Karol Graff & Tomasz Graff Średniowieczne korzenie Polski by Wydawnictwo DEHON

Karol Graff, ur. w 2005 r. w Krakowie. Uczeń V klasy Katolickiej Szkoły Podstawowej im. Świętej Rodziny z Nazaretu w Krakowie. Laureat wojewódzkich i ogólnopolskich konkursów historycznych, humanistycznych i matematycznych – Alfik, Olimpus, Klio, Kaktus, MAT, Matejuk, Pangea i Omnibus. Uwielbia dobrą lekturę, interesuje się także szeroko pojętą nauką, światem dinozaurów, siatkówką i piłką nożną. Gra na bramce w drużynie piłkarskiej KS Płaszowianka. Wraz z koleżankami i kolegami z klasy jest współautorem książki Rozkręcamy się, Kraków 2014.

ŚREDNIOWIECZNE korzenie Polski

Tomasz Graff, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, ur. w 1977 r. w Wadowicach. Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, zastępca Dyrektora Instytutu Historii Sztuki i Kultury Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, sekretarz Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”, członek Komisji Środkowoeuropejskiej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiego Towarzystwa Historycznego. Autor książek, a także ponad setki publikacji naukowych oraz popularnonaukowych dotyczących historii Kościoła i Polski. Zajmuje się głównie kulturą religijną oraz intelektualną elit kościelnych i uniwersyteckich, jak również kulturą i życiem codziennym doby staropolskiej. Współautor komentarza do Roczników Jana Długosza, miłośnik i badacz historii rodzinnego miasta.

Karol Graff Tomasz Graff

Syntetyczne opracowanie historii Polski średniowiecznej Karola i Tomasza Graﬀów oparte jest na wynikach najnowszych badań. Tytuł: Średniowieczne korzenie Polski. Historia dla każdego określa przyszłych jego odbiorców. Powinno być ono przydatne dla szerokiego kręgu czytelników niebędących historykami profesjonalistami. Skorzysta z niego chętnie uczeń zafascynowany historią, czytelnik spragniony wiedzy o dawnej Polsce, a nie mający czasu, warunków i możliwości zgłębiania obszernych monograﬁi i syntez historycznych zalewających ostatnio rynek księgarski. Zaletą opracowania jest zwięzłość, prosty styl i obrazowość. Na plus należy zaliczyć autorom nieunikanie informacji o kwestiach polemicznych w literaturze, częste odwoływanie się do źródeł, uwzględnienie przekazów anegdotycznych. Zawarta w opracowaniu porcja wiedzy o średniowiecznej Polsce na pewno przyda się każdemu. prof. dr hab. Krzysztof Baczkowski

Karol Graff

Tomasz Graff

ŚREDNIOWIECZNE

korzenie Polski WYDAWNICTWO KSIĘŻY SERCANÓW

www.wydawnictwo.net.pl

graff_sredniowieczne_korzenie_2015_OKL.indd 1

,6%1

Historia dla każdego

2015-11-12 15:55:04

ŚREDNIOWIECZNE

korzenie Polski

Karol Graff

Tomasz Graff

ŚREDNIOWIECZNE

korzenie Polski Historia dla każdego

W 600-lecie urodzin Jana Długosza Kraków 2015

Wstęp

siążka ta powstała ze specyficznego tworzywa – miłości do historii i Ojczyzny. Jej nić przewodnia została utkana z długich rozmów o polskich dziejach i wspólnych wędrówek po Krakowie i Polsce zawodowego historyka z niespełna dziesięcioletnim synem. Aby odtworzyć atmosferę tych rozmów, przed każdym podrozdziałem zamieściliśmy zrekonstruowane fragmenty naszych dyskusji, które nie tak dawno miały miejsce w rzeczywistości. Historia nie tylko jest nauczycielką życia, jak pisał Cyceron, ale również potrafi zafascynować. Naszą historyczną fascynacją pragnęliśmy więc podzielić się z innymi, pisząc średniowieczne dzieje Polski „dla każdego”. Przedstawiliśmy historię naszego kraju od czasów pogańskich aż do schyłku XV wieku. Zamierzeniem autorów nie było jednak pisanie opasłych tomiszczy, które po zakupie lądują na półce i pokrywają się grubą warstwą kurzu. Chcieliśmy zainteresować nie tylko zadeklarowanych miłośników historii, ale również tych, którzy do tej pory szerokim łukiem omijali stoiska z pozycjami historycznymi. Wśród bohaterów tej książki znaleźli się nie tylko książęta i królowie, ale również zwyczajni mieszkańcy Królestwa Polskiego. Potrafili oni dokonywać bohaterskich czynów, umierać za kraj i wiarę, ale także zdarzało się, że postępowali haniebnie, jak np. rabusie, którzy sprofanowali obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Niekoloryzowana opowieść o średniowiecznej Polsce i jej mieszkańcach była zatem podstawowym zamierzeniem autorów. Czy udanym? Oceńcie Państwo sami. Zapraszamy zatem do lektury. W tym miejscu pragniemy podziękować pierwszemu czytelnikowi tej książki, Panu Profesorowi Krzysztofowi Baczkowskiemu, za wnikliwą recenzję pierwotnej wersji tekstu i życzliwe uwagi. Nasz trud dedykujemy ukochanym najbliższym: Weronice i Aleksandrze. Kraków, wrzesień 2015 r.

Okiem młodszego autora

apisałem z tatą tę książkę, bo zawsze interesowałem się historią. Gdy miałem trzy lata, to potrafiłem już ułożyć chronologicznie władców Polski w dobrej kolejności. Już jako przedszkolak i pierwszoklasista kupowałem sobie książki z serii „Władcy Polski”, które uwielbiałem czytać. Pewnego dnia, gdy byłem w III klasie i wracałem z tatą ze szkoły, zaproponował mi, byśmy napisali wspólnie książkę. Zgodziłem się, ale nie wiedziałem, że nasza publikacja będzie wydana, tak na poważnie. Bardzo zafascynowałem się tym pomysłem i całymi dniami chodziłem za tatą, bo chciałem tylko pisać, pisać i pisać. Jednak nasza książka nie powstawała zbyt szybko. Przed wakacjami stworzyliśmy tylko 8 stron, i to głównie mojego autorstwa, bo tata nie miał czasu i pisał jakieś poważne artykuły naukowe. Potem jednak praca nabrała dużego tempa. Na początku pisaliśmy o mojej ulubionej epoce – polskim wczesnym średniowieczu. Gdy zajęliśmy się kolejnymi stuleciami, to okazało się, że musiałem poszerzyć swoją dotychczasową historyczną wiedzę i już nie było tak łatwo. Zawsze jednak mogłem liczyć na poprawki i ostateczne opracowanie tekstu ze strony taty. Czasami „pomagał” mi także nasz chomik Kaskader, który z zadziwiającą determinacją wędrował po klawiaturze komputera. Po wakacjach pisaliśmy już tak szybko i sprawnie, że w połowie października pierwsza część została ukończona. Całość książki oddaliśmy do druku we wrześniu 2015 roku. Mam nadzieję, że się Państwu spodoba. Zapraszam do lektury!

I. Polska piastowska

Ziemie polskie w okresie pogaństwa

W pobliżu repliki posągu tzw. Światowida ze Zbrucza ustawionej pod Wawelem: – Tato, dlaczego ktoś tam położył kwiaty i znicze, jeśli nikt już w to nie wierzy? – Skoro zostawił, to być może wierzy. Niestety, dzisiaj możemy obserwować rozkwit wielu dziwnych kultów, w tym tych, które nawiązują do wierzeń przedchrześcijańskich, tzw. neopogańskich. – A czy Kraków był kiedyś centrum wierzeń pogańskich? Mamy tutaj przecież kopce Krakusa i Wandy. – Jako główny ośrodek plemienia Wiślan gród krakowski był też ważnym ośrodkiem wierzeń naszych pogańskich przodków. Najczęściej datuje się wspomniane przez ciebie kopce na VIII wieku, choć niektórzy widzą w nich zabytki jeszcze z czasów celtyckich. W każdym razie kopiec Wandy czeka jeszcze na swojego archeologa i być może odsłoni kiedyś swoje tajemnice. – Super, nie mogę się doczekać, wiem, że w kopcu Krakusa w zasadzie niewiele odnaleziono. Kiedyś mi mówiłeś, że zbudowano go, tworząc specjalne przegrody, a w środku stał olbrzymi słup. Rósł tam także prastary dąb, ale archeolodzy Kraka nie odnaleźli. – Być może dlatego, że jego ciało po śmierci spopielono. Dopiero chrześcijaństwo wprowadziło na tych ziemiach zwyczaj chowania ciał zmarłych w ziemi. – Tato, wiesz co mi się wydaje? – Co? – Chyba nie wszystkich jednak schrystianizowano, skoro ci tutaj oddają hołd jakimś nieistniejącym bogom!

bszar dzisiejszego państwa polskiego był zasiedlony przez człowieka od setek tysięcy lat, o czym świadczą odkrycia archeologiczne w Kończycach Wielkich czy w okolicach Trzebnicy i w Rusku. Współczesne badania genetyczne wskazują na to, że niektórzy dzisiejsi Polacy mają wśród swoich przodków ludzi zamieszkujących nasze ziemie jeszcze w okresie starożytności. Jednym z najsłynniejszych zabytków

z okresu przedsłowiańskiego jest odkryty w 1933 roku gród kultury łużyckiej w Biskupinie, który został zbudowany jeszcze w VIII wieku przed Chrystusem. Ostatnio coraz większą sławą cieszy się także Karpacka Troja, czyli stanowisko archeologiczne w Trzcinicy (obecnie skansen), gdzie już 4 tysiące lat temu istniała osada obronna, a do XI wie-

I.1.1. Kopia posągu

Światowida ze Zbrucza pod Wawelem

Okres plemienny

I.1.2. Kopiec Krakusa

I. Polska piastowska

ku funkcjonowało grodzisko wczesnośredniowieczne. W okresie wędrówek ludów pojawiały się nad Wisłą różne grupy etniczne, niekiedy zostając na dłużej, innym razem szybko opuszczając ten obszar. Nasz naród nie wywodzi się jednak od przebywających tutaj okresowo Celtów czy Gotów, ale od słowiańskich plemion zamieszkujących te obszary od wczesnego średniowiecza. Na teren dzisiejszej Polski Słowianie przybyli prawdopodobnie dopiero w VI–VII wieku. W ciągu kolejnych 200-300 lat ich organizacja uległa przeobrażeniom, doprowadzając do powstania silnych organizmów plemiennych. Do największych plemion tego okresu zaliczamy: Polan, Dziadoszan, Wiślan, Goplan (zamieszkujących okolice jeziora Gopło), Pomorzan, Opolan, Golęszyców (z okolicy Raciborza) i Wolinian. Plemiona te, prawdopodobnie okresowo uzależnione od Awarów, zawierały sojusze bądź biły się ze sobą, jednak to właśnie plemię Polan w miarę upływu czasu zyskało pozycję dominującą wśród sąsiadów. W latach trzydziestych X wieku doszło do gwałtownych zmian politycznych w Wielkopolsce. Wtedy to właśnie powstała sieć polańskich grodów

z Poznaniem i Gnieznem na czele, która stała się kolebką przyszłego państwa polskiego. Wśród legendarnych władców rządzących na ziemiach dzisiejszej Polski wymienić należy Popiela, którego według Anonima zwanego Gallem zjadły myszy, a także Krakusa, po którym został w Krakowie kopiec, oraz Piasta, legendarnego założyciela dynastii. Wszystkim dzieciom znana jest także opowieść o Wandzie, córce Krakusa, która również ma na obrzeżach Krakowa swój kopiec. Według najbardziej znanej wersji legendy opowiadającej o jej dramacie, księżniczka ta nie chciała mieć męża Niemca i dlatego rzuciła się do Wisły. Natomiast w pierwotnej opowieści Wincentego Kadłubka samobójstwo popełnił pokonany przez krakowskie wojska Niemiec. Po legendarnym Popielu rządy w Wielkopolsce objęła dynastia Piastów, która miała rodzime korzenie, a teorie o jej normańskim, czy też wielkomorawskim pochodzeniu należy traktować raczej jako wytwór bujnej wyobraźni niektórych naukowców. Z kolei na obszarze dzisiejszej Małopolski, według niektórych historyków, funkcjonowało tzw. państwo Wiślan i przejściowo

Ziemie polskie w okresie pogaństwa

mogli tu panować chrześcijańscy władcy wielkomorawscy. Inni badacze wykluczają natomiast jakiekolwiek obce rządy na tych terenach aż do schyłku X wieku. Prawdopodobnie jednak, być może od ok. 950 roku, co jest już wyraźniej poświadczone źródłowo (m.in. Ibrahim ibn Jakub i Kosmas), rządzili tutaj książęta z dynastii Przemyślidów, a na Wawelu stacjonowały oddziały czeskich wojów. Według niektórych badaczy część preromańskich budowli odkrytych na Wawelu, a także pierwsze wezwanie krakowskiej katedry – św. Wacława – to właśnie pamiątka czeskiego panowania w Krakowie. Można więc przypuszczać, że tereny dzisiejszej południowej Polski poznały chrześcijaństwo przynajmniej kilkanaście lat przed słynną datą chrztu Mieszka I. Przekonanie o wcześniejszej chrystianizacji tych obszarów było silne jeszcze w czasach kardynała Zbigniewa Oleśnickiego (zm. 1455). Wyraźnie jednak wskazywano nie na okres czeski, ale na misję wielkomorawską. Dlatego aby uhonoro-

wać świętych Cyryla i Metodego, włączono ich do zaszczytnego panteonu patronów Polski. Nazwano ich przy tej okazji apostołami Królestwa. Być może świadectwem tych czasów jest również obecność w najstarszym Katalogu biskupów krakowskich zagadkowych imion pierwszych domniemanych biskupów krakowskich – Prohora i Prokulfa. Co interesujące, o silnej organizacji protopaństwowej na obszarze tzw. państwa Wiślan świadczą nie tylko wspomniane kopce Krakusa i Wandy, ale także tajemniczy skarb znaleziony w Krakowie przy ulicy Kanoniczej 13. Na skarb składa się kilka tysięcy siekieropodobnych płacideł, datowanych na IX wiek, typowych dla obszaru Państwa Wielkomorawskiego, choć w takiej ogromnej ilości nigdy tam nie odkrytych. Nie jest to jednak rozstrzygający dowód na to, iż Kraków z Małopolską należał do Wielkich Moraw. Co więcej, nie jest również dowodem Żywot św. Metodego, czyli tzw. Legenda panońska, w której znajduje się taki zapis:

iał też Metody dar proroczy i wiele spełniało się z jego przepowiedni, z których jedną tylko lub dwie wymienimy. Pogański książę, bardzo potężny, siedząc w Wiśle, urągał chrześcijanom i szkody im wyrządzał. Posławszy więc do niego kazał mu powiedzieć: „Dobrze by było, synu, abyś dał się ochrzcić dobrowolnie na swojej ziemi, bo inaczej będziesz w niewolę wzięty i zmuszony przyjąć chrzest na cudzej ziemi. Wspomnisz moje słowo!”. Tak się też stało. Na podstawie tego niejasnego przekazu niegdyś sądzono, że już w czasie misji Cyryla i Metodego ziemie południowej Polski zostały schrystianizowane. Twierdzono też, że powstała wówczas metropolia słowiańska z siedzibą w Krakowie. Za udowodniony naukowo uważano także trwały podbój ziemi

Wiślan przez władców wielkomorawskich, choć Legenda panońska mówi przecież tylko o wzięciu do niewoli księcia, zapewne Wiślan, który zgodnie z proroctwem św. Metodego został ochrzczony na obcej ziemi. Cytowany fragment jest zresztą tak wieloznaczny, iż zapewne nigdy historycy nie ustalą jed-

I. Polska piastowska

władać prawdopodobnie całą Słowiańszczyzną. Bolesław Chrobry w następnych latach podbił Grody Czerwieńskie, Morawy, Milsko i Łużyce oraz dzisiejszą Słowację. Przejściowo rządził też w Pradze i zachował swoje wpływy w Miśni. Zwyciężył w wojnie z cesarzem Henrykiem II, który nie był już tak przyjaźnie nastawiony do Polski jak jego poprzednik Otton III. Długotrwałe starcia polsko-niemieckie udowodniły, że polski władca był godnym przeciwnikiem cesarza. Polacy wsławili się m.in. skuteczną obroną Niemczy w 1017 roku. W trakcie tych walk niezwykle sprawnym dowódcą okazał się syn Chrobrego – Mieszko, stojący lojalnie przy ojcu mimo propozycji cesarza, który zasuI.3.3. Włócznia gerował mu zawarcie separatystycznego pośw. Maurycego koju. Pierwsze dwa etapy wojny zwieńczone 1025 zostały układami pokojowymi w Poznaniu koronacja (1005) i Merseburgu (1013), ale Henryk II Bolesława Chrobrego ze względu na prowokacyjne postępowanie Chrobrego zmuszany był do ciągłych interPrzemiany wencji w Polsce. Bolesław nie dotrzymywał społeczno- bowiem zawartych wcześniej umów i stano-gospodarcze wił permanentne zagrożenie dla cesarskich w państwie pierwszych planów politycznych. Ostatecznie wobec Piastów braku sukcesów strony niemieckiej zawarto pokój w Budziszynie (1018), a cesarz, późI.3.4. Denar Bolesława Chrobrego

niej ogłoszony świętym, musiał się zgodzić na nowe nabytki terytorialne piastowskiego władcy. Bolesław w 1025 roku został pierwszym królem Polski. Umarł zaledwie kilka miesięcy później. Jego następcą został umiłowany syn Mieszko II Lambert. Polska od tej pory nie była już zwykłym, w teorii łatwo ulegającym podziałom księstwem, ale dumnym niepodzielnym Królestwem (łac. regnum), tym samym awansując w hierarchii państw europejskich. Status ten utrzymywała później, nawet w czasach, gdy polscy władcy nie nosili korony. Pamięć o pierwszych koronacjach znacznie przyczyniła się do odrodzenia Królestwa na przełomie XIII i XIV wieku. Również posiadanie arcybiskupstwa wyróżniało Polskę i niejednokrotnie było elementem jedności i niezależności w trudnych czasach. Warto dodać, że np. Czechy aż do XIV wieku nie posiadały własnego metropolity, a Kościół czeski był zależny od niemieckiego. Od czasów Mieszka I i jego pierwszych następców szybko ulegała przeobrażeniom struktura społeczeństwa i administracja kraju. Lokalne centra władzy zarządzane przez komesów, później kasztelanów, znajdowały się w najważniejszych grodach, natomiast ludność była zobowiązana do płacenia danin w naturze na rzecz władcy. Powstały wówczas liczne osady służebne, które specjalizowały się w jednym rodzaju usługi bądź wytwarzanego towaru. Słomniki produkowały szłomy, czyli hełmy, Jadowniki truciznę do strzał, Bartniki specjalizowały się w produkcji miodu, Sokolniki w hodowli sokołów itd. Monety w praktyce nie były używane i pełniły głównie funkcję propagandową. Dominowała wymiana to-

Polityka i przemiany społeczne do kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej

waru za towar i tylko większe ośrodki, jak np. Kraków, Gdańsk, Kołobrzeg czy Poznań odgrywały większą rolę w handlu międzynarodowym. Siłę militarną stanowiła drużyna stacjonująca w głównych grodach państwa. Jak wykazują badania archeologiczne dużą grupę wojów państwa piastowskiego sta-

nowili przybysze skandynawscy. Wobec członków swojej drużyny władcy wczesnopiastowscy wykazywali szczególną troskę. Według Ibrahima ibn Jakuba w kraju Mieszka I, który miał być najrozleglejszym wśród słowiańskich krajów, pobierane podatki przeznaczane były na żołd jego wojów.

a on trzy tysiące pancernych […] Daje on tym mężom konie, odzież, broń i wszystko, czego potrzebują. A gdy jednemu z nich urodzi się dziecko, on każe mu wypłacać żołd od chwili urodzenia, czy będzie płci żeńskiej, czy męskiej.

Ubiór wczesnośredniowiecznego woja

I.3.5.

I. Polska piastowska

koronacja Mieszka II

Jak wynika z zacytowanego tekstu, słynne becikowe to nie pomysł współczesnych nam polityków, ale rozwiązanie stosowane już w czasach pierwszych Piastów.

1031 1038

Po przyjęciu chrześcijaństwa na ziemiach polskich coraz więcej było duchownych, początkowo zazwyczaj cudzoziemców, choć już w XI wieku pojawiali się na stolicach biskupich Polacy. Kościoły budowano w najważniejszych grodach i miejscach dawnego kultu, ale nie wszystkim podobały się nowe zasady wiary chrześcijańskiej, stąd – jak przekazał kronikarz niemiecki Thietmar – Bolesław Chrobry stosował wobec opornych brutalne metody. Za nieprzestrzeganie postów wybijano zęby, a za cudzołóstwo karano okaleczeniem intymnych części ciała. Powoli z drużyny książęcej i ludzi żyjących z oręża wykształcała się warstwa rycerska,

1025

kryzys monarchii wczesnopiastowskiej

I.3.6. Grupa kobiet – rekonstrukcja ubiorów wczesnośredniowiecznych

a mieszkańcy wielkich grodów coraz częściej specjalizowali się w zajęciach typowo miejskich. Większość ówczesnych Polaków była kmieciami, ludźmi wolnymi, żyjącymi z uprawy roli i hodowli zwierząt. Ówczesna ludność Polski, choć zamieszkiwała obszar w przybliżeniu podobny do dzisiejszego, liczyła niewiele ponad milion mieszkańców. Mieszko II podobnie jak ojciec przyjął na swe skronie królewską koronę. Koronowana została także jego żona Rycheza. Syn Chrobrego, idąc śladami ojca, nadal prowadził politykę ingerencji w sprawy sąsiadów. Najeżdżał ziemie saskie i wspierał wewnątrzniemiecką opozycję. Był władcą wykształconym, znał łacinę i grekę, wznosił liczne kościoły. Jego żona Rycheza była siostrzenicą cesarza Ottona III. Potęga Mieszka II nie trwała jednak długo. W 1031 roku

Polityka i przemiany społeczne do kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej

na Polskę spadł straszliwy najazd niemiecki i ruski. Od Królestwa oderwano wszystkie nabytki Bolesława Chrobrego, usamodzielniło się również Pomorze, a sam Mieszko musiał uciekać za granicę. Został przez Czechów okrutnie okaleczony w zemście za równie brutalne czyny jego ojca podczas próby podboju władztwa Przemyślidów. W trakcie wygnania Mieszka rządy w Polsce przejściowo objął jego brat Bezprym, pewne ziemie otrzymał inny brat Otton oraz bliżej nieznany krewniak Dytryk. Królowa Rycheza w tym samym czasie wywiozła insygnia koronacyjne do Niemiec. Mieszko zdołał wrócić pod koniec życia do kraju, ale nie odzyskał już tytułu królewskiego i podobnie jak jego bracia został najprawdopodobniej zamordowany. Po śmierci Mieszka II w 1034 roku Polskę dotknęła jeszcze większa

katastrofa. Zaczęto mordować duchownych i biskupów, ludzie wracali do wierzeń pogańskich. Krajem nikt nie rządził, chociaż niektórzy do dzisiaj twierdzą, że panował wówczas Bolesław Zapomniany. Na domiar złego Polskę w 1038 roku najechał książę czeski Brzetysław, który spustoszył Wielkopolskę, zabrał relikwie św. Wojciecha i Pięciu Braci Męczenników oraz przyłączył do Czech cały Śląsk. W tym samym czasie na Mazowszu usamodzielnił się Miecław (Macław), były cześnik Mieszka II. Polska w praktyce przestała istnieć, a według Anonima zwanego Gallem w zrujnowanych wielkopolskich kościołach dzikie zwierzęta uwiły sobie legowiska.

I.3.7. Księżniczka Matylda wręcza Mieszkowi II księgę liturgiczną

Romański kościół św. Wojciecha w Krakowie

I.3.8.

I. Polska piastowska

Polityka, kultura i społeczeństwo w dobie rozbicia dzielnicowego

– Tato, od dawna mi mówiłeś, że data sprowadzenia Krzyżaków do Polski jest fałszywa, a poza tym to nie Konrad Mazowiecki był faktycznym sprawcą ich przybycia na ziemie polskie. Dlaczego więc w podręcznikach szkolnych, które mi pokazywałeś, o tym nie piszą? – Odpowiedź, kochany Karolu, jest smutna. Wielu autorów podręczników po prostu przepisuje prace starsze, nie uwzględniając najnowszych osiągnięć historiograﬁi. Na tym bazują także niektórzy nauczyciele historii i tak koło ignorancji kręci się dalej. Dotyczy to nie tylko sprawy krzyżackiej, ale i innych ważnych tematów. – Ale czy można to zmienić? – Wiele zależy od wydawnictw, które powinny zatrudniać do takiej pracy prawdziwych fachowców, ale nie zawsze tak jest. – Tato, dużo się mówi o pierwszym zdaniu zapisanym po polsku w Księdze Henrykowskiej. Czy Czech Boguchwał, który je wypowiedział, mówił po polsku? – Pamiętaj, że w XIII wieku nie było wielkiej różnicy pomiędzy językiem polskim a czeskim. Poza tym mieszkaniec terenów pogranicznych zapewne oba języki doskonale rozumiał i potraﬁł się nimi porozumiewać. Zdanie wypowiedziane przez Boguchwała do jego polskiej żony zostało wypowiedziane po polsku, co wyraźnie zaznaczył autor Księgi Henrykowskiej. Historycy i badacze języka polskiego mają jednak nadal wiele wątpliwości rozpatrując ten problem.

P I.6.1. Romańska kolumna w kościele przyklasztornym Cystersów w Koprzywnicy

anowanie Władysława Wygnańca (1138-1146), najstarszego syna Krzywoustego, było pasmem konfliktów z młodszymi braćmi – juniorami. Popierający od pewnego czasu juniorów palatyn z rodu Łabędziów, słynny fundator kościołów Piotr Włostowic został za namową Agnieszki, żony Wygnańca, okrutnie okaleczony – obcięto mu

Polityka, kultura i społeczeństwo w dobie rozbicia dzielnicowego

język i oślepiono. Tego typu czyny nie zjednywały wielkiemu księciu zwolenników. O determinacji Władysława w ukaraniu młodszych książąt, a także i o wielkoksiążęcej pysze może świadczyć wybijana przez jego mincerzy moneta, która przedstawia orła chwytającego w swoje szpony zająca. Orzeł, przyszły ptak herbowy Polski, był zatem symbolicznym przedstawieniem silnego drapieżnika – Władysława, a tchórzliwy zając – jak można się domyślać – zapewne obrazował kłócących się z nim przyrodnich braci. Jedynym pozytywnym momentem jego rządów, o którym warto wspomnieć, była konsekracja katedry krakowskiej (1142), najwspanialszej wówczas budowli romańskiej w Polsce. Kolejna konsekracja, już gotyckiej świątyni, będzie miała miejsce dopiero w trakcie rządów Kazimierza Wiel-

kiego (1364). Turyści odwiedzający romańską kryptę św. Leonarda na Wawelu mogą sobie tylko wyobrazić splendor kościoła, który zapewne napawał Władysława Wygnańca wielką dumą. Świątynia ta dodawała bowiem niewątpliwego blasku jego wielkoksiążęcej stolicy. Jednak wobec zaostrzającego się sporu z juniorami Władysław niezbyt długo cieszył się swoimi rządami. Juniorów wsparł nawet arcybiskup gnieźnieński Jakub ze Żnina. Niemal z całym polskim episkopatem otwarcie piętnował on postępowanie Władysława, który oblegał juniorów w Poznaniu. Arcybiskup miał chore nogi i dlatego poruszał się na specjalnej platformie z kołami, być może nieco podobnej do tej, którą posługiwał się pod koniec życia Jan Paweł II. Podczas wspomnianego oblężenia Poznania Jakub wjechał na owej

Spór Władysława Wygnańca z juniorami

Krypta św. Leonarda na Wawelu

I.6.2.

I. Polska piastowska

I.7.1. Archikatedra

w Gnieźnie

1295 koronacja Przemysła II

W 1295 roku królem Polski został po 219 latach od ostatniej koronacji wielkopolski książę Przemysł II. Nie posiadał w chwili przyjęcia sakry królewskiej Krakowa z Małopolską, bo ten obszar zdążył już zająć Wacław II Przemyślida, ale w teorii nigdy nie zrezygnował z tych ziem, choć faktycznie rządził tylko w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim. Na awersie jego pieczęci z tego okresu znalazł się wizerunek władcy siedzącego na tronie wraz z atrybutami królewskimi: na głowie ma koronę, w prawej ręce berło, a w lewej jabłko zwieńczone krzyżem. Na rewersie pojawił się z kolei orzeł w koronie, a w otoku napis: Sam Najwyższy przywrócił Polakom zwycięskie znaki (w łac. oryg.: Reddidit Ipse Potens Victricia Signa Polonis). Od tej pory orzeł biały już na stałe znalazł miejsce w herbie Królestwa Polskiego. Przemysł II nie cieszył się długo godnością królewską, ponieważ został zamordowany

I.7.2. Zamek książąt kujawskich w Łęczycy

w następnym roku po napadzie urządzonym na niego w Rogoźnie. Kto zlecił to zabójstwo? Wiele tropów prowadzi do margrabiów brandenburskich i do króla czeskiego Wacława II, ale także do niektórych rodów wielkopolskich. Odzyskana po ponad dwóch stuleciach korona była zatem dla wielu nieznośnym cierniem. Po jego śmierci władzę objął Wacław II z dynastii Przemyślidów, który zagarnął najważniejsze dzielnice Polski, a część książąt piastowskich uczynił swoimi lennikami. Z Polski musiał uciekać książę kujawski Władysław Łokietek, który w 1300 roku, czyli w roku koronacji Wacława II, pojawił się nawet na Wielkim Jubileuszu w Rzymie ogłoszonym przez papieża Bonifacego VIII. Na tronie polskim pierwszy raz w historii zasiadła obca dynastia. Od tego czasu datuje się proces stopniowego hołdowania książąt śląskich Koronie Czeskiej. Tym samym Śląsk

Odrodzone Królestwo – od Przemysła II do Kazimierza Wielkiego

na kilkaset lat został odłączony od Macierzy. Wacław II jako ostatni król koronował się w Gnieźnie, a jego koronatorem, podobnie jak przy koronacji Przemysła II, był wielki orędownik zjednoczenia, a także promotor polskiego języka arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka. Król nie cieszył się jednak dobrą reputacją, mimo że pragnąc usprawnić rządy, wprowadził urząd starosty i nawet niechętni mu kronikarze wspominają o poprawie bezpieczeństwa w państwie w czasie jego panowania. Bardziej niż Polska interesowały go jednak Czechy oraz sprawy węgierskie i niemieckie. Wacław opierał swoje rządy w Krakowie na zniemczonym biskupie krakowskim Janie Muskacie, znanym z łupiestw i rozbojów. Muskatę nazywano nawet „krwawym wilkiem z pastorałem”. Wacław II Przemyślida umarł w 1305 roku. Po jego śmierci władzę w Polsce teoretycznie objął Wacław III, który rywalizował także

o tron węgierski z sojusznikiem Władysława Łokietka Karolem Robertem z dynastii Andegawenów, tej samej, która później zasiadła na tronie polskim. Wacławowi III, ostatniemu królowi czeskiemu z dynastii Przemyślidów, nie udało się jednak dotrzeć do Polski na koronację, ponieważ został zabity przez niemieckiego najemnika w przygranicznym Ołomuńcu w 1306 roku. Zleceniodawcy tego zamachu dotychczas nie ustalono, ale nie ulega wątpliwości, że najbardziej na jego śmierci skorzystał nie tylko nowy król czeski Henryk Karyncki, czy później Jan Luksemburski, ale także król Węgier Karol Robert i... Władysław Łokietek.

