Kraanvogels

Kraanvogel - call of the wild

“Gruu! Gruu!” De krachtige roep van kraanvogels klinkt wat als een raspende trompet. Het geluid is over grote afstand te horen. Een natuurgeluid dat een echt wildernisgevoel opwekt, zelfs in ons druk bewoond West-Europa. Ik voel altijd een beetje kippenvel als ik het hoor! En gelukkig kan je het tegenwoordig vaker horen: er zijn in geen eeuwen zoveel kraanvogels geweest in Europa.

Neergang en terugkeer van een reus

Met een hoogte van ruim een meter en een vleugelspanwijdte van ongeveer twee meter is de kraanvogel een van de allergrootste vogelsoorten van Europa. Net als in veel andere Europese talen, is ook (het eerste deel van) de Nederlandse naam gebaseerd op een klanknabootsing van de opvallende roep. De grootte, het onmiskenbare geluid en het feit dat de soort buiten de broedtijd in grote groepen voorkomt, maakt dat de kraanvogel een soort is die al eeuwenlang goed bekend is bij de mens. De vogel is al heel lang bekend uit literatuur en kunst. Oorspronkelijk kwam de soort in heel Europa voor als broedvogel, van Noord-Scandinavië tot aan de Middellandse Zee. Menselijke vervolging en de grootschalige vernietiging van de waterrijke broedgebieden zorgden ervoor dat kraanvogels eeuwen geleden al veel terrein moesten prijsgeven. Die eeuwenlange afname ging door tot de jaren ’60 van de vorige eeuw. Broedende kraanvogels waren tegen die tijd bijna helemaal teruggedrongen tot afgelegen gebieden in het noordoostelijke deel van Europa. De populatie voor het hele continent bedroeg nog nauwelijks ca. 45.000 vogels. Gelukkig is er sindsdien een duidelijke positieve kentering geweest. Wettelijke bescherming, zachte winters en betere voedselbeschikbaarheid in de winter (onder meer dankzij de sterke toename van het areaal van maïs) hebben ervoor gezorgd dat de populatie weer groeide tot meerdere honderdduizenden exemplaren.

Een boomende populatie

De toename van de Europese kraanvogelpopulatie was in eerste instantie het gevolg van sterke groei in Scandinavië. Alleen al in Zweden komen tegenwoordig ca. 30.000 koppels kraanvogel voor. Daarnaast begon de populatie ook toe te nemen en zich uit te breiden in West- en Centraal-Europa. In Engeland keerde de soort op het einde van de jaren ’70 terug, in Frankrijk vanaf de jaren ’80 en in Nederland werd in 2001 het eerste broedgeval opgetekend. Bij onze Noorderburen kwamen in 2020 al 40 broedparen voor. De Duitse populatie deint steeds verder uit naar het westen, en telt tegenwoordig maar liefst 7.000 à 8.000 paren. In 2005 werd ook in België voor het eerst nestbouw gesignaleerd in een veengebied waar aan natuurherstel

Majestueuze vogels die in lange rijen en onder luid geroep voorbijvliegen: een ontmoeting met een groep kraanvogels laat weinig mensen onberoerd. - foto: Eddy Caudron

was gedaan op het plateau van Saint-Hubert in de provincie Luxemburg. Dat leidde helaas nog niet tot permanente vestiging. Vanaf 2019 werden in de broedtijd langdurig pleisterende kraanvogels waargenomen in de Vallei van de Zwarte Beek in de provincie Limburg. In 2021 kwam het daar tot een succesvol broedgeval, het eerste in België in eeuwen. In 2022 werd opnieuw met succes gebroed. Dat in vergelijking met de buurlanden de kraanvogels in België zo laat zijn teruggekeerd als broedvogel, zegt iets over de staat van onze natte natuurgebieden. Kraanvogels hebben immers grote aaneengesloten rustige waterrijke gebieden nodig om in te broeden. Zulke gebieden bestaan nauwelijks in ons drukke land. Het is niettemin een fantastische opsteker voor het natuurbeheer in een prachtig natuurgebied als de Vallei van de Zwarte Beek.

Kraanvogels zien (en horen!)

Opvallend en majestueus als ze zijn, oefenen kraanvogels al decennialang een sterke aantrekkingskracht uit op natuurliefhebbers. Het Lac du Der, een groot kunstmatig meer dat in de jaren ’70 werd aangelegd in de Champagnestreek in Noordoost-Frankrijk, ontwikkelde zich snel tot een aantrekkelijke stopplaats voor kraanvogels die vanuit Scandinavië onderweg waren naar hun overwinteringsgebieden op het Iberisch Schiereiland en in Noordwest-Afrika. Op een viertal uurtjes rijden van de Denderstreek werd het ook al snel een populaire bestemming om in de late herfst naar die indrukwekkende kraanvogels te kijken, tot tienduizenden bij elkaar! Eerst was Lac du Der een stopplaats tijdens de trek, maar dankzij zachtere winters overwinteren tegenwoordig ook duizenden kraanvogels in dat gebied.

