de puur muziek
17.03.2012 | 20:00 | CONCERTZAAL
orchestre national de lille sibelius, schumann, tsjaikovski
programma
UITVOERDERs
Jean Sibelius (1865-1957) PellĂŠas et MĂŠlisande, opus 46
Orchestre National de Lille Kirill Karabits | dirigent Anne Gastinel | cello
PAUZE Robert Schumann (1810-1856) Concerto voor cello en orkest in a, opus 129 1. Nicht zu schnell 2. Langsam 3. Sehr lebhaft Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893) Romeo en Julia, fantasieouverture
Dit concert wordt opgenomen door Klara en wordt uitgezonden op dinsdag 17 april.
2
sibelius, schumann, tsjaikovski Pelléas et Mélisande Het symbolistische drama Pelléas et Mélisande uit 1892 van de Gentse schrijver Maurice Maeterlinck vormde voor verschillende componisten een dankbare inspiratiebron in diverse genres. Het stuk werd voor het eerst en ook maar eenmalig in Parijs opgevoerd. Claude Debussy was bij de opvoering, was gefascineerd en bewerkte het toneelstuk in 1902 tot zijn enige gelijknamige opera. Arnold Schönberg ging in 1905 aan de slag met een symfonisch gedicht van Wagneriaanse allure. Gabriel Fauré kreeg in 1898 een opdracht om het toneelstuk voor het Engelse publiek van muziek te voorzien. De Fin Jean Sibelius kon voor een Zweeds theater in Helsinki in de pen kruipen. “Natuurlijk kon ik er niet aan weerstaan om voor het theater te schrijven. Een oude, slechte gewoonte van me”, biechtte hij op in een brief aan Axel Carpelan. Pelléas et Mélisande vertelt de tragische geschiedenis van een driehoeksrelatie tegen de achtergrond van een symbolistisch sprookje. Golaud, kleinzoon van koning Arkel, verdwaalt tijdens de jacht in het bos en treft daar het schuchtere meisje Mélisande aan. Haar kwetsbaarheid oefent een grote aantrekkingskracht uit op de prins. Nadat Golaud het meisje naar het kasteel van zijn grootvader heeft gebracht, treft Mélisande
Golauds halfbroer Pelléas aan. Tussen Pelléas en Mélisande bloeit spoedig een fatale genegenheid, een dodelijke zielsverwantschap. Golaud krijgt lucht van hun heimelijke ontmoetingen en doodt zijn broer... Mélisande sterft in het kraambed. Sibelius schreef nogal wat toneelmuziek — al bij al voor 11 toneelstukken — en kennelijk voelde hij zich ook aangetrokken tot het drama van Maeterlinck. In de jaren 1904 en 1905 componeerde hij muziek bij Maeterlincks toneelstuk in opdracht van het Zweedse Theater in Helsinki onder de naam ‘Pelléas och Mélisande’. Het werd zijn meest symbolistische partituur. De combinatie werd een succes. De première, gedirigeerd door Sibelius, mondde uit tot een van de gebeurtenissen van het jaar. Het toneelstuk werd het seizoen erna nog meerdere keren opgevoerd, met iedere keer Sibelius’ muziek erbij. Daarop besloten Sibelius en zijn uitgever Lienau daaruit ook een orkestsuite samen te stellen. De muziek bestaat uit 10 korte nummers. Alle muziek bij elkaar beslaat ongeveer 30 minuten, en is getoonzet voor een klein orkest. De concertsuite bestaat uit 9 nummers. Deel 9 werd weggelaten en deel 6, dat een lied was, werd tot een instrumentale versie omgebouwd. Daarnaast kregen de deeltjes beschrijvende namen. Die zijn: 1. Bij de kasteelpoort;
3
2. Mélisande; 3. Bij de zee; 4. Bij de bron in het woud; 5. De drie blinde zusters; 6. Pastorale; 7. Mélisande aan het spinnenwiel; 8. Intermezzo & 9. De dood van Mélisande.
