STAPPEN IN DE TOEKOMST SAMENWERKEN IN HET LAND VAN MAAS EN WAAL EEN TERUGBLIK OP VIJF JAAR STAPPEN
STAPPEN IN DE TOEKOMST SAMENWERKEN IN HET LAND VAN MAAS EN WAAL EEN TERUGBLIK OP VIJF JAAR STAPPEN
Hernen, 28 oktober 2010
stappen-in-de-toekomst.indd 1
3-11-2010 14:34:42
Stappen in de Toekomst
2 3
Voorwoord
stappen-in-de-toekomst.indd 2
3-11-2010 14:34:52
VOORWOORD Wie voert de regie in het landelijk gebied? Als het aan het nieuwe kabinet ligt, gaat de provincie een nog grotere rol spelen dan nu al het geval is. Maar als je het over regie hebt, zijn er twee typen. Je hebt de randvoorwaardenscheppende regie, waarvoor de provincie inderdaad de meest voor de hand liggende regisseur is. Het Investeringsbudget Landelijk gebied (ILG) is daarvoor hÊt instrument. Maar daarnaast is er ook nog zoiets als een praktische, organiserende regierol, die nodig is op kleinere schaal, in de streek. Voor die rol is de provincie misschien wel een schaal te groot. Bovendien zou het samenbrengen van beide regierollen al gauw tot rolconflicten kunnen leiden omdat het beoordelen van projectvoorstellen op inhoud en kwaliteit een zekere afstandelijkheid vraagt, terwijl de organiserende regierol juist nauwe betrokkenheid vereist. Wie doet het dan? Met het project Stappen in de Toekomst, uitgevoerd van 2005 tot 2010 in het Land van Maas en Waal, bewijst Het Geldersch Landschap prima geschikt te zijn voor deze praktische regierol: onafhankelijk, particulier, betrouwbaar en vooral heel flexibel. Doordat we particulieren, groeperingen en organisaties actief hebben benaderd, zijn ze actief geworden, hebben ze initiatieven genomen en gezamenlijke belangen ontdekt. Dat heeft een resultaat opgeleverd waar de streek trots op is. En wij ook. Al met al is deze regierol ons zo goed bevallen, dat we ook in andere gebieden zo’n rol wel willen vervullen. Wij gaan graag met alle betrokken partijen in overleg om te zien wat de mogelijkheden zijn. Peter van den Tweel, Directeur Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen
stappen-in-de-toekomst.indd 3
2 3
3-11-2010 14:34:52
INHOUD
5
13
15
17
19
SAMENVATTING
25
7. DEELPROJECTEN
1. HET GELDERSCH LANDSCHAP ALS GEBIEDSREGISSEUR
31
8. PROCES
33
9. ORGANISATIE
35
10. RESULTATEN
39
11. FINANCIËN
41
12. CONCLUSIE
42
13. EVALUATIE VAN DE REGIEROL VAN HET GELDERSCH LANDSCHAP
48
TOT SLOT
2. HET LAND VAN MAAS EN WAAL 3. DOEL EN OPDRACHT VAN ‘STAPPEN IN DE TOEKOMST’ 4. WERKWIJZE
21
5. FASERING
23
6. SAMENWERKING
stappen-in-de-toekomst.indd 4
3-11-2010 14:34:52
SAMENVATTING
1. HET GELDERSCH LANDSCHAP GEBIEDSREGISSEUR
streven naar de realisering van de Ecologische Hoofdstruc-
Het Geldersch Landschap bezit diverse landgoederen en
tuur (EHS) en een Ecologische Verbindingszone (EVZ) dwars
heeft daardoor veel kennis en ervaring opgedaan op het
door het gebied. Tegelijk wordt het gebied bedreigd door
gebied van afstemming van landbouw met natuur en land-
oprukkende stedelijke ontwikkeling en versnippering.
schap, en het behoud van duurzame landbouw daarbij. Dat heeft onder andere geleid tot een landbouwbeleid binnen
3. STAPPEN IN DE TOEKOMST
de organisatie. Daarnaast voeren we een professionele
Het centrale doel van het project Stappen in de Toekomst
bedrijfseconomische exploitatie van onze eigendommen,
is herstel en ontwikkeling van het cultuurlandschap, het
waarbij recreatie en toerisme en andere passende economi-
creëren van gebiedseigen verbindingen tussen stad en
sche activiteiten onze volle aandacht hebben.
platteland, en het creëren van randvoorwaarden voor een
De afstemming tussen agrarische bedrijfsvoering,
duurzaam beheer. De duurzaamheid van het beheer vraagt
landschap en cultuurhistorie beperkt zich niet tot de land-
om een levend landschap, met naast natuur, cultuurhistorie
goederen, maar wordt overal steeds nijpender, met name in
en beleving van ruimte en rust, ook landbouw, recreatie en
kleinschalige en waardevolle agrarische cultuurlandschap-
toerisme. Dit vraagt van het begin af aan om een integrale
pen. De versnipperde eigendomssituatie in deze gebieden
aanpak. Dit bevordert tevens de leefbaarheid in de kleine
vergroot de problematiek en vraagt om regie op gebieds-
kernen.
niveau. Vanwege de brede expertise die we inmiddels
De opdracht die daaruit voortvloeit, is het cultuur-
hebben opgebouwd, voelden we ons steeds meer
landschap herstellen en ontwikkelen, gebiedseigen ver-
uitgedaagd om deze regiefunctie op te pakken.
bindingen tussen stad en land creëren, zorgen voor een duurzaam beheer, en het integreren van belangen van land-
2. HET LAND VAN MAAS EN WAAL
schap, natuur en cultuurhistorie met belangen van water-
Het Land van Maas en Waal is een gradiëntrijk landschap.
beheer, recreatie, toerisme, landbouw en andere activiteiten.
In de middeleeuwen werd het gebied bestuurd vanuit 23
Het project kenmerkt zich door betrokkenheid
heerlijkheden met kastelen of landhuizen. Samen met de
van bewoners en organisaties en wil niet werken met een
pittoreske dorpjes en het aantrekkelijke landschap vormen
blauwdruk vooraf, maar inspelen op kansen.
zij een goede basis voor recreatieve activiteiten. Daarnaast
kan de afzet van streekproducten een nieuwe economische
4. WERKWIJZE
basis zijn voor het gebied.
Het uitvoeren van een dergelijke integrale opdracht kan
De das en de kamsalamander zijn de iconen als
alleen slagen met medewerking van alle betrokken partijen.
het gaat om natuurontwikkeling en -beheer. De overheden
Daarom is een Direct Betrokkenen Overleg (DBO) ingesteld
stappen-in-de-toekomst.indd 5
5
3-11-2010 14:34:52
om plannen te maken of aan te passen, waarbij dankbaar
1.
gebruik gemaakt wordt van de deskundigheden en ge-
‘Realisering van nieuwe natuur en landschap’ is voor de afronding en verbinding van bestaande natuur-
biedskennis.
gebieden, zowel binnen als buiten EHS en EVZ.
De noodzakelijke medewerking van andere grond-
2.
‘Land van de Heerlijkheden’, een cultuurhistorisch,
eigenaren wordt nagestreefd en verkregen door een
recreatief en toeristisch project, heeft als belangrijke
zakelijke benadering met respect voor hun belangen. Dit
onderdelen het bezoekerscentrum Land van de Heer-
betekent maatwerking en inventiviteit bij het aanwenden
lijkheden, vijf wandelroutes en zeven fietsroutes.
en combineren van middelen en instrumenten.
3.
‘Landschappelijke en Recreatieve Verbindingen’ is enerzijds een aanvulling op de natuurgebieden (zie
5. FASERING
deelproject a) en anderzijds een in- en aanvulling van
Het project is aangegaan voor een periode van vijf tot
de wandel- en fietsroutes uit deelproject b, en dan
maximaal zeven jaar en is verdeeld in twee fasen: (1) ‘We
vooral op boerenland.
bepalen de richting’; uitproberen van het concept (2006-
4.
2007) en (2) ‘Doorstappen’: opschaling, concretisering en werken
naar
‘Revitalisering van landschap en cultuurhistorie rondom kasteel Hernen’ heeft als doel om natuur, landschap
resultaten
en cultuurhistorie beter met
(2008- 2011).
elkaar te vervlechten, met
De eerste fase is gefinancierd
met
een belangrijker functie voor
eigen
private middelen van Het Voor de tweede fase is
mee aanzienlijk gediend. 5.
cultuurlandschap, het creëren van
de overeenkomst tussen de provincie Gelderland
en platteland, en het creëren
schap in het kader van Investeringsbudget medefinan-
‘Res-
tief korte periode niet hegerealiseerd.
Wel
is met de restauratie en inrichting van het bezoekerscentrum Land van de Heer-
duurzaam beheer.
cieringsbron, samen met
deelproject
boerderijen’ is in deze relalemaal
van randvoorwaarden voor
Landelijk Gebied (ILG) een
Het
tauratie van monumentale
gebiedseigen verbindingen tussen stad
en Het Geldersch Land-
belangrijke
van het dorp Hernen is hier-
ontwikkeling van het
Geldersch Landschap.
het
het kasteel. De leefbaarheid
De centrale doelen zijn herstel en
lijkheden het doel voor een
eigen middelen en private
deel bereikt.
middelen uit fondsen.
6.
‘Revitalisering van land-
goed Appeltern’ wordt uitgevoerd door onze partner,
6. SAMENWERKING
de Maatschappij van Welstand, die het landgoed ook
Bij de realisering van de opdracht is samenwerking tot
in eigendom heeft.
stand gekomen met diverse partijen. Belangrijke samen-
7.
Voor Realisering van gebiedsbranding en streek-
werking ontstond met de gemeenten, het Waterschap
rekening hebben wij het bureau Praedium opdracht
Rivierenland, de landbouworganisatie ZLTO, de Maatschap-
gegeven om de haalbaarheid van een coöperatie in het
pij van Welstand en de Heerlijkheid Landgoed Leur. Daar-
Land van Maas en Waal te verkennen. De voorlopige
naast is innig samengewerkt met de leefbaarheidsgroepen
resultaten zijn hoopgevend.
van Hernen/Leur, Bergharen, Batenburg en Horssen en met de Werkgroep Cultuurhistorie Oostelijk Rivierengebied.
De volgende deelprojecten waren in de ambitie van ‘Stappen in de Toekomst’ opgenomen maar zijn om uiteenlo-
Stappen in de Toekomst
6
7. DEELPROJECTEN
pende redenen nog niet (helemaal) tot uitvoering gekomen:
Binnen deze samenwerkingen werden in het kader van het
•
Voor Revitalisering van de ruïne Batenburg, het oude
project ‘Stappen in de Toekomst’ uiteindelijk de volgende
sluishoofd en de verbinding met de Liendense Waard
deelprojecten ontwikkeld:
is nog veel onderzoek nodig.
Samenvatting
stappen-in-de-toekomst.indd 6
3-11-2010 14:34:52
•
Voor ‘Natuurgerichte boerderij Boyenkamp/Liendense
en wandel- en fietsroutes aangelegd, waarmee toerisme en
Waard’ bleken bij nader inzien niet voldoende aan-
daarmee de regionale economie zijn bevorderd.
eenliggende gronden beschikbaar te zijn.
c. Integratie van belangen van landschap, natuur en cultuurhistorie met belangen van waterbeheer, recreatie,
8. PROCES
toerisme en andere passende economische activiteiten is
‘Stappen in de Toekomst’ heeft zich waarlijk ontwikkeld tot
op diverse manieren bevorderd:
een volledig gebiedsproces. Bij aanvang in 2005 stonden
•
politiek en bevolking sceptisch tegenover onze initiatieven.
centrum is dit monument behouden en een bijzondere
In de loop der tijd is de sfeer echter volledig omgeslagen. Het project en de regierol van Het Geldersch Landschap
Door de Vlaamse schuur in te richten als bezoekerstrekpleister ontstaan.
•
daarin zijn aanvaard en worden gewaardeerd.
Nieuwe wandelpaden en wandel- en fietsroutes bevorderen de regionale economie.
•
Aan de duurzame, grondgebonden landbouw zijn belangrijke bijdragen geleverd, bijvoorbeeld door de
9. ORGANISATIE
aankoop en ruil van een grote geitenhouderij en door
De organisatie van het project is vooral gericht op het ver-
het in pacht uitgeven onder voorwaarden van gewenst
krijgen van draagvlak en op snelle besluitvorming. Voor het
beheer.
verkrijgen van draagvlak heeft het eerdergenoemde Direct
•
Een haalbaarheidsstudie voor gebiedsbranding Land
Betrokkenen Overleg (DBO) een belangrijke rol gespeeld.
van Maas en Waal is gefinancierd. Nadat de betrokken
De projectleider mailt periodiek een zogenoemde ‘Stand
partijen (ondernemers, banken en overheden) over-
van Zaken’ aan ruim tweehonderd belangstellenden.
eenstemming bereiken, zal het bedrijfsleven zelf het
Ter voorbereiding op de besluitvorming was er aanvankelijk een interne stuurgroep, die in het laatste jaar is vervangen door bilaterale overleggen naar behoefte. Binnen de organisatie bestaat een projectgroep
initiatief overnemen. •
Ook is de haalbaarheid van een streekrekening en streekfonds onderzocht en die wordt momenteel met de twee betrokken Rabobanken besproken.
ten behoeve van het project. De projectleider kan steeds
d. De uitvoering van de opdracht om niet te werken met
een beroep doen op deze leden, al naargelang hun exper-
een blauwdruk vooraf, maar om kansen te creëren, in te
tise wordt vereist.
spelen op ontwikkelingen in de streek en op wensen en behoeften van relevante actoren, is vormgegeven door de inzet van een projectleider voor drie dagen per week die
10. RESULTATEN
kantoor heeft midden in het gebied, door het leggen van
a. Ter realisering van nieuwe natuur hebben we door
contacten met bestuurders van overheden en maatschap-
middel van aankoop van ruim tachtig hectare grond het
pelijke organisaties, door het inspelen op de planvorming
volgende bereikt:
van de plaatselijke overheden en door het rechtstreeks con-
•
Aaneensluiting van de natuurterreinen op en rondom
tact leggen met individuele bewoners en bedrijven en deze
het rivierduin in Bergharen; een belangrijke bijdrage
periodiek op de hoogte houden van de voortgang van het
aan de EHS en het leefgebied van de das.
project.