1300 1306

Przemyślidzi na polskim tronie

Po śmierci Wacława III książę Władysław Łokietek, który przydomek zyskał ze względu na swój mały wzrost, szybko opanował Kraków i zamek na Wawelu. Stolicy Polski nadał w tym czasie nowe, korzystne ekonomicznie prawa. Jednak Wielkopolskę zdobył

I.7.3. Widok na Wawel od ul. Kanoniczej

I.7.4. Kopia Szczerbca, miecza koronacyjnego królów polskich

1308/1309 utrata Pomorza Gdańskiego

Nagrobek Władysława Łokietka

I.7.5.

I. Polska piastowska

dopiero w 1314 roku. W latach 1311-1312 musiał zmierzyć się w Krakowie z buntem wójta Alberta, który przeciwstawił się wraz z niemieckojęzycznym patrycjatem rządom Łokietka. O tych wydarzeniach przypomina nam powstała niedługo później Pieśń o wójcie Albercie, a także inne źródła, najczęściej nieprzychylne buntownikom. Książę Władysław postanowił srogo ukarać przeciwników. Metodą kary była słynna pierwsza „matura” z języka polskiego. Ponoć polegała ona na następującym egzaminie: schwytany musiał wymówić wyraźnie typowe polskie słowa: soczewica, koło, miele, młyn. Ci, którzy nie zdali, ponosili okrutną śmierć. Łokietek nie zawsze odnosił jednak sukcesy. Niestety, utracił Pomorze Gdańskie na rzecz Krzyżaków, zresztą na własne życzenie, poprosił bowiem zakon o pomoc w oswobodzeniu tych ziem z rąk brandenburskich. Krzyżacy, owszem, Pomorze zajęli, ale nie mieli zamiaru oddawać swojej nowej zdobyczy Łokietkowi. Przy tej „okazji” dokonali rzezi ludności Gdańska, choć dzisiaj historycy sugerują, że liczba ofiar nie była aż tak wielka. Czując się pewnie na nowo zdobytych ziemiach, wielki mistrz krzyżacki przeprowadził się wówczas z Wenecji do potężnego zamku w Malborku (1309). Tym sposobem zakon krzyżacki wraz ze swoim inflanckim ramieniem skutecznie odciął Polsce dostęp do morza, co negatywnie wpłynęło na polską gospodarkę. W następnych latach Łokietek mimo licznych przeciwności coraz częściej myślał o tytule królewskim. Zgodę na koronację otrzymał tuż przed ową uroczystością od awiniońskiego papieża Jana XXII, jednak utrzymywana była ona w tajemnicy, by nie drażnić króla Czech Jana Luksemburskiego.

W spadku po Przemyślidach król czeski tytułował się bowiem także królem polskim. Ostatecznie koronacja Władysława miała miejsce w 1320 roku w Krakowie, a nie w uświęconym tradycją Gnieźnie. Użyto wtedy nowych insygniów koronacyjnych, bowiem stare Wacław II zabrał ze sobą do Czech i już nigdy nie wróciły one do Polski. Tradycja ową koronę Łokietka, używaną następnie przy kolejnych koronacjach aż do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego (z małymi wyjątkami), łączyła z pierwszymi królami Polski i dlatego niesłusznie nazywano ją koroną Bolesławową. Pierwszy raz przy koronacji użyto też wtedy słynnego

Odrodzone Królestwo – od Przemysła II do Kazimierza Wielkiego

Szczerbca, miecza, który pochodzi prawdopodobnie z XIII wieku, choć legenda również łączy go z Bolesławem Chrobrym i Bolesławem Śmiałym. Wobec braku oryginalnych insygniów koronacyjnych miecz ten wraz z włócznią św. Maurycego jest szczególną pamiątką, którą do dzisiaj można podziwiać na Wawelu. Od czasu ozdobienia skroni Władysława Łokietka królewską koroną katedra krakowska stała się na kilkaset kolejnych lat miejscem koronacji, a po śmierci Łokietka również i pochówków polskich władców. Władysław Łokietek pod koniec swojego panowania rozpoczął walki z Krzyżakami, którzy nie chcieli respektować korzystnego dla Polski wyroku inowrocławskiego, nakazującego im zwrot zagrabionych ziem. Częścią tej wojny była podwójna bitwa pod Płowcami (1331). Starcie to w pierwszej fazie uwieńczone zostało

zwycięstwem, a w fazie drugiej – przyniosło przegraną. Polacy udowodnili jednak sami sobie, że są w stanie przeciwstawić się zbrojnie butnym zakonnikom-rycerzom. W wyniku wojny z Krzyżakami Łokietek stracił jednak rodzinne Kujawy i ziemię dobrzyńską. Wokół granic coraz bardziej zacieśniała się koalicja krzyżacko-luksembursko-brandenburska. Co więcej, także sąsiedni książęta piastowscy nierzadko byli wrogami Łokietka. Polska znalazła się na granicy upadku. W zasadzie jedynym pewnym sojusznikiem piastowskiego króla był władca Węgier Karol Robert, który poślubił córkę Łokietka Elżbietę. Okresowym sprzymierzeńcem był ponadto pogański wielki książę litewski Giedymin, który z kolei oddał swoją córkę Annę-Aldonę za żonę królewiczowi Kazimierzowi zwanemu później Wielkim.

1320 koronacja Władysława Łokietka

1331 bitwa pod Płowcami

Brama Krakowska w Lublinie

I.7.6.

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

Czasy andegaweńskie i początki unii polsko-litewskiej

– Tato, to w końcu jak powinniśmy mówić o św. Jadwidze – król czy królowa? Została przecież koronowana na króla, ale była kobietą! Czy ona rządziła samodzielnie Polską, czy faktycznie rządził tylko Jagiełło? Powiedz mi też, dlaczego została tak późno ogłoszona świętą? To nie mogli jej kanonizować od razu, tak metodą „santo subito”? – Jadwiga była królem i jak słusznie zauważyłeś, właśnie na króla była koronowana i to ją wyróżnia pośród innych polskich królowych, które były tylko żonami monarchów. Pomijam tutaj kazus Anny Jagiellonki. W każdym razie można mówić i tak, i tak, choć np. profesor Jarosław Nikodem zatytułował ostatnią biograﬁę córki Ludwika następująco: Jadwiga król Polski. Sama młodziutka Jadwiga początkowo była uzależniona od panów małopolskich, ale z upływem lat zaczęła podejmować decyzje samodzielnie. Mieliśmy zatem dwóch królów – Jagiełłę i Jadwigę. Pytasz także, czy mogła zostać szybciej ogłoszona świętą. Może cię zaskoczę:tak, mogła. – Naprawdę? To dlaczego to się nie udało? – Już w XV wieku strona polska czyniła starania w tej sprawie, powołano specjalną komisję, spisano notarialnie cuda dziejące się przy jej grobie, ale... prawdopodobnie pieniądze przeznaczone na przyspieszenie procesu zostały wydane w czasie wojny trzynastoletniej. Jednak w następnych wiekach Jadwigę czczono jako błogosławioną bądź świętą, a kanonizacja dokonana przez Jana Pawła II na krakowskich Błoniach w 1997 roku była tylko ukoronowaniem kilkusetletniego kultu świętej królowej. – Czyli dla Polaków ona zawsze była świętą królową? – Nie tylko dla Polaków, ale także dla Węgrów, Litwinów i innych naszych sąsiadów...

o śmierci Kazimierza Wielkiego nie wszyscy godzili się na sukcesję andegaweńską na polskim tronie. Były podkanclerzy Kazimierza Wielkiego Jan z Czarnkowa włamał się nawet do grobu królewskiego, próbując wykraść grobowe insygnia koronacyjne. Nie wiemy, w jakim celu to uczynił, ale prawdopodobnie chciał ukoronować jakiegoś pretendenta do polskiego tronu, być może Kaźka słupskiego. Jan został osądzony, pozbawiony urzędów i skazany na banicję.

Po powrocie do kraju napisał barwną Kronikę, w której oczerniał swoich przeciwników politycznych ze stronnictwa andegaweńskiego, a szczególnie biskupów: poznańskiego Mikołaja z Kórnika i krakowskiego Zawiszę z Kurozwęk. Biskupi ci rzekomo bardziej cenili towarzystwo kobiet niż służbę Bożą. Na pogrzebie Zawiszy z Kurozwęk w katedrze krakowskiej jakieś diabelskie głosy miały wzywać do rozpusty, wołając po polsku: „Pojedźmy na hops!”.

Herb Andegawenów na fasadzie Collegium Novum UJ

II.1.1.

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

Jan z Czarnkowa z satysfakcją pisał także, że

1370-1382 Ludwik Andegaweński polskim królem. I unia polskowęgierska

1375 powstanie metropolii halickiej (od 1412 lwowskiej)

II.1.2. Archikatedra

lwowska

a czasów króla Ludwika nie było żadnej stałości w Królestwie Polskim ani żadnej sprawiedliwości.

Jednak dzisiaj historycy twierdzą, że niechętny Andegawenom kronikarz przesadzał, choć rzeczywiście, król zwany przez Węgrów Ludwikiem Wielkim Polski nie lubił ze względu na klimat, który – jego zdaniem – tylko wzmagał doskwierające mu dolegliwości chorobowe. Poza tym Węgry w hierarchii królestw znajdowały się wyżej niż Polska i dlatego monarcha nie mógł i nie chciał całej uwagi poświęcać swojemu nowemu królestwu. Król po krakowskiej koronacji i pogrzebie Kazimierza Wielkiego rzadko bywał więc nad Wisłą i aby za-

pewnić kontrolę nad państwem, wyznaczał namiestników – swoją ukochaną matkę Elżbietę Łokietkównę, księcia Władysława Opolskiego czy oddanego mu biskupa krakowskiego Zawiszę z Kurozwęk. Obecność Węgrów w Polsce budziła czasami bardzo negatywne emocje. Po przypadkowym zatargu doszło nawet w Krakowie do rzezi węgierskiego otoczenia królowej Elżbiety. Warto odnotować, że w tym okresie została powołana druga metropolia na ziemiach polskich – z siedzibą w Haliczu (1375), a od 1412 roku we Lwowie. Biskupi tej metropo-

Czasy andegaweńskie i początki unii polsko-litewskiej

lii byli jednak słabo uposażeni i nie mogli równać się z wpływami ordynariuszy „starych” diecezji Królestwa Polskiego. Arcybiskupowi halickiemu, później lwowskiemu podlegali z biegiem czasu i w miarę powstawania nowych diecezji biskupi: przemyski, chełmski, kijowski, łucki, kamieniecki i mołdawski (serecki). Natomiast diecezję włodzimierską w 1425 roku włączono do biskupstwa łuckiego. Ludwik Węgierski podobnie jak jego stryj nie posiadał legalnego męskiego potomka i dlatego musiał iść na ustępstwa wobec polskiej szlachty w zamian za zgodę na sukcesję andegaweńską w linii żeńskiej. Wydał zatem przywilej koszycki (1374), w którym obok innych obietnic postanawiał, aby szlachta płaciła odtąd niewielki podatek wynoszący zaledwie 2 grosze od jednego łanu, tzw. poradlne. Podobny

układ Ludwik zawarł także z duchowieństwem w 1381 roku. Dzięki porozumieniu z Andegawenem Polacy świadomie zmienili swoje stare dynastyczne prawo i zgodzili się na kobietę – króla, która miała być po przyszłej koronacji traktowana jako przyrodzona pani Królestwa. Po śmierci Ludwika na tronie polskim i węgierskim miała zasiąść Maria, przyszła królowa Węgier. Polacy się na to jednak nie zgodzili, bowiem chcieli, żeby ich władczyni mieszkała tylko w Krakowie. Z tego powodu Elżbieta Bośniaczka, jej mama, po długich targach i szantażu ze strony Polaków, grożących, że ukoronują na króla Siemowita księcia mazowieckiego, postanowiła przeznaczyć na tron polski swoją najmłodszą córkę – przyszłą świętą królową – Jadwigę. W wieku czterech lat Jadwiga wyszła za mąż za ośmioletniego wówczas Wilhelma Habsburga. Według ówczesnego zwyczaju Kościół akceptował bowiem takie tzw. sponsalia de futuro, swoiste małżeństwa na przyszłość zawierane przez niepełnoletnich. Po osiągnięciu dojrzałości przez oboje „małżonków” do dopełnienia takiego związku wystarczyła fizyczna konsumpcja (sponsalia de praesenti). Młody Habsburg pojawił się zatem w stolicy Polski w 1385 roku, ponieważ ze wszystkich sił starał się zablokować plan małżeństwa Jadwigi z Jagiełłą, ułożony przez panów małopolskich. Chciał stać się pełnoprawnym mężem Andegawenki, co było wtedy teoretycznie możliwe. W tamtych czasach za dorosłą uważano dziewczynkę, która miała dwanaście lat, i chłopca, który ukończył czternasty rok życia! Chociaż Jadwiga w połowie 1385 roku nie miała jeszcze wymaganego wieku, zapewne Wilhelma pouczono, że zda-

1374 przywilej koszycki

1378 „małżeństwo” Jadwigi z Wilhelmem Habsburgiem

Późnogotycki herb Królestwa Polskiego – kościół św. Barbary w Krakowie

II.1.3.

Pomnik św. królowej Jadwigi i Jagiełły na krakowskich Plantach II.1.4.