Dat Schumanns Celloconcerto zo achteloos onthaald werd, verbaast. Vanuit muziekhistorisch oogpunt was de compositie het eerste ‘grote’ celloconcerto sinds de concerti van Luigi Boccherini en Joseph Haydn uit het einde van de achttiende eeuw. Uiteraard waren er daarna nog andere componisten geweest die de cello met een concerto bedachten. Reeds in de aanloop van zijn Pianoconcerto had Schumann de wens uitgesproken om een nieuwe, eendelige concertvorm te concipiëren. Daarvan is het Celloconcerto, met haar aan elkaar gekleefde bewegingen, een mooi voorbeeld. Nieuw daarentegen is de opvallend bescheiden rol van het orkest: waar dat in het Pianoconcerto nog melodieën afsnoepte van de solist, laat het orkest ditmaal alle ruimte aan de bedachtzaam ronkende cello. Opvallend aan het langzame middendeel is de subtiele deelname van de cellosolo uit het orkest: een unieke vondst die bijdraagt tot de mijmerende, in herfstige tonen gedrenkte atmosfeer. In de finale beweging breekt Schumann andermaal met de regeltjes door een begeleide cadens in uptempo voor te schrijven, zodat een naadloze, maar genadeloos motorieke overgang tot de slotmaten bereikt wordt. Niet lang na zijn geslaagde entree in Düssdeldorf begon een en ander tegen zich te keren. Zijn labiele mentale gezondheid, zijn onkunde als dirigent en zijn steeds wederkerende prikkelbaarheid creëerden ergernis bij de musici. De directie van het orkest raadde hem zelfs aan het dirigeerstokje op te geven en zich volledig aan het componeren te wijden.
Celloconcerto Schumann componeerde officieel drie concerti: een voor piano, een voor viool en een voor cello. Alle drie zijn ze erg verschillend opgevat. Aan het Pianoconcerto ging jarenlang schetswerk vooraf, het Celloconcerto werd op vijftien dagen geschreven. En waar het Pianoconcerto uitgroeide tot een concertklassieker, is het Vioolconcerto nog steeds volstrekt onbekend. Ook het onthaal van Schumanns Celloconcerto valt bezwaarlijk geslaagd te noemen: het werk werd pas vier jaar na de dood van de componist uitgevoerd in 1860. Pas in de twintigste eeuw pikten de grote cellisten die brok Schumann op. In september 1850 verhuisde Schumann van Dresden naar Düsseldorf. Hij had er heel wat opdrachten als stedelijke muziekdirecteur. Hoewel Mendelssohn hem gewaarschuwd had dat de lokale musici een bende nietsnutten waren, vond Schumann dat ze goed genoeg waren. Hij begon enthousiast te componeren: ‘Scènes’ uit Goethes Faust, de symfonie ‘Rheinische’ en het Celloconcerto. Het Celloconcerto was dus een product van zijn eerste gelukkige maanden in Düsseldorf. Schumann zocht niet zozeer het 19de-eeuwse virtuoso-idioom op, maar componeerde in een rijke, subtiele, emotionele, expressieve taal.
4
Schumann nam uiteindelijk ontslag in 1853. Maar in het voorjaar 1854 sprong hij uit wanhoop in de Rijn. Hij werd gered, maar werd opgenomen in een asylum in Endenich, waar hij nog twee en een half jaar verbleef alvorens op 46-jarige leeftijd te overlijden.
zeer een cliché geworden als de Mona Lisa. ‘Romeo en Julia’ begint waardig en statig, met een koraalachtige opzet die Broeder Laurence uitbeeldt. Daarna wordt de muziek zonniger, maar mondt uit in een koortsachtige heftigheid in de strijdscène tussen de facties.