•
•
Met particuliere middelen zijn 35 ha aangekocht in het gebied tussen de eendenkooi van Batenburg en de
11. FINANCIËN
boscomplexen tussen Bergharen en Horssen; een
De begroting voor het totale project werd bij de vaststel-
bijdrage aan de EVZ Heumen-Horssen en het leefge-
ling van het projectplan bepaald op € 7.720.000. Fase 1
bied van de das.
(€ 2.000.000) is in zijn geheel gefinancierd uit eigen mid-
In samenwerking met het Waterschap Rivierenland zijn
delen van Het Geldersch Landschap. De totale bestedingen
natuurvriendelijke oevers aangelegd en stapstenen
zullen uitkomen op bijna 7 miljoen. Voor de financiering
gerealiseerd ten behoeve van de natte EVZ.
hiervan is € 3,9 miljoen verkregen uit bijdragen van over-
b. Ter realisering van gebiedseigen verbindingen tussen
heden en particulieren. De overige € 3,1 miljoen is gefinan-
stad en platteland zijn wandelpaden, bruggen, rustplaatsen
cierd uit eigen middelen van Het Geldersch Landschap.
stappen-in-de-toekomst.indd 7
7
3-11-2010 14:34:52
12. CONCLUSIE ‘Stappen in de Toekomst’ heeft veel tot stand gebracht.
volgende succesfactoren: Het Geldersch Landschap is een
Naast de fysieke resultaten is een belangrijk resultaat toch
particuliere organisatie met als kenmerken:
zeker ook dat veel boeren en burgers bewust zijn geworden
•
een eigen vermogen,
van de kwaliteit van hun eigen leefomgeving, de regionale
•
een flexibele organisatiestructuur,
economie en de leefbaarheid. Als organisatie hebben wij
•
ruimte om risico´s te nemen,
veel geleerd over het nut van integratie van doelstellingen
•
een betrouwbaar imago,
en middelen, over de gewenste houding en werkwijze
•
aandacht voor de kwaliteit van samenhang van gebouwen en hun omgeving,
bij het benaderen van organisaties en particulieren in het •
gebied, en over de positieve resultaten van samenwerking
ervaring met werken vanuit een (agrarisch-)cultuurhistorische invalshoek.
met regionale overheden, organisaties en particulieren.
‘Stappen in de Toekomst’ is een sterk concept met als
De realisering van een gebiedsfonds heeft, in samenhang met de invoering van gebiedsbranding voor het
kenmerken:
Land van Maas en Waal, momenteel de volle aandacht.
•
Het bestrijkt een totaalgebied, met een eigen identiteit.
Binnen de deelprojecten blijven natuurlijk wen-
•
De democratische bestuursorganen bepalen de kaders.
sen over. Het bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden
•
Het concept is integraal van opzet en komt daarmee tegemoet aan de belangen van velen.
beleeft een voorspoedige start, maar heeft nu aandacht •
nodig voor verdere ontwikkeling. Binnen ‘Landschappelijke
Het geeft veel ruimte aan inbreng vanuit het gebied en werkt daarom niet met een strakke blauwdruk vooraf.
en Recreatieve Verbindingen’ zijn ook nog onvervulde wen•
sen, zoals fietspaden en een wandelverbinding. Ook moeten
Er zijn veel kansen voor het werven van draagvlak, er
we concluderen – en ook daar leren we van – dat nog
wordt veel gebruikgemaakt van kennis en van kenners
niet alle deelprojecten volgens de oorspronkelijke ambitie
uit het gebied en er wordt actief gezocht naar samen-
konden worden aangepakt.
werking. Onderhandelingen worden gevoerd aan de keukentafel op basis van onderling vertrouwen, vrijwilligheid, gelijkwaardigheid en respect voor belangen van partijen.
13. EVALUATIE VAN DE REGIEROL VAN HET GELDERSCH LANDSCHAP Het Geldersch Landschap treedt in het projectgebied
Het Geldersch Landschap vervult een regierol, neemt
uitdrukkelijk buiten zijn traditionele rol van beheerder van
initiatieven, legt verbindingen, creëert kansen en speelt in
eigen terreinen. Met deze regiefunctie betreden we het
op kansen die zich voordoen. De organisatie belooft alleen
publieke domein, maar we blijven – en willen ook niet
wat ze kan waarmaken, en komt na wat is beloofd. Voor de
anders – een particuliere organisatie. Wij spelen onze rol
regie bij gebiedsprocessen wordt in de literatuur nagenoeg
binnen de door overheden vastgestelde kaders.
uitsluitend gekeken naar de lagere overheden: provincie, gemeenten en soms de waterschappen. Met name de pro-
De regiefunctie blijkt in de praktijk goed te lukken.
vincie speelt een randvoorwaarden scheppende regierol.
Het actief benaderen van particulieren, groeperingen en
Stappen in de Toekomst
organisaties blijkt als resultaat te hebben dat zij daardoor
In de praktijk van Stappen in de Toekomst blijkt
actief worden, initiatieven nemen en gezamenlijke belangen
dat deze vorm van regie alléén nog niet voldoende is om
ontdekken.
te zorgen dat de gewenste projecten daadwerkelijk tot
Deze integrale procesaanpak hoeft niet te eindigen
uitvoering komen. Daarom is in de praktijk ook een orga-
in het Land van Maas en Waal. De aanpak en de manier
niserende regierol nodig. Provincie, gemeente en water-
van werken zijn heel goed ook in andere gebieden toe te
schap, zijn om verschillende redenen niet goed in staat deze
passen. Juist vanwege ons uitgangspunt dat cultuurhistorie
organiserende regierol op zich te nemen, omdat deze
een belangrijke invalshoek is voor duurzaam beheer, achten
beter uit het gebied zelf kan komen. Het Geldersch Land-
wij onze organisatie aangewezen om in het publieke
schap is als particuliere, decentrale organisatie met veel
domein een regierol te vervullen. Het succes van het
ervaring met agrariërs, zeer geschikt voor deze regierol.
concept ‘Stappen in de Toekomst’ is een gevolg van de 8
Samenvatting
stappen-in-de-toekomst.indd 8
3-11-2010 14:34:53
Het Geldersch Landschap vervult een regierol,
neemt initiatieven,
legt verbindingen,
stappen-in-de-toekomst.indd 9
creĂŤert kansen en speelt in op kansen die zich voordoen.
9
3-11-2010 14:34:56
Stappen in de Toekomst
10 11
stappen-in-de-toekomst.indd 10
3-11-2010 14:35:03
De samenhang tussen enerzijds de functie en uitstraling van monumentale gebouwen en anderzijds de kwaliteit van hun omgeving, is uitgangspunt van beleid geworden.
GELDERSCH LANDSCHAP EN GELDERSCHE KASTEELEN Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen onderscheidt zich van andere terreinbeheerders door de cultuurhistorie van het beheer en gebruik van een gebied te kiezen als invalshoek voor het gewenste beheer. De agrarische bedrijfsuitoefening in ruwweg de periode tussen 1900 en 1950, dus voordat grootschalige herinrichting plaatsvond, zorgde voor een brede biodiversiteit doordat elke boer een gebruik nastreefde dat het best paste in de specifieke omstandigheden van zijn eigen bedrijf of zelfs perceel. Door de eis van verregaande zelfvoorziening op bedrijfsniveau bestond er een zodanig evenwicht tussen veehouderij, akkerbouw, vormen van bosbouw (geriefhout) en landschapsonderhoud (natuurlijke veekeringen) dat daarmee de instandhouding van natuur- en landschap duurzaam was verzekerd. Het Geldersch Landschap streeft ernaar om in waardevolle cultuurlandschappen vanuit dit concept – maar met moderne middelen – optimale biodiversiteit te bereiken. Wat hier als één organisatie wordt genoemd, zijn officieel twee aparte stichtingen, namelijk de Stichting Het Geldersch Landschap en de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen. Bestuurlijk en organisatorisch zijn zij echter volledig samengegaan. Ook in de communicatie naar buiten worden ze als één organisatie gepresenteerd. Als in dit stuk gesproken wordt over Het Geldersch Landschap, worden daarmee steeds beide organisaties bedoeld. De integratie van de Stichting Het Geldersch Landschap en de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen heeft ervoor gezorgd dat de aandacht voor de afstemming tussen uitstraling en functie van de monumentale gebouwen met de kwaliteit van hun omgeving (ensemble) prioritair uitgangspunt van beleid is geworden.
stappen-in-de-toekomst.indd 11
10 11
3-11-2010 14:35:07
Stappen in de Toekomst
12 13
1. Geldersch Landschap Het als gebeidsregeisseur
stappen-in-de-toekomst.indd 12
3-11-2010 14:35:22
1. HET GELDERSCH LANDSCHAP ALS GEBIEDSREGISSEUR Het Geldersch Landschap heeft veel kennis en ervaring in huis als het gaat om afstemming van landbouw met natuur en landschap.
In de loop der tijd heeft Het Geldersch Landschap van vele landgoederen zowel grond als gebouwen verworven en daarmee het uiteenvallen van deze vaak eeuwenoude ensembles weten te voorkomen. Landbouwbedrijven, veelal in pacht, maken bijna altijd een wezenlijk onderdeel uit van deze landgoederen. Daardoor heeft onze organisatie veel kennis en ervaring opgedaan op het gebied van afstemming van landbouw met natuur en landschap, en het behoud van duurzame landbouw daarbij. De sociaal-economische processen in de landbouw zoals schaalvergroting versus bedrijfsbeëindiging, specialisatie versus verbreding, onderlinge binding van bedrijven in de keten versus het binnenhalen van verwerking en afzet op de boerderij zelf spelen zich ook op de landgoederen af en hebben geleid tot een landbouwbeleid binnen de organisatie. Daarnaast wordt het verantwoord bedrijfseconomisch exploiteren van onze eigendommen steeds belangrijker en professioneler. Recreatie en toerisme en andere passende economische activiteiten hebben onze volle aandacht.
REGIE OP GEBIEDSNIVEAU
Het besef is gegroeid dat de noodzaak van deze afstem-
Vanwege de brede expertise die we inmiddels hebben op-
ming en dit behoud zich niet beperkt tot de landgoederen
gebouwd, voelden we ons steeds meer uitgedaagd om
maar overal steeds nijpender wordt, met name in kleinscha-
deze regiefunctie op te pakken.
lige en waardevolle agrarische cultuurlandschappen. De
De ontwikkeling van het projectidee Stappen in de
versnipperde eigendomssituatie in deze gebieden vergroot
Toekomst is geleidelijk tot stand gekomen vanaf circa 2003.
de problematiek en vraagt om regie op gebiedsniveau.
Met het waterschap Rivierenland werkten we in dat jaar op
stappen-in-de-toekomst.indd 13
12 13
3-11-2010 14:35:23
vernieuwde wijze samen in de gecombineerde aanleg van
is teruggebracht en kleine stukjes grond zijn verworven
zowel natuur als waterberging, bijvoorbeeld in het project
voor doortrekking van het pad. In 2004 heeft Het Geldersch
Munnickhof te Bergharen. In 2003/2004 is in opdracht van
Landschap een studie naar kerkenpaden laten uitvoeren in
Het Geldersch Landschap met behulp van enkele bewoners
Bergharen door werkbijeenkomsten in het dorpshuis en
van Hernen een studie gedaan naar de ligging van ker-
in het veld te organiseren. De initiatieven voor herstel van
kenpaden en andere oude voetpaden. Ook zijn in die tijd
de kerkenpaden en de opening van enkele paden maakten
enkele oude paden hersteld, zoals het kerkenpad bij kasteel
veel inwoners enthousiast en leverden veel belangstelling
Hernen waarbij een oude vlechtheg in oorspronkelijke staat
op van de lokale pers.
HET GEBIED ALS GEHEEL Dan is het voorjaar 2005. Enkele functionarissen van Het Geldersch Landschap zwerven bij wijze van werkbezoek door het Land van Maas en Waal. Eens te meer constateren zij de kwaliteiten van dit gebied en de potenties die het heeft voor verdere ontwikkeling op het terrein van natuur, landschap en cultuurhistorie en in het verlengde daarvan van recreatie, toerisme en verbrede landbouw. Anderzijds zien zij bedreigingen vanuit oprukkende verstedelijking en vanuit de schaalvergroting in de landbouw. Eerder was er een idee globaal uitgewerkt om de natuur te versterken onder de slogan ‘Geef de das zijn hoofdstad terug’. Dit idee was ingegeven door het feit dat op het rivierduin van Bergharen ooit een grote concentratie van dassenburchten, de dassenhoofdstad van Europa, is geweest. Inmiddels was het rivierduin onbewoonbaar geworden omdat het in gebruik was genomen als motorcrossterrein. Nu hebben de motorcrossers het gebied verlaten, maar de dassen zijn nog niet teruggekeerd. Recreatie en toerisme zouden naast duurzame landbouw een belangrijke economische drager kunnen zijn, maar het gebied is relatief onbekend en voor recreanten slecht ontsloten: voorzieningen als banken en picknickplaatsen ontbreken nagenoeg en een terras om aangenaam te pauzeren is ver te zoeken. Ter plaatse concluderen de functionarissen van Het Geldersch Landschap dat een sectorale aanpak niet tot resultaat zal leiden en dat alleen een integrale aanpak ter realisering van meerdere doelen en met inzet van diverse middelen kans van slagen heeft. Er zijn initiatieven in het gebied zelf, maar de onderlinge samenhang is onduidelijk. De aandacht zou moeten uitgaan naar het gehele gebied, ongeacht de eigendomssituatie. Dit zou een samenwerking vergen van vele organisaties en particulieren onder een centrale regie. Waarom zou Het Geldersch Landschap deze regiefunctie niet op zich nemen? Stappen in de Toekomst
14 15
De bijzondere kwaliteiten en potenties van het Land van Maas en Waal, de bedreiging van verval en versnippering ten gevolge van allerlei ontwikkelingen en het nagenoeg ontbreken van overheidsbeleid brachten Het Geldersch Landschap ertoe om in 2005 het project ‘Stappen in de Toekomst’ te ontwikkelen en te gaan uitvoeren. 1. Geldersch Landschap Het als gebeidsregeisseur
stappen-in-de-toekomst.indd 14
3-11-2010 14:35:24
2. HET LAND VAN MAAS EN WAAL In het duin van Bergharen was vroeger een dassenburcht gevestigd, die bekend stond als de grootste van Europa.
Het Land van Maas en Waal strekt zich uit van Fort Sint Andries in het westen tot het Maas-Waalkanaal in het oosten. Waal en Maas zijn tegelijk grens en verbinding met Betuwe en Brabant. Ten opzichte van de stuwwal van Nijmegen ligt het gebied in het laagterras van de Maas met oude rivierlopen (Wijchens Maasje) en rivierduinen (HeumenHorssen), oeverwallen en komgronden. Het Land van Maas en Waal bestaat uit rivierduinen, zandopduikingen, oeverwallen en komgronden van Waal en Maas. Verspreid liggen natuurelementen zoals eendenkooien, oude rivierlopen, kolken, kleiputten en bossen. Kleinschaligheid en openheid wisselen elkaar af, evenals hooggelegen en laaggelegen gronden: al met al een gradiĂŤntrijk landschap. De aantrekkelijkheid van het landschap combineert
burcht gevestigd, die bekend stond als de grootste van
uitstekend met de pittoreske dorpjes in het gebied. In de
Europa. De das is hier nog steeds aanwezig en geldt als
middeleeuwen was het gebied verdeeld in 23 heerlijk-
icoon voor de droge variant van de Ecologische Verbin-
heden. Leenheren van de verre keizer regeerden hier vanuit
dingszone Heumen-Horssen. De realisering hiervan geldt
kastelen of versterkte landhuizen en bepaalden het land-
als speerpunt van provinciaal en gemeentelijk beleid. De
schappelijk raamwerk tot in deze tijd toe. De kastelen van
ambitie is om de das, en met hem een rijke diversiteit aan
Hernen en Wijchen, het stadje Batenburg, de ruĂŻne van
flora en fauna, weer vaste voet te geven in het gebied, met
Batenburg, kasteel Doddendaal en het huis te Horssen
als hoogtepunt het weer bevolken van deze grote dassen-
dragen bij aan een cultuurhistorische achtergrond voor
burcht. Daarvoor dienen de bestaande natuurgebieden met
recreatieve activiteiten. Samen met de afzet van duurzaam
elkaar verbonden te worden, moeten singels, heggen en
geteelde, streekeigen producten en de groei van diensten
bosjes worden aangelegd en zijn foerageergebieden nodig
en horeca kan dit zorgen voor een economische impuls in
in de vorm van graanakkers en hoogstamboomgaarden. De natte variant van de Ecologische Verbindings-
het gebied.
Een karakteristieke bewoner van het gebied is de
zone heeft de kamsalamander als icoon. Dit onderdeel van
das. In het duin van Bergharen was vroeger een dassen-
de Ecologische Verbindingszone loopt parallel aan de droge
stappen-in-de-toekomst.indd 15
14 15
3-11-2010 14:35:25
variant en volgt de weteringen, die al eeuwen geleden aan-
De bovenomschreven waarden van natuur, landschap
gelegd zijn doordat men slim gebruikmaakte van de oude
en cultuurhistorie zijn in potentie een uitstekende basis
rivierlopen en deze met elkaar verbond. Flauwe oevers en
voor recreatie en toerisme. Opleving van deze bedrijfstak
– op redelijke afstanden van elkaar – moerassen, poelen en
kan een belangrijke nieuwe economische drager voor het
natte bosjes zijn nodig om de kamsalamander zich thuis te
gebied zijn. Het kan zorgen voor een aanvullend inkomen
laten voelen.
van de bewoners van het gebied en van de agrariĂŤrs die
Al deze waarden van het gebied staan echter flink
de tendens tot steeds verdere intensivering en schaal-
onder druk. De leefgebieden van de das worden door de
vergroting niet willen of kunnen volgen. Dit kan helpen de
groei van Beuningen, Nijmegen, Wijchen en Druten in toe-
leefbaarheid van het gebied en zijn kleine kernen op peil
nemende mate versnipperd. Huidige inrichting en intensief
te houden en bijdragen aan een duurzaam beheer van de
beheer snijden de verbindingen tussen natte elementen af
waardevolle omgeving.
voor de kamsalamander.
Stappen in de Toekomst
16 17
2. Land van Maas Het en Waal
stappen-in-de-toekomst.indd 16
3-11-2010 14:35:27
3. DOEL EN OPDRACHT VAN ‘STAPPEN IN DE TOEKOMST’ De combinatie van landschapsontwikkeling en een vitale regionale economie bevordert ook de leefbaarheid in de kleine kernen.
Het centrale doel van het project ‘Stappen in de Toekomst’ is het herstellen en ontwikkelen van het cultuurlandschap in het aangewezen gebied, het creëren van gebiedseigen verbindingen tussen stad en platteland en het creëren van randvoorwaarden voor een duurzaam beheer van dat landschap en die verbindingen. Voor een duurzaam beheer is een levend landschap nodig, dat wil zeggen: een landschap waarin naast natuur, cultuurhistorie en beleving van ruimte en rust, ook vormen van landbouw, recreatie en toerisme en andere passende economische activiteiten mogelijk zijn. Dit vraagt van het begin af aan om een integrale aanpak. Hierbij worden al deze elementen gewogen en wordt een evenwicht geschapen, waarin zij alle een plaats hebben. Deze combinatie van landschapsontwikkeling en een vitale regionale economie bevordert tevens de leefbaarheid in de kleine kernen. Uit de doelstelling vloeit de volgende opdracht voort: 1.
cultuurlandschap in combinatie met realisatie van de 2. 3.
Betrek bij de realisatie van het project de personen en organisaties die deze belangen dienen.
6.
Realiseer deze opdracht niet door vooraf een gedetail-
Ecologische Verbindingszone Heumen-Horssen.
leerde blauwdruk op te stellen maar creëer kansen door
Creëer gebiedseigen verbindingen tussen stad en
optimaal op de hoogte te zijn van en in te spelen op
platteland, zowel fysiek als sociaal.
ontwikkelingen in het gebied en wensen en behoeften
Draag zorg voor randvoorwaarden voor een duurzaam beheer.
4.
5.
Draag zorg voor herstel en ontwikkeling van het
van de relevante actoren (overheden en particulieren). 7.
Doe dit door overleg en onderhandeling en door het
Integreer daartoe de belangen van landschap, natuur
toepassen van al het relevante juridische en financiële
en cultuurhistorie met de belangen van waterbeheer,
instrumentarium dat beschikbaar is of beschikbaar
recreatie, (agro)toerisme, landbouw en andere passen-
komt.
de economische activiteiten.
stappen-in-de-toekomst.indd 17
16 17
3-11-2010 14:35:30
Belangrijke aandachtspunten bij het vervullen van deze
•
opdracht zijn: •
gebonden landbouw
het afronden van enkele wat grotere bos- en natuur-
•
gebieden •
het scheppen van mogelijkheden voor waterberging en/of retentie
het oplossen van de resterende knelpunten voor de das
•
en de kamsalamander als iconen van een goed functio-
het creëren van mogelijkheden voor (verblijfs)recreatie en toerisme
nerend landschap •
het creëren van mogelijkheden voor duurzame grond-
•
het herstellen en aanleggen van fiets-, wandel- en
het bevorderen van ontwikkeling en afzet van streekeigen producten.
ruiterpaden • •
8.
het verder herstellen en inrichten van historische
Min of meer impliciet maar door alles heen is er de
kerken- en voetpaden
overtuiging dat realisering van deze opdracht de regio-
het veiligstellen van bijzondere, al dan niet historische
nale economie zal versterken en fors zal bijdragen aan
boerderijen en hun omgeving
de leefbaarheid van het platteland en zijn kernen.
Stappen in de Toekomst
18 19
3. en opdracht van ‘Stappen in de Toekomst’ Doel
stappen-in-de-toekomst.indd 18
3-11-2010 14:35:34
4. WERKWIJZE Vertrouwen is het sleutelwoord. Dat heb je niet zomaar en je bent het snel weer kwijt.
Het is duidelijk dat een dergelijke integrale opdracht niet kan slagen zonder de medewerking van alle relevante partijen in het gebied. Om die samenwerking gestalte te geven functioneert een zogenoemd Direct Betrokkenen Overleg (DBO). In dit overleg zijn gemeenten en waterschap vertegenwoordigd, de regionale landbouworganisatie ZLTO, de leefbaarheidsgroepen van de betrokken kerkdorpen, milieugroeperingen en diverse cultuurhistorische verenigingen. Dit DBO komt periodiek bij elkaar. De bijeenkomsten worden gebruikt om de partijen op de hoogte te brengen van de vorderingen en om ideeĂŤn en initiatieven uit het gebied zelf op te vangen en zo mogelijk in het project op te nemen. Via deze partijen wordt tevens hun achterban bereikt om te informeren en om contacten met individuele partners te leggen. Ook wordt veelvuldig en dankbaar gebruik gemaakt van gebiedskennis van de deelnemers en van hun expertise. Het welslagen van de concrete uitvoering van het project
Bezwaren zijn nogal eens van emotionele aard (afstand
is afhankelijk van de medewerking van de eigenaren van
doen van grond wordt niet louter economisch bekeken),
de gronden die daarbij betrokken worden. Uitgangspunt
maar worden veelal geconcretiseerd in termen als: verlies
daarbij is een zakelijke benadering van beide partijen, met
van privacy, vrees voor overlast, veeziekte en natuurlijk
respect voor de belangen van betrokkenen, zoals zij die zelf
opbrengstderving. Alle bezwaren moeten serieus worden
zien. Een betrokken particulier zal op een of andere wijze
genomen en aan de keukentafel zal onderzocht moeten
voordeel moeten zien van medewerking, althans geen noe-
worden of en hoe daaraan kan worden tegemoet gekomen.
menswaardig nadeel. Hij/zij zal daarbij de eigen particu-
Er wordt niet gewerkt met een blauwdruk vooraf. Eventu-
liere situatie als uitgangspunt nemen en daarbij in meer of
ele kaarten zijn werkkaarten zonder enige formele status.
mindere mate belang hechten aan de waarde van zijn/haar
Vertrouwen is het sleutelwoord. Dat heb je niet zomaar en
medewerking voor het belang voor de eigen sector (imago)
je bent het snel weer kwijt. Alleen beloven wat je waar kunt
of voor het maatschappelijk belang van de plaatselijke of
maken en waarmaken wat je hebt beloofd, is een belang-
wijdere omgeving.
rijke gedragsregel. Een ingezet proces dient voortgang te
Het betekent in ieder geval dat steeds weer maatwerk moet worden geleverd om aan redelijke bezwaren of
hebben. Korte besluitvormingsprocedures zijn van groot belang.
verlangens tegemoet te komen. Daarbij is het belangrijk om te kunnen beschikken over een zo breed mogelijk instrumentarium en om daarmee inventief om te gaan.
stappen-in-de-toekomst.indd 19
18 19
3-11-2010 14:35:36
Stappen in de Toekomst
20 21
5. Fasering
stappen-in-de-toekomst.indd 20
3-11-2010 14:35:42
5. FASERING De stuurgroep en het DBO waren enthousiast en besloten met overtuiging tot voortzetting in de tweede fase.
Het project werd aangegaan voor een periode van vijf
omgebogen naar acceptatie en participatie. Er werd in deze
tot zeven jaar. Deze periode werd verdeeld in twee fasen,
periode ruim vijftig hectare grond aangekocht, waaronder
namelijk:
een gehele boerderij. Ook werden de eerste wandelverbindingen
•
‘We bepalen de richting’ (2006 en 2007):
overeenkomsten
met
particuliere
grondeigenaren gerealiseerd.
uitproberen van het concept •
via
Tussen beide fasen was een duidelijke scheiding aan-
‘Doorstappen’ (2008 tot en met 2010):
gebracht in de vorm van een tussenevaluatie ter voor-
opschaling, concretisering en werken naar resultaten.
bereiding van de beslissing over het wel of niet doorgaan begin 2008. Deze tussenevaluatie is als bijlage opgenomen
De eerste fase is door Het Geldersch Landschap bekostigd
in de op 17 maart 2008 aangepaste versie van het project-
uit eigen middelen. Daartoe was een fonds gevormd van
plan.
bijna twee miljoen euro. In deze periode werd de aanvan-
De tussenresultaten stemden de stuurgroep en het
kelijke scepsis in het gebied door intensieve communicatie
DBO tot grote tevredenheid en er werd met overtuiging tot
en het betrekken van regionale en lokale partijen
voortzetting in de tweede fase besloten.
stappen-in-de-toekomst.indd 21
20 21
3-11-2010 14:35:44
Stappen in de Toekomst
22 23
6. Samenwerking
stappen-in-de-toekomst.indd 22
3-11-2010 14:35:49
6. SAMENWERKING In ‘Stappen in de Toekomst’ is met een groot aantal partijen samengewerkt.
In de periode 2006/2007 ontwikkelden de gemeenten
MAATSCHAPPIJ VAN WELSTAND REVITALISEERT PLATTELAND
Beuningen, Druten en Wijchen gezamenlijk een landschaps-
Een bijzondere samenwerking kwam ook tot stand met de
ontwikkelingsplan. Belangrijke onderdelen van ‘Stappen in
Maatschappij van Welstand. Als verpachter van landbouw-
de Toekomst’ pasten uitstekend in het ontwikkelde beleid
grond is deze organisatie nauw betrokken geraakt bij de
van deze gemeenten en werden vervolgens in het uitvoe-
leefbaarheid van het platteland en bij de ontwikkelingen
ringsplan opgenomen. Dit leidde tot structurele samenwer-
in de landbouw in het bijzonder. Naast een aanzienlijke
king met deze gemeenten.
financiële bijdrage heeft deze organisatie bijgedragen aan
GEMEENTEN ONTWIKKELEN LANDSCHAP
de bekendheid van het project. Daarnaast heeft zij plannen
WATERSCHAP ZORGT VOOR NATTE VERBINDINGSZONE
ontwikkeld voor revitalisering van het eigen landgoed in Appeltern.
Het Waterschap Rivierenland had de taak op zich genomen om in het gebied voorzieningen te treffen voor water-
berging en realisering van de natte variant van de Ecolo-
HEUMEN EN STAATSBOSBEHEER HAKEN AAN
gische Verbindingszone. Daarmee werd het een belang-
Het grondgebied van de gemeente Heumen valt buiten de
rijke partner bij het realiseren van deze EVZ. Waar het
globale begrenzing van ‘Stappen in de Toekomst’. Heumen
waterschap vooral inzette op aankoop van stroken grond
maakte echter kennis met dit project via zijn deelname aan
langs de weteringen voor de aanleg van natuurvriendelijke
het deelproject ‘Land van de Heerlijkheden’. Het concept
oevers, was Het Geldersch Landschap geïnteresseerd in de
van ‘Stappen in de Toekomst’ sprak het gemeentebestuur
rest van de percelen voor de realisering van stapstenen en
zodanig aan dat het pleitte voor toepassing ervan binnen
andere aanleg van nieuwe natuur. Samen waren we daar-
zijn gemeentegrenzen en met name ten behoeve van het
mee ook een interessantere partner voor grondeigenaren
realiseren van landschappelijke en recreatieve verbindingen
die wilden verkopen.
tussen de Hatertse en Overasseltse Vennen en de Maas-
stappen-in-de-toekomst.indd 23
22 23
3-11-2010 14:35:51
uiterwaarden. Het grondgebied van Heumen valt echter
individuele ondernemers. In het kader van het deelproject
onder de invloedsfeer van Staatsbosbeheer. Uiteindelijk
‘Land van de Heerlijkheden’ is een bijzondere samen-
is een samenwerkingsovereenkomst tot stand gekomen
werking ontstaan bij de realisering van het bezoekers-
tussen
centrum van die naam.
gemeente
Heumen,
Staatsbosbeheer
en
Het
Geldersch Landschap om een projectplan op te stellen ter realisering van genoemd doel. Inmiddels is dit plan in
PROVINCIE ZET ILG-GELD IN
concept gereed en in september 2010 aan de samenwer-
Begin 2008 kwam tussen de provincie Gelderland en Het
kende partijen voorgelegd.
Geldersch Landschap een overeenkomst tot stand ter uitvoering van Investeringen in het Landelijk Gebied (ILG).
ZLTO LEGT CONTACTEN
Daarin werden drie deelprojecten van ‘Stappen in de
In het kader van de onderscheiden deelprojecten is samen-
Toekomst’ opgenomen die in het bijzonder pasten in het
werking gezocht en gekregen met andere partijen. Zo is de
Provinciaal Meerjarenplan van de provincie. Daardoor
samenwerking met de ZLTO-afdeling Rijk van Nijmegen in
werden deze deelprojecten voor de helft van het benodigde
de loop van het project steeds inniger geworden. Deze blijkt
budget (totaal € 1.800.000) mede gefinancierd.
>
>
vooral van belang ter ondersteuning van de contacten met
Geitenhouderij (zie kader op p.27), huidige aanblik locatie Impressie van de architect: inpassing nieuwe gebouwen in het landschap
Stappen in de Toekomst
24 25
7. Deelprojecten
stappen-in-de-toekomst.indd 24
3-11-2010 14:35:53
7. DEELPROJECTEN Door afronding en verbinding van bestaande natuurgebieden wordt versnippering opgeheven. Nog meer dan in de eerste fase, ontwikkelde het project zich langs de lijnen van onderscheiden deelprojecten. Daardoor werd dit omvangrijke project beter hanteerbaar. Ook konden doelen duidelijker worden gesteld en kon financiering worden gezocht op het niveau van deze deelprojecten. Dit bleek een goede aanpak. Overheden en andere organisaties konden zich vanuit hun eigen prioriteiten bij een specifiek deelproject aansluiten en hun bijdragen daaraan leveren. Zo werd het deelproject ‘Land van de Heerlijkheden’ opgenomen in de beleidsprioriteiten van alle vijf gemeenten in het Land van Maas en Waal. Op die manier droegen zij in belangrijke mate op financieel en beleidsmatig terrein bij aan de uitvoering van dit deelproject. In ‘Stappen in de Toekomst’ werden uiteindelijk de volgende deelprojecten opgenomen:
a. REALISERING VAN NIEUWE NATUUR EN LANDSCHAP
beoogt de cultuurhistorische en landschappelijke elemen-
Door de afronding en de verbinding van de reeds bestaande
bepalen, zichtbaar en toegankelijk te maken.
ten die de identiteit van dit gebied in belangrijke mate
natuurgebieden wordt versnippering opgeheven en ont-
Dit deelproject is voortgekomen uit initiatieven uit
staat een meer robuuste kern met hoogwaardige natuur.
de streek zelf. Aanvankelijk was het bedacht voor de acht
In dit kader wordt aan de realisering van de Ecologische
heerlijkheden binnen de grenzen van ‘Stappen in de Toe-
Verbindingszones Heumen-Horssen en Bergharen-Maas
komst’. Maar al gauw bleek dat ook de gemeenten West
hoge prioriteit gegeven, maar ook daarbuiten hebben wij
Maas en Waal en Heumen belangstelling hadden voor deel-
verbindingen en afrondingen van bestaande terreinen
name en bereid waren tot medefinanciering. Het is dan ook
gerealiseerd. Daartoe is inmiddels ruim tachtig hectare
medegefinancierd door de vijf betrokken gemeenten in het
verworven waarvan een groot deel ook is ingericht. Het
Land van Maas en Waal en opgenomen in het ILG-contract dat
belangrijkste instrument hierbij is aankoop en/of ruil, maar
Het Geldersch Landschap met het provinciaal bestuur heeft
ook andere vormen van duurzame overeenkomsten worden
gesloten ter uitvoering van het Provinciaal Meerjarenplan.
toegepast. Voor een deel zijn deze aankopen binnen het ILG-contract door de provincie medegefinancierd. Voor een
Onderdelen van het project zijn:
belangrijk deel zijn de aankopen ook gerealiseerd door
•
eigen bijdragen of bijdragen van particuliere organisaties.
Realisatie van een informatie- en bezoekerscentrum. Dit bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden is op 14 april 2010 officieel geopend. Daarmee is tevens
b. LAND VAN DE HEERLIJKHEDEN
een gemeentelijk monument, een Vlaamse schuur,
In de vroeger middeleeuwen werd het gebied bestuurd
op het landgoed Heerlijkheid Leur gerestaureerd. Om
vanuit heerlijkheden. Het deelproject ‘Land van de Heerlijk-
deze investering veilig te stellen en de functie van het
heden’, gefinancierd in het kader van het ILG-contract,
bezoekerscentrum voor lange tijd te garanderen zijn
stappen-in-de-toekomst.indd 25
24 25
3-11-2010 14:35:53
•
wij met de eigenaren van landgoed Leur een huurover-
De leefbaarheid van het dorp Hernen is hiermee aanzien-
eenkomst van 25 jaar overeengekomen.
lijk gediend. De uitvoering van het deelproject is onlangs
Realisatie van vijf wandel- en zeven fietsroutes door het
afgerond. Dit is het derde deelproject in het kader van het
gebied.
ILG-contract.
c. LANDSCHAPPELIJKE EN RECREATIEVE VERBINDINGEN
e. RESTAURATIE VAN MONUMENTALE BOERDERIJEN
Het deelproject ‘Landschappelijke en Recreatieve Verbindin-
Achteraf blijkt dat we het deelproject ‘Restauaratie van mo-
gen’ is enerzijds een fijnmazige landschappelijke aanvulling
numentale boerderijen’ in deze relatief korte periode niet
op de bestaande en af te ronden natuurgebieden (zie deel-
helemaal hebben kunnen realiseren. Toch is met de restau-
project a) op gronden van particulieren. Anderzijds is het
ratie en inrichting van het bezoekerscentrum Land van de
een in- en aanvulling en een kwaliteitsverbetering van de
Heerlijkheden het doel voor een deel bereikt. De eis van
wandel- en fietsroutes in het kader van het project ‘Land
budgettair neutraal is uiteraard moeilijk te realiseren, maar
van de Heerlijkheden’. Het voorziet in de realisatie van
in het kader van het project ’Land van de Heerlijkheden’ is
natuur- en landschapselementen en wandel- en fietspaden
aan deze eis voldaan in de vorm van ‘werk met werk maken’.
op boerenland en wordt dus noodzakelijkerwijs uitgevoerd in nauwe samenwerking en overeenstemming met indivi-
f. REVITALISERING VAN LANDGOED APPELTERN
duele boeren. De trajecten van de wandelpaden zijn gebaseerd
Het landgoed Appeltern is eigendom van onze partner, de
op onderzoek naar oude paden en kerkpaden in het gebied.
Maatschappij van Welstand. Deze zal dit revitaliserings-
Daarbij willen wij de hele diversiteit van landschapstypen
project zelfstandig uitvoeren op basis van een reeds
in dit gebied optimaal toegankelijk maken, zowel de klein-
voltooide studie met inrichtingsvoorstellen tot herstel in de
schalige delen als de open komgebieden met hun inten-
oorspronkelijke opzet.
sieve landbouw en veehouderij. De plaatselijke leefbaarheidsgroepen stelden prioriteiten en deden voorstellen tot nagenoeg allemaal opgelost. Hierdoor zijn zeker vijftien
g. REALISERING VAN GEBIEDSBRANDING EN STREEKREKENING
kilometer vrijliggende wandelpaden hersteld of gereali-
Bij gebiedsbranding organiseren ondernemers zich in een
seerd en zes bruggen aangelegd.
coöperatieve vereniging waarbij zij zich verplichten tot
oplossing van knelpunten. Inmiddels zijn deze knelpunten
productie van streekproducten of -diensten (en daarbij te
Ook dit deelproject is gefinancierd in het kader van
voldoen aan bijzondere eisen van milieu) en tot het leveren
het ILG-contract.
van bijdragen aan de kwaliteit van de eigen omgeving. Daartoe worden zij volgens een vaststaand systeem
Stappen in de Toekomst
26 27
d. REVITALISERING LANDSCHAP EN CULTUURHISTORIE RONDOM KASTEEL HERNEN
gecertificeerd.
Kasteel Hernen is een van de zeldzame kastelen in ons land
fondsen gecreëerd (dus bijeengebracht door bedrijven en
waarvan het weerbare karakter goed bewaard is gebleven.
burgers) waarmee projecten in het gebied kunnen worden
In 2002 zijn zeshonderd meter ten noordoosten van het
ge(co)financierd. Wij hebben het bureau Praedium opdracht
kasteel de veldovens blootgelegd waarin eind veertiende
gegeven om de haalbaarheid van een dergelijke coöperatie
eeuw de vele duizenden stenen werden gebakken voor de
in het Land van Maas en Waal te verkennen. De voorlopige
bouw van het kasteel.
resultaten zijn hoopgevend.
Met een streekrekening worden particuliere
Doel van het deelproject ‘Revitalisering landschap
De volgende deelprojecten waren in de ambitie
en cultuurhistorie rondom kasteel Hernen’ is om natuur,
van ‘Stappen in de Toekomst’ opgenomen, maar zijn om
landschap en cultuurhistorie beter met elkaar te vervlechten.
uiteenlopende redenen nog niet (helemaal) tot uitvoering
Daarmee heeft het kasteel een nog belangrijker functie
gekomen:
gekregen in het kader van educatie, recreatie en toerisme. 7. Deelprojecten
stappen-in-de-toekomst.indd 26
3-11-2010 14:35:54
•
Revitalisering van de ruïne Batenburg, het oude sluishoofd en de verbinding met de Liendense Waard. Voor de uitvoering van dit project is nog veel onderzoek nodig. Zo wordt vermoed dat er ooit via een sluizencomplex een verbinding is geweest tussen de kasteelgracht en de Maas. Daarnaast is nog nader onderzoek nodig naar de samenhang met het natuurontwikkelingsproject Boyenkamp/Liendesewaard, dat Rijkswaterstaat op dit moment uitvoert in de uiterwaarden van de Maas.
•
Natuurgerichte
boerderij
Boyenkamp/Liendense
Waard. Voor dit deelproject waren bij nader inzien niet voldoende aaneenliggende gronden beschikbaar. Inmiddels vindt een haalbaarheidsstudie plaats voor een dergelijk project aan de oostkant van de Veluwe nabij het natuurgebied Vossenbroek.
Overheden en andere organisaties konden zich vanuit hun eigen prioriteiten bij een specifiek deelproject aansluiten en eraan bijdragen.