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

niem św. Tomasza z Akwinu w wyjątkowych sytuacjach granicę tę można przesunąć o pół roku. Wobec stanowczej postawy polskich panów Wilhelm musiał jednak zrezygnować ze swoich planów i uciekać z Krakowa. Według Jana Długosza Wilhelm z Jadwigą bawili się „wesołą krotochwilą i tańcami” w klasztorze franciszkańskim, ale panowie polscy nie chcieli dopuścić Habsburga do komnat królowej. Zrozpaczona takim obrotem sprawy Jadwiga miała rąbać toporem bramę zamku na Wawelu, chcąc spotkać się z Wilhelmem. Jednak ostatecznie dzięki podskarbiemu koronnemu Dymitrowi z Goraja zrozumiała wagę perspektywy chrystianizacji Litwy i dlatego poświęciła swoje osobiste szczęście, godząc się na ślub z o wiele od niej starszym Jagiełłą. Prawdopodobnie Długosz zmyślił

tę historię, aby pokazać heroiczność cnót Jadwigi. Młodziutką Andegawenkę od dzieciństwa przygotowywano do pełnienia roli królowej. Wiedziała, że wybór małżonka nie jest kwestią miłości, ale wynika z surowych zasad polityki. Nie zmienia to jednak faktu, że zapewne przyzwyczajała się do myśli o rychłym poślubieniu Wilhelma, którego znała osobiście i była mu bliska ze względu na odebrane wychowanie. Od najmłodszych lat nasiąkała kulturą rodzinnego dworu w Budzie, a później także atmosferą dworu wiedeńskiego. Otrzymała odpowiednie wykształcenie i dzięki temu posiadała rzadką wtedy umiejętność czytania, znała języki obce i wykazywała wielkie zamiłowanie do lektury, muzyki, sztuki i nauki. Dlatego zapewne perspektywa ślubu z litewskim barbarzyńcą, fak-

Czasy andegaweńskie i początki unii polsko-litewskiej

tycznie tylko o około 12 lat starszym Jagiełłą, nie była dla niej zbyt miła. Już w dzieciństwie była jednak niezwykle pobożna i skromna i zapewne swój los przyjęła jako wolę Boga. W 1384 roku Jadwiga została koronowana na króla Polski nową koroną, ponieważ starą wraz z innymi insygniami wywiózł jej ojciec na Węgry. Wróciły one do Polski dopiero w 1412 roku i zostały uroczyście wystawione na widok publiczny w krakowskim kościele Mariackim. Sama Jadwiga w chwili koronacji miała zaledwie dziesięć lat i jako niepełnoletnia przez pewien czas rządziła Polską przy pomocy małopolskich doradców. Owi doradcy byli bardzo przychylni projektowi unii z Litwą, tym bardziej że oprócz oczywistych korzyści politycznych (powstanie nowej potęgi środkowoeuropejskiej, perspektywa

odebrania zakonowi spornych ziem) i religijnych oraz propagandowych (Polska jako promotorka chrztu Litwinów), dzięki takiemu układowi otwierała się ponadto możliwość ekspansji ekonomicznej polskich rodów szlacheckich na wschód. Inną perspektywę miała z kolei strona litewska. Litwini nękani atakami zakonu doceniali co prawda konieczność zawarcia sojuszu przeciw Krzyżakom, ale także liczyli na swoje umocnienie względem wschodnich księstw ruskich. W Wilnie i Trokach zdawano sobie też sprawę, że prędzej czy później trzeba będzie porzucić pogaństwo, bowiem u schyłku XIV wieku Litwa stanowiła ostatni bastion pogaństwa w Europie. Dlatego Krzyżacy systematycznie organizowali przeciw Litwinom i spokrewnionym z nimi Żmudzinom krwawe wyprawy zwane rej-

1384 koronacja Jadwigi na króla Polski

Zamek Królewski na Wawelu – widok z krakowskich bulwarów wiślanych II.1.5.

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

ę ozdobę Królestwa Polskiego, ostoję ładu państwowego, ten klejnot niezwykły, to ukojenie wdów, tę pociechę nędzarzy, to wspomożenie uciśnionych, poszanowanie dostojników Kościoła, tę ucieczkę kapłanów, to umocnienie pokoju, świadectwo i osłonę prawa Bożego.

II.1.10. Dom Długosza w Krakowie, Rektorat UPJPII

Choć pierwsze starania o wyniesienie królowej Jadwigi na ołtarze poświadczone są już w XV wieku, została ona kanonizowana dopiero przez Jana Pawła II na krakowskich

Błoniach w 1997 roku, dokładnie w sześćsetną rocznicę powstania Wydziału Teologicznego przy krakowskiej wszechnicy (obecnie tradycje dawnego Wydziału Teo-

Czasy andegaweńskie i początki unii polsko-litewskiej

logicznego pielęgnuje Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie). Relikwiarz z jej szczątkami znajduje się pod słynnym czarnym krucyfiksem w katedrze krakowskiej, gdzie królowa spędzała długie godziny na cichej modlitwie. Król zgodnie z ostatnią wolą swojej pierwszej małżonki odnowił w 1400 roku Uniwersytet Krakowski, który stał się jednym z najsławniejszych ośrodków nauki i kultury w Europie. Pamiątką tej decyzji jest istniejący do dzisiaj najstar-

szy budynek z tego okresu, czyli znajdujący się przy ul. Jagiellońskiej i św. Anny gmach Collegium Maius (wówczas Kolegium Królewskie, systematycznie rozbudowywane w kolejnych latach), obecnie muzeum udostępniające zwiedzającym najciekawsze pamiątki uniwersyteckie, a także zakupiony w 1403 roku budynek Collegium Iuridicum przy ul. Grodzkiej, mieszczący dziś pomieszczenia Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego.

1400 odnowienie Uniwersytetu Krakowskiego

Dziedziniec Collegium Maius

II.1.11.

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

II.2.1. Pomnik Grunwaldzki na placu Matejki w Krakowie

Militarne i propagandowe zmagania z zakonem krzyżackim – pierwsza odsłona

– Tato, wygraliśmy w 1410 roku pod Grunwaldem, Koronowem i Bardiowem, nie potrafiliśmy jednak zdobyć Malborka. Czy to było w ogóle możliwe, czy też Jagiełło i Witold byli nieudacznikami? – Jagiełło i Witold mieli na uwadze także interesy litewskie. W wypadku klęski zakonu Litwa mogła obawiać się zdominowania politycznego ze strony Polski. To po pierwsze. Po drugie do dzisiaj badacze nie są zgodni, czy Jagiełło, nie mając odpowiedniego sprzętu, mógł w krótkim czasie zdobyć potężnie ufortyfikowany zamek w Malborku. Trudno też powiedzieć, czy polsko-litewska armia skorzystałaby na panice obrońców stolicy krzyżackiej, gdyby szybciej wyruszono w drogę po zwycięstwie krzyżackim. W każdym razie masz historycznego nosa, ponieważ poruszyłeś temat, który do dzisiaj jest polem licznych sporów zawodowych historyków. – W Krakowie mamy Pomnik Grunwaldzki, a na polach Grunwaldu coroczną rekonstrukcję bitwy. Dlaczego to zwycięstwo nie jest obchodzone jako święto państwowe? – Zadaj to pytanie naszym politykom. Kiedyś, w dawnej Polsce, było to oficjalne święto państwowe i we wszystkich znaczniejszych kościołach odprawiano 15 lipca uroczyste nabożeństwa. Masz rację, warto wrócić do tej tradycji, tym bardziej że zbyt często pamiętamy tylko o naszych klęskach, mniej mówiąc o wielkich triumfach, jak Grunwald czy np. bitwy pod Kłuszynem i pod Wiedniem.

Militarne i propagandowe zmagania z zakonem krzyżackim – pierwsza odsłona

raz ze śmiercią świętej królowej na dobre rozpoczęła się epoka dynastii Jagiellonów, którą zapoczątkował jej mąż Władysław Jagiełło, pogromca Krzyżaków w bitwie pod Grunwaldem. Już miesiąc po zgonie Jadwigi legły w gruzach ambitne wschodnie plany księcia litewskiego Witolda, który poniósł klęskę nad rzeką Worsklą w bitwie z Tatarami. Tym samym musiał porzucić marzenie o zostaniu hegemonem na ziemiach ruskich. Ten niepokorny kuzyn Jagiełły postanowił zatem porzucić okresowy sojusz z Krzyżakami, którym na wyspie Salin rok wcześniej oddał Żmudź, i zacieśnić swoje związki z Jagiełłą. Klęska militarna Witolda przyniosła zatem Polakom i Litwinom sojusz, który w efekcie zaowocował świetnym zwycięstwem nad zakonem. Zanim jednak doszło do batalii grunwaldzkiej, obie strony potwierdziły chęć trwania w braterskim związku, zawierając tzw. unię wileńską-radomską (1401). Witold otrzymał tytuł wielkiego księcia litewskiego (Magnus dux Lithuaniae), a król Polski Władysław Jagiełło jako jego formalny zwierzchnik przyjął godność najwyższego księcia litewskiego (Supremus dux Lithuaniae). W tym samym czasie rozpoczęła się mało znana wojna litewsko-krzyżacka w związku z wybuchem na Żmudzi powstania wspartego przez Witolda. Dzięki dyplomatycznym staraniom Jagiełły papież zabronił wtedy zakonowi organizowania dalszych najazdów na dopiero co schrystianizowany kraj. Oczywiście pyszni Krzyżacy nie mieli zamiaru słuchać papieża. W czasie tych walk zakonnicy ponieśli szereg porażek. Rokowania pokojowe odbyły się już przy udziale strony polskiej w Raciążku (1404).

Zakon zatrzymywał Żmudź, ale musiał się zgodzić na wykup przez Polskę ziemi dobrzyńskiej, zastawionej Krzyżakom przez sprawiającego kłopoty księcia piastowskiego Władysława Opolczyka, notabene fundatora klasztoru paulinów na Jasnej Górze, słynącego z cudownego obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. W następnych latach Litwa zdobywała nowe ziemie na wschodzie, a książę moskiewski Wasyl I, zięć Witolda, musiał się zgodzić na niekorzystny dla siebie traktat pokojowy ustalający granicę między obu państwami. W tym czasie wpływy kuzyna Jagiełły sięgały daleko aż po Psków i Nowogród. Wzrost potęgi państwa polsko-litewskiego zapowiadał rychłą wojnę ze wspólnym wrogiem Polaków i Litwinów, czyli z Krzyżakami. Sprzeczności narastające między Polską, Litwą a zakonem nabrzmiewały bowiem od dawna. Spór dotyczył zresztą nie tylko zabranych przez Krzyżaków ziem. Jak słusznie zauważył profesor Krzysztof Baczkowski, jego źródeł należy szukać w całym splocie przeciwieństw ideologicznych, politycznych i gospodarczych. Decyzja o wojnie z uciążliwym sąsiadem zapadła w czasie zjazdu Jagiełły i Witolda pod koniec 1408 roku w Nowogródku. Konflikt zaostrzył się także po konfiskacie przez Krzyżaków polskiego zboża wysłanego Wisłą na Litwę. Iskrą na beczkę prochu było jednak kolejne powstanie na Żmudzi, wsparte przez Witolda. Po pewnych wahaniach na zjeździe łęczyckim zapadła decyzja o udzieleniu Litwie pomocy, choć oznaczało to złamanie postanowień pokoju raciąskiego i wojnę. Polacy dobrze o tym wiedzieli. Po tylu latach znoszenia pychy zakonu, ich napadów, grabieży, rozbojów i kłamstw przy-

Zacieśnienie unii z Litwą i eskalacja konﬂiktu z Krzyżakami

II.6.3. Herb kardynała Fryderyka Jagiellończyka – Collegium Maius

II.6.4. Katedra warmińska we Fromborku, miejsce pochówku Mikołaja Kopernika

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

szereg przyjaznych gestów, które budowały życzliwość dla jego polityki ze strony Stanów Pruskich. Zrezygnował np. z kandydatury Oporowskiego na biskupstwo warmińskie, a gubernatorem pruskim mianował późniejszego prymasa Zbigniewa Oleśnickiego Młodszego, bratanka słynnego imiennika – kardynała. Doszło też do porozumienia z kapitułą warmińską, która obiecała, że każdorazowy elekt będzie zobowiązany do złożenia hołdu lennego polskiemu władcy. Król zgodził się zatem ostatecznie na kandydaturę Tungena, ale jego sukcesem był fakt, że Mikołaj objął to biskupstwo na jego warunkach. Opuszczony wielki mistrz krzyżacki również musiał uznać zwierzchnictwo polskiego monarchy i złożyć mu przysięgę wierności. Co interesujące, po śmierci Tungena rozpoczął się jeszcze jeden spór o biskupstwo warmiń-

skie, kiedy to elekt kapituły Łukasz Watzenrode, notabene wuj Mikołaja Kopernika, zajął zbrojnie Warmię. Kazimierz Jagiellończyk i tym razem nie miał zamiaru ustąpić, tym bardziej że chciał przekazać to biskupstwo swojemu synowi Fryderykowi Jagiellończykowi. Z pewnością doszłoby więc do kolejnej wojny popiej i dalszego zaostrzenia stosunków z papiestwem, gdyby nie śmierć króla Kazimierza (1492). Jego następca Jan Olbracht nie dążył już jednak do eskalacji konfliktu i ostatecznie zatwierdził Łukasza na biskupstwie warmińskim. Omówiony epizod wojny popiej przekonuje nas zatem, że z pozoru błahy spór o jedno z biskupstw był doskonałym pretekstem dla Krzyżaków do próby wyrwania się spod polskiej zależności. Spór ten miał też duży wpływ na całokształt sytuacji politycznej

Wojna popia i polska polityka po II pokoju toruńskim

w środkowej Europie, przy okazji doprowadzając do niepotrzebnego napięcia w kontaktach ze Stolicą Apostolską. Zdaniem profesora Krzysztofa Baczkowskiego jednym z największych sukcesów polityki dynastycznej Kazimierza Jagiellończyka było osadzenie na tronie czeskim i węgierskim najstarszego królewicza Władysława. W 1471 roku, po śmierci Jerzego z Podiebradów, młody Jagiellon został królem Czech, mimo rywalizacji z królem Węgier Maciejem Korwinem. Był nazywany rex bene, czyli „królem dobrze”, bo ponoć miał zbyt łagodny charakter i na wszystko się zgadzał. Nie udało się jednak polskiemu królowi wprowadzić swojego drugiego syna, przyszłego świętego królewicza Kazimierza, na tron węgierski. Polska wyprawa zbrojna z królewiczem na czele musiała bowiem zawrócić do kraju. Ta agresywna polityka wobec Węgier spotkała się z kontrakcją Macieja Korwina, który w 1474 roku zdołał nawet spustoszyć środkowe Podkarpacie. Równocześnie Polacy wspólnie z Władysławem Jagiellończykiem rozpoczęli działania zbrojne na Śląsku. Niestety, nieudolność dowodzenia, problemy aprowizacyjne i zła pogoda zmusiły wojska jagiellońskie do odwrotu. Inne niebezpieczeństwo w tym czasie groziło ze strony tureckiej. Wojska lennika mołdawskiego Stefana Wielkiego wspierane przez Polaków i Węgrów rozgromiły co prawda armię sułtana Mehmeda II Zdobywcy pod Vaslui (1475), jednak w tym samym roku Turkom udało się zdobyć genueńską Kaffę, od pewnego czasu będącą pod opieką polskiego władcy. Trzy lata później turecka Wielka Porta podporządkowała sobie cały chanat krymski. Od tej pory Tatarzy krymscy pod

protekcją sułtana urządzali najazdy na obszary państw chrześcijańskich. Nawet takie zwycięstwa, jak bitwa pod Kopystrzynem (1487) Jana Olbrachta, tego zagrożenia nie likwidowały. Z punktu widzenia interesów Polski był to niebezpieczny zwrot w sytuacji geopolitycznej, a zagrożenie tureckie stawało się coraz bardziej realne. Zresztą, Polacy przekonali się o tym już w 1476 roku, kiedy to oddziały sułtana pierwszy raz weszły w polskie granice, pustosząc Podole. Na domiar złego lawirujący pomiędzy otaczającymi go mocarstwami hospodar Stefan Wielki tracił wiarę w pomoc polską, co skutkowało praktyczną utratą kontroli nad mołdawskim lennem. Kluczem do ustabilizowania sytuacji międzynarodowej w kierunku pomyślnym dla Jagiellonów wydawało się zatem unormowanie stosunków pomiędzy Czechami a Węgrami. We wspomnianym

II.6.5. Sułtan Mehmed II Zdobywca wąchający różę

1471 Władysław Jagiellończyk królem Czech

Polityka Polski wobec sąsiadów

Portret Stefana Wielkiego

II.6.6.

