de puur muziek
21.03.2012 | 20:00 | CONCERTZAAL
compagnie bischoff via dolorosa
programma
UITVOERDERs
Franz Liszt (1811-1886) | Il penseroso (1838/39) uit: Années de Pèlerinage – Deuxième Année – Italie
Compagnie Bischoff sopraan | Janneke Daalderop, Bauwien van der Meer, Angela Postweiler alt | Petra Ehrismann, Elsbeth Gerritsen, Åsa Olsson tenor | Michel Poels, Scott Wellstead bas | Job Hubatka, Ludovic Provost
Franz Liszt | Via Crucis (1878) Kasia Glowicka (1978) | La notte (2011)
Muzikale leiding | Romain Bischoff Piano | Ronald Brautigam Fotografie | Carl De Keyzer Regie | Jan Van den Bossche Dramaturgie | Mathieu Heinrichs Licht | Jeroen Smith Toneelbeeld | Lode Bruins Coach gebarentaal | Orissa Oldenburger Ronald Brautigam bespeelt een Bösendorfer concertvleugel uit 1884 (Wenen) uit de collectie van Chris Maene. Een productie van Compagnie Bischoff in coproductie met KlaraFestival. Deze productie kwam mede tot stand met ondersteuning van het Fonds Podiumkunsten.
2
via dolorosa Op 20 oktober 1861 was Franz Liszt aangekomen in Rome. Twee dagen later, op zijn vijftigste verjaardag, zou zijn huwelijk met prinses Carolyne von Sayn-Wittgenstein worden ingezegend. Al veertien jaar was zij zijn levensgezel, maar omdat zij eerder gehuwd was en haar echtgenoot had verlaten, was pauselijke dispensatie vereist. Die kwam er, maar op de avond van 21 oktober werd alsnog uitstel verordonneerd – het resultaat van de zoveelste intrige in hoge kerkelijke en adellijke kringen. De prinses gooide de handdoek in de ring. Liszt zou vier jaar later de lagere wijdingen ontvangen en voortaan als abbé door het leven gaan. De wereld lachte en schudde het hoofd toen bekend werd dat Liszt tot de geestelijke stand was toegetreden en in soutane gekleed ging. De gefrustreerde huwelijksplannen passen in de aanzienlijke rij teleurstellingen en vernederingen die Liszt in zijn leven moest incasseren, ook en niet in de laatste plaats als musicus. De pianist Liszt vierde triomfen, de componist moest het vaak ontgelden. Dat werd er in de laatste decennia van zijn leven niet beter op. Zijn Via Crucis deelde het lot van veel van zijn late werken: niemand zat erop te wachten.
‘mijn Palestrina’, maar de verkrampte pogingen om zich te voegen naar de muzikale braafheid van het zogenaamde caecilianisme leidden er niet toe dat hij werd binnengehaald als vernieuwer van de kerkmuziek. In verschillende koorwerken volgde hij de mores van de restauratieve Caecilia-beweging die teruggreep op het gregoriaans en de renaissancepolyfonie, maar dat is in Via Crucis niet meer aan de orde: de componist heeft nauwelijks nog boodschap aan wat de wereld van zijn muziek vindt; die wereld begrijpt immers niets van zijn muziektaal die in alle opzichten ongehoord is. Musicoloog Elmer Schönberger (in: De wellustige tandarts & andere componisten. Amsterdam 1985) : “Liszt durfde als een der eersten te laten horen dat in het systeem van de functionele tonaliteit, het bindende en vormgevende principe van de klassieke en de romantische muziek, de kiem van haar eigen ondergang ligt besloten. Zijn laatste werken gaan voor een belangrijk deel over de ontbinding van dat principe.” Liszts experimenten met de ‘rekbaarheid’ van de tonaliteit wekten onder tijdgenoten, inclusief zijn leerlingen, alleen maar verbijstering; schoonzoon Richard Wagner hoorde er ‘beginnende waanzin’ in. Het is die ‘verbijsterende’ muziek uit zijn laatste scheppingsperiode die Liszt – postuum! – de eretitel ‘vader van de
Liszt verkeerde regelmatig in Vaticaanse kringen, en paus Pius IX noemde hem
3
nieuwe muziek’ bezorgde. Arnold Schönberg erkende in Liszt een van de musici die de ‘strijd tegen de tonaliteit’ in gang zetten. De diepgelovige Liszt zag voor zich hoe zijn kruiswegmuziek zou worden uitgevoerd in het Romeinse Colosseum, waar hij eerder een aangrijpende kruiswegdienst had meegemaakt, aangrijpend ook omdat de bodem van die arena doordrenkt was met martelarenbloed. Liszt zou het niet beleven: Via Crucis ging in 1929 (!) in Boedapest in première.
langelo’s creatie toen hij in de jaren 1838/39 voor het eerst Italië aandeed. Hij gaf het epigram mee als motto van zijn pianocompositie Il penseroso (De denker), een treurmars die hij opnam in de cyclus Années de pèlerinage. Deuxième année: Italie. (De titel Il penseroso verwijst overigens naar het grafmonument voor Lorenzo de’ Medici, tegenover dat van Giuliano). Enkele decennia later zou Liszt het motto herhalen bij La notte, een uitgebreide versie van Il penseroso.
Via Dolorosa gaat door op het rituele karakter van de kruiswegdienst waarin gelovigen langs geschilderde of gebeeldhouwde scènes uit Christus’ lijdensweg trekken. Daarbij zijn de foto’s van Carl De Keyzer een actueel antwoord op wat Liszt schreef in een brief aan Carolyne: Via Crucis ware uit te geven met houtsneden, “ou des photographies convenablement assorties”. Over projectie gesproken: het was Liszts plan de uitvoering van zijn in 1856 voltooide Dante-Symfonie gepaard te laten gaan met ‘toverlantaarn’-projectie van door Buonaventura Genelli (1798-1868) geschilderde scènes uit Dantes Divina Commedia!
Tekst: Mathieu Heinrichs
Kasia Glowicka componeerde een epiloog op een bekend epigram van Michelangelo, geschreven naar aanleiding van zijn grafmonument voor Giuliano de’ Medici in Florence. Onderdeel van het monument is La notte, een slapende vrouw als allegorie van de nacht. Liszt zag Miche-
4
BIO Compagnie Bischoff Het zangerscollectief Compagnie Bischoff werd opgericht in 2005 en maakte een jaar later zijn debuut in het Festival Oude Muziek Utrecht in een programma met het Asko Ensemble en Rian de Waal. In 2007 ontstond de eerste geënsceneerde productie, Lettere amorose waarin elf minuten Monteverdi werden gedeconstrueerd tot een voorstelling van iets meer dan een uur. In 2008 werd voor het MAfestival te Brugge de voorstelling HMS Oriana gemaakt, met Engelse madrigalen van rond 1600. In 2010 volgde in opdracht van Muziekcentrum De Bijloke Gent het project Tenebrae, met muziek van Lassus en Anthony Fiumara. Compagnie Bischoff maakt voorstellingen die hun dramaturgische essentie uit de muziek halen. Het basisrepertoire omvat de klassieke, gecomponeerde muziek van Gregoriaans tot pakweg het midden van de 20ste eeuw, met een sterk accent op wat traditioneel de ‘oude’ muziek heet. De Compagnie werkt evenwel ook graag samen met hedendaagse componisten of klankkunstenaars die zich door het oudere werk laten inspireren of daar commentaar op leveren. In 2011 ging behalve Via dolorosa, ook De Zaak Jezus, met werk van Heinrich Schütz en nieuw werk van Wouter Snoei in première (MAfestival, Brugge).