Door de flinke populatietoename is het tegenwoordig een stuk makkelijker om kraanvogels waar te nemen. Het zuidoosten van België ligt op de route van Scandinavische kraanvogels die onderweg zijn van en naar Frankrijk en Spanje. Vooral als de vogels onder invloed van oosten wind in westelijke richting geduwd worden, passeert een aanzienlijk deel van de Europese populatie over Hoog-België, tot enkele tienduizenden vogels op één dag! In het voorjaar passeren de vogels vooral in februari-maart. In het najaar is november de topmaand.

Kraanvogelparen blijven vaak jarenlang bij elkaar. Ze pendelen samen tussen broedgebied en overwinteringsgebied. - foto: Eddy Caudron

Kranen in de Denderstreek

Als de weersomstandigheden meezitten (stevige oostenwind!) op het moment dat grote aantallen aan het trekken zijn, neemt de kans toe om ook in de Dendervallei kraanvogels te zien. Uitzonderlijk zelfs meerdere groepen op één dag. Hoewel overtrekkende kraanvogels nog steeds vrij zeldzaam zijn in de streek, worden er toch jaarlijks waargenomen. Er is een duidelijke toename van het aantal waarnemingen sinds de tweede helft van de 20ste eeuw, parallel met de hausse van de Europese populatie. Het gaat meestal om hoog overtrekkende vogels. Pleisterende vogels aan de grond zijn heel zeldzaam. Dat is ooit wellicht anders geweest. Het is anno 2022 nauwelijks voorstelbaar in ons sterk door de mens herschapen landschap, maar vermoedelijk waren kraanvogels ooit broedvogel in de Denderstreek. Binnen onze regio leveren toponymische bronnen twee vermeldingen op die naar de historische aanwezigheid van kraanvogels zou kunnen verwijzen. Het betreft de ‘Kraningen’ in Appelterre en het ‘Cranenbrouck’ in Meerbeke. Beide plaatsen zijn niet geheel toevallig op de rand van de Dendervallei te situeren, waar een grote beekvallei (respectievelijk van de Molenbeek en van de Walputbeek) in de Dender uitmondt. Deze toponiemen geven geen zekerheid over de status van kraanvogels op die locatie. Gebruikten de vogels die gebieden als rustplaats tijdens de trek, of als broedgebied?

Elders in België komen nog meer van die oude toponiemen voor die verwijzen naar kraanvogels. Het is weinig aannemelijk dat al die toponiemen verwijzen naar plaatsen die slechts sporadisch bezocht werden door de vogels. Verschillende archeologische vondsten uit de Vlaamse middeleeuwen en ook enkele literatuurbronnen bevestigen wat de toponiemen aangeven: kraanvogels waren ook in westelijk Vlaanderen aanwezig als broedvogel. Bijvoorbeeld in Ename, bij Oudenaarde, waar rond 1000 nog rustige moerasgebieden voorkwamen waar een kraanvogel kon broeden. De Dendervallei, met relicten van elzenbroek, rietmoerassen en natte graslanden, kende vele eeuwen geleden ongetwijfeld ook geschikte potentiële broedgebieden voor kraanvogels. Maar wilde plaatsen met grootse natuurwaarden zijn tegenwoordig verbannen naar uithoeken van ons continent. Plekken waar we ons op vakantie kunnen vergapen aan ‘ongerepte natuur’. Ooit waren zulke gebieden echter ook bij ons te vinden. Allicht zullen pleisterende kraanvogels niet snel weer een vertrouwd zicht worden in de Dender-

streek, maar we mogen gelukkig wel weer hopen om af en toe een groepje doortrekkers hoog door het zwerk te zien glijden. Kijk maar goed uit als er in de late herfst langdurig wind uit oostelijke richting wordt voorspeld!

Wouter Faveyts

Ook jouw waarnemingen zijn belangrijk!

Jouw waarnemingen van vogels zijn ook belangrijk! Dat is nu meer dan ooit het geval. In het voorjaar van 2020 is gestart met het veldwerk voor een nieuwe Vlaamse vogelatlas. Gedurende drie jaar zullen vogeltellers heel Vlaanderen op systematische manier onderzoeken op zowel broedvogels als wintervogels. Vogelwerkgroep Cinerea neemt het veldwerk in de Denderstreek voor zijn rekening. Hoewel het onderzoek in de eerste plaats verloopt volgens een vaste methodiek, kunnen ook losse waarnemingen belangrijke aanvullingen vormen. Iedereen kan dus helpen, ook jij. Dat doe je door zo veel mogelijk vogelwaarnemingen in te voeren in www.waarnemingen.be. Denk niet te gauