederland bestaat uit vele grote en kleine economieën en kernen. Zij zijn zowel lokaal, als op de hele wereld gericht. Koester deze bijzondere eigenschap en schep basiscondities zodat dit kan blijven voortbestaan. Noord Nederland bestaat uiteindelijk uit vele relevante, complementaire centra.
Overzicht opgaven met als hoofdambitie: vergroten concurrentiekracht Noord Nederland
deelambitie
onderwerpen
opgaven
Versterken economische structuur
Profilering & positionering
Meerdere deelregio’s
Economische vernieuwing & Triple Helix Sociaal Economische opgaven Genius Loci / Recreatie & Toerisme Leefkwaliteit (kansgericht)
Living Labs
Leefbaarheid (probleemgestuurd) Landelijk gebied
Ruimtelijke kwaliteit & functiemix
Externe verbindingen
Mobility as a Service (M.a.a.S.)
First & Last Mile
Fiets gratis mee in OV
Versterken omgevingskwaliteiten
Beter verbonden Noord Nederland
Basisinkomen & Leven Lang Leren Benut lokale cultuur zoals mienskip voor sociaal-economische vraagstukken Netwerk van Kulturhussen
Generieke logistieke hubs
STERK NOORD NEDERLAND
35
Het Mozaïek
Principekaart Iedere plaats krijgt de ruimte om zich te specialiseren en complementair te ontwikkelen aan de rest van de regio. Iets is het centrum van haar specialisme en juist de periferie van het ander. Hierdoor is er geen onderscheid te maken tussen centrum en periferie. Het aantal (relevante) centra in de regio is daarmee oneindig groot.
Leg een basis voor een sterke Noord Nederlandse regio door het verbeteren van de basiscondities en in Living Labs het regionale bedrijfsleven te koppelen aan maatschappelijke opgaven en lokale gemeenschappen. Het Mozaïek richt zich daarmee op het creëren van voldoende werkgelegenheid, het verhogen van het gemiddelde opleidingsniveau door middel van Lifelong learning en leer-werktrajecten. De kracht in het Noord Nederlandse ligt in Mienskip en Naoberschap: betrokkenheid en zorg voor elkaar. Bouw op deze fundering door een basisinkomen te bieden zodat men ruimte krijgt zich te onwikkelen en te ondernemen. Dit is een win-win situatie: mensen met afstand tot de arbeidsmarkt doen leer- en werkervaring op en tegelijkertijd kunnen innovatieve oplossingen ontstaan, met daaruit voortvloeiende werkgelegenheid en economische ontwikkeling. De vele kleine kernen worden leefbaar gehouden door voorzieningen te bundelen in Kulturhusen: meerdere voorzieningen onder één dak vormen samen één ontmoetingspunt vormen voor het dorp. Denk hierbij aan een combinatie van zowel commercieel 36
als niet-commercieel, bijvoorbeeld huisarts, theater, kinderopvang en werkplekken. De oriëntatie van Noord Nederland is enerzijds lokaal en anderzijds op de hele wereld gericht. Kleine dorpen produceren met een lokale gemeenschap voor de wereldmarkt. Om maatschappij en markt nog meer kans te bieden initiatieven te ontplooien wordt de basisinfrastructuur versterkt: de fiets mag voortaan gratis mee in de trein en enkele ontbrekende schakels in de logistieke structuur voor algemene import en export van goederen worden aangelegd. Zo krijgt elke plek de ruimte zich te specialiseren en complementair te ontwikkelen aan de rest van Noord Nederland, op basis van haar ’genius loci’. Daarmee is niet langer onderscheid te maken tussen centrum en periferie: iets is het centrum van haar specialisme (bijvoorbeeld zeehondenopvang) en juist de periferie van iets waarin het helemaal niet ontwikkeld is (bijvoorbeeld podiumkunst). Het aantal (relevante) centra in de regio is daarmee een oneindig groot.