Ronald Brautigam – piano Ronald Brautigam studeerde in zijn woonplaats Amsterdam, waarna hij zijn studie voortzette in Londen en de Verenigde Staten – bij Rudolf Serkin. In 1984 werd hem de Nederlandse Muziekprijs uitgereikt. Sindsdien treedt hij op met orkesten als het Koninklijk Concertgebouw Orkest, London Philharmonic Orchestra, BBC Philharmonic Orchestra, Gewandhaus Orchester, Hong Kong Philharmonic, Budapest Festival Orkest en het Orchestre National de France, met dirigenten Riccardo Chailly, Charles Dutoit, Bernard Haitink, Christopher Hogwood, Andrew Parrott, Frans Brüggen, Ivan Fischer en Edo de Waart. Hiernaast heeft Ronald Brautigam zich ontwikkeld tot een van de belangrijkste fortepianisten: hij was te horen met het Orkest van de 18e Eeuw, Tafelmusik, the Orchestra of the Age of Enlightenment, het Freiburger Barockorchester, Concerto Copenhagen en l’Orchestre des Champs-Elysées. Hij trad op tijdens de Salzburger Festspiele, de Londense Proms, het Schleswig-Holstein Musik Festival en New York’s Mostly Mozart Festival. Ronald Brautigam vormt al bijna 20 jaar een duo met violiste Isabelle van Keulen.
5
velles Aventures van Ligeti; de rol van Kaiser Overall in Der Kaiser von Atlantis van Ullmann, en van Ferryman in Brittens Curlew River. Bischoff zong in vele operahuizen en festivals waaronder Holland Festival, La Biennale die Venezia, en de Donaueschinger Musiktage. Als dirigent heeft hij diverse premières op zijn naam staan, waaronder de Refugee operas, Lege Wieg van Seung-Ah Oh en de veel geprezen internationale voorstellingen On a foggy day en Cirque Vocal. Romain Bischoff is oprichter en directeur van VOCAALLAB, dat in samenwerking met diverse partners en kunstenaars innovatief muziektheater maakt voor podia en festivals in binnen- en buitenland.
In 1995 begon zijn samenwerking met het Zweedse cd-label BIS. Onder de bijna veertig cd’s die inmiddels zijn verschenen zijn pianoconcerten van Mendelssohn (met Amsterdam Sinfonietta),en integrale opnames van de pianowerken van Mozart en Haydn, op fortepiano. In 2004 verscheen, eveneens op fortepiano, de eerste in een serie van 17 cd’s met het complete pianowerk van Beethoven, en in 2008 de eerste in een serie van 4 cd’s met alle pianoconcerten van Beethoven op moderne piano. Naast zijn opnames voor BIS nam Ronald Brautigam pianoconcerten op van Shostakovich, Hindemith en Frank Martin, met het Koninklijk Concertgebouw Orkest en Riccardo Chailly (Decca). Zijn opnames hebben talloze onderscheidingen gekregen, waaronder twee Edisons, een Diapason de l’Année, Editor’s Choice in de Gramophone, 9 Choc du Mois in de Monde de la Musique en, in 2004, de Cannes Classical Award voor de beste solo piano-cd van dat jaar. Ronald Brautigam is Benjamin Meaker Visiting Professor aan de Universiteit van Bristol.
Jan Van den Bossche – regie Jan Van den Bossche studeerde koordirectie aan het Koninklijk Conservatorium van Gent. Hij verdiepte zich vervolgens in de oude muziek in Wenen, waar hij onder andere viola da gamba studeerde. Hij was lange tijd actief als zanger, onder andere bij het Arnold Schoenberg Chor (Wenen) en vocaal ensemble Ex Tempore (Gent). Vanaf 2000 was hij werkzaam bij de Organisatie Oude Muziek in Utrecht, eerst als programmeur en vanaf 2003 als directeur. In 2009 verliet hij de Organisatie Oude Muziek en werd artistiek directeur van het Festival de Musica Antiga van Barcelona. Sinds 2007 is hij ook actief als regisseur van muziektheatervoorstellingen. In 2010 werd hij artistiek leider van Compagnie Bischoff.