Romeo en Julia Tsjaikovski had nogal te kampen met regelmatige depressies en sterke gemoedswisselingen. Toch belette dat hem niet om wondermooie muziek te schrijven. Hij huwt een van zijn studentes, maar is in wezen diep ongelukkig. Op aanraden van de strenge criticus Balakirev waagde Tsjaikovski zich aan wat de Fantasieouverture ‘Romeo en Julia’ zou worden. Balakirev gaf zelfs aanwijzingen over de vorm die het stuk moest krijgen. Die aanwijzingen waren goed en duidelijk, maar Tsjaikovski herzag het werk niettemin twee keer totdat in 1880 de eindversie klaar was. Niet toevallig maakte Shakespeares ‘Romeo en Julia’ een diepe indruk op hem. Misschien voelde Tsjaikovski zich gegrepen door de plot over de onmogelijke liefde tussen de kinderen van twee rivaliserende families. En misschien vond hij in dat verhaal een uitlaatklep voor zijn eigen gevoelens. Het blijft gissen, maar feit is dat hij met zijn versie van ‘Romeo en Julia’ een heel aangrijpende interpretatie realiseert. Het werk getuigt van een grote melodische rijkdom en het thematische materiaal is overtuigend dramatisch verwerkt. De meeslepende grote liefdesmelodie met zijn mooie hoornbegeleiding is even-
BIO Het Orchestre National de Lille (ONL) is in 1976 opgericht met de steun van de Franse Staat en de Regio Nord-Pas de Calais. Met Jean-Claude Casadeus als artistiek directeur worden verschillende wegen ingeslagen: verspreiding van het grote repertoire, hedendaagse creatie, promotie van jong talent, pedagogische activiteiten. De slogan is “porter la musique partout où elle peut être reçue”. De thuisbasis is Rijsel, maar dat belet het orkest niet de vleugels uit te slaan. Zowel in Frankrijk als in het buitenland is het orkest een spreekbuis en ambassadeur voor de Franse cultuur. Tournees brengen het orkest naar verschillende hoeken van de wereld: China, Oostenrijk, Slovenië, Kroatië, Rusland, Duitsland, België. Het ONL is geregeld op radio en televisie. Onder de plaatopnames zijn er vele bekroningen. Zoals de Orphée d‘Or de l’Académie du disque lyrique en de Prix SACD voor een opname van werk van Canteloube. Het ONL is het eerste Franse orkest dat
5
de 2 symfonieën heeft opgenomen van William Walton (label BIS). Het orkest heeft ook een dvd uitgebracht met de opera Carmen van Bizet, een productie van mei 2010.
van de Eurovisiewedstrijd in Wenen en kort daarna op de Rostropovitsj Wedstrijd in Parijs. Sindsdien nam haar carrière een grote vlucht. Anne Gastinel concerteerde in vooraanstaande concertzalen zoals Salle Pleyel, Théâtre des Champs-Elysées en Théâtre Châtelet in Parijs, Musikverein in Wenen, Santori Hall in Tokio, etc. Ze werkte samen met de vooraanstaande orkesten en met artiesten zoals Kurt Sanderling, Emmanuel Krivine, Louis Langrée, Semyon Bychkov, Vladimir Spivakov, Pinchas Steinberg, Joeri Basjmet, Max Rabinovitsj en Lord Yehudi Menuhin. Verschillende cd-opnamen waaraan ze meewerkte, zowel van kamermuziek als concerti, werden door de internationale pers met prijzen bekroond, waaronder ‘Young Talent 1994’, ‘Prix de l’Académie du disque’ 2002, ‘Choc du Monde de la Musique’ 1998, 2000, 2001 en 2002.