100

Utrata lenna mołdawskiego

II.6.7. Fragment nagrobka Kazimierza Jagiellończyka

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

już pokoju ołomunieckim postanowiono, że w ręku króla węgierskiego, który zachowywał tytuł króla Czech, pozostały wówczas Śląsk, Morawy i Łużyce, a Czechy otrzymały możliwość wykupu tych ziem w przyszłości. Król czeski Władysław Jagiellończyk musiał natomiast zadowolić się panowaniem na obszarze Czech właściwych. Po zawarciu tego traktatu Kazimierz Jagiellończyk przez cztery lata przebywał na Litwie, pozostawiając rządy w Królestwie królewiczowi Kazimierzowi. Sytuacja w Wielkim Księstwie była bardzo napięta, a opozycja przeciw Jagiellonom zataczała coraz szersze kręgi. Nie pomógł nawet fakt, iż przywódcy spiskowców musieli dać głowę pod topór katowski. Na domiar złego ziemie Wielkiego Księstwa pustoszyli Tatarzy i coraz bardziej

prężyła muskuły Moskwa, która pod rządami Iwana III głosiła program rewindykacji ziem ruskich. Wielki książę moskiewski, aby osiągnąć ten cel, doprowadził nawet do zawiązania przymierza antyjagiellońskiego, zawartego wspólnie z hospodarem mołdawskim i królem Węgier. W 1484 roku padły nadczarnomorskie Kilia i Białogród, formalnie podległe Mołdawii. Skutkiem tego osamotniony Stefan Wielki złożył w roku następnym hołd polskiemu królowi, jednak widząc małe zaangażowanie Kazimierza Jagiellończyka w udzielanie mu pomocy, wkrótce ponownie odstąpił od sojuszu z Polską. W 1486 roku uznał się trybutariuszem sułtana. Polska tym samym utraciła większość swoich realnych wpływów w basenie Morza Czarnego. W 1489 roku polski poseł

101

Wojna popia i polska polityka po II pokoju toruńskim

Mikołaj Firlej pierwszy raz w historii stosunków polsko-tureckich zawarł rozejm z sułtanem. Akt ten był przyczyną złości hospodara Stefana Wielkiego, który w odwecie za prowadzone za jego plecami konszachty z Turkami wywołał powstanie antyszlacheckie na obszarze pogranicznego Pokucia. W toku tych wydarzeń w 1490 roku zmarł na apopleksję Maciej Korwin. O tron węgierski rozpoczęli więc wojnę dwaj synowie Kazimierza Jagiellończyka – król Czech Władysław Jagiellończyk i przyszły król Polski Jan Olbracht. Do wyścigu o koronę św. Stefana włączył się także król rzymski Maksymilian I Habsburg, który podobnie jak Jan Olbracht musiał ostatecznie wycofać się z rywalizacji. Udało mu się jednak uzyskać prawo do sukcesji na Węgrzech po śmierci Władysława i jego legalnych potomków. Co interesujące, w tej bratobójczej wojnie Kazimierz Jagiellończyk udzielił wsparcia dyplomatycznego swojemu najstarszemu synowi Władysławowi. Ostatecznie Jan Olbracht popierany przez włoskiego doradcę i wychowawcę Kallimacha musiał zrezygnować z pretensji do tronu węgierskiego. Nie

miał bowiem wielkiego wyboru, ponieważ przywódca miejscowego możnowładztwa Stefan Zapolya rozgromił jego armię pod Preszowem w 1492 roku. W wyniku tego starcia polski królewicz trafił nawet do niewoli. W zamian za wolność musiał formalnie zrzec się węgierskiej korony, ale już niedługo potem zyskał koronę polską, gdyż kilka miesięcy później umarł w Grodnie Kazimierz Jagiellończyk. Mimo wielu niepowodzeń bilans rządów tego władcy wyglądał imponująco. Pokonując zakon w wojnie trzynastoletniej, odzyskał dostęp do Morza Bałtyckiego, włączył do Polski część Mazowsza oraz zhołdował książąt oświęcimskich i zatorskich. Podporządkował sobie ponadto lokalny Kościół, nie uginając się pod presją polityczną papiestwa w sprawie obsady biskupstw. Z kolei dzięki jego polityce dynastycznej pod rządami domu Jagiellonów znalazły się ogromne obszary Polski, Litwy, Węgier i Czech. Jagiellońskie perspektywy dynastyczne rysowały się zatem wspaniale. Nikt przecież nie mógł wtedy przewidzieć, że to jagiellońskie, czterodzielne mocarstwo nie przetrwa dłużej niż kilka dziesięcioleci…

1490 Władysław Jagiellończyk królem Węgier

1492 śmierć Kazimierza Jagiellończyka

102

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza

Spacer po Krakowie, tuż przed oddaniem książki do druku: – Tato, zwiedzamy od lat Kraków, często wspólnie z mamą i moją siostrą Weroniką. W trakcie naszych przechadzek widzimy wiele zachowanych zabytków średniowiecznych. Jak to możliwe, że właśnie tutaj, w Krakowie, powstało tyle wspaniałych dzieł, a w innych miastach ich zagęszczenie jest mniejsze? – Odpowiedź jest chyba prosta. Kraków był stolicą ówczesnego państwa. Kraków w szerszym rozumieniu to także Wawel z siedzibą monarchy i katedrą biskupią, jak również samo miasto, które było nie tylko centrum handlu, ale i głównym ośrodkiem polskiej kultury, wzbogaconym od późnego średniowiecza uniwersytetem. Jeszcze przed lokacją w Krakowie funkcjonowało II.7.1. Widok na Wawel

i stary Kraków z lotu ptaka

przynajmniej 28 kościołów, a w następnych latach budowano nowe. Dobrodzieje, od królów poczynając, na bogatych mieszczanach kończąc, nie szczędzili przez pokolenia ogromnych wydatków na liczne miejscowe fundacje. Te wszystkie historyczne pomniki

103

Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza

architektury, malarstwa i rzeźby wielokrotnie były jednak trzebione w trakcie licznych wojen i kataklizmów. Szczęśliwie Kraków nie podzielił w czasie drugiej wojny światowej tragicznego losu powstańczej Warszawy i dlatego do dzisiaj możemy podziwiać jego wspaniałe zabytki. Warto też czasem wyjechać poza Kraków! Pamiętasz, jak bardzo podobała ci się Koprzywnica i Sandomierz, albo np. Gdańsk, Frombork, Malbork, Poznań i Gniezno? – Racja! Dlatego tak lubię podróżować i zwiedzać! Nie mogę już doczekać się kolejnego wyjazdu!

schyłku średniowiecza większość reprezentacyjnych polskich budowli świeckich i sakralnych budowana była w stylu gotyckim, choć zachowało się także z wcześniejszego okresu dosyć dużo obiektów w stylu romańskim w czystej postaci, jak również budynki świeckie i kościoły drewniane. Gotyk był popularny jeszcze

przez długie dziesięciolecia, nawet w dobie nowożytnej. Oczywiście przeciętni mieszkańcy Polski mieszkali zazwyczaj w domach drewnianych, ponieważ na budownictwo murowane z przyczyn finansowych mogli sobie pozwolić tylko nieliczni. Do najpiękniejszych budowli gotyckich w monarchii jagiellońskiej należały bezsprzecznie ówczesne

Rozwój architektury gotyckiej i przemiany społeczno-ustrojowe u schyłku średniowiecza

Katedra Świętych Janów w Toruniu, miejsce chrztu Mikołaja Kopernika

II.7.2.

110

warzyszenie literackie Sodalitas litteraria Vistulana. Równocześnie jednym z najbardziej zaufanych doradców królewskich i dyplomatów był włoski humanista Filip Kallimach, który podobnie jak Długosz był również nauczycielem i wychowawcą synów polskiego władcy. Został pochowany w kościele krakowskich Dominikanów, gdzie do dzisiaj zachowała się jego płyta epitafijna.

Płyta Kallimacha w kościele Dominikanów w Krakowie II.7.16.

Literatura w języku polskim

Gotyckie sklepienie w krużgankach klasztoru Franciszkanów w Krakowie II.7.17.

Przedstawienie Matki Bożej Pocieszenia w kaplicy przy kościele Augustianów św. Katarzyny w Krakowie

II.7.18.

Warto także odnotować, że w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka w Krakowie przez kilka lat przebywał niemiecki humanista i poeta Konrad Celtis, który założył pierwsze na polskich ziemiach sto-

U schyłku średniowiecza coraz częściej powstawały większe dzieła w języku polskim, choć nadal w kulturze słowa pisanego dominowała łacina. O Psałterzu ﬂoriańskim już wspominaliśmy, opisując rządy św. królowej Jadwigi. Natomiast na początku XV wieku profesor Łukasz z Wielkiego Koźmina spisał po polsku Kazania gnieźnieńskie, które obok Kazań świętokrzyskich, pochodzących jeszcze w XIII bądź XIV wieku, są uważane za najstarszy zbiór kazań w języku polskim. W czasach Łukasza z Wielkiego Koźmina powstał także słynny wiersz O zachowaniu się przy stole autorstwa burgrabiego poznańskiego Przecława Słoty, który zaczynał się następującymi wersami:

111

Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza

Św. Anna Samotrzeć, kościół Bernardynów w Krakowie

II.7.19.

II.7.20. Fragment późnogotyckiego ołtarza w kościele św. Floriana w Krakowie

Późnogotycki poliptyk w kościele Cystersów w Mogile

II.7.21.

112

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

II.7.22. Praca średniowiecznych chłopów

ospodnie, daj mi to wiedzieć, Bych mogł o tem cso powiedzieć, O chlebowem stole. Zgarnie na się wszytko pole, Cso w stodole i w tobole, Cso le na niwie zwięże, To wszytko na stole lęże; Przetoć stoł wieliki świeboda, Staje na nim piwo i woda, I k temu mięso i chleb, I wiele jinych potrzeb, Podług dostatka tego, Kto le może dostać czego. Innym znanym piętnastowiecznym utworem napisanym po polsku była anonimowa Satyra na chytrych kmieci z ok. 1483 roku, przedstawiająca czytelnikowi swo-

isty sabotaż prac polowych stosowany przez chytrych i leniwych kmieci, którzy ustawicznie oszukiwali swojego pana. Owi chłopi

dy dzień panu robić mają, częstokroć odpoczywają, albo Wprzągają chory dobytek, Chcąc zlechmanić ten dzień wszytek.

Malowidło Stanisława Samostrzelnika w klasztorze Cystersów w Mogile

O konfliktach między poszczególnymi warstwami społecznymi ówczesnej Polski świadczy także antyplebejska elegia O zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, szlachcica zamordowanego w 1461 roku przez krakowskich mieszczan w stołecznym kościele franciszkanów. W efekcie tego budzącego emocje wydarzenia zostało ściętych sześciu mieszczan.

II.7.23.

jacy to źli ludzie mieszczanie krakowianie, żeby pana swego, wielkiego chorągiewnego, Zabiliście, chłopi, Andrzeja Tęczyńskiego! Boże się go pożałuj, człowieka dobrego.

113

Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza

II.7.24. Drewniany portal gotycki w kościele św. Bartlomieja w Mogile

Z tego okresu pochodzi także Dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią, notabene najdłuższy średniowieczny polski wiersz, który zawiera typowy dla tej epoki motyw tańca śmierci. Kostucha w tym arcydziele staropolskiej literatury kpiąco zagadywała przestraszonego Polikarpa:

stań mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz! Za po polsku

nie rozumiesz?

Kolejny średniowieczny zabytek języka polskiego był związany z inną żoną Jagiełły, tym razem czwartą z kolei – Zofią Holszańską. Otóż dzięki niej dokonano próby przekładu Biblii na język polski i w efekcie powstała tzw. Biblia Królowej Zoﬁi. Warto jeszcze wspomnieć np. Pieśń o Wikleﬁe autorstwa profesora Andrzeja Gałki z Dobczyna. Akademik ten, krytycznie nastawiony do Kościoła katolickiego, był zwolennikiem husytyzmu oraz poglądów czternastowiecznego angielskiego reformatora religijnego Jana Wiklefa. Gałka pisał, że księża to

Karta z Biblii Królowej Zofii

II.7.25.

Pieta z pocz. XV w., kościół św. Barbary w Krakowie

II.7.26.

114

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

ntykrystowie, jich moc nie od Krysta, ale od Antykrysta.

Gdy znaleziono w jego mieszkaniu heretyckie pisma, w obawie przed postępowaniem inkwizycyjnym biskupa Zbigniewa Oleśnickiego uciekł z Krakowa na Śląsk. Sanok. Pomnik Grzegorza z Sanoka

II.7.27.

II.7.28. Wizerunek

fundatora w tzw. Domu Długosza w Wiślicy

Niezwykle zdolnym pisarzem politycznym jesieni polskiego średniowiecza był bezsprzecznie Jan Ostroróg, który ułożył Memoriał

o urządzeniu Rzeczypospolitej. W dziele tym zawarł postulat wzmocnienia władzy królewskiej i podporządkowania Kościoła państwu. Był wielkim przeciwnikiem wpływów niemczyzny, postulował wprowadzenie polskiego języka do wszystkich urzędów. Ponadto w czasie wojen Kazimierza Jagiellończyka z Maciejem Korwinem obroną polskiej racji stanu zasłynął słynny humanista i zarazem arcybiskup lwowski Grzegorz z Sanoka. Otóż kiedy po wycofaniu się Polaków z frontu działań wojennych kpił z nich włoski biskup Gabriel – Przyszły mgły, pada śnieg, uciekajcie Polacy ze Śląska… – Grzegorz nie omieszkał napisać ostrej repliki:

115

Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza

ilcz, szwargoczący jęzorze, bo sensu brak i rozumu Słowom twoim bezecnym, którymi chcesz nas obrzygać. Kazimierzowi kazała litość odstąpić od miasta. Miłując pokój odszedł i zabrał ze sobą lud. Ty więc, łajdaku, nie zmyślaj, że odejście było ucieczką, gębą swoją nie zmieniaj jego prawości w słabość, Idź już sobie precz i lepiej naucz się mówić prawdę, Miłujących pokój mężów zniesławiać się oducz.

Postać Jana Długosza

Kopia płyty fundacyjnej Bursy Jerozolimskiej kardynała Zbigniewa Oleśnickiego na dziedzińcu Collegium Maius

II.7.29.

Długoszowa tablica fundacyjna Bursy Prawników na dziedzińcu Collegium Maius

II.7.30.