STERK NOORD NEDERLAND
37
Het Mozaïek
a
Sleutelopgaven De regio Noord Nederland vormt een sterk onderling netwerk én is goed verbonden met zijn directe buurregio’s. Geen agglomeratiekracht, maar netwerkkracht.
FIRST & LAST MILE
Fiets gratis mee in de trein De afstanden in Noord Nederland zijn groot en niet alle aansluitingen zijn even sterk. Hierdoor zijn de fiets en het OV nog lang niet altijd een aantrekkelijk alternatief voor de auto. Laat de fiets gratis meenemen in de trein en vul dit aan met een goedkoop en flexibel fietsdeelsysteem. Op deze manier sla je twee vliegen in één klap: first- en lastmile problemen worden opgelost en er wordt meer bewogen.
E
VERBINDINGEN
Versterken basisstructuur logistiek
Het Noord Nederlandse MKB zou zich als Italiaanse of Duitse Mittelstand kunnen ontwikkelen tot specialisten met wereldwijd bereik en erkenning. Zoals bijvoorbeeld de Veneto regio: veel verschillende, kleine clusters, familieen MKB bedrijven bedienen de wereldmarkt en richten zich op het perfectioneren van hun product. Individueel en sterk gespecialiseerd, met hun bedrijven (van oudsher) in de kleine dorpen, vormen zij de backbone van de regio. Er is nauwe samenwerking met het regionale onderwijs voor het opleiden van het juiste personeel. 38
De wereldmarkt bereiken staat en valt bij goede logistieke bereikbaarheid. Pak delen in de infrastructuur aan die nu een barrière vormen: de sluis in Delfzijl, spoorboog te Veendam, overslag-terminal Coevorden en de grote sluis in de Afsluitdijk.
b
c
d
LEEFBAARHEID
SOCIAAL ECONOMISCHE OPGAVE
LEEFKWALITEIT
Cluster voorzieningen in Kulturhussen
Test een basisinkomen voor iedereen
Waarborg ruimtelijke kwaliteit en gemengde milieus
In een krimpende kern is het lastig het voorzieningenniveau op peil te houden. Bundel meerdere organisaties onder één dak van zowel commerciële als nietcommerciële voorzieningen: kinderopvang, fysiotherapie, spreekkamers voor artsen, postvoorziening, bibliotheek, werken ontmoetingsplekken. Samen vormen zij één ontmoetingspunt in het dorp. Inwoners hebben inbreng in het programma en dragen hun steentje bij.
Noord Nederland kampt met gebieden waar langdurig werklozen wonen. Door het basisinkomen krijgen mensen vrijheid om zelf keuzes te maken met betrekking tot betaald werk, opleiding, onderneming, vrijwilligerswerk en (mantel)zorg. Dit is een oplossing voor de langdurige werkloosheid. Geef mensen een nieuw zelfbewustzijn, vertrouwen en vrijheid om initatieven te ontplooien.
f
g
h
GENIUS LOCI
SOCIAAL ECONOMISCHE OPGAVE
verbindINGEN
Je bent nooit uitgeleerd! Faciliteer Lifelong learning, denk hierbij aan het faciliteren en ondersteunen van voorschoolse opvang, goede aansluiting tussen het primair- en voortgezet onderwijs en het mbo/ hbo/wo, meer inzet op opleidingen waar arbeidskansen liggen, heren bijscholing, leerwerktrajecten, ondersteuning van startups, upgrading kennisniveau van de beroepsbevolking en het aanbieden van masters modules.
Noord Nederland kent verschillende plaatsen die met het OV moeilijk te bereiken en/of slecht met elkaar verbonden zijn. Bied een vraaggericht en persoonlijk OV-netwerk door middel van Mobility As A Service. Hiermee bereikt men betaalbaar en gericht bestemmingen binnen de regio. Niet alles hoeft persée naar de stad te gaan.
Maak gebruik van Mienskip en Naoberschap als genius loci In Noord Nederland is mienskip/ naoberschap een groot goed: zorg voor elkaar, betrokkenheid. Koester deze culturele waarde. Ook economisch zit hier toekomst in: de vergrijzing vraagt om ouderenzorg. Zie deze zorgeconomie als een kans, benut de kennis en samenwerkingszin en zet deze in.