Romain Bischoff – muzikale leiding Romain Bischoff heeft als zanger (basbariton) een grote internationale carrière opgebouwd. Hij zong een zeventigtal wereldpremières, waaronder Kagels Liturgien, Aperghis’ Die Hamletmaschine en Avis de Tempête; en Cendo’s Introduction Aux Ténèbres. Daarnaast zong hij in Aïs van Xenakis, Aventures & Nou-
6
TEKSTEN Proloog: Franz Liszt – Il penseroso (uit: Années de Pèlerinage, Deuxième année - Italie) Franz Liszt - Via Crucis Prelude – Vexilla regis prodeunt Vexilla regis prodeunt, fulget crucis mysterium, qua vita mortem pertulit et morte vitam protulit.
De vaandels van de koning gaan vooraan, verkondigd wordt het geheim van het kruis, het leven uitgeleverd aan de dood, de dood die het leven voortbracht.
Impleta sunt quae concinit David fideli carmine, dicendo nationibus: regnavit a ligno Deus. Amen.
Vervuld is wat eens werd bezongen door David in zijn vrome voorspelling zodat alle volkeren het hoorden, dat God vanaf het kruishout regeert. Amen.
O crux, ave, spes unica, hoc passionis tempore: piis adauge gratiam,
Gegroet o kruis, onze enige hoop in deze heilige passietijd: vermeerder uw genade jegens de gelovigen en vergeef de zondaars hun schuldigheid. Amen.
reisque dele crimina. Amen. Statie 1 – Jezus wordt ter dood veroordeeld (Pilatus) Innocens ego sum a sanguine justi hujus.
Ik ben onschuldig aan het bloed van deze rechtvaardige.
7
Statie 2 – Jezus draagt het kruis (Jezus) Ave, ave crux!
Gegroet, gegroet o Kruis.
Statie 3 – Jezus valt voor de eerste keer Jesus cadit.
Jezus valt.
Stabat mater dolorosa juxta crucem lacrymosa, dum pendebat filius.
De diepbedroefde moeder stond wenend bij het kruis waar haar Zoon hing.
Statie 4 – Jezus ontmoet zijn heilige moeder (piano-solo) Statie 5 – Simon van Cyrene helpt Jezus het kruis te dragen (piano-solo) Statie 6 – De Heilige Veronica O Haupt voll Blut und Wunden, Voll Schmerz und voller Hohn! O Haupt, zum Spott gebunden Mit einer Dornenkron! O Haupt, sonst schön gezieret Mit höchster Ehr und Zier, Jetzt aber höchst beschimpfet, Gegrüsset seist du mir!
O hoofd vol bloed en wonden, bedekt met smaad en hoon, o hoofd zo wreed geschonden, uw kroon een doornenkroon, o hoofd eens schoon en heerlijk en stralend als de dag, hoe lijdt Gij nu zo deerlijk! Ik groet u vol ontzag. (vertaling: Liedboek voor de Kerken 1973)
Statie 7 – Jezus valt voor de tweede keer Jesus cadit.
Jezus valt.
8
Stabat mater dolorosa juxta crucem lacrymosa, dum pendebat filius.
De diepbedroefde moeder stond wenend bij het kruis waar haar Zoon hing.
Statie 8 – De vrouwen van Jeruzalem (Jezus) Nolite flere super me, sed super vos ipsas flete et super filios vestros.
Ween niet om mij, maar om uzelf en om uw kinderen.
Statie 9 – Jezus valt voor de derde keer Jesus cadit.
Jezus valt.
Stabat mater dolorosa juxta crucem lacrymosa, dum pendebat filius.
De diepbedroefde moeder stond wenend bij het kruis waar haar Zoon hing.
Statie 10 – Jezus wordt van zijn kleren ontdaan (piano-solo) Statie 11 – Jezus wordt aan het kruis geslagen Crucifige, crucifige!
Kruisig hem, kruisig hem!
Statie 12 – Jezus sterft aan het kruis (Jezus) Eli, Eli lamma Sabacthani.
Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten? In Uw handen beveel ik mijn geest.
In manus tuas commendo spiritum meum. Consummatum est.
Het is volbracht.