Bez dwóch zdań najwybitniejszym człowiekiem pióra schyłku polskiego średniowiecza był jednak kanonik krakowski i sekretarz kardynała Zbigniewa Oleśnickiego – Jan Długosz. Jego Roczniki (Annales) to spisane w dwunastu księgach dzieło, które nie miało sobie równych w ówczesnej Europie. Długosz był także autorem żywotów polskich biskupów, jak również żywotu św. Stanisława i kanonizowanej przez Jana Pawła II św. Kingi (Kunegundy). Podziwu godne są jego zainteresowania genealogiczne. Napisał bowiem Insignia seu Clenodia, czyli herbarz polskiego rycerstwa. Z kolei owocem jego troski o zachowanie w pamięci potomnych największych chwil triumfu narodu polskiego było dzieło zatytułowane Banderia Prutenorum, zawierające opisy i wizerunki zdobytych pod Grunwaldem krzyżackich sztandarów. Oryginał tej księgi znajduje się obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej. Długosz spisał także artykuły mające udowodnić polskie prawa do inkorporacji Mazowsza. W spuściźnie po nim pozostała również księga uposażenia diecezji krakowskiej (Liber beneﬁciorum), z której do dzisiaj korzystają naukowcy i miłośnicy historii. Zasłynął ponadto jako fundator kościołów i budowniczy tzw. domów Długosza w Wiślicy, Sandomierzu i Krakowie. Do Krakowa

sprowadził na Skałkę zakon paulinów. Co interesujące, zdołał odwiedzić także Ziemię Świętą.

116

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy

II.7.31. Późnogotycki obraz Matki Bożej Płaszowskiej w kościele Sercanów w Krakowie

Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza

Osobne miejsce w rozważaniach dotyczących polskiej kultury w XV wieku należy się Uniwersytetowi Krakowskiemu, który w ciągu pierwszych stu lat po odnowieniu przyjął w swoje mury ok. 20 tys. studentów. Żacy mieszkający w Krakowie stanowili mieszankę licznych narodowości i kultur. Obok najliczniejszych Polaków i przybyszów ze Śląska oraz Mazowsza stosunkowo dużo było Węgrów, Niemców i Czechów. Zdarzali się także Włosi, Litwini i Rusini oraz przedstawiciele innych nacji. Młodzi adepci nauki mieszkali w bursach, których nie wolno im było opuszczać bez zgody przełożonego. Musieli mieć także przepisową czapkę i strój, podobny do szaty duchownych. Nie mogli także nosić przy sobie broni, a wszelkie występki były karane przez

sąd rektorski. Obowiązywał surowy nakaz posługiwania się tylko łaciną, nawet w rozmowach towarzyskich. Ten, kto odezwał się w ojczystym języku, był karany, np. grzywną. Student musiał przestrzegać wielu zasad i reguł dyscyplinarnych oraz pamiętać, że uniwersytet był korporacją kościelną, znajdującą się pod opieką miejscowego biskupa. Mimo to żacy często swawolili, wdawali się w bijatyki i byli karani za libacje, pojedynki i pobicia. Szczególnie przodowali w niechlubnej statystyce Węgrzy, którzy stale zalegali krakowskim karczmarzom za wino, a w grudniowe Święto Młodzianków urządzali bicie chłopców, na pamiątkę biblijnej rzezi niewiniątek. Studenci dosyć często żebrali pod krakowskimi kościołami, lubili także żartować z profesorów i zaczepiać

117

Złoty wiek Uniwersytetu Krakowskiego

Swawole krakowskich żaków

II.7.32. Średniowieczny wykład

123

Bibliograﬁa Źródła:

Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, opr. M. Plezia, Kraków 1996. Jana Długosza Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 1-12, Warszawa 1961-2006. Kronika Jana z Czarnkowa, Kraków 1996. Kronika książąt polskich, http://pl.wikipedia.org/wiki/Henryk_V_Brzuchaty (dostęp: 4 października 2014) [fragment o niewoli Henryka Brzuchatego]. Kronika Thietmara, posłowie K. Ożóg, Kraków 2005. Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem Kronika polska, wyd. M. Plezia, Kraków 1994. Polska w okresie monarchii stanowej 1346-1454. Wybór tekstów, opr. R. Heck Warszawa 1955. Słowiańszczyzna pierwotna. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej, opr. G. Labuda, Warszawa 1954. Średniowiecze. Poezja świecka, http://staropolska.pl/sredniowiecze/sredniowiecze_007.html (dostęp: 10 listopada 2014). Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, opr. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997. Wiersz Słoty: O zachowaniu się przy stole, http://literat.ug.edu.pl/poezjas/001.htm (dostęp: 4 października 2014). Opracowania:

Baczkowski K., Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370-1506), w: Wielka Historia Polski, t. 3, Kraków 1999. Barański M.K., Dynastia Piastów w Polsce, Warszawa 2005. Benyskiewicz K., Władysław Herman Książę Polski 1079-1102, Kraków 2014. Bogucka M., Dzieje kultury polskiej do 1918 roku, Wrocław 1987. Bogucka M., Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy, Kraków 2009. Buko A., Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia, hipotezy, interpretacje, Warszawa 2011. Dąbrowski J., Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1370-1382, Kraków 2009. Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Kraków 2009. Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od założenia do schyłku XVIII wieku, red. A. Banach, J. Dybiec, K. Stopka, Kraków 2000. Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa 2006. Graff T., Episkopat monarchii jagiellońskiej w dobie soborów powszechnych XV wieku, Kraków 2008. Graff T., Kościół w Polsce wobec konﬂiktu z zakonem krzyżackim w XV wieku. Studium z dziejów kultury politycznej polskiego episkopatu, Kraków 2010. Graff T., Kraków i Uniwersytet Krakowski w czasach błogosławionego Stanisława Kazimierczyka, w: Święty Stanisław Kazimierczyk CRL (1433-1489). Postać–Środowisko–Kultura–Dziedzictwo, red. K. Łatak, Kraków 2010.

124

Bibliograﬁa

Graff T., Ks. Dziersław Borzymowski CRL w służbie państwa polskiego i Kościoła, w: Klasztor Bożego Ciała Kanoników Regularnych Laterańskich w Krakowie w okresie przedtrydenckim. Ludzie–Wydarzenia–Kultura, red. K. Łatak, Łomianki 2012. Grudziński T., Bolesław Śmiały-Szczodry i biskup Stanisław. Dzieje konﬂiktu, Warszawa 1983. Historia literatury polskiej, t.1: Średniowiecze, red. A. Skoczek, Bochnia 2004. Jelicz A., Życie codzienne w średniowiecznym Krakowie, Warszawa 1966. Jóźwiak J., Kwiatkowski S., Szweda A., Szybkowski S., Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409-1411, Malbork 2010. Jureczko A., Testament Krzywoustego, Kraków 1988. Kiryk F., Nauk przemożnych perła, Kraków 1986. Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta, red. J. Wyrozumski, Kraków 2007. Krawiec A., Król bez korony. Władysław I Herman, książę Polski, Warszawa 2014. Krzyżaniakowa J., Ochman J., Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990. Kultura Polski średniowiecznej X–XIII w., red. J. Dowiat, Warszawa 1985. Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997. Kurtyka J., Odrodzone Królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w świetle nowszych badań, Kraków 2001. Labuda G., Mieszko I, Wrocław 2005. Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema, Kraków 2000. „Nasza Historia”, miesięcznik, nr 11(12) listopad 2014. Nikodem J., Jadwiga król Polski, Wrocław 2009. Nowacki B., Przemysł II. Odnowiciel korony polskiej (1257-1296), Kraków 2007. Nowak A., Dzieje Polski, t. 1, Kraków 2014. Olejnik K., Władysław III Warneńczyk, Szczecin 1996. Ożóg K., Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły (1384-1434), Kraków 2004. Plezia M., Dookoła sprawy św. Stanisława: studium źródłoznawcze, Bydgoszcz 1999. Poczet władców Polski, red. R. Marcinek, Kraków 2003. Ptaśnik J., Obrazki z życia żaków krakowskich w XV i XVI wieku, Kraków 1900. Rosik S., Bolesław Krzywousty i jego czasy, Wrocław 2002. Samsonowicz H., Złota jesień polskiego średniowiecza, Warszawa 1971. Sikorski D.A., Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego, Poznań 2011. Strzelczyk J., Bolesław Chrobry, Poznań 2003. Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2005. Śladami świętej królowej Jadwigi i jej epoki, red. T. Graff, Kraków 2013. Wielka księga patriotów polskich, red. A. Nowak, K. Ożóg, L. Sosnowski, Kraków 2013. Władcy Polski, opr. zespołu „Mówią Wieki”, Warszawa 2009-2010. Wyrozumski J., Cracovia mediaevalis, Kraków 2010. Wyrozumski J., Dzieje Krakowa, t.1: Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków 1998. Wyrozumski J., Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. -1370), w: Wielka Historia Polski, t. 2, Kraków 1999. Wyrozumski J., Kazimierz Wielki, Wrocław 1986.

125

Indeks osób Adam Stefan Sapieha, arcybiskup krakowski, kardynał 23 Adelajda Heska, królowa Polski 53 Agnieszka, żona Władysława Wygnańca 32 Albert, wójt krakowski 50 Albrecht Habsburg, król Czech, Węgier i Niemiec 87, 88 Albrecht VI Habsburg, arcyksiążę austriacki 93 Aleksander III, papież 36 Aleksander Jagiellończyk, król Polski, wielki książę litewski 90 Andrzej z Bnina, biskup poznański 80 Anna, księżniczka mazowiecka 93 Anna, św. 111 Anna Aldona, królowa Polski 51, 53 Anna Cylejska, królowa Polski 82 Anna Jagiellonka, królowa Polski 59 Anonim zwany Gallem, kronikarz 8, 14, 21, 22, 25, 26, 28, 30 Aron, arcybiskup krakowski 23 Baczkowski Krzysztof, historyk 4, 71, 97, 99 Baryczka Marcin, wikariusz krakowski 56 Bażynski Jan, przywódca opozycji antykrzyżackiej 92 Becket Tomasz, św. 22 Bernard Hiszpan, misjonarz 30 Bernard z Clairvaux, św. 34 Bezprym, książę Polski 21 Bismarck Otto von, kanclerz pruski 72 Boguchwał, przybysz z Czech 32, 43 Bolesław, syn Mieszka Starego 37 Bolesław Chrobry, król Polski 13, 15-18, 20, 21, 24, 37, 51 Bolesław Szczodry (Śmiały), król Polski 22, 24-27, 51 Bolesław Krzywousty, książę Polski 25, 27-32, 36 Bolesław Kędzierzawy, książę Polski 31, 35, 36 Bolesław Pobożny, książę wielkopolski 44 Bolesław Wstydliwy, książę krakowski 39, 43 Bolesław Wysoki, książę śląski 34, 37 Bolesław Zapomniany, rzekomy książę Polski 21 Bolesław I Srogi, książę Czech 11 Bolesław IV, książę mazowiecki 89 Boner Izajasz, zw. błogosławionym 107 Bonifacy VIII, papież 48

Bronisława, bł. 43 Brzetysław I, książę Czech 21 Bylica z Olkusza Marcin, astronom 120 Camblak Grzegorz, prawosławny metropolita kijowski 77 Celtis Konrad, niemiecki humanista 110 Cesarini Julian, kardynał 86 Chrystian I, król Danii 93 Ciołek Stanisław, biskup poznański 82 Cyceron, pisarz 4 Cyryl, św. 9 Czapla Jan, scholastyk płocki i włocławski 40 Czarny Zawisza, rycerz polski 78, 93 Czcibor, książę piastowski, brat Mieszka I 15 Czerwonka Oldrzych, najemnik krzyżacki 89, 94 Czyngis-chan, wódz Mongołów 39 D’Arc Joanna, św. 79 Dąbrówka Jan, profesor 119 Długosz Jan, historyk, kanonik krakowski 22, 26, 38, 44, 53, 62, 67, 68, 72, 74, 77, 81, 83-85, 87, 90, 94, 97, 107, 110, 114, 115, 121 Dobrawa, księżniczka czeska, żona Mieszka I 13-15, 17 Dobroniega, księżniczka ruska, żona Kazimierza Odnowiciela 22 Dominik, św. 43 Dunin Piotr, dowódca polskich wojsk zaciężnych 94 Dymitr z Goraja, podskarbi koronny 62 Dytryk, krewny Mieszka II 21 Dziersław z Borzymowa, profesor, archidiakon krakowski 120 Elgot Jan, profesor 119 Elżbieta-Bonifacja, córka św. Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły 67 Elżbieta Bośniaczka, królowa Węgier i Polski 61 Elżbieta Granowska, królowa Polski 82 Elżbieta Habsburg – Rakuszanka, królowa Polski 90, 109 Elżbieta Łokietkówna, królowa Węgier, namiestniczka Polski 51, 60 Elżbieta Luksemburg, królowa Czech, Węgier i Niemiec 88

Estera, rzekoma żydowska kochanka Kazimierza Wielkiego 53 Eugeniusz IV, papież 87, 88, 120 Falkenberg Jan, dominikanin 77, 78 Feliks V, antypapież 87, 120 Firlej Mikołaj, polski dyplomata 101 Florian, św. 109 Frowin, kanonik krakowski, pisarz 52 Fryderyk Jagiellończyk, królewicz, prymas, biskup krakowski, kardynał 90, 98 Fryderyk Ostrogski, książę ruski, świętokradca 84 Fryderyk I Barbarossa, cesarz 35 Fryderyk II Hohenzollern zwany Żelaznym, elektor brandenburski 82 Fryderyk II Hohenstauf, cesarz 40 Fryderyk III Habsburg, cesarz 91, 97 Gabriel, biskup włoski 114 Gałka Andrzej z Dobczyna, profesor, zwolennik Wiklefa 113 Gąsior Paweł, autor fotografii 108 Gertruda, księżniczka piastowska, pisarka 24 Giedrojć Michał, zw. błogosławionym 107 Giedymin, wielki książę litewski 51, 53, 64 Graff Aleksandra 4, 102 Graff Weronika 4, 102 Granowska Elżbieta, zob. Elżbieta Granowska Grigorij, św. 12 Gruszczyński Jan, biskup krakowski, prymas Polski 97 Gryfina, księżna krakowska, żona Leszka Czarnego 44 Grzegorz z Sanoka, arcybiskup lwowski, humanista 97, 114, 119 Grzegorz VII, papież 24, 27 Grzymisława, księżna krakowska, żona Leszka Białego 39, 40 Henryk Brodaty, książę wrocławski i krakowski 38-40 Henryk Karyncki, król Czech 49 Henryk Pobożny, książę śląski, krakowski i wielkopolski 39 Henryk Sandomierski, książę piastowski 28, 31, 34, 36 Henryk II, cesarz, św. 18 Henryk III, książę głogowski i wielkopolski 46