De Oekraïner Kirill Karabits (°1976) zette zijn eerste stappen als dirigent op 19-jarige leeftijd. Nog vooraan in de twintig werd hij van 1998 tot 2000 assistent-dirigent van het Boedapest Festival Orkest. Een betere leerschool kan niemand zich dromen. In 2009 werd hij chef-dirigent van het Bournemouth Symphony Orchestra. Een samenwerking die bijzonder goed verloopt: het contract is na twee jaar nu al verlengd tot het einde seizoen 2015-’16. Als gastdirigent treedt hij in 2011-’12 op met het BBC Symphony Orchestra, Royal Philharmonic Orchestra, SWR-Sinfonieorchester Baden-Baden und Freiburg, Danish National Symphony Orchestra, het Rotterdam Filharmonisch Orkest en het Strasbourg Philharmonic Orkest.
Na haar unanieme aanduiding in 1997 als ambassadrice van de Franse cello werd Anne Gastinel in New York door Marta Casals-Istomin voorgedragen om de mythische Matteo Gofriller-cello — die toebehoorde aan Pablo Casals — te ontvangen. Momenteel bespeelt de artieste een Testore uit 1690, ter beschikking gesteld door het ‘Fonds Instrumental Français’.
Anne Gastinel (°1971) ging in de leer bij Yo-Yo Ma, Janos Starker en Paul Tortelier. Als achttienjarige had ze reeds opgetreden in vijftig steden doorheen Europa, de eerste prijs van de Internationale Wedstrijd van Scheveningen gewonnen en werd ze de eerste Franse artieste in veertig jaar die de finales van de Internationale Wedstrijd van Praag haalde. Het grote publiek ontdekte haar in 1990 tijdens de televisie-uitzending
6
DOOD, VERLIES EN VERLANGEN
LAMENTATIEWEEK
28.03 >
31.03
Marianne brodsky QuarTeT faiThfull Brussels PhilharMonic
Michiel hendryckx
collegiuM Vocale gent
kurt Weill - MattheusPassie - Fado - MuZikale Vertellingen Voor kinderen TickeTs & info: www.debijloke.be | 09 269 92 92 7
binnenkort ZO | 18.03.12 | 17:00 Docentenconcert Octaaf Van Geert
DO | 29.03.12 | 20:00 | UITVERKOCHT Collegium Vocale Gent J.S. Bach: Mattheuspassie
WO | 21.03.12 | 20:00 Compagnie Bischoff Via Dolorosa | Liszt, Glowicka
VR | 30.03.12 | 20:00 Paco del Pozo, Antonio Carrión Andalusische passiegezangen
VR | 23.03.12 | 15:00 Guido De Neve, Frank Agsteribbe J.S. Bach, Haendel, Kennis
VR | 30.03.12 | 22:00 João Escada, Maria da Saudade Traditionele fado
ZA | 24.03.12 | 20:00 Symfonieorkest Vlaanderen, Vitaly Samoshko (piano) Borodin, Rachmaninov, Sjostakovitsj
ZA | 31.03.12 | 20:00 Brussels Philharmonic, Marianne Faithfull (zang) Milhaud, Weill met workshop voor kinderen (6-12j) van 19:15 tot de pauze
ZO | 25.03.12 | 16:00 deFilharmonie, Dirk Brossé (dirigent), Karlijn Sileghem & Ides Meire (acteurs) KIDconcert: Alice in Wonderland
DO | 19.04.12 | 20:00 Grieks-Byzantijns Koor Grieks-Byzantijnse hymnen voor Pasen
WO | 28.03.12 | 14:00 & 16:00 Michiel Hendryckx (verteller), Benjamin Glorieux (cello) De Grote Oorlog - muzikale vertelling voor kinderen (10-14j)
VR | 20.04.12 | 20:00 deFilharmonie, Collegium Vocale Gent, Accademia Chigiana Siena Dvorak: Stabat Mater, opus 58
WO | 28.03.12 | 20:00 | MIRYZAAL Brodsky Quartet Turina, Puccini, Tanaka, Janacek, Schubert
MA | 23.04.12 | 20:00 Bijloke-Manufactuur ntb
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be
v.u. | Daan Bauwens • tekst | Frank Pauwels © | Muziekcentrum De Bijloke Gent info@debijloke.be Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)