SENIORENWONINGEN OP VOORMALIGE BOERDERIJ In 2006 koopt Het Geldersch Landschap een melkveebedrijf middenin het agrarisch gebied ten zuiden van Winssen. Er worden verschillende strategieën ontwikkeld voor bestemming van deze aankoop. De belangrijkste daarvan is om deze boerderij in te zetten voor ruil met een melkgeitenbedrijf ten zuiden van Bergharen, dat bekneld zit tussen twee kwetsbare bosgebieden. De gronden rondom de bedrijfsgebouwen van deze geitenhouder (ruim twaalf hectare) liggen binnen de begrenzing van de Ecologische Hoofdstructuur. In de jaren negentig had de Dienst Landelijk Gebied (DLG) al een poging gedaan om dit bedrijf uit te kopen. DLG kon de jonge ondernemer echter niet voldoende bieden om hem in staat te stellen zijn bedrijf elders voort te zetten. De onderhandelingen verlopen, na een wat moeizame aanloopperiode, voorspoedig en in de loop van 2007 is de ruil beklonken. Het Geldersch Landschap steekt een zeer aanzienlijk bedrag uit eigen middelen in deze transactie. Het idee is om door middel van functieverandering een deel van deze investering terug te verdienen. Het makkelijkst en financieel het eenvoudigst is dit te bereiken door toepassing van de reguliere beleidsregels die hiervoor gelden, namelijk sloop van bedrijfsgebouwen en bouw van enkele landhuizen. Het Geldersch Landschap kiest niet voor deze commerciële aanpak, maar voor een aanpak waarbij drie clusters van seniorenwoningen worden gerealiseerd voor ouderen die meer geïnteresseerd zijn in wonen in een rustige natuurlijke omgeving dan in de onmiddellijke nabijheid van voorzieningen. Dit is echter niet zonder meer in te passen binnen de regels van het reguliere beleid, vooral omdat – gezien de doelgroep – alleen gelijkvloers kan worden gebouwd en daardoor meer dan de toegestane oppervlakte nodig is. Op dit moment is Het Geldersch Landschap samen met zijn partner Hurks woon- en zorgconcepten BV in onderhandeling met de betrokken overheden om het nodige maatwerk toe te passen. De gemeenteraad van Wijchen heeft in principe met grote meerderheid ingestemd.
stappen-in-de-toekomst.indd 27
26 27
3-11-2010 14:35:59
ROLSTOELGEBRUIKERS WILLEN OOK WANDELEN In 2008 kan Het Geldersch Landschap door de aankoop van enkele stroken grond en de aanleg van enkele bruggen een wandelverbinding realiseren tussen Hernen, Bergharen en Horssen. De plaatselijke leefbaarheidsgroepen grijpen dit feit aan om deze wandelpaden op ludieke wijze te openen. Iedereen die in het adresbestand van de projectleider is opgenomen, krijgt een uitnodiging om dit mee te vieren door vanaf het kasteel naar Bergharen te wandelen en terug (inmiddels heet dit de Templetroute). De gehandicaptenraad in de gemeente maakt van deze gelegenheid gebruik om de aandacht te vestigen op het gebrek aan wandelpaden die begaanbaar zijn voor rolstoelgebruikers. Bij de start van de wandeling melden zich vier rolstoelgebruikers. Zij willen uitproberen hoever zij met hun rolstoelen komen. Dat blijkt niet ver te zijn. Al na honderd meter rijden zij vast in het modderige pad tussen twee waterpartijen bij het kasteel. Gelukkig zijn er voldoende wandelaars om hen uit hun benarde positie te verlossen. Bij de herinrichting van de omgeving van het kasteel in het kader van het deelproject ’Revitalisering omgeving kasteel Hernen’ zijn de talrijke wandelpaden zodanig uitgevoerd dat zij voor rolstoelgebruikers geen enkele Stappen in de Toekomst
28 29
belemmering meer zijn.
7. Deelprojecten
stappen-in-de-toekomst.indd 28
3-11-2010 14:36:05
RUILEN VOOR BOS Tussen de eendenkooi van Batenburg en de boscomplexen tussen Bergharen en Horssen, wil Het Geldersch Landschap een landschappelijke verdichting realiseren met name om de das, die in dit gebied leeft, meer bewegingsruimte te geven. Daartoe zijn gronden verworven met medefinanciering van het VSBfonds en financiering uit eigen middelen, die deels worden verkregen door de verplichting tot boscompensatie van derden tegen betaling over te nemen. Deze gronden liggen voor een groot deel tegen het land van een jonge agrarische ondernemer aan. Met hem is in 2010 een overeenkomst aangegaan waarbij hij van zijn grond stroken in eigendom afstaat aan Het Geldersch Landschap ten behoeve van de aanleg van nieuwe houtsingels in de richting van de bossen tussen Horssen en Bergharen. In ruil daarvoor krijgt de boer gronden van Het Geldersch Landschap in pacht met extra bepalingen voor het beheer als halfnatuurlijk grasland.
LEREN VAN HET GROENE WOUD In november 2008 gaan op uitnodiging van Het Geldersch Landschap ongeveer dertig ondernemers van diverse pluimage, enkele bankdirecteuren en bestuurders op excursie naar Het Groene Woud, het gebied tussen Eindhoven, Tilburg en ´s-Hertogenbosch. Daar wordt succes geboekt met een omvangrijk project dat leidt tot gebiedsbranding, certificering van producten uit de streek, en productieprocessen van bedrijven die mogen toetreden tot een coÜperatieve vereniging, als zij een wezenlijke bijdrage leveren aan verbetering van de kwaliteit van hun eigen omgeving. Tevens is daar met groot succes een streekrekening en streekfonds tot stand gebracht. Met veel interesse wordt de geschiedenis van de totstandkoming aangehoord en worden aangesloten bedrijven bezocht, waaronder een fruitteeltbedrijf met winkel in de nabijheid van Eindhoven, een streekwinkel in Schijndel en een bierbrouwerij waar bier wordt gebrouwen uit de oude graansoort spelt. In het vervolg op deze excursie ontstaat een initiatiefgroep van ongeveer tien bedrijven die de haalbaarheid van een dergelijk concept in het Land van Maas en Waal gaat bestuderen. Het Geldersch Landschap geeft het bureau Praedium, dat aan de wieg heeft gestaan van het project in Het Groene Woud, de opdracht om deze haalbaarheidstudie uit te voeren.
stappen-in-de-toekomst.indd 29
28 29
3-11-2010 14:36:11
Stappen in de Toekomst
30 31
8. Proces
stappen-in-de-toekomst.indd 30
3-11-2010 14:36:33
8. PROCES Het project en de regierol van Het Geldersch Landschap daarin zijn in de regio geaccepteerd en worden gewaardeerd.
‘Stappen in de Toekomst’ heeft zich waarlijk ontwikkeld tot een volledig gebiedsproces. Bij aanvang in 2005 stonden politiek en bevolking sceptisch tegenover onze initiatieven. Men was binnen korte tijd al geconfronteerd met de plannen voor de Ecologische Verbindingszone (EVZ), de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en het Landschapsontwikkelingsplan (LOP) van de gemeenten Beuningen, Druten en Wijchen. In de loop der tijd is de sfeer echter volledig omgeslagen door de integratie van de verschillende doelstellingen en belangen, een voortdurende communicatie en samenwerking met alle betrokken partijen, een transparante planontwikkeling, het honoreren van eigen initiatieven uit het gebied en het inschakelen van burgers met hun eigen gebiedskennis en andere expertise. Het project en de regierol van Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen daarin zijn aanvaard en worden gewaardeerd.
HEERLIJKHEID ALS THEMA Begin 2007 wordt de projectleider benaderd door drie inwoners van het gebied. Zij hebben al enige tijd ideeën voor een cultuurhistorisch, recreatief en toeristisch project, waarbij de middeleeuwse bestuursvorm heerlijkheid centraal staat als thematische ingang om meer van het ontstaan van de streek te vertellen. Het lukt hen niet goed om van idee tot project te komen. De projectleider krijgt toestemming om hierbij de helpende hand te bieden. In samenwerking ontstaat een projectvoorstel dat de naam Land van de Heerlijkheden krijgt. Het projectvoorstel wordt geleidelijk in de streek aanvaard en omarmd. Alle streekdeskundigheid wordt gerekruteerd om inhoudelijke bijdragen te leveren voor het bezoekerscentrum en voor de beschrijvingen van vijf wandelroutes en zeven fietsroutes. Vrijwilligers ontwerpen deze routes en fietsen ze na. Inmiddels is het bezoekerscentrum operationeel en geniet het grote belangstelling. De gebiedsdeskundigen hebben zich georganiseerd in een studieclub: het erfgoedstudiehuis. Dit erfgoedstudiehuis heeft zijn zetel gekregen in het bezoekerscentrum en gaat voort met het verder navorsen van de geschiedenis van het Land van Maas en Waal. Dit zal in de toekomst niet alleen leiden tot nieuwe eigen publicaties, maar ook tot voortdurende aanpassing en vernieuwing van de beschrijvingen van de fiets- en wandelroutes.
stappen-in-de-toekomst.indd 31
30 31
3-11-2010 14:36:34
Stappen in de Toekomst
32 33
9. Organisatie
stappen-in-de-toekomst.indd 32
3-11-2010 14:36:56
9. ORGANISATIE De organisatie van het project is vooral gericht op het verkrijgen van draagvlak en op snelle besluitvorming.
De organisatie van het project is vooral gericht op het verkrijgen van draagvlak en op snelle besluitvorming. Voor het verkrijgen van draagvlak heeft het eerdergenoemde Direct Betrokkenen Overleg (DBO) een belangrijke rol gespeeld. Deelnemers aan dit overleg zijn alle betrokken overheden en organisaties, zoals gemeenten en waterschap, de landbouworganisatie ZLTO, leefbaarheidsgroepen die de dorpsgemeenschappen vertegenwoordigen, milieuorganisaties en cultuurhistorische verenigingen. Ook de begunstigers van Het Geldersch Landschap zijn vertegenwoordigd. Voor de drie plaatsen die voor hen werden gereserveerd, is zelfs een ware verkiezing gehouden. Het enige criterium voor toetreding van organisaties tot het DBO was dat een organisatie zelf vond dat zij belang of in ieder geval interesse had in het wel en wee van het project. Via deze organisaties kreeg de projectleider contact met hun
Ter voorbereiding op de besluitvorming was er aanvankelijk
individuele leden en nodigde hij hen uit om hun e-mailadres
een interne stuurgroep geformeerd onder voorzitterschap
aan hem door te geven. Vervolgens werden zij opgenomen
van de directeur. Deze kwam maandelijks bijeen. De project-
in een adresbestand van uiteindelijk ruim tweehonderd
leider berichtte over de stand van zaken en legde complexe
belangstellenden. De projectleider zendt periodiek (in
zaken die een besluit behoefden, ter bespreking voor. Dit
de regel eens per kwartaal) een zogenoemde ‘Stand van
kon leiden tot onmiddellijke besluiten door de directeur of
Zaken’ aan iedereen, waarin de voortgang van het project
tot nadere overweging.
wordt beschreven. In reactie daarop komen opmerkingen
In gevallen die spoed eisen, is er direct contact tussen
en suggesties. Toen het project in eerste instantie niet
de projectleider en de directeur waarna de besluitvorming
was opgenomen in het Provinciaal Meerjarenplan van de
snel tot stand komt. Het laatste jaar is het structurele over-
provincie Gelderland, hebben velen van deze belangstel-
leg van de stuurgroep vervangen door bilaterale overleg-
lenden actie ondernomen in de richting van de leden van
gen naar behoefte.
de gebiedscommissie Oostelijk Rivierengebied van de
Binnen de organisatie bestaat een projectgroep
provincie. Deze actie heeft er zeker toe bijgedragen dat een
ten behoeve van het project. De projectleider kan steeds
aantal deelprojecten toch in dit Provinciaal Meerjarenplan
een beroep doen op deze leden, al naargelang hun exper-
werd opgenomen, waarna later opname in het ILG-contract
tise wordt vereist.
voor de hand lag.
stappen-in-de-toekomst.indd 33
32 33
3-11-2010 14:36:58
Stappen in de Toekomst
34 35
10. Resultaten
stappen-in-de-toekomst.indd 34
3-11-2010 14:37:06
10. RESULTATEN
De aankoop en inrichting van ruim tachtig hectare aan grond, heeft een grote bijdrage geleverd aan afronding en verbinding van natuurgebieden.
In dit hoofdstuk confronteren we de doelstelling en de opdracht met de bereikte resultaten. Daartoe worden de zes onderdelen van de projectopdracht samengevoegd met de desbetreffende aandachtspunten. De doelen en opdrachten zijn terug te lezen in hoofdstuk 3.
10.1 Draag zorg voor het herstel en de ontwikkeling van
tussen Bergharen en Horssen. In feite hebben we hier een
het cultuurlandschap in combinatie met het realiseren van
alternatief gecreĂŤerd voor het deel van de Ecologische
de Ecologische Verbindingszone Heumen-Horssen. Speciale
Hoofdstructuur dat rondom het industrieterrein van Berg-
aandachtspunten: het afronden van enkele wat grotere
haren is geprojecteerd en in de praktijk weinig realiserings-
bos- en natuurgebieden, het oplossen van resterende
kansen bleek te hebben. Ook hier is de leefruimte van de
knelpunten voor de das en de kamsalamander als iconen
das belangrijk uitgebreid door deze verbinding.
van een goed functionerend landschap.
We hebben succesvol samengewerkt met het Waterschap Rivierenland ter realisering van waterretentie
Aan deze opdracht is in aanzienlijke mate voldaan. Met
en van de natte variant van de EVZ. In het gebied tussen
de aankoop en inrichting van ruim tachtig hectare zijn
Bergharen en Horssen is door deze samenwerking een
met name grote bijdragen geleverd aan afronding en
natuurvriendelijke oever van anderhalve kilometer aan-
verbinding van de natuurgebieden rondom het rivierduin in
gelegd en zijn enkele kleine percelen ingericht als stapsteen.
Bergharen. Daardoor is een aaneengesloten natuurgebied
Eenzelfde soort samenwerking heeft 750 meter natuur-
ontstaan van honderd hectare en zijn de verbinding en de
vriendelijke oever en een stapsteen mogelijk gemaakt langs
natuurlijke overgang tussen duin en aanliggende komgronden
de Nieuwe Wetering in de nabijheid van de eendenkooi van
duurzaam verzekerd. De biodiversiteit in dit kwetsbare
Batenburg alsmede ongeveer 500 meter natuurvriendelijke
gebied is hiermee in grote mate gediend. Inmiddels heeft
oever vlakbij het kasteel in Hernen aan de Leurse Leigraaf.
ook de das de weg naar zijn ‘hoofdstad’ teruggevonden.
De inrichting van beide delen is in het najaar van 2010
Delen van deze aankopen hebben ook gediend om
gepland. Verder is 400 meter natuurvriendelijke oever aan-
een natuurlijke en landschappelijke verbinding te realiseren
gebracht langs de Nieuwe Wetering bij de Tolbrug tussen
tussen de eendenkooi van Batenburg en de boscomplexen
Hernen en Bergharen. Daarbij is een rietkraag aangelegd
stappen-in-de-toekomst.indd 35
34 35
3-11-2010 14:37:12
om een bestaande rietkraag uit te breiden en (weer) in
•
verbinding te brengen met de Nieuwe Wetering.
een fiets- en wandelverbinding tussen Hernen en Batenburg; dit pad zou dwars door een landbouw-
De rest van de ruim 80 hectare wordt ingericht als
gebied lopen en heeft vooralsnog niet de medewerking
bos en nieuwe natuur en deels in eigen beheer genomen.
van alle grondgebruikers gekregen
Het beheer is voor een belangrijk ander deel verzekerd door
•
het afsluiten van pacht en beheersovereenkomsten met
een fiets- en wandelverbinding tussen Nijmegen en Appeltern langs de gehele lengte van de Nieuwe Wetering
plaatselijke agrariërs. Ruim zes hectare is nog voorhanden
•
als ruilgrond.
een fiets- en wandelverbinding tussen Beuningen en Hernen, waarmee ook het recreatiegebied De Groene Heuvels een verbinding met beide locaties zou krijgen.