126

Indeks osób

Henryk IV, cesarz 24, 27 Henryk IV Probus (Prawy), książę wrocławski i krakowski 47 Henryk V, cesarz 29 Henryk V Brzuchaty, książę śląski 46 Hesse Benedykt, profesor 119 Hieronim z Pragi, czeski reformator religijny 78 Hińcza z Rogowa, rycerz polski 83 Hodon, margrabia saski 15 Holszańska Zofia, zob. Zofia (Sonka) Holszańska Hunyady Jan, dowódca węgierski 86 Hus Jan, czeski reformator religijny 75, 77-79 Ibrahim ibn Jakub, żydowski podróżnik i pisarz 9, 11, 19 Innocenty II, papież 30 Iwan III, wielki książę moskiewski 100 Izjasław, książę ruski 24 Jadwiga Śląska, księżna wrocławska i krakowska, św. 39, 43 Jadwiga Żagańska, żona Kazimierza Wielkiego 53 Jadwiga, król Polski, św. 59, 61-63, 65, 66-68, 71, 82, 85, 110, 121 Jadwiga, królewna polska, córka Władysława Jagiełły 82 Jadwiga, królewna polska, córka Kazimierza Jagiellończyka 90 Jaksa z Miechowa, krzyżowiec, fundator klasztoru w Miechowie 35 Jakub z Paradyża, profesor 119 Jakub z Sienna, biskup krakowski, prymas Polski 97 Jakub ze Żnina, arcybiskup gnieźnieński 33-34 Jan, nieprawy syn Kazimierza Wielkiego 53 Jan Luksemburski, król Czech i Polski 49, 50, 55, 56 Jan Olbracht, król Polski, wielki książę litewski 90, 98, 99, 101 Jan Paweł II (Wojtyła Karol, arcybiskup krakowski), papież 22, 33, 59, 68, 115, 121 Jan (Janko) z Czarnkowa, kronikarz, podkanclerzy Królestwa 53, 59, 60 Jan z Czyżowa, kasztelan krakowski, namiestnik Królestwa 87 Jan z Dukli, św. 107 Jan z Garbowa, rycerz 93 Jan z Głogowa, astronom 120 Jan z Kęt (Kanty), św. 107 Jan z Tuliszkowa, rycerz polski 78 Jan ze Szczekocin, kasztelan lubelski 75

Jan XXII, papież 50 Jastrzębiec Wojciech, biskup poznański, krakowski, prymas Polski 67 Jerzy Trojdenowic (Bolesław Jerzy II), książę halicki 55, 56 Jerzy Wittelsbach, książę bawarski 90 Jerzy z Podiebradów, król Czech 93, 99 Jordan, biskup Polski 13, 15, 17 Julianna, księżniczka ruska, matka Władysława Jagiełły 65 Jungingen Ulrich von, wielki mistrz krzyżacki 72, 73 Kadłubek Wincenty, biskup krakowski, bł. 8, 22, 25, 26, 29, 37, 43, 119 Kalikst III, papież 93 Kallimach Filip (wł. Filippo Buonaccorsi de Tebadis Experiens), włoski humanista 90, 101, 110 Kanut Wielki, król Anglii, Danii i Norwegii 16 Karol Knutson, król Szwecji 93 Karol Robert, król Węgier 49, 51, 53 Karol IV Luksemburg, cesarz 56 Kazimierz, przedwcześnie zmarły królewicz polski, syn Władysława Jagiełły 83 Kazimierz (Kaźko), książę słupski, wnuk Kazimierza Wielkiego 56, 59 Kazimierz Jagiellończyk, królewicz, św. 90, 99, 100, 107 Kazimierz Jagiellończyk, król Polski, wielki książę litewski 82-85, 87, 89-93, 96-101, 104, 105, 109, 110, 114, 115 Kazimierz Odnowiciel, książę Polski 2224, 26 Kazimierz Sprawiedliwy, książę Polski 28, 31, 36, 37 Kazimierz Wielki, król Polski 16, 33, 47, 51-57, 59, 60, 82, 92, 104 Khizr Kodża, janczar 88 Kiełbasa Wincenty, kandydat na biskupstwo warmińskie 97 Kietlicz Henryk, arcybiskup gnieźnieński 41 Kinga-Kunegunda, księżna krakowska, św. 43, 115 Klemens z Ruszczy, rycerz polski 39 Kokeritz Dypold von, rycerz walczący z Polakami pod Grunwaldem 74 Koloman, król halicki 43 Konrad Biały, książę oleśnicki 73 Konrad Mazowiecki, książę kujawskomazowiecki 32, 38-40 Kopernik Mikołaj, astronom 98, 103, 120 Kosmas, kronikarz czeski 9 Krakus, postać legendarna 7-9

Krystyna Rokiczana, żona Kazimierza Wielkiego 53 Kuropatwa Jan, świętokradca 84 Lestek, książę piastowski, dziadek Mieszka I 13 Leszek Biały, książę krakowski 37-39, 41 Leszek Czarny, książę krakowski 44, 47 Lewko, żydowski bankier 53 Ludwik, kardynał francuski 120 Ludwik Jagiellończyk, król Czech i Węgier 86 Ludwik Węgierski, król Węgier i Polski 56, 59-61, 65 Lutek Jan z Brzezia, biskup krakowski 97 Luter Marcin, niemiecki reformator religijny 119 Łukasz z Wielkiego Koźmina, profesor 110 Maciej Korwin, król Węgier 97, 99, 101, 114 Madeyski Antoni, artysta, 67, 88 Maksymilian I Habsburg, cesarz 101 Malski Wojciech, wojewoda łęczycki i sieradzki, namiestnik Królestwa 87 Marcin V, papież 77-79 Marciniec Marcin, złotnik 109 Mateusz, biskup krakowski 34 Mateusz z Krakowa, profesor, biskup wormacki 120 Matylda Szwabska, księżna lotaryńska 21 Maurycy, św. 17, 18, 51 Mehmed II Zdobywca, sułtan turecki 99 Metody, św. 9 Miecław (Macław), cześnik Mieszka II, uzurpator na Mazowszu 21, 22 Mieszko Bolesławowic, syn Bolesława Szczodrego 27 Mieszko Plątonogi, książę piastowski 37, 38 Mieszko Stary, książę Polski 31, 36-38, 45 Mieszko I, książę Polski 9, 11, 13-19 Mieszko II Lambert, król Polski 16, 18, 20-22 Mikołaj, dominikanin, lekarz 44 Mikołaj z Kórnika, biskup poznański 59 Mikołaj z Kurowa, arcybiskup gnieźnieński 72 Murad II, sułtan turecki 88 Muskata Jan, biskup krakowski 49 Nadobny Jakub, świętokradca 84 Niemen Czesław, piosenkarz 30 Niemierza, nieprawy syn Kazimierza Wielkiego 53 Nikodem Jarosław, historyk 59 Nowak Andrzej, historyk 34 Oda, żona Mieszka I 15-17 Odrowąż Czesław, bł. 43

Indeks osób

Odrowąż Jacek, św. 43 Oleśnicki Zbigniew, biskup krakowski, kardynał 9, 73, 74, 80-82, 84, 86, 87, 92, 98, 107, 114, 115, 120 Oleśnicki Zbigniew Młodszy, prymas Polski, bratanek kardynała 98 Olgierd, wielki książę litewski, ojciec Władysława Jagiełły 64 Oporowski Andrzej, kandydat na biskupstwo warmińskie 97, 98 Ostroróg Jan, pisarz polityczny 114 Otton III, cesarz 17, 18, 20 Otton z Bambergu, św. 30 Otton, brat Mieszka II 21 Parkoszowic Jakub, profesor 119 Paweł z Przemankowa, biskup krakowski 44 Pełka, nieprawy syn Kazimierza Wielkiego 53 Piast, legendarny protoplasta dynastii 8, 13 Piccolomini Eneasz Sylwiusz, zob. Pius II Piotr, św. 24 Pius II, papież 93, 120 Plauen Henryk von, komtur Świecia, wielki mistrz krzyżacki 74 Polikarp, mistrz, postać literacka 113 Popiel, postać legendarna 8 Prohor, rzekomy biskup krakowski 9 Prokulf, rzekomy biskup krakowski 9 Przemysł II, król Polski 47-49 Pseudo-Maurycjusz, pisarz 11 Putin Władimir, prezydent Rosji 34 Radzim-Gaudenty, arcybiskup gnieźnieński 17 Raveneck Fritz, von, dowódca krzyżacki 94 Roman, książę halicki 38 Rycheza, królowa Polski 20, 21, 27 Salomea, księżniczka piastowska, żona Bolesława Krzywoustego 31 Salomea, księżniczka piastowska, żona Kolomana, bł. 43 Samostrzelnik Stanisław, malarz, iluminator 112 Schilling Diebold Młodszy, kronikarz i ilustrator 73 Sieciech, palatyn książęcy 24, 27 Siemomysł, książę piastowski, ojciec Mieszka I 13 Siemowit, książę piastowski, pradziad Mieszka I 13 Siemowit IV, ks. mazowiecki 61 Siemowit VI, książę mazowiecki 93 Skarbimir, palatyn książęcy 30

Słota Przecław, burgrabia poznański, poeta 110 Spytko z Melsztyna, przywódca konfederacji 86, 87 Stalin Józef, przywódca ZSRR 94 Stanisław August Poniatowski, król Polski, wielki książę litewski 50 Stanisław Kazimierczyk, św. 107 Stanisław ze Skarbimierza, rektor Uniwersytetu Krakowskiego 67, 119 Stanisław ze Szczepanowa, biskup krakowski, św. 22, 25-27, 43, 47, 73, 109, 115 Stanko Jan, lekarz 121 Stefan, król Węgier, św. 86, 88, 101 Stefan Wielki, hospodar mołdawski 99-101 Strzempiński Tomasz, profesor, biskup krakowski 119 Stwosz Wit, artysta norymberski 108, 109 Szymon z Lipnicy, św. 107 Ścibor ze Ściborzyc, dyplomata na służbie węgierskiej 75 Świdrygiełło, wielki książę litewski 79, 80 Świętopełk, ks. pomorski 38 Świętosław Milczący, zw. błogosławionym 107 Świętosława-Storrada, córka Mieszka I 16 Świnka Jakub, arcybiskup gnieźnieński 49 Tęczyński Andrzej, polski szlachcic zamordowany przez mieszczan 112 Thietmar, kronikarz niemiecki 11, 14, 20 Tomasz z Akwinu, św. 62 Trąba Mikołaj, prymas Polski 73, 77, 79 Truchsess Marcin von, wielki mistrz krzyżacki 97 Tungen Mikołaj, biskup warmiński 96-98 Unger, biskup poznański 17 Urban V, papież 53 Wacław, św. 9 Wacław II, król Czech i Polski 41, 47-50 Wacław III, król Czech, Węgier i Polski 47, 49 Wanda, postać legendarna 7-9 Wasyl I, wielki książę moskiewski 71 Watzenrode Łukasz, biskup warmiński, wuj Mikołaja Kopernika 98 Wergiliusz, poeta 119 Wichman, niemiecki graf 13, 14 Wierzynek Mikołaj, mieszczanin krakowski 56 Wiklef Jan, angielski reformator religijny 113 Wilhelm Habsburg, książę austriacki 61, 62, 65

Wincenty z Kielczy, dominikanin, hagiograf 22, 25, 26, 43 Witold, wielki książę litewski 67, 70, 71, 73-76, 79, 80 Władysław, król Węgier, św. 26 Władysław Herman, książę Polski 25, 27, 45 Władysław Jagiellończyk zwany Warneńczykiem, król Polski i Węgier 81-83, 85-88 Władysław Jagiellończyk, król Czech i Węgier 90, 97, 99-101 Władysław Jagiełło, król Polski, wielki książę litewski 59, 61-66, 70, 71, 73-77, 79-87, 104, 107, 113, 121 Władysław Laskonogi, książę wielkopolski i krakowski 38, 39, 41 Władysław Łokietek, król Polski 47-52, 92, 104 Władysław Odonic, książę wielkopolski 39 Władysław Opolczyk, książę opolski, namiestnik Polski 60, 71, 73, 81 Władysław Pogrobowiec, król Czech i Węgier 88 Władysław Wygnaniec, książę Polski 29, 31-35, 37, 38 Władysław II, książę mazowiecki 93 Włodkowic Paweł, rektor Uniwersytetu Krakowskiego 77, 119 Włostowic Piotr, palatyn książęcy 32 Woda Piotr ze Szczekocin, podkanclerzy koronny 93 Wojciech z Brudzewa, astronom 120 Wojciech, biskup praski, św. 16, 17, 21 Wojtyła Karol, zob. Jan Paweł II Wyrozumski Jerzy, historyk 10 Wysz Piotr, profesor, biskup krakowski 67, 120 Zach Felicjan, możnowładca węgierski, zamachowiec 52, 53 Zach Klara, córka zamachowca Felicjana 53 Zapolya Stefan, możnowładca węgierski 101 Zawisza z Kurozwęk, biskup krakowski, regent Królestwa 59, 60 Zbigniew, książę Polski 27-30 Zofia (Sonka) Holszańska, królowa Polski 81, 83, 86, 109, 113 Zygmunt I Stary, król Polski, wielki książę litewski 90, 93 Zygmunt Kiejstutowicz, wielki książę litewski 79, 87 Zygmunt Korybutowicz, książę litewski, namiestnik Witolda w Czechach 79, 80 Zygmunt Luksemburski, król Czech i Węgier, cesarz 74, 79

127

128

Spis ilustracji

Wstęp Autorzy w trakcie wykładu w Wadowickim Centrum Kultury. Zbiory WCK I.

Polska piastowska Kopia Szczerbca

1. Ziemie polskie w okresie pogaństwa I.1.1. I.1.2. I.1.3.

Kopia posągu Światowida ze Zbrucza pod Wawelem Kopiec Krakusa Rekonstrukcja walk wojów wczesnośredniowiecznych – krakowska Rękawka

Rekonstruktorzy – wczesnośredniowieczni wojowie i mieszkańcy I.1.5. Postacie słowiańskiej mitologii

I.1.4.

2. Narodziny państwa polskiego I.2.1.

Rzekome groby Mieszka I i Bolesława Chrobrego w podziemiach katedry poznańskiej

I.2.2. I.2.3.

Katedra poznańska Złota kaplica w katedrze poznańskiej

3. Polityka i przemiany społeczne do kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej Drzwi Gnieźnieńskie ze scenami z życia św. Wojciecha. Za: Wikimedia Commons, aut. Tomasz Fedor I.3.2. Polska w l. 992-1025. Za: Wikimedia Commons, aut. Poznaniak I.3.3. Włócznia św. Maurycego. Za: Wikimedia Commons, aut. Kpalion I.3.4. Denar Bolesława Chrobrego. Za: Wikimedia Commons. Skan z pierwszego tomu Polska, jej dzieje i kultura, wyd. 1927 I.3.1.

Ubiór wczesnośredniowiecznego woja Grupa kobiet – rekonstrukcja ubiorów wczesnośredniowiecznych I.3.7. Księżniczka Matylda wręcza Mieszkowi II księgę liturgiczną. Za: Wikimedia Commons, aut. Gardomir ~ commonswiki I.3.8. Romański kościół św. Wojciecha w Krakowie I.3.5.

I.3.6.

4. Odnowa Polski i konsekwencje sprawy św. Stanisława Kościół opactwa tynieckiego, fundowanego przez Kazimierza Odnowiciela i jego synów I.4.2. Kościół św. Andrzeja w Krakowie, fundowany przez Sieciecha I.4.1.

Portret św. Stanisława ze Szczepanowa – krużganki klasztoru franciszkańskiego w Krakowie I.4.4. Posąg św. Stanisława ze Szczepanowa na ścianie północnej kościoła Mariackiego w Krakowie I.4.3.

5. Bolesław Krzywousty i jego ostatnia wola Brakteat Bolesława Krzywoustego. Za: Wikimedia Commons. Skan z pierwszego tomu Polska, jej dzieje i kultura, 1927 I.5.2. Romański portal kolegiaty w Opatowie, poł. XII w. I.5.1.

I.5.3. I.5.4.

