de puur muziek
09.12.2011 | 20:00 | CONCERTZAAL
DEFILHARMONIE HET ANTWOORD VAN EEN SOVJETARTIEST OP TERECHTE KRITIEK
PROGRAMMA
UITVOERDERS
Francis Poulenc (1899-1963) Dubbelconcerto voor 2 piano’s in d I. Allegro ma non troppo II. Larghetto III. Finale (Allegro molto)
deFilharmonie Vineta Sareika | concertmeester Jaap van Zweden | dirigent Katia Labèque | piano Marielle Labèque | piano
PAUZE
Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) Symfonie nr. 5 in d, opus 47 I. Moderato II. Allegretto III. Largo IV. Allegro non troppo
2
HET ANTWOORD VAN EEN SOVJETARTIEST OP TERECHTE KRITIEK Francis Poulenc – Dubbelconcerto voor 2 piano’s in d De Parijzenaar Francis Poulenc liet bij zijn dood in 1963 een groot œuvre na, opvallend in zijn diversiteit en ongrijpbaarheid. Voortdurend speelt hij kat en muis met zijn publiek, schotelt het welgevormde, klassieke zinsneden voor, dompelt het onder in een bad van vertrouwde stijlen en technieken om het dan des te ruwer wakker te schudden met een totaal onverwachte uithaal. Die onvoorspelbaarheid vormde een band met de andere leden van de beruchte ‘Groupe des Six’, het groepje welopgevoede beeldenstormers dat zich tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog rond Jean Cocteau gevormd had. In al zijn verscheidenheid blijft Poulenc nochtans zijn immer herkenbare zelf. Net zoals je onmiddellijk het stempel van Stravinski of – in de beeldende kunsten – Picasso herkent, verraden enkele maten van zijn werk de identiteit van de componist.
à la Rachmaninov. Voor het repetitieve, zes noten tellende motiefje dat de coda beheerst, heeft Poulenc zich zonder twijfel laten inspireren door de Balinese muziek die hij gehoord had op de Koloniale Tentoonstelling van 1931 in Parijs. Het Larghetto opent met een melodie die zo uit een andante van Mozart – een referentie aan deze componist mag in een concerto voor twee piano’s gewoonweg niet ontbreken – lijkt te zijn weggelopen. Naar het einde van het concerto toe neemt de virtuositeit de bovenhand en in de met musichallachtige citaten doorspekte finale nemen de twee klavierridders het onversaagd op tegen een losgeslagen orkest.
Dmitri Sjostakovitsj – Symfonie nr. 5 in d, opus 47 Dmitri Sjostakovitsj is wellicht de bekendste sovjetcomponist van de twintigste eeuw. Zelden raakten politiek en muziek zo verstrengeld, en zelden werden de oordelen over muziek zo door de politieke en maatschappelijke omstandigheden vertroebeld als bij het oeuvre van Sjostakovitsj. Tijdens zijn leven verdonkeremaanden het IJzeren Gordijn en de sovjetcensuur heel wat informatie over de ideeën van deze componist en over de ware toedracht van zijn muziek. Ook na de perestrojka, glasnost, de val van de Berlijnse muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is het uiterst moeilijk om zijn oeuvre te duiden en om los van de sociaalpolitieke invloeden en achtergronden tot de loutere muzikale inhoud van zijn werken door te dringen.