Faciliteer Lifelong learning
De ruimtelijke kwaliteit van de regio is een belangrijke asset om werknemers te trekken van buiten de regio. Ga zorgvuldig om met deze kwaliteit. Economische groei en uitbreiding is goed, maar doe dit met respect voor natuur en ruimte. Voorbeeld is de aanleg van een bedrijvenpark, waarbij minimaal de helft natuur blijft.
Kies buiten de stad voor M.A.A.S. als OV
STERK NOORD NEDERLAND
39
Deelnemers Grande Tour & Ateliers Deelnemers Eiso Alberda van Ekenstein (Teijin, rapport Vierkant
Jeroen Westendorp (Gemeente Groningen)
voor Werk)
Tom Yntema (voorheen P.I. Veenhuizen en Dienst
Hilde Blank (SER Noord Nederland)
JustitiĂŤle Inrichtingen)
Herman Bloupot (SER Noord Nederland)
Anne Jan Zwart (Ecostyle)
Diete de Boer (Triade/UMCG) Bo van Bommel (Collectie Veenhuizen/Ketter&CO)
Gespreksleiders ontwerpateliers
Eric Bos (dir. GCC)
Daan Zandbelt (De Zwarte Hond)
Freek de Bos (Gemeente Groningen)
Kjai Tjokrokoesoemo (De Zwarte Hond)
Wim de Bruijn (Provincie Drenthe)
Lisa van der Slot (De Zwarte Hond)
Erica van der Bruggen (Trade/UMCG) Nick Cramer (HANNN) Jan Jaap Dicke (Provincie Friesland) Allard van Dijk (Ministerie van Economische Zaken) Rudy Folkersma (Green pac en Stenden) Ireen Fortuyn (Ketter & Co/Design Academy) Alwin Gerritsen (Bio based rapport WUR/Alterra) Marie Anne de Groot (P.I. Veenhuizen) Douwe Jan Harms (Ministerie van Infrastructuur en Milieu) Frans Jaspers (SER Noord Nederland) Jan Kalter (Provincie Friesland) Cor Kamminga (KNN groep) Cor van der Klaauw (Provincie Groningen) Gerard Kremer (MKB-Noord) Rebecca Kruders (UMCG) Peter Michiel Schaap (Platform GRAS) Jesse Siegers (Gemeente Assen) Ralph Steenbergen (Big Building) Jan Willem Straatsma (Friesland Campina) Loes Talens (Bitter en Zoet) Henk Timmerman (HTM Consultancy & Maallust) Johanna Tolsma (Provincie Drenthe) Erwin Vening (Regio Groningen-Assen) Jaap Verhulst (Ministerie van Economische Zaken) Adri de Vries (Provincie Drenthe) Eric de Vries (Provincie Groningen) Tineke de Vries (LTO en akkerbouwster) Rolinde Weide-Gernaat (Regio Groningen-Assen)
40
Inventarisatie fase 1 MIRT onderzoek concurrentiekracht N-NL Overzicht relevante onderzoeken Rapport
Inzichten en onderdelen voor ruimtelijke strategieën om concurrentiekracht te versterken
1
De concurrentiepositie van Nederlandse regio’s (PBL 2011)
Rapport geeft inzicht in de internationale concurrentiepositie van topsectoren in Europa. Bevindingen: • Internationale concurrentiepositie vraagt regionaal maatwerk. • Concurrerende buitenlandse regio’s zijn vaak veel groter. • Op publieke kennisontwikkeling scoren Nederlandse regio’s vaak beter. • Connectiviteit, zowel binnen als buiten Nederland, is van essentieel belang omdat de productiestructuur van bedrijvigheid in Nederland afhankelijk is van toeleveranciers uit andere regio’s dan waarin een bedrijf gevestigd is. • Nederlandse regio’s kennen meer netwerkoriëntatie dan concentratie of clusteroriëntatie. • Topregio’s zijn niet altijd de regionaal belangrijke concurrenten. Kijk naar regio- sectorspecifieke concurrenten voor benchmarks en naar locatiefactoren die voor regio-sectorcombinaties toe doen.