10.2 Creëer gebiedseigen verbindingen tussen stad en
Beide laatstgenoemde verbindingen zijn nogal complex
platteland, zowel fysiek als sociaal. Speciale aandachts-
vanwege de lengte en dus veel verschillende eigenaren
punten: het herstellen en aanleggen van fiets-, wandel-
en vanwege enkele noodzakelijke kostbare voorzieningen,
en ruiterpaden en het verder herstellen en inrichten van
zoals het oversteken over twee drukke verkeerswegen
historische kerken- en voetpaden.
en de aanleg van enkele bruggen. Daarmee is ook de financiering vooralsnog een probleem. Beide verbindingen
In sociaal opzicht hebben met name de deelprojecten ‘Land
zijn wel opgenomen in het uitvoeringsplan van het Land-
van de Heerlijkheden’ en ’Land-
schapsontwikkelingsplan van de
schappelijke
gemeenten Beuningen, Druten
en
Recreatieve
Ongeveer vijftien kilometer
Verbindingen’ bijgedragen aan het vervullen van deze opdracht. noemde deelproject zijn ongeveer vijftien kilometer paden knelpun-
ten opgeheven waardoor een veelvoud
van
deze
lengte
beschikbaar kwam als aantrek-
in een ambtelijke werkgroep
Daarmee werden bestaande
waarin ook Het Geldersch Land-
knelpunten opgeheven
de ZLTO zijn vertegenwoordigd.
hersteld of aangelegd. Daarmee bestaande
rijke onderwerpen van overleg
paden is hersteld of aangelegd.
In het kader van het laatstge-
werden
en Wijchen. Ze vormen belang-
schap en de lokale afdeling van
waardoor een veelvoud van deze
Men streeft ernaar om hier-
lengte beschikbaar kwam.
projectplan op te stellen en op
voor op korte termijn een apart basis daarvan de financierings-
kelijke wandelroutes en een
mogelijkheden te onderzoeken.
grote variatie van wandelmogelijkheden is ontstaan. Ook zijn en worden op diverse plaatsen picknickplaatsen en rustpunten aangelegd. Het deelproject ‘Land van de Heerlijkheden’ voor-
10.3 Draag zorg voor zodanige randvoorwaarden, dat een
ziet in het bezoekerscentrum in Leur, dat van het begin
duurzaam beheer verzekerd is.
af aan veel bezoekers trekt en in zeven fietsroutes en vijf
Stappen in de Toekomst
36 37
wandelroutes wordt beschreven. Door het hele gebied zijn
Het beheer van de nieuwe natuur en de nieuwe landschaps-
banken en picknicksets geplaatst op markante plekken
elementen is op verschillende manieren duurzaam verze-
zodat zij naast rustpunten ook prachtige uitkijkposten zijn.
kerd: voor een deel is het beheer opgenomen in het reguliere
Sinds deze voorzieningen zijn aangelegd, is een belangrijke
beheer van Het Geldersch Landschap van het district Land
toename te constateren van wandelaars en fietsers in het
van Maas en Waal/Rijk van Nijmegen. Voor een belangrijk
gebied. Dit heeft ook weer een gunstige weerslag op de
deel is het beheer ook verzekerd door langdurige pacht- en
regionale economie. Zeker drie toeristische bedrijven heb-
beheersovereenkomsten met plaatselijke agrariërs. Voor
ben nu al aantoonbaar voordeel van deze voorzieningen.
zover wandelroutes zijn geprojecteerd op onderhouds-
Drie wensen van recreatieve verbindingen die stad
stroken van Waterschap Rivierenland moeten nog defini-
en land in recreatieve zin zouden kunnen verbinden, zijn
tieve afspraken gemaakt worden over het structurele
nog niet gerealiseerd. Dat zijn:
beheer van deze paden ten behoeve van recreatie.
10. Resultaten
stappen-in-de-toekomst.indd 36
3-11-2010 14:37:14
Door de restauratie van de Vlaamse schuur op het landgoed Leur is een belangrijke bijdrage geleverd aan het behoud van een monumentaal gebouw. Door de inrichting als bezoekerscentrum is het behoud hiervan duurzaam verzekerd. Met de uitvoering van het deelproject ‘Revitalisering omgeving kasteel Hernen’ is zeer uitvoerig en ingrijpend bijgedragen aan de kwaliteit van de omgeving van het kasteel en is het ensemblekarakter versterkt. Daarnaast is door de aanleg en het herstel van de vele wandelpaden rond het kasteel en de uitbreiding van de parkeergelegenheid recreatie en toerisme (ook voor gehandicapten) belangrijk bevorderd. De leefbaarheid van Hernen en omgeving is hiermee ook in belangrijke mate gediend. Enkele keren is de projectleider gevraagd mee te denken bij wensen tot herstel van historische gebouwen. Het betreft een prachtige vloedschuur, daterend uit het jaar 1700 ten zuiden van Hernen/
Aan duurzame grondgebonden landbouw zijn belangrijke
Leur, en een vervallen boerderij ten zuiden van Bergharen. Het is niet gelukt daar een zodanige nieuwe functie voor te bedenken dat daarmee restauratie financieel
mogelijk
zou
kunnen
worden
gemaakt. Aan duurzame grondgebonden
bijdragen
landbouw zijn belangrijke bijdragen ge-
geleverd.
koop en ruil van een grote geitenhouderij
leverd. Eerder in deze evaluatie is de aanbeschreven. Door het in pacht uitgeven onder voorwaarden van gewenst beheer wordt eveneens de duurzaamheid van
grondgebonden landbouw belangrijk bevorderd. Ook daar10.4 Integreer daartoe de belangen van landschap,
van is een voorbeeld beschreven.
natuur en cultuurhistorie met de belangen van waterbeheer,
Onder 10.1 is de samenwerking met het Water-
recreatie, (agro)toerisme, landbouw en andere passende
schap Rivierenland beschreven waardoor in belangrijke
economische activiteiten. Speciale aandachtspunten:
mate is bijgedragen aan de waterbergingsopgave van dat waterschap.
• •
het veiligstellen van bijzondere, al dan niet historische
en ’Landschappelijke en Recreatieve Verbindingen’ is aan ver-
het creëren van mogelijkheden voor duurzame grond-
blijfsrecreatie en toerisme een belangrijke aanzet gegeven. Ten slotte heeft Het Geldersch Landschap een be-
gebonden landbouw • • •
Door de deelprojecten ‘Land van de Heerlijkheden’
boerderijen en hun omgeving
het scheppen van mogelijkheden voor waterberging en
langrijke impuls gegeven aan de ontwikkeling en afzet van
of retentie
streekeigen producten door de haalbaarheidsstudie van ge-
het creëren van mogelijkheden voor (verblijfs)recreatie
biedsbranding Land van Maas en Waal te financieren. Dit
en toerisme
heeft twee rapporten opgeleverd. Hierin worden een visie
het bevorderen van ontwikkeling en afzet van streek-
en strategie ontwikkeld en een stappenplan om tot invoe-
eigen producten.
ring van gebiedsbranding te komen. De betrokken partijen
stappen-in-de-toekomst.indd 37
36 37
3-11-2010 14:37:22
van ondernemers, banken en overheden worden op dit
Uit de beschrijving van de werkwijze wordt duidelijk dat
moment geraadpleegd om te bezien of hierover overeen-
niet gewerkt is met een blauwdruk vooraf. Doordat de
stemming bestaat. Het bedrijfsleven zal daarna zelf het
projectleider voor minimaal drie dagen in de week werd
initiatief overnemen.
ingeschakeld, raakte hij snel en goed thuis in het gebied.
In deze studie is ook de haalbaarheid van een
Doordat hij kantoor had bij de opzichter van Het Geldersch
streekrekening en streekfonds opgenomen en deze worden
Landschap van de regio kon hij ook optimaal gebruik
nu met de twee betrokken Rabobanken besproken. Daarbij
maken van diens gebiedskennis. Later kwam het relevante
is de intentieovereenkomst tussen Rabobank Nederland en
nieuws ook in toenemende mate van de vele contacten
De 12 Landschappen leidraad.
die geleidelijk aan ontstonden. Dit werd verder bevorderd doordat het kantoor middenin het gebied lag en laagdrempelig toegankelijk was. Al snel ontstonden ook goede
10.5 Betrek bij de realisering van het project de personen
contacten op bestuurlijk vlak met de relevante wet-
en organisaties die deze belangen dienen.
houders. Een belangrijke kans was het feit dat ten tijde van de start van het project ook het Landschapsont-
Bij de beschrijving van de werkwijze is hierop al uitvoering
wikkelingsplan voor de centraal in het gebied gele-
ingegaan. Via het Direct Betrokkenen Overleg (DBO) zijn
gen gemeenten werd ontwikkeld. Daardoor werden de
alle relevante organisaties en vele individuele leden voort-
belangrijkste
durend bij het project betrokken gebleven. Daarnaast is die
tevens opgenomen in het uitvoeringsprogramma van dit
deelprojecten
betrokkenheid heel intensief
plan. Dit was voor de gemeen-
geweest met organisaties en
ten weer aanleiding om voor
particulieren die een specibij bepaalde deelprojecten en
intensieve
samenwerking met de Pro-
Via
het
DBO
werden de achterbannen van de
Verbindingen’ hebben aan
de Heerlijkheden’ tot stand door
project financieel bij te dragen.
’Landschappelijke en Recreatieve
activiteiten. Zo is ‘Land van gekomen
een aanzienlijk bedrag aan het
‘Land van de Heerlijkheden’ en
fieke betrokkenheid hadden
daarin deelnemende organisa-
verblijfsrecreatie en toerisme een
ties al snel bereikt doordat veel
belangrijke aanzet gegeven.
aan de projectleider doorgaven
particulieren hun e-mailadres
jectgroep
Cultuurhistorie
Oostelijk
Rivierengebied
om regelmatig geïnformeerd te
(PCOR). Het idee voor dat deel-
worden. Dit gebeurde via de pe-
project kwam uit deze groep en de leden hebben belang-
riodieke nieuwsbrief Stand van Zaken .
rijke inhoudelijk bijdragen geleverd. Ook was er intensief
Toen in het begin zowel Stappen in de Toekomst
overleg met de leefbaarheidsgroepen van met name Berg-
als de deelprojecten niet dreigden te worden opgenomen in
haren, Hernen, Batenburg en Horssen. Zij hebben signifi-
het Provinciaal Meerjarenplan (PMJP) van de provincie Gel-
cant bijgedragen aan het welslagen van ’Landschappelijke
derland, werd dit adresbestand van bijzonder geïnteresseer-
en Recreatieve Verbindingen’. Voor het gehele project is
den gebruikt om hen op te roepen hun vertegenwoordigers
in toenemende mate samengewerkt met de plaatselijke
in de streekcommissie Rivierengebied Oost daarover aan te
afdeling van de ZLTO.
spreken. Dit heeft ongetwijfeld bijgedragen aan het uiteindelijk wel opnemen van de belangrijkste onderdelen in het PMJP. Dat heeft er vervolgens toe bijgedragen dat drie deel-
10.6 Realiseer deze opdracht niet door vooraf een gede-
projecten onderdeel vormden van het ILG-contract tussen
tailleerde blauwdruk op te stellen, maar creëer kansen
de provincie Gelderland en Het Geldersch Landschap.
door optimaal op de hoogte te zijn van en in te spelen op Stappen in de Toekomst
38 39
ontwikkelingen in het gebied en wensen en behoeften van de relevante actoren (overheden en particulieren).
11. Financiën
stappen-in-de-toekomst.indd 38
3-11-2010 14:37:26
11. FINANCIËN De begroting voor het totale project werd bij de vaststelling van het projectplan bepaald op € 7.720.000. Fase 1 (€ 2.000.000) is in zijn geheel gefinancierd uit eigen middelen van Het Geldersch Landschap. De totale bestedingen zullen uitkomen op bijna 7 miljoen euro. Voor de financiering hiervan is € 3,9 miljoen verkregen uit bijdragen van overheden en particulieren. De overige € 3,1 miljoen is gefinancierd uit eigen middelen van Het Geldersch Landschap.
stappen-in-de-toekomst.indd 39
38 39
3-11-2010 14:37:32
Het project heeft ook onder veel ondernemers en burgers bijgedragen aan
een bewustwording van de kwaliteit van de eigen leefomgeving en
van het belang daarvan voor de regionale economie en leefbaarheid.
Stappen in de Toekomst
40 41
12. Conclusie
stappen-in-de-toekomst.indd 40
3-11-2010 14:37:47
12. CONCLUSIE Uit de confrontatie van doelstelling en opdracht met de resultaten mag worden geconcludeerd dat in het Land van Maas en Waal door toedoen van ‘Stappen in de Toekomst’ veel tot stand is gebracht.