Detal – katedra w Kamieniu Pomorskim Rozbicie dzielnicowe w 1138 r. Za: Wielka Historia Polski, t. 2, Kraków 1999, s. 141

6. Polityka, kultura i społeczeństwo w dobie rozbicia dzielnicowego Romańska kolumna w kościele przyklasztornym Cystersów w Koprzywnicy I.6.2. Krypta św. Leonarda na Wawelu. Za: Wikimedia Commons, aut. Tsadee I.6.3. Portal kościoła św. Jakuba w Sandomierzu I.6.4. Detal – ściana kościoła św. Jakuba w Sandomierzu I.6.5. Bazylika Grobu Bożego w Miechowie, aut. Justyna Kamińska I.6.6. Płyta wiślicka z domniemanym przedstawieniem rodziny Kazimierza Sprawiedliwego, aut. Kinga Łaciak I.6.7. Ołtarz z relikwiarzem bł. Wincentego Kadłubka w katedrze sandomierskiej I.6.8. Pomnik Leszka Białego pod Marcinkowem. Za: Wikimedia I.6.1.

Commons, aut. Krzysztof Mizera Bitwa pod Legnicą. Legenda o św. Jadwidze (1353). Za: Wikimedia Commons, collection of the J. Paul Getty Museum I.6.10. Fragment Rynku Głównego w Krakowie z kościołem Mariackim I.6.11. Romańska kolumna w kościele w Strzelnie. Za: Wikimedia Commons, aut. Jan Jerszyński I.6.12. Romańska kolegiata w Tumie pod Łęczycą I.6.13. Portal kolegiaty w Tumie pod Łęczycą I.6.14. Chrystus – malowidło w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą I.6.15. Wnętrze kolegiaty w Tumie pod Łęczycą I.6.16. Najstarsze zdanie polskie w Księdze Henrykowskiej. I.6.9.

Spis ilustracji

Za: Wikimedia Commons. Źródło: httpdigital.fides.org. pldlibradoccontentid=744&dirids=1 I.6.17. Portret solny Bolesława Wstydliwego w Kopalni Soli w Wieliczce I.6.18. Krużganki klasztoru Dominikanów w Krakowie I.6.19. Upuszczanie krwi. Za: Wikimedia Commons, scanned from Maggie Black’s Den medeltida kokboken, British Library, London I.6.20. Krużganki opactwa cysterskiego w Mogile

Pozostałości zegara w krużgankach opactwa w Mogile Brakteat Mieszka Starego z hebrajskim napisem. Za: Wikimedia Commons, aut. Joystick.pl – praca własna I.6.23. Detal – kolegiata w Tumie pod Łęczycą I.6.24. Wieża na zamku w Lublinie I.6.25. Klasztor norbertanek. Kraków-Zwierzyniec I.6.26. Płyta nagrobna Leszka Czarnego w kościele Dominikanów w Krakowie I.6.21. I.6.22.

7. Odrodzone Królestwo – od Przemysła II do Kazimierza Wielkiego Archikatedra w Gnieźnie. Za: Wikimedia Commons, aut. Karrlajn I.7.2. Zamek książąt kujawskich w Łęczycy I.7.3. Widok na Wawel od ul. Kanoniczej I.7.4. Kopia Szczerbca, miecza koronacyjnego królów polskich I.7.5. Nagrobek Łokietka. Ze zbiorów Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej, aut. ks. Piotr Guzik I.7.6. Brama Krakowska w Lublinie I.7.1.

II.

Polska w latach panowania Kazimierza Wielkiego. Za: Wikimedia Commons, aut. Poznaniak I.7.8. Zamek w Sandomierzu I.7.9. Herb papieża Urbana V na fasadzie Collegium Novum UJ I.7.10. Ruiny zamku w Ogrodzieńcu I.7.11. Gotyckie wejścia do krakowskich Sukiennic I.7.12. Nagrobek Kazimierza Wielkiego. Ze zbiorów Archiwum Krakowskiej Kapituły Katedralnej, aut. ks. Piotr Guzik I.7.7.

Polska potęgą średniowiecznej Europy Pomnik św. królowej Jadwigi i Jagiełły na krakowskich Plantach

1. Czasy andegaweńskie i początki unii polsko-litewskiej Herb Andegawenów na fasadzie Collegium Novum UJ Archikatedra lwowska Późnogotycki herb Królestwa Polskiego – kościół św. Barbary w Krakowie II.1.4. Pomnik św. królowej Jadwigi i Jagiełły na krakowskich Plantach II.1.5. Zamek Królewski na Wawelu – widok z krakowskich bulwarów wiślanych II.1.6. Polska i Litwa po unii krewskiej. Za: Wikimedia Commons, aut. Poznaniak II.1.1. II.1.2. II.1.3.

Katedra wileńska na początku XVI wieku. Za: Wikimedia Commons, aut. Ka2 II.1.8. Chocim, rezydencja hospodarów mołdawskich II.1.9. Nagrobek św. królowej Jadwigi, autorstwa Antoniego Madeyskiego. Za: Wikimedia Commons, aut. Poznaniak II.1.10. Dom Długosza w Krakowie, Rektorat UPJPII II.1.11. Dziedziniec Collegium Maius II.1.7.

2. Militarne i propagandowe zmagania z zakonem krzyżackim – pierwsza odsłona Pomnik Grunwaldzki na placu Matejki w Krakowie Detal – zamek krzyżacki w Malborku, Bitwa pod Grunwaldem, aut. Diebold Schilling the Younger (1460-1515). Za: Wikimedia Commons, Cropped version from CD Gim II.2.4. Herb Dębno bohatera spod Grunwaldu, kardynała Zbigniewa Oleśnickiego II.2.5. Zamek krzyżacki w Świeciu II.2.6. Bardiów, widok na ratusz i kościół św. Idziego II.2.7. Biskupi na soborze w Konstancji. Za: Wikimedia Commons, karta z Kroniki Ulricha von Richental, Richental_ II.2.1. II.2.2. II.2.3.

Konzilssitzung_Muenster Portret Marcina V. Za: Wikimedia Commons, Galleria Colonna II.2.9. Jan Hus na stosie w Konstancji. Za: Wikimedia Commons, Jan Hus auf dem Scheiterhaufen (Spiezer Chronik, 1485), by de:Benutzer:Fb78 II.2.10. Wielki książę litewski Witold. Za: Wikimedia Commons, Lietuvos dailės muziejus II.2.11. Portret kardynała Zbigniewa Oleśnickiego w klasztorze bernardynów w Krakowie II.2.8.

3. O znaczeniu przywilejów Władysława Jagiełły i pewnych ploteczkach Tablica poświęcona Władysławowi Jagielle przy wejściu do Collegium Novum UJ II.3.2. Wnętrze katedry sandomierskiej z bizantyńskimi malowidłami z okresu małżeństwa Władysława Jagiełły z Anną Cylejską II.3.3. Fragment murów miejskich Lwowa II.3.1.

Obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Za: Wikimedia Commons, aut. Presentime II.3.5. Nagrobek Władysława Jagiełły. Za: Wikimedia Commons, aut. Poznaniak

II.3.4.

4. O polsko-węgierskim królu, który spadł w czasie bitwy z konia II.4.1. II.4.2.

Kopia korony św. Stefana w Budapeszcie Wnętrze kościoła św. Macieja w Budapeszcie

II.4.3.

Nagrobek Władysława Warneńczyka autorstwa Antoniego Madeyskiego. Za: Wikimedia Commons, aut. Cezary Piwowarski

129

130

Spis ilustracji

5. Wojna trzynastoletnia – decydujące starcie z zakonem krzyżackim Zamek w Malborku Długoszowa tablica fundacyjna Kolegium Psałterzystów na ścianie Rektoratu UPJPII II.5.3. Współczesne obchody wesela w Landshut. Za: Wikimedia Commons, aut. Alexander Z. II.5.4. Ratusz w Malborku II.5.5. Nieistniejąca dziś płyta nagrobna Jana z Garbowa, syna Zawiszy, który poległ w bitwie pod Chojnicami w 1454 r. Za: Wielka Historia Polski, t. 3, Kraków 1999, s. 226 II.5.6. Nagrobek ostatnich książąt mazowieckich w katedrze św. Jana w Warszawie II.5.1.

II.5.2.

Płyta nagrobna dowódcy krzyżackiego Fritza von Ravenecka, który zginął w bitwie pod Świecinem w 1462 r. – kościół w Żarnowcu II.5.8. Gotyckie pozostałości nieopodal ruin zamku krzyżackiego w Toruniu II.5.9. Wnętrze kościoła w Żarnowcu II.5.10. Zmiany terytorialne po II pokoju toruńskim. Za: Wielka Historia Polski, t.3, Kraków 1999, s. 225 II.5.7.

6. Wojna popia i polska polityka po II pokoju toruńskim Biskupi na malowidle w krużgankach klasztoru franciszkańskiego w Krakowie II.6.2. Witraż przedstawiający przyjęcie sakry biskupiej przez Grzegorza z Sanoka – archikatedra we Lwowie II.6.3. Herb kardynała Fryderyka Jagiellończyka – Collegium Maius II.6.4. Katedra warmińska we Fromborku, miejsce pochówku Mikołaja Kopernika II.6.1.

Sułtan Mehmed II Zdobywca wąchający różę. Za: Wikimedia Commons, Sinan Bey – Bilkent University II.6.6. Portret Stefana Wielkiego. Za: Wikimedia Commons, aut. Bogdangiusca II.6.7. Fragment nagrobka Kazimierza Jagiellończyka. Za: Poczet władców Polski, red. R. Marcinek, Kraków 2002, s. 252 II.6.5.

7. Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza Widok na Wawel i stary Kraków z lotu ptaka Katedra Świętych Janów w Toruniu, miejsce chrztu Mikołaja Kopernika II.7.3. Ratusz w Toruniu II.7.4. Mury obronne Warszawy II.7.5. Gdańska starówka II.7.6. Drewniany kościół w Dębnie II.7.7. Żuraw w Gdańsku II.7.8. Brama Floriańska w Krakowie II.7.9. Garbarz z czeladnikiem. Za: Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema, Kraków 2000 II.7.10. Herb Krakowa. Za: Miniatury z Kodeksu Baltazara Behema, Kraków 2000 II.7.11. Konfesja św. Jana z Kęt – kolegiata św. Anny w Krakowie II.7.12. Witraż z przedstawieniem św. królewicza Kazimierza – kościół Sercanów w Krakowie II.7.13. Ołtarz Wita Stwosza (za zgodą Bazyliki Mariackiej w Krakowie), aut. Paweł Gąsior II.7.14. Relikwiarz na głowę św. Stanisława. Za: Poczet władców Polski, red. R. Marcinek, Kraków 2003, s. 112 II.7.15. Barbakan w Krakowie II.7.16. Płyta Kallimacha w kościele Dominikanów w Krakowie II.7.17. Gotyckie sklepienie w krużgankach klasztoru Franciszkanów w Krakowie II.7.18. Przedstawienie Matki Bożej Pocieszenia w kaplicy przy kościele Augustianów św. Katarzyny w Krakowie II.7.19. Św. Anna Samotrzeć, kościół Bernardynów w Krakowie II.7.1.

II.7.2.

Fragment późnogotyckiego ołtarza w kościele św. Floriana w Krakowie II.7.21. Późnogotycki poliptyk w kościele Cystersów w Mogile II.7.22. Praca średniowiecznych chłopów. Za: Wikimedia Commons, aut. Ann Scott II.7.23. Malowidło Stanisława Samostrzelnika w klasztorze Cystersów w Mogile II.7.24. Drewniany portal gotycki w kościele św. Bartłomieja w Mogile II.7.25. Karta z Biblii Królowej Zoﬁi. Za: Wikimedia Commons. Źródło: http://www.wsp.krakow.pl/whk/zabytki/b_zofii.html II.7.26. Pieta z pocz. XV w., kościół św. Barbary w Krakowie II.7.27. Sanok. Pomnik Grzegorza z Sanoka. Za: Wikimedia Commons, aut. Silar II.7.28. Wizerunek fundatora w tzw. Domu Długosza w Wiślicy, aut. Kinga Łaciak II.7.29. Kopia płyty fundacyjnej Bursy Jerozolimskiej kardynała Zbigniewa Oleśnickiego na dziedzińcu Collegium Maius II.7.30. Długoszowa tablica fundacyjna Bursy Prawników na dziedzińcu Collegium Maius II.7.31. Późnogotycki obraz Matki Bożej Płaszowskiej w kościele Sercanów w Krakowie, aut. Paweł Gąsior II.7.32. Średniowieczny wykład. Za: Wikimedia Commons, The Yorck Project 10.000 Meisterwerke der Malerei. DVD-ROM, 2002 II.7.33. Beania. Za: Wikimedia Commons, aut. Rabe! II.7.34. Pomnik Mikołaja Kopernika przed Instytutem Historii UJ II.7.20.

131

Spis treści

Wstęp --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Okiem młodszego autora -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4 5

I. Polska piastowska 1.

Ziemie polskie w okresie pogaństwa ---------------------------------------------------------------------------------

Narodziny państwa polskiego ----------------------------------------------------------------------------------------------

Polityka i przemiany społeczne do kryzysu monarchii wczesnopiastowskiej ---

Odnowa Polski i konsekwencje sprawy św. Stanisława ----------------------------------------------

Bolesław Krzywousty i jego ostatnia wola ----------------------------------------------------------------------

Polityka, kultura i społeczeństwo w dobie rozbicia dzielnicowego -----------------------

Odrodzone Królestwo – od Przemysła II do Kazimierza Wielkiego -----------------------

7 13 16 22 28 32 47

II. Polska potęgą średniowiecznej Europy 1.

Czasy andegaweńskie i początki unii polsko-litewskiej ----------------------------------------------

Militarne i propagandowe zmagania z zakonem krzyżackim – pierwsza odsłona --------------------------------------------------------------------

O znaczeniu przywilejów Władysława Jagiełły i pewnych ploteczkach -------------

O polsko-węgierskim królu, który spadł w czasie bitwy z konia ----------------------------

Wojna trzynastoletnia – decydujące starcie z zakonem krzyżackim --------------------

Wojna popia i polska polityka po II pokoju toruńskim ------------------------------------------------

Kultura i społeczeństwo polskie u schyłku średniowiecza ----------------------------------------

Bibliograﬁa ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Indeks osób --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Spis ilustracji -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

59 70 81 86 89 96 102 123 125 128

Recenzent: prof. dr hab. Krzysztof Baczkowski Fotograﬁe: Wszelkie zdjęcia i ilustracje, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodzą ze zbiorów rodzinnych autorów Zdjęcie na okładce: www.shutterstock.com DTP i projekt okładki: Klemens Knap, Wydawnictwo Księży Sercanów DEHON

© 2015 Karol Graff, Tomasz Graff Wszelkie prawa zastrzeżone, łącznie z prawem reprodukcji części lub całości dzieła w jakiejkolwiek formie. Według naszej wiedzy zachowano należytą staranność w stosunku do praw autorskich wykorzystanych w niniejszej książce ilustracji. Jeśli jednak ktoś uważa, że naruszyliśmy jego prawa do któregokolwiek z prezentowanych tu materiałów graﬁcznych, prosimy o kontakt w celu dopełnienia formalności.

Druk: Drukarnia SKLENIARZ S.A., Kraków 2015

ŚREDNIOWIECZNE korzenie Polski

Karol Graff Tomasz Graff

Karol Graff

Tomasz Graff

ŚREDNIOWIECZNE

korzenie Polski WYDAWNICTWO KSIĘŻY SERCANÓW

www.wydawnictwo.net.pl

graff_sredniowieczne_korzenie_2015_OKL.indd 1

,6%1

Historia dla każdego

2015-11-12 15:55:04