2
Werken aan de internationale concurrentiekracht van de Nederlandse regio’s (PBL 2013): o Notitie voor I&M (maart 2013) o Presentatie symposium maart 2013
Notitie is onderdeel van een programma van PBL in opdracht van ministeries van IenM en EZ over de vraag welke ruimtelijke strategieën (nationaal en regionaal) kunnen worden ontwikkeld om de internationale concurrentiekracht van Nederland te versterken. Centraal in deze notitie staat wisselwerking tussen regio’s en rijk bij het formuleren van een integrale concurrentiestrategie zodat het geel meer is dan de som der delen. Voor alle Nederlandse regio’s zijn benchmarks gemaakt. In de presentaties worden per regio conclusies getrokken over wie de belangrijkste concurrenten zijn, welke vestigingsplaatsfactoren belangrijk zijn en hoe het regionale vestigingsklimaat zich verhoudt ten opzichte van de belangrijkste concurrenten (twee typen: exporteren producten en diensten en aantrekken buitenlandse bedrijven).
Conclusies op basis van alle regio’s: 1. 2. 3. 4.
Nederlandse regio’s missen agglomeratiekracht (weinig massa en lage dichtheid) Nederlandse regio’s blijven achter in private kennisinvesteringen Bereikbaarheid van Nederlandse regio’s is gunstig Clusters zijn geen gouden regel voor succes
Vier noties die helpen bij het uitwerken van een regionale concurrentiestrategie:
Links tussenproducten: Klik hier voor de deskresearch, hier voor de Bouwstenenatlas (04.10.2016) en hier voor het Perspectievenboek (11.11.2016).
STERK NOORD NEDERLAND
41
Begrippenlijst ABC-regio De ABC-regio (Amsterdam Brussels Cologne) is het sterk verstedelijkte gebied van de de Rijn-Maasdelta. In dit gebied, dat bestaat uit Nederland, België, Luxemburg, Nord-Pas-de-Calais en Nord-RheinWestfalen, wonen in totaal ruim 50 miljoen mensen. Hier woont 10% van de EU op nog geen 3% van haar territorium en in feite vormt het de economische motor van de Unie. ABC is groter en krachtiger dan de grootstedelijke regio’s rond Londen, Parijs of Milaan. Agglomeratiekracht Agglomeratiekracht is het aantal mensen - inwoners, bedrijven, voorzieningen - dat elkaar snel en makkelijk kan bereiken. Dichtheid, nabijheid en bereikbaarheid spelen hierbij een cruciale rol. Agglomeratievoordelen spelen zowel op regionaal schaalniveau (uit hoeveel potentiële banen of werknemers kan ik kiezen?) als op lokaal niveau, zoals clustervorming van voorzieningen in stadscentra of campussen. Naast agglomeratievoordelen bestaan er ook –nadelen, zoals congestie, hoge prijzen en vervuiling. Basisinkomen Een basisinkomen is een vast bedrag per maand dat zonder voorwaarden door de overheid aan volwassen burgers wordt verstrekt. Het is een bedrag waarvan je zonder luxe kunt rondkomen. Je mag daarnaast zoveel verdienen en ondernemen als je wilt. Het wordt gepromoot omdat het mensen zelfstandiger, vrijer en ondernemender zou maken. Concurrentiekracht De concurrentiekracht bepaalt in hoeverre een regio kans heeft om te overleven binnen een competitieve markt ten opzichte van andere regio’s. Cross-overs Kruisbestuiving tussen economische sectoren om zo tot vernieuwing en daarmee behoud en groei van werkgelegenheid en welvaart te komen. Noord Nederland biedt allerlei kansen voor kruisbestuiving tussen sectoren. Life Sciences & Health gekruist met ICT leidt tot Healthy Ageing; gezondheidszorg op afstand, domotica, en experimenten in krimpgebieden. Chemie gemengd met vezeltechnologie en landbouwkennis tot ‘groene chemie’ of Biobased Economy. Deelambitie De deelambities van dit onderzoek zijn: Versterken economische structuur, Versterken omgevingskwaliteiten en Beter verbonden Noord Nederland. Experimenteerruimte Binnen de regio wordt ruimte geboden, zowel in fysieke ruimte als in regelgeving, voor allerhande experimenten. Doel hiervan is om door middel van deze experimenten tot economische vernieuwing te komen, die helpt om sociaal-maatschappelijke vraagstukken op te lossen en die de regionale economie een impuls geven. Kenmerk van een experiment is dat het ook mag mislukken. Dat is geen ramp maar een wijze les. First & Last Mile De verbindingen in Noord Nederland zijn over het algemeen heel goed. Echter vormt het laatste stukje naar de bestemming meer dan eens de zwakke schakel. Of het nu vanaf het station, de bushalte, parkeergarage of de ringweg is. Hierdoor kiezen mensen een vaak minder gunstige vervoerswijze, of zelfs een heel andere bestemming, die mogelijk buiten Noord Nederland ligt.