Deze evaluatie heeft niet alleen fysieke resultaten opge-
gebiedsfonds ontstaat van enige omvang, zal het proces
leverd. Daarnaast heeft het project zeker ook onder veel
van kwaliteitsverbetering van het gebied kunnen doorgaan.
ondernemers (agrariërs) en burgers bijgedragen aan een
In dat geval zal, meer nog dan nu het geval is, de kwaliteit
bewustwording van de kwaliteit van hun eigen leefomge-
van de leefomgeving een zorg worden van de bewoners en
ving en van het belang daarvan voor de regionale economie
bedrijven van de streek zelf. Dat is de beste garantie voor
en leefbaarheid. Als organisatie hebben wij erg veel geleerd
duurzaamheid.
over het nut van integratie van doelstellingen en middelen,
over de gewenste houding en werkwijze bij het benaderen
ONVERVULDE WENSEN
van organisaties en particulieren in het gebied, en over de
Binnen de deelprojecten blijven er natuurlijk wensen over.
positieve resultaten van samenwerking met en participatie
Het bezoekerscentrum Land van de Heerlijkheden beleeft
van regionale overheden, organisaties en particulieren.
een voorspoedige start, maar heeft nu vanuit de staande
Ook moeten we concluderen - en ook daar
organisatie voortdurend aandacht nodig voor verdere
leren we van - dat nog niet alle deelprojecten volgens de
ontwikkeling. Hierbij valt te denken aan het opzetten van
oorspronkelijke ambitie konden worden aangepakt. Met
arrangementen, het vestigen van tradities zoals bijvoor-
name het deelproject ‘Revitalisering van de ruïne Baten-
beeld het idee van een weekmarkt voor streekproducten,
burg, het oude sluishoofd en de verbinding met de Lien-
en het regelmatig aanpassen van de exposities aan de ac-
dense Waard’ heeft van het begin af aan hoge prioriteit
tualiteit.
gehad. Wellicht kan het, na de nodige onderzoeken, in de
Binnen het deelproject Landschappelijke en Re-
toekomst nog als zelfstandig project worden uitgevoerd.
creatieve Verbindingen zijn ook nog onvervulde wensen,
Een natuurgerichte boerderij trachten we elders in de
zoals fietspaden langs de Nieuwe Wetering en tussen Beunin-
provincie gerealiseerd te krijgen. De revitalisering van het
gen en Hernen, en een wandelverbinding tussen Hernen en
landgoed Appeltern wordt door de eigenaar, de Maat-
Batenburg. Vooral de genoemde fietspaden zijn zeker niet
schappij van Welstand, ter hand genomen. De realisering
alleen wensen vanuit Het Geldersch Landschap: ook de
van een gebiedsfonds heeft in samenhang met de invoering
betrokken gemeenten met name ook Nijmegen, Beuningen
van gebiedsbranding voor het Land van Maas en Waal mo-
en Wijchen zijn bijzonder geïnteresseerd. Van hen mogen
menteel de volle aandacht. Als dit project slaagt en er een
daarom initiatieven worden verwacht.
stappen-in-de-toekomst.indd 41
40 41
3-11-2010 14:37:55
13. EVALUATIE VAN DE REGIEROL VAN HET GELDERSCH LANDSCHAP Uit de planopzet en werkwijze blijkt dat Het Geldersch Landschap in het projectgebied uitdrukkelijk buiten zijn traditionele rol van beheerder van eigen terreinen treedt. Het belang waar wij als organisatie voor willen zorgen, strekt zich uit tot de kwaliteit van een totaal gebied. Ten dienste van de kwaliteiten van landschap, natuur en cultuurhistorie, maar tegelijk in het besef dat een duurzame verzekering van die kwaliteit alleen maar mogelijk is als die ook als zodanig beleefd kan worden door de bewoners en bezoekers van het gebied en als er een gezonde regionale economie aan ten grondslag ligt. Daarmee worden ook toegankelijkheid, recreatie en toerisme, landbouw en andere passende economische activiteiten onderwerp van zorg en onderdeel van de doelstellingen van onze organisatie. Hiermee betreden we het publieke domein, maar we blijven - en willen ook niet anders – een particuliere organisatie. Overheden als provincie, gemeenten en waterschap maken hun publieke plannen met het daarbij horende overleg, inspraak en besluitvormingstraject. In deze paragraaf willen we het concept dat we met ‘Stappen in de Toekomst‘ als pilot hebben uitgeprobeerd in het Land van Maas en Waal, breder beschouwen en onderzoeken of het meer algemeen kan dienen als concept voor het vervullen van een regiefunctie door onze organisatie bij kwaliteitsontwikkeling van het landelijk gebied.
Stappen in de Toekomst
42
13. regierol van Het Geldersch Landschap Evaluatie van de
stappen-in-de-toekomst.indd 42
3-11-2010 14:38:04
Hiermee betreden we het publieke domein, maar we blijven – en willen ook niet anders – een particuliere organisatie.
13.1 AFBAKENING Wij spelen onze rol binnen de door overheden vastgestelde kaders. Als elke particuliere organisatie kunnen wij die kaders beïnvloeden als daartoe de gelegenheid wordt geboden via overleg, inspraak en in het uiterste geval bezwaar of beroep. Eenmaal vastgesteld opereren wij binnen deze publieke kaders. Onze regiefunctie betreft dus met name het organiseren van afstemming en samenwerking bij de realisering van uiteenlopende wensen van diverse actoren in een bepaald gebied. Dit gebeurt door een integrale aanpak, door het nemen van initiatief en door eigen inbreng met als doel de kwaliteitsverbetering van het gebied, bezien vanuit natuur, landschap, cultuurhistorie, toegankelijkheid en passende economische activiteit. Voor een deel leveren we daarbij een bijdrage aan de realisering van overheidsplannen, voor een ander deel komen plannen voort uit burgerinitiatief en/of uit de eigen koker van onze organisatie. Dit komt duidelijk naar voren in de concrete situatie van ‘Stappen in de Toekomst’. Daar leveren we enerzijds een belangrijke bijdrage aan de realisering van het Landschapsontwikkelingsplan van de gemeenten Wijchen, Beuningen en Druten, van provinciale plannen als de Ecologische Hoofdstructuur en de Ecologische Verbindingszone Heumen-Horssen, en van plannen van het waterschap. Anderzijds honoreren we initiatieven vanuit de streek, zoals het Land van de Heerlijkheden, en verbinden we op eigen initiatief natuurgebieden met elkaar.
stappen-in-de-toekomst.indd 43
Het actief benaderen van particulieren, groeperingen en organisaties blijkt als resultaat te hebben dat zij daardoor actief worden, initiatieven nemen en gezamenlijke belangen ontdekken. Het deelproject ‘Land van de Heerlijkheden’ is daarvan een uitgesproken voorbeeld, maar ook landschappelijke en recreatieve verbindingen komen tot stand in nauwe samenwerking met plaatselijke groeperingen, lokale overheden en particulieren. Deze integrale procesaanpak hoeft niet te eindigen in het Land van Maas en Waal. De aanpak en de manier van werken zijn heel goed ook in andere gebieden toe te passen. Daarbij dient wel oog te zijn voor de specifieke regionale identiteit. Ook deze aanpak moet geen blauwdruk zijn die in detail elders kan worden toegepast. Het concept is echter wel degelijk elders toepasbaar. Juist vanwege ons uitgangspunt dat cultuurhistorie een belangrijke invalshoek is voor duurzaam beheer – vanwege de integrale manier van werken en het denken vanuit de waarde van het ensemble van gebouw en zijn omgeving – achten wij onze organisatie (en wellicht ook onze collega-organisaties in andere provincies) aangewezen om dergelijke gebiedsprocessen aan te sturen en daarbij als particuliere organisatie in het publieke domein een regierol te vervullen. In het volgende hoofdstuk gaan we daar verder op in. Als ons ook in de toekomst daartoe de middelen ter beschikking gesteld worden, zullen wij die uitdaging zeker aannemen. 43
3-11-2010 14:38:11
13.2 SUCCESFACTOREN VAN HET CONCEPT ‘STAPPEN IN DE TOEKOMST’
Stappen in de Toekomst
44
Succesfactor 2: Het concept ‘Stappen in de Toekomst’ In zijn essentie kenmerkt dit concept zich als volgt: • Het bestrijkt de zorg voor de kwaliteit van een totaal In de vergadering van 21 april 2009 van het Direct Betrokgebied, ongeacht de toevallige eigendomssituaties. kenen Overleg (DBO), het overlegorgaan van de projectlei• De democratische bestuursorganen als provincie, der met alle betrokken organisaties in de streek, stelde de gemeenten en waterschap bepalen de kaders. De projectleider de realisering van een wandelverbinding tusprojecten worden binnen deze kaders uitgevoerd. sen Hernen en Bergharen in het vooruitzicht. Een lid van het Als innovatieve projecten niet binnen die kaders zijn overleg toonde zich verheugd hierover, maar kon niet nalate realiseren, wordt met gebruik van de normale deten te verzuchten dat alles zo lang moest duren. Vele andemocratische spelregels en met inhoudelijke argumenren toonden zich verbaasd over deze opmerking en een van ten geprobeerd de kaders aan te passen. Voor zover hen verwoordde deze verbazing zo: We hebben al jaren passend binnen de doelstellingen wordt meegewerkt ideeën en wensen, maar er kwam niets van terecht. Nu is aan de realisatie van plannen van overheden. Het Geldersch Landschap nog maar een paar jaar bezig met • Het gebied heeft een zekere eigen landschappelijke, dit project en kijk eens wat er allemaal wordt gerealiseerd. maatschappelijke en bestuurlijke identiteit. Wat is achteraf gezien de verklaring voor het • Het concept is integraal van opzet in zijn doelstellingen succes van ‘Stappen in de Toekomst’? en in de toepassing van instrumentarium. • Door de integrale opzet komt het tegemoet aan de Succesfactor 1: De organisatie belangen van velen. Het Geldersch Landschap is een particuliere organisatie in • Het geeft veel ruimte aan inbreng vanuit het gebied en de vorm van twee stichtingen. Veel mensen denken dat het werkt daarom niet met een strakke blauwdruk vooraf. een overheidsorganisatie is. Doelstelling is ‘de rijkdom van • Bovenstaande kenmerde provincie behouden en beschermen ken geven veel kansen voor Uit de planopzet zodat iedereen er nu en in de toekomst het werven van draagvlak. van kan genieten. Cultuurhistorie vormt en werkwijze blijkt dat Dat moet echter wel met aandaarbij de leidraad’. Als particuliere dacht worden georganiseerd, organisatie heeft Het Geldersch LandHet Geldersch Landschap zowel op maatschappelijk als schap de volgende kenmerken: uitdrukkelijk buiten zijn op bestuurlijk niveau. Regel• een eigen vermogen matige informatie-uitwisseling • een eigen inkomen voor het groottraditionele rol van beheerder is uiterst belangrijk. ste deel voortkomend uit eigen pro• Er wordt veel gebruikducten, diensten, bedrijfsrelaties, van eigen terreinen treedt. gemaakt van kennis en kenners donateurs en particuliere fondsen uit het gebied. • een eenhoofdig bestuur onder een Raad van Toezicht • Er wordt actief gezocht naar samenwerking met en • een compacte, flexibele organisatie tussen de relevante gebiedspartijen en particulieren. • ruimte om risico´s te nemen • Het Geldersch Landschap vervult een regierol, neemt • een imago van betrouwbaarheid. initiatieven, legt verbindingen, creëert kansen en Het samengaan van zorg voor gebouwen en zorg voor speelt in op kansen die zich voordoen. onbebouwde omgeving heeft de nadruk gelegd op ensem• Onderhandelingen worden gevoerd aan de keukenbledenken, dat wil zeggen aandacht voor de kwaliteit van tafel op basis van onderling vertrouwen, vrijwilligsamenhang van gebouwen en hun omgeving. heid, gelijkwaardigheid en respect voor belangen van Ook de zorg voor de kwaliteit van natuur en landpartijen. Zo nodig wordt net iets meer service verleend schap wordt ingegeven vanuit de cultuurhistorische invalsdan op grond van het rechtstreekse eigenbelang mag hoek, waardoor de relatie tussen enerzijds landbouw en worden verwacht. anderzijds natuur en landschap als vanzelfsprekend steeds • Vertrouwen wordt moeizaam verkregen en is snel weer aandacht heeft. Ervaring met pachters op de talrijke landverloren. Daarom beloven we alleen wat we kunnen goederen geeft daaraan een praktische invulling, evenals waarmaken, en komen we na wat is beloofd. het in stand houden van oude huisdierrassen. Deze kenmerken tezamen bepalen in grote mate de identiteit van de organisatie. 13. regierol van Het Geldersch Landschap Evaluatie van de
stappen-in-de-toekomst.indd 44
3-11-2010 14:38:20
13.3 DE REGIE BIJ DE ONTWIKKELING EN HET BEHOUD VAN KWALITEIT VAN HET LANDELIJK GEBIED Over de regie bij plattelandsontwikkeling, plattelandsvernieuwing en kwaliteitszorg van het platteland is in de afgelopen periode veel gepubliceerd.1 Opvallend is dat daarbij steeds en nagenoeg uitsluitend gekeken wordt naar de lagere overheden: provincie, gemeenten en soms de waterschappen. J.B. Groot Nibbelink2 wil zelfs een nieuwe overheidslaag invoeren, het Beheerschap, met een eigen democratie, eigen procedures en zelfs eigen belastingen. Daarover wordt echter al lang niets meer vernomen en het zal in de huidige tijdsperiode ook weinig handen op elkaar krijgen. Wie zijn nu de spelers en wie neemt de regie?
In de praktijk van Stappen in de Toekomst blijkt, dat deze vorm van regie alléén nog niet voldoende is om te zorgen dat de gewenste projecten daadwerkelijk tot uitvoering komen. De volgende belemmeringen liggen daaraan ten grondslag: 1. De meeste projecten raken diverse belangen die om afstemming vragen. 2. Daarom moet actief draagvlak worden georganiseerd. 3. Er is altijd cofinanciering vanuit de streek vereist. 4. Voor honorering is een gedegen projectplan vereist. 5. Vanuit de streek kunnen belangrijke ideeën ontstaan die soms niet of niet direct passen binnen de gestelde kaders. Een complex proces van inpassing en aanpassing is dan nodig om honorering haalbaar te maken.