Poulenc was behalve componist ook een begenadigd pianist en de piano neemt in meer dan een van zijn werken een centrale plaats in. Zo componeert hij in de zomer van 1932 op vraag van de prinses Edmond de Polignac het ‘Concerto voor 2 Piano’s en Orkest in d’. Op 5 september van hetzelfde jaar vertolkt hij samen met zijn vriend Jacques Février de solopartij tijdens de creatie in Venetië. Traditiegetrouw vertoont de muziek nogal wat verwijzingen en knipogen naar andere componisten, stijlen en genres. Zo koppelt het eerste deel de puntige ritmiek van Stravinski aan een wat sentimentele melodie
3
Het staat buiten kijf dat de oprichting van de Sovjet-Unie een cruciale invloed had op de Russische componisten van de twintigste eeuw. Vooral vanaf de jaren 1930, toen Stalin het pluralisme van de vorige decennia teniet deed, werd de artistieke bewegingsvrijheid van de kunstenaar sterk gereduceerd. Ondanks Sjostakovitsj’ inspanningen om zijn artistieke aspiraties met de liefde voor zijn vaderland te verzoenen, werd hij in 1936 naar aanleiding van zijn succesvolle opera Lady Macbeth uit het Mtsenskdistrict streng en vakkundig terechtgewezen en vernederd. Wellicht waren het slechts de erotische connotaties van één passage uit het werk die de aanleiding vormden, maar de kritiek breidde zich gauw uit over heel het werk en was vlijmscherp. Als Sjostakovitsj zich aan ‘formalisme’ en chaotische muziek zou blijven bezondigen, zou het voor hem ‘wel eens heel slecht kunnen aflopen’, luidde het. De dreiging van het regime dat Sjostakovitsj om de meest paradoxale redenen terecht kon wijzen, is tot zijn dood in 1975 nooit helemaal verdwenen en was zonder meer reëel. Dat blijkt uit het feit dat vele kunstenaars en vrienden van Sjostakovitsj omwille van hun persoonlijke, vaak vernieuwende artistieke bijdragen verbannen of omgebracht werden.
en hij bewees ten minste lippendienst aan het regime. Zijn’ Vijfde’ omschreef hij als ‘een antwoord op de gerechtvaardigde kritiek’. De hoge kwaliteit van de ‘Vijfde Symfonie’ illustreert echter ook dat hij erin slaagde om binnen de opgelegde beperkingen zijn eigen weg te gaan, en om alles behalve uniforme muziek af te leveren. Hij vermengde de invloed van tijdgenoten als Stravinski, Prokofjev en Mahler met zijn eigen ideeën en kwam andermaal tot een onnavolgbare individuele stijl. De ‘Vijfde Symfonie’ heeft een tragische toon en bevat hoegenaamd geen volksmuziek zoals door de overheid verwacht werd. Toch werd deze symfonie door de sovjetleiders als een schuldbekentenis en een bekering geïnterpreteerd en de verloren zoon werd opnieuw in de armen gesloten. Het werk werd op 21 november 1937 door het Filharmonisch Orkest van Leningrad gecreëerd onder leiding van Mravinski. De uitgebreide eerste beweging wordt in het begin bepaald door tal van imitaties in de strijkers. Geleidelijk wordt een eenvoudig ritme met herhaalde tonen geïntroduceerd, dat de onderliggende puls vormt. Die onheilspellende en grimmige mars wordt nog intenser wanneer de snaartrom het ritme komt versterken. Met de unisonoherneming van het eerste thema bereikt dit deel haar climax. Het Scherzo parodieert een thema uit Sjostakovitsj’ ‘Vierde Symfonie’, waarvan hij dacht dat ze nooit nog opgevoerd zou worden. De groteske muziek met trillers in de klarinetten, vioolsolo’s en een walsachtig trio, herinnert aan de meest sarcastische bladzijden uit Mahlers symfonieën.
Na zijn openbare terechtwijzing in de Pravda in 1936 trok Sjostakovitsj zijn gedurfde ‘Vierde Symfonie’ terug en trachtte hij zijn muzikale ideeën te realiseren binnen de lijnen die Stalins handlangers uittekenden: muziek moest hoopvol klinken en moest Russische thema’s en volksmuziek bevatten zodat ze de grote massa kon aanspreken. Muziek moest bovendien imponerend, heroïsch en welluidend zijn. Sjostakovitsj deed in zijn ‘Vijfde Symfonie’ onmiskenbaar inspanningen om die sovjetingrediënten te gebruiken
De langzame beweging kent net als de eerste beweging een langzame opbouw. In het prachtige middendeel spelen hobo, klarinet
4
BIO
en fluit een bevallige melodie op een eenvoudige viooltremolo. De melodie keert aan het einde terug in een nieuwe sonoriteit. De finale moet de tragische toon van de vorige delen doen vergeten, maar de componist verklaarde dat de opgewektheid geforceerd is. Het ene idee volgt het andere snel op in deze beweging, wat voor een nerveuze sfeer zorgt. De pauken die het deel openen, verlenen ook de finale een triomfantelijk karakter. Dat Sjostakovitsj zijn muziek als een uitlaatklep beschouwde waarin emoties als angst, vrees, verdriet, vreugde en cynisme een plaats konden krijgen, is duidelijk, maar of die emoties het gevolg zijn van stalinistische terreur of een andere oorsprong kennen, zal nooit eenduidig verklaard kunnen worden. Ook vandaag nog biedt Sjostakovitsj’ muziek de luisteraar enkel een spiegel waarin ieder met zijn eigen achtergrond, ervaring en kennis reflecties kan opvangen. De zoektocht naar een helder en genuanceerd beeld van de geschiedenis van de Sovjet-Unie is slechts één aspect om tot deze muziek door te dringen.
Katia & Marielle Labèque De tweelingzussen Katia and Marielle Labèque staan bekend om hun pianistieke kwaliteiten, hun synchrone spel én ongebreidelde energie. Als dochters van Ada Cecchi – zelf een leerlinge van Marguerite Long – viel de appel natuurlijk niet ver van de muzikale boom. Hun internationale doorbraak kwam er met een opname van Gershwins ‘Rhapsody in Blue’ in de jaren ’80 van de vorige eeuw, het begin van een indrukwekkende carrière. Katia en Marielle Labèque treden op met de meest vooraanstaande orkesten, o.a. Berliner Philharmoniker, Bayerischer Rundfunk Orchester, Boston Symphony, Chicago Symphony, Cleveland Orchestra, Leipzig Gewandhausorchester, London Symphony, London Philharmonic, Los Angeles Philharmonic, Filarmonia della Scala, Philadelphia Orchestra, Dresden Staatskapelle en Wiener Philharmoniker. Ze werken/werkten samen met tal van dirigenten o.a. Semyon Bychkov, Sir Colin Davis, Charles Dutoit, Sir John Eliot Gardiner, Miguel Harth-Bedoya, Kristjan Jarvi,Zubin Mehta, Seiji Ozawa, Antonio Pappano, Georges Prêtre, Sir Simon Rattle, EsaPekka Salonen, Leonard Slatkin en Michael Tilson Thomas.
Belangrijk is te zien dat Sjostakovitsj bleef geloven in de relatie tussen componist en maatschappij die kansen voor hem creëerde, maar die hem tegelijk ook uitspuugde. Doorheen zijn totale oeuvre toonde hij zich steeds een creatief genie dat, weliswaar zeer sterk door de concrete politieke situatie van zijn geboorteland gebonden, in die beperking zijn vrijheid vond en de beknottende voorschriften kon overstijgen.
Katia en Marielle zijn te horen in de grote muziekhuizen en op internationale festivals: Wiener Musikverein, Hamburg Musikhalle, Münchener Philharmoniker, Carnegie Hall, Disney Hall, Royal Festival Hall, La Scala, Berliner Philharmonie, Blossom, Hollywood Bowl,
5
Lucerne, Ludwisburg, ‘Mostly Mozart’ (New York), The Proms (London), Ravinia, Ruhr, Tanglewood, Salzburg… In 2005 werden ze bejubeld door 33.000 luisteraars op een slotgala in de Waldbühne (een groot openluchtamfitheater in Berlijn) samen met de Berliner Philharmoniker onder leiding van Sir Simon Rattle. De zussen Labèque speelden ook met barokensembles als The English Baroque Soloists olv Sir John Eliot Gardiner, Il Giardino Armonico onder leiding van Giovanni Antonini, Musica Antica met Reinhard Goebel en Venice Baroque met Andrea Marcon. Onlangs toerden ze met het Orchestra of the Age of Enlightenment & Sir Simon Rattle.
minimalist Dream House’, genoemd naar de concerten die in de jaren 1961 en later onder het curatorschap van La Monte Young in de loft van Yoko Ono in downtown New York plaats vonden. Beide zussen nodigen vrienden en kennissen uit de klassieke wereld én de wereld van de alternatieve rock uit om deze revolutionaire nieuwe beweging ‘minimalisme’ te vieren. Jaap van Zweden Na een succesvolle carrière van zestien jaar als vioolsolist en concertmeester van het Koninklijk Concertgebouworkest start Jaap van Zweden in 1995 zijn dirigentenloopbaan. Inmiddels is hij een van de meest gevraagde dirigenten van zijn generatie. Hij vervulde inmiddels gastdirecties bij orkesten als het Los Angeles Philharmonic Orchestra, het Chicago Symphony Orchestra, de orkesten van Cleveland en Philadelphia, de Münchner Philharmoniker, het WDR Symphonie-Orchester Köln, het Orchestre National de France, het Oslo Philharmonic, het Koninklijk Concertgebouworkest en het London Philharmonic Orchestra. Momenteel is hij chef-dirigent van het Dallas Symphony Orchestra. Tot vorig seizoen stond hij aan het hoofd van deFilharmonie en de beide radio-orkesten van Nederland.
Katia and Marielle hebben altijd een bijzondere band gehad met componisten, in het bijzonder met Louis Andriessen, Luciano Berio, Pierre Boulez, Philippe Boesmans, Osvaldo Golijov, György Ligeti, Olivier Messiaen. Op 11 november creëerden ze het concerto voor twee piano’s en orkest ‘Battlefield, op. 54’ van de Zwitserse componist Richard Dubugnon in Los Angeles met het Los Angeles Philharmonic Orchestra onder leiding van Semyon Bychkov, gevolgd door uitvoeringen in Parijs met het Orchestre de Paris én in Leipzig met het Gewandhausorchester. Onlangs verscheen op hun eigen label KML Recordings een cd met een nieuwe versie van Gershwins ‘Rhapsody in Blue’ en Bernsteins ‘West Side Story’. Naast dat muzieklabel richtten ze ook de KML Foundation op waarmee ze verder onderzoek willen laten verrichten naar het repertoire voor twee piano’s, en op die manier ook de aandacht trekken van een breder publiek.
Naast het concertpodium is Jaap van Zweden ook actief als operadirigent. Bij de Nationale Reisopera dirigeerde hij Beethovens ‘Fidelio’, Verdi’s ’La traviata’ en aan de Nederlandse Opera dirigeerde hij Puccini’s ‘Madama Butterfly’. In concertante vorm dirigeerde hij ‘Vanessa’ van Barber, ‘Cavalleria rusticana’ van Mascagni, ‘I pagliacci’ van Leoncavallo, Verdi’s ‘Otello’,’ Parsifal’ en ‘Lohengrin’ van Wagner en ‘Don Quixote’ van Massenet.
Hun nieuwste project kreeg de naam ‘The
6
Recent maakte hij zijn debuut als dirigent bij het Tonhalle-Orchester Zurich en het Boston Symphony Orchestra (op het vermaarde Tanglewood Festival). Hij debuteerde ook op de BBC Proms met het Radio Filharmonisch Orkest in Bruckners ‘Achtste symfonie’. Dit seizoen debuteert hij bij de New York Philharmonic. Zijn opnames van Brucknersymfonieën en van Wagners ‘Parsifal’ met het Radio Filharmonisch Orkest werden in de pers lovend onthaald. Met het London Philharmonic Orchestra nam hij Mahlers ‘Vijfde symfonie’ op en met het Dallas Symphony Orchestra maakte hij opnames van Tsjajkovski en Beethoven. Voor Virgin maakte hij een opname van Mozartconcerto’s met het Philharmonia Orchestra en pianist David Fray.
muziek. Martyn Brabbins is eerste gastdirigent. Dankzij eigen concertreeksen in grote zalen bekleedt deFilharmonie een unieke positie in Vlaanderen. In het buitenland werd deFilharmonie uitgenodigd door de belangrijkste huizen, waaronder de Musikverein en het Konzerthaus in Wenen, het Festspielhaus in Salzburg, het Amsterdamse Concertgebouw, de Suntory Hall en de Bunka Kaikan Hall in Tokio, en het National Grand Theatre van Peking. Internationale concertreizen door diverse Europese landen en Japan vormen een constante in de kalender. Naast haar reguliere concerten werkte deFilharmonie opMaat uit, een geheel van educatieve projecten en sociale projecten, waarmee het orkest kinderen, jongeren en mensen met verschillende achtergronden doorheen de symfonische klankenwereld gidst. Samen met uitgeverij Lannoo ontwikkelt het orkest een reeks luisterboekjes voor kinderen.
Jaap van Zweden is door Musical America uitgeroepen tot Conductor of the Year 2012, een prestigieuze vakprijs die in het verleden toegekend werd aan Simon Rattle, Bernard Haitink, Leonard Bernstein en Riccardo Muti. deFilharmonie Als stilistisch flexibel symfonieorkest bezit deFilharmonie (Royal Flemish Philharmonic) een artistieke souplesse die toelaat om meerdere stijlen op een historisch verantwoorde wijze te vertolken. De Nederlandse dirigent Edo de Waart, die voorheen aan het hoofd stond van het Radio Filharmonisch Orkest, het San Francisco Symphony en het Hong Kong Philharmonic Orchestra, staat als chef-dirigent in voor het grote orkestrepertoire. Met zijn ruime orkestervaring draagt hij bij tot de vorming van het unieke karakter van deFilharmonie. Hij werkt daarvoor nauw samen met hoofddirigent Philippe Herreweghe, die zich vanuit zijn specifieke achtergrond toespitst op de (pre)romantische
Verschillende cd’s van het orkest werden bekroond door de vakpers, zoals de recente opnamen van Beethoven, Mendelssohn, Schubert en Stravinski met hoofddirigent Philippe Herreweghe (PentaTone). Recent verschenen opnames met muziek van Sjostakovitsj onder leiding van chef-dirigent Jaap van Zweden (Naïve), en van Mortelmans en Vieuxtemps onder leiding van Martyn Brabbins (Hyperion). Het orkest maakt ook opnames voor zijn eigen label, waarin het focust op het grote orkestrepertoire, Belgische muziek en hedendaags klassiek.
7
BINNENKORT ZA | 10.12.11 | 20:00 Brussels Philharmonic, Michel Tabachnik (dirigent), Eugene Ugorski (viool) Bartok, Sibelius, Schumann WO | 14.12.11 | 20:00 Ricercar Consort, Oltremontano Schütz, Scheidt DO | 15.12.11 | 20:00 | MIRYZAAL Leipziger Streichquartett, Pianoduo Tal & Groethuysen Mendelssohn ZA | 17.12.11 | 20:00 Moneim Adwan Ensemble Arabische soefimystiek ZO | 18.12.11 | 15:00 Jakob Lindberg Bach, Weiss WO | 11.01.12 20:00 | Christian Mendoza Group 22:00 | Marius Neset Quartet Jazz VR | 13.01.12 | 20:00 | MIRYZAAL Jan Kobow, Kristian Bezuidenhout Schubert, Die schöne Müllerin
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be
ZA | 14.01.12 | 20:00 Ensemble Zefiro Albinoni, Vivaldi, Haendel DO | 19.01.12 | 20:00 The Harp Consort, Andrew Lawrence-King (dirigent) Juan Gutiérrez de Padilla, Missa Mexicana ZA | 21.01.12 | 14:00 & 16:00 Michiel Hendryckx Muzikale vertelling voor kinderen ZA | 21.01.12 | 20:00 | MAETERLINCK Brussels Philharmonic Schönberg: Pelléas et Mélisande ZO | 22.01.12 | 16:00 Marc Mauillon Mon chant vous envoy VR | 27.01.12 | 20:00 Cantus Cölln Kuhnau, J.S. Bach WO | 01.02.12 | 15:00 Ronald Brautigam Van Beethoven, Mendelssohn, Satie, Debussy DO | 02.02.12 | 20:00 | MAETERLINCK Maeterlinck Kwartet Milhaud, Lekeu, Debussy
v.u. | Daan Bauwens • tekst | Geert Riem en Tom Eelen © | Muziekcentrum De Bijloke Gent info@debijloke.be Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)