42
Genius Loci ‘Geest van een plek’: een kenmerkende hoedanigheid van een plaats of een unieke plaatsgebonden atmosfeer. Die geworteld is in de geschiedenis en gebaseerd op de onderscheidende eigenschappen van een plek. Hoofdambitie Hoofdambitie van dit onderzoek is het vergroten van de concurrentiepositie van Noord Nederland. Leefbaarheid Onder leefbaarheid binnen dit onderzoek wordt verstaan het vermijden van negatieve trends en effecten die het algemene leefklimaat kunnen aantasten. Denk hierbij aan (een teruglopend of onvoldoende) voorzieningenniveau of werkgelegenheid, maar ook congestie en bedreigingen van de volksgezondheid. Waar leefkwaliteit in feite een pullfactor is, is leefbaarheid een push-factor. Leefkwaliteit (Quality of Life) Een succesvolle en aantrekkelijke regio biedt meer dan alleen werk. Het moet een plek zijn waar je wilt leven, omdat het er prettig is om te wonen, studeren, ontspannen, op te groeien, oud te worden, de natuur in te gaan en cultuur op te snuiven. Een aantrekkelijk leefklimaat is een cruciaal element om talent naar de regio te halen én vast te houden. Lifelong learning Je bent nooit te oud om nog iets te leren. Levenslang leren is de nieuwe vorm van scholing en leren, die vroeg begint met bijvoorbeeld voorschoolse opvang en in feite nooit meer stopt. Tijdens je loopbaan volg je een cursus of een leer-werktraject, doet een vervolgopleiding, laat je omscholen of besteed elke week een uur aan zelf-studie. Living Lab In tijdelijke living labs werken lokale gemeenschappen in samenwerking met bedrijven en kennisinstellingen aan maatschappelijke opgaven. Noord Nederland De provincies Drenthe, Friesland en Groningen vormen samen Noord Nederland. Principekaart Schematische, niet realistische, voorstelling van de regio bij toepassing van het perspectief. Referentieregio Een regio die als inspiratie dient vanuit het geschetste perspectief. Triple Helix Triple Helix(en) is een populair en meer dan eens succesvol samenwerkingsverband tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden. In Noord Nederland is de publieke kennis op dit moment sterk, maar de verbinding met het bedrijfsleven matig, wat zelf ook matig georganiseerd is. De vraag is hoe dit beter te organiseren, zodat er een koppeling van wetenschappelijke kennis aan commerciële toepassing ontstaat en crossovers tussen de regionale topsectoren plaats kunnen vinden, met als doel te blijven innoveren. Work-life balance Goede balans tussen werk en privé. Een stedelijke regio die de juiste balans biedt, beschikt naast interessante carrièremogelijkheden voor beide partners en up-to-date dienstverlening, ook over aantrekkelijke toegankelijke landschappen en een prettige leefomgeving voor bijvoorbeeld een gezin met kinderen.