Speler 1: provincie Als tegenhanger van de randvoorwaarden scheppende In de genoemde publicaties van de Raad voor het Landeregierol is daarom in de praktijk een actieve regierol vanuit lijk Gebied worden met name de provincies genoemd als de streek nodig: noem het maar de organiserende regierol. instanties die voor het landelijk gebied meer een regierol In genoemde publicaties wordt deze regierol onderbelicht, moeten vervullen. Steeds opnieuw wordt echter geconstamaar hij is noodzakelijk om projecten daadwerkelijk tot teerd dat deze bestuurslaag in de huidige structuur nog uitvoering te krijgen. niet voldoende voor deze taak is geëquipeerd. Het InvesteHet mag van een provincie niet worden verwacht ringsbudget Landelijk Gebied (ILG) wordt genoemd als een dat ze deze praktische regierol kan realiseren. Het is noodnieuw instrument dat die regierol mogelijk moet maken. zakelijk dat de rol wordt uitgeoefend vanuit een samenInderdaad maakt de structuur van ILG het voor prohangend gebied met zijn eigen identiteit, cultuur en netvincies mogelijk meer sturing te geven aan de ontwikkelinwerk van actoren. Het grote schaalgen in het landelijk gebied Een beniveau en de bestuurlijke en ambtelangrijke verdere stap daarbij is het Wie zijn nu de spelers en lijke structuur maken dit welhaast afsluiten van ILG-overeenkomsten, onmogelijk. Bovendien zou het waarbij min of meer in de vorm van wie neemt de regie? ineenbrengen van beide regieroleen lumpsum budgetten worden len tot rolconflicten kunnen leiden overeengekomen met partijen voor omdat het beoordelen van projectvoorstellen op inhoud de uitvoering van omschreven projecten. Drie deelprojecten en kwaliteit een zekere afstandelijkheid vraagt, terwijl de van ‘Stappen in de Toekomst‘ zijn opgenomen in een derorganiserende regierol juist nauwe betrokkenheid vereist. gelijke ILG-overeenkomst tussen de provincie Gelderland en Het Geldersch Landschap. Dit heeft bijzonder goed gewerkt, vooral doordat de moeizame procedure van subsidieaanvraag tot goedkeuring per project aanzienlijk is vereenvoudigd, althans voor de directe uitvoerders. Op deze wijze heeft de provincie in belangrijke mate de randvoorwaarden geschapen waarbinnen projecten, die binnen het kader van haar beleid prioriteit hebben, kunnen worden uitgevoerd. Dit zou men de randvoorwaarden scheppende regierol kunnen noemen.
1 Raad voor het Landelijk Gebied: Platteland aan het stuur, publicatie RLG 04/2 april 2004; Tijd voor kwaliteit, publicatie RLG 05/7 2005; Achter open deuren, publicatie RLG 07/2007. 2 Het Beheerschap, J.B. Groot Nibbelink, Delftse Universitaire Pers/1997 ISBN 90-407-1475-4
stappen-in-de-toekomst.indd 45
Speler 2: gemeenten Een streek die wat betreft identiteit samenhangt, overstijgt meestal de begrenzing van individuele gemeenten. Het is afhankelijk van de intensiteit van de onderlinge samenwerking van gemeenten in een streek of er sprake kan zijn van een vorm van organiserende regie vanuit deze bestuurslaag. Het gebied Land van Maas en Waal bestaat uit vijf gemeenten. Drie daarvan zijn gekomen tot een gezamenlijk Landschapsontwikkelingsplan. Daarvan hebben er vervolgens twee samen een nieuw Bestemmingsplan Buitengebied ontworpen. Daarbij valt op te merken dat de samenwerking tussen deze vijf gemeenten groeiende is. Voor de bijdragen van deze gemeenten aan het deelplan ‘Land van de Heerlijkheden’ hebben de vijf gezamenlijk
45
3-11-2010 14:38:24
om de discussie over het bestaansrecht van deze bestuursvorm niet verder aan te wakkeren. Anderzijds blijkt het waterschap heel zeker een doe-organisatie te zijn, vanouds gericht op uitvoering van omvangrijke projecten. In ‘Stappen in de Toekomst’ hebben wij veelvuldig samengewerkt en elkaar aangevuld. Alleen al vanuit zijn functionele karakter komt het waterschap echter niet in aanmerking om een integrale actieve en organiserende regierol te vervullen voor de kwaliteit van het landelijk gebied.
opgetrokken en zijn ze samen tot een verdeelsleutel gekomen. De regie voor het geheel werd echter dankbaar overgelaten aan Het Geldersch Landschap. Een probleem voor gemeenten is dat veelal de kleinste gemeenten het meeste landelijk gebied hebben. Het ontbreekt hen aan budget en menskracht voor intensieve bemoeienis die het spelen van een regierol vraagt. Genoemde drie gemeenten met een gezamenlijk Landschapsontwikkelingsplan hebben de stap kunnen maken tot een gezamenlijk uitvoeringsplan, waarin wenselijke projecten naar prioriteit concreet worden omschreven. Het ontbreekt echter aan menskracht om krachtdadig de uitvoering ter hand te nemen. Ook mist veelal het budget om de cofinanciering op te brengen voor het aanboren van beschikbare subsidies. Bovendien kan ook bij gemeenten het rolconflict spelen, zoals hierboven omschreven, waar het gaat om gemeentelijk beleid en gemeentelijke subsidiëring. Met respect voor alle bestuurlijke en ambtelijke inspanning is de stelling gerechtvaardigd dat ook gemeenten in het algemeen niet in de positie zijn om de organiserende regierol voor de integrale kwaliteit van het landelijk gebied te vervullen.
Speler 4: Het Geldersch Landschap Op 16 juli 2007 reageerde de toenmalige directeur van Het Geldersch Landschap op het advies dat de Raad voor het Landelijk Gebied publiceerde in ‘Achter open deuren’.3 Zij stelde daarin onder meer het volgende: “Met een groot aantal van de conclusies kan ik meegaan en meevoelen. Langjarig meedraaien op verschillende niveaus in bestemming, functievervulling, inrichting en beheer van het landelijk gebied hebben niet alleen een veelkleurige ervaring opgeleverd, maar ook een gevoel van urgentie. […] In het rapport mis ik node de rol die organisaties van algemeen belang, zoals de onze, zouden kunnen en naar mijn smaak zouden moeten spelen.
Als tegenhanger van de
Stappen in de Toekomst
Speler 3: waterschap Privaat georganiseerd, maar opereHet waterschap is een functioneel randvoorwaardenscheppende rend in het publieke domein, zijn zij democratisch bestuursorgaan. bij uitstek geschikt voor een participeregierol is in de praktijk een De belangrijkste taken liggen op rende regierol. […] kwantitatief en kwalitatief waterHet zou vele alinea´s vergen om deze actieve regierol vanuit de beheer en op de zorg voor de wastelling te onderbouwen; daarom sluit terveiligheid, met name de zorg ik ter illustratie bij ons procesplan streek nodig. voor aanleg, beheer en onder Stappen in de Toekomst , waarbij Gelhoud van dijken. dersch Landschap en Geldersche KasIn toenemende mate neemt het waterschap ook teelen de regierol op zich heeft genomen, investeert en stimude bijdrage aan ecologische doelstellingen in zijn takenleert, voorfinanciert en realiseert. pakket op, maar alleen als en voor zover deze in samenhang is te brengen met zijn taak voor waterbeheer en veiDe volgende alinea´s zijn een poging om bovengenoemde ligheid. Zo neemt het waterschap in het Land van Maas en stelling te onderbouwen: niet met een redenering uit het Waal het voortouw bij de realisering van de Ecologische ongerijmde, maar positief op basis van de kwaliteiten van Verbindingszone (EVZ) Heumen-Horssen, tenminste voor de organisatie en het concept van Stappen in de Toekomst . de natte variant. In de praktijk gaat het dan om de realisering van natuurvriendelijke oevers en stapstenen amfibie. > Particulier Voor natuurvriendelijke oevers gaat het meestal om een Juist het feit dat een organisatie als Het Geldersch Landstrook van maximaal vijftien meter breed langs aangegeschap een particuliere organisatie is met eigen vermogen ven A-watergangen en oppervlakten van één tot drie hecen eigen inkomsten, een snelle besluitvormingsstructuur, taren, op bepaalde afstanden van elkaar ter realisering van een doe-cultuur maar met een brede ideële doelstelling stapstenen. maakt deze organisatie bijzonder geschikt voor het voeren van organiserende regie als het gaat om zorg voor de kwaHet waterschap behoedt zich om zijn takenpakket uit te liteit van het landelijk gebied. breiden in de richting van territoriale zorg, al is het maar 3
46
13. regierol van Het Geldersch Landschap Evaluatie van de
stappen-in-de-toekomst.indd 46
Publicatie RLG 07/5 juni 2007
3-11-2010 14:38:33
Steeds zal zorgvuldige toetsing aan onze statutair vastgelegde doelen moeten plaatsvinden. Een voorbeeld uit ‘Stappen in de Toekomst’ is de investering die Het Geldersch Landschap heeft gedaan in de Vlaamse schuur in Leur, ook al blijft deze schuur eigendom van derden. Voor sommige medewerkers is dit even wennen. 3. De overheden moeten deze organiserende regierol uitdrukkelijk erkennen. Het toekennen van financiën > Samenwerking met agrariërs moet de overheid niet meer zien als subsidie, maar De organisatie heeft veel ervaring met samenwerking met als een bijdrage op contract, omdat door activiteiten agrariërs. Daarbij helpt haar uitgangspunt dat cultuurhistoin deze rol ook overheidsdoelen worden gerealiseerd. rie, en met name agrarische cultuurhistorie, invalshoek is De vorm waarin de provincie Gelderland in het kader voor het beheer van natuur en landschap. Ook het denken van het ILG-contract gelden ter beschikking stelt, is een in kwaliteit van het ensemble van gebouwen en hun ombelangrijke stap in deze richting. geving geeft aanleiding tot integraal denken en handelen. 4. De regierol kan in principe gelden voor het gehele Als daaraan het besef wordt toegevoegd dat een duurzaam grondgebied van de provincie, maar de intensiteit kan beheer alleen gewaarborgd is als er in een streek sprake is per streek variëren. Die intensiteit is niet alleen afhanvan een gezonde regionale economie, wordt deze integrakelijk van waarden, potenties en bedreigingen voor liteit van doel en middelen zodanig verbreed dat praktisch een bepaald gebied, maar ook van de activiteit van het hele palet van waarden in een gebied tot de zorg van anderen. Als bijvoorbeeld in een streek het fenomeen deze particuliere organisatie kan worden gerekend. van gebiedsbranding met coöperatievorming en certiDeze combinatie van organisatiestructuur en ficering een hoge vlucht heeft genomen en volwaar-cultuur met de uitgangspunten en werkwijze van ‘Stapdig is georganiseerd, ontstaat pen in de Toekomst’ maken Het een vorm van zelfsturing waarbij Geldersch Landschap, meer dan Juist de match van particuliere de regierol verregaand door de andere terreinbeheerders, voor de provincie Gelderland een bijmiddelen en overheidsmiddelen streek zelf wordt opgepakt. De rol van Het Geldersch Landschap zonder geschikte organisatie om kan dan terugvallen naar coördials organiserend regisseur voor is een belangrijke kracht natie of advisering bij activiteiten de ontwikkeling en zorg van de ten behoeve van natuur en landkwaliteit van het landelijk gebied op te treden. schap en cultuurhistorie. In meer of mindere mate zal dit ook gelden voor 5. De verdeling in invloedsferen tussen de verschillende de zusterorganisaties in de andere provincies. Mogelijk dat terreinbeherende organisaties zal voor dit doel weldeze evaluatie de discussie in andere provincies op gang licht aanpassing en herijking vragen. kan brengen. Daartoe moet nog wel aan enkele voorwaar6. Een belangrijk voordeel van een particuliere organisaden zijn voldaan: tie als de onze is dat wij beschikken over een eigen ver1. In de rol als regisseur moet de organisatie uitdrukkemogen en een eigen inkomen uit particuliere middelijk beseffen dat eigendom van onroerend goed slechts len. Dit voordeel moet wel in stand blijven. In moeilijke een van de middelen is om doelen te bereiken. Alternaeconomische tijden als de huidige is dat niet meer zo tieven in de samenwerking met andere partijen zijn op vanzelfsprekend. Het is belangrijk in de communicatie zijn minst evenwaardig en soms doeltreffender. deze regierol uitdrukkelijk aan te wenden om wellicht 2. Een consequentie van punt 1 is dat eigen particuliere nieuwe donateurs, bedrijven en instellingen voor de middelen van Het Geldersch Landschap ook ingezet activiteiten van de organisatie te interesseren. Juist de kunnen worden voor de uitvoering van projecten van match van particuliere middelen en overheidsmiddeanderen en voor eigendommen van anderen, mits de len, voor zover daarbij het predicaat staatssteun kan kwaliteit van de leefomgeving daarmee duurzaam is worden vermeden, is een belangrijke kracht om ideeën gediend. Uiteraard moet dat te allen tijde verantwoord te begeleiden naar concrete projecten en naar de uitkunnen worden naar de achterban van de organisatie. voering daarvan. > Decentraal Deze geschiktheid wordt nog versterkt doordat de organisatie fijnmazig gedecentraliseerd is, verdeeld over de provincie. Daardoor is zij goed op de hoogte van wat er in een bepaalde streek speelt en zijn er tot op lokaal, zelfs dorpsniveau intensieve contacten.
stappen-in-de-toekomst.indd 47
47
3-11-2010 14:38:38
TOT SLOT Deze evaluatie is bedoeld verder te gaan dan de beoordeling van de resultaten van het project zelf. Met name door middel van hoofdstuk 13 willen we op basis van onze ervaringen en de inzichten die we daarbij hebben opgedaan, een bijdrage leveren aan de discussie over de te voeren regie bij de kwaliteitszorg voor het landelijk gebied. Het valt ons op dat daarbij impliciet als vanzelfsprekend alleen gedacht wordt aan overheidsorganisaties. Wij willen met deze aanvulling uitdrukkelijk de mogelijkheden en wellicht voordelen van een particuliere organisatie als de onze in de discussie inbrengen.
Doordat we particulieren, groeperingen en organisaties actief hebben benaderd, zijn ze actief geworden, hebben initiatieven genomen en gezamenlijke belangen ontdekt.
Het project Stappen in de Toekomst is
COLOFON
financieel mede mogelijk gemaakt door: Uitgave van Het Geldersch Landschap en
Stappen in de Toekomst
48
•
Provincie Gelderland
•
Nationale Postcode Loterij
•
VSBfonds
•
Rabobank Maas en Waal
•
Rabobank Nijmegen
•
Gemeente Beuningen
•
Gemeente Druten
•
Gemeente Heumen
•
Gemeente Maas en Waal
•
Gemeente Wijchen
•
Maatschappij Van Welstand
•
Stichting Het Geldersch Landschap
slot Tot
stappen-in-de-toekomst.indd 48
Geldersche Kasteelen, oktober 2010
Tekst Het Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen Eindredactie Karlijn van Onzenoort Marjel Neefjes (Communicatiebureau de Lynx)
Vormgeving Annemarie Wijmenga (Communicatiebureau de Lynx)
3-11-2010 14:38:41