9
O droefenis, o diepe smart, Wie zou hier niet klagen? Het enige kind van God de Vader Wordt ten grave gedragen. O droefenis, o diepe smart.
O Traurigkeit, o Herzeleid, Ist das nicht zu beklagen? Gott des Vaters einigs Kind Wird ins Grab getragen. O Traurigkeit, O Herzeleid. Statie 13 – Jezus wordt van het kruis genomen (piano-solo) Statie 14 – Jezus wordt in het graf gelegd Ave crux, spes unica, mundi salus et gloria. auge piis justitiam. Reisque dona veniam! Amen.
Gegroet o kruis, onze enige hoop!, heil en heerlijkheid der wereld, gerechtigheid der gelovigen, schenk de zondaars barmhartigheid. Amen.
Ave crux, ave crux!
Gegroet o Kruis, gegroet o Kruis!
Epiloog: Kasia Glowicka – La notte (2011) Zolang de ellende en de schande ons niet verlaten, Doet mij de slaap hier in dit marmer deugd; niets zien, niets voelen is me een grote vreugd: maak mij niet wakker door hard te praten.
Caro m’è ‘l sonno, e più l’esser di sasso, mentre che ‘l danno e la vergogna dura: non veder, non sentir m’è gran ventura; però non mi destar, deh, parla basso.
(vertaling uit: Michelangelo, Sonnetten en andere gedichten. Vertaald door Frans van Dooren. Amsterdam 1999)
10
DOOD, VERLIES EN VERLANGEN
LAMENTATIEWEEK
28.03 >
31.03
Marianne brodsky QuarTeT faiThfull Brussels PhilharMonic
Michiel hendryckx
collegiuM Vocale gent
kurt Weill - MattheusPassie - Fado - MuZikale Vertellingen Voor kinderen TickeTs & info: www.debijloke.be | 09 269 92 92 11
binnenkort VR | 23.03.12 | 15:00 Guido De Neve, Frank Agsteribbe J.S. Bach, Haendel, Kennis
VR | 30.03.12 | 22:00 João Escada, Maria da Saudade Traditionele fado
ZA | 24.03.12 | 20:00 Symfonieorkest Vlaanderen, Vitaly Samoshko (piano) Borodin, Rachmaninov, Sjostakovitsj
ZA | 31.03.12 | 20:00 Brussels Philharmonic, Marianne Faithfull (zang) Milhaud, Weill met workshop voor kinderen (6-12j) van 19:15 tot de pauze
ZO | 25.03.12 | 16:00 deFilharmonie, Dirk Brossé (dirigent), Karlijn Sileghem & Ides Meire (acteurs) KIDconcert: Alice in Wonderland
DO | 19.04.12 | 20:00 Grieks-Byzantijns Koor Grieks-Byzantijnse hymnen voor Pasen
WO | 28.03.12 | 14:00 & 16:00 Michiel Hendryckx (verteller), Benjamin Glorieux (cello) De Grote Oorlog - muzikale vertelling voor kinderen (10-14j)
VR | 20.04.12 | 20:00 deFilharmonie, Collegium Vocale Gent, Accademia Chigiana Siena Dvorak: Stabat Mater, opus 58
WO | 28.03.12 | 20:00 | MIRYZAAL Brodsky Quartet Turina, Puccini, Tanaka, Janacek, Schubert
MA | 23.04.12 | 20:00 Bijloke-Manufactuur ntb
DO | 29.03.12 | 20:00 | UITVERKOCHT Collegium Vocale Gent J.S. Bach: Mattheuspassie
DO | 26.04.12 | 20:00 | MIRYZAAL The Nash Ensemble of London Mozart, Fauré, Ravel, Saint-Saëns
VR | 30.03.12 | 20:00 Paco del Pozo, Antonio Carrión Andalusische passiegezangen
ZA | 28.04.12 | 20:00 Ensemble Inégal & Choeur de Chambre de Namur Zelenka
Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be
v.u. | Daan Bauwens © | Muziekcentrum De Bijloke Gent info@debijloke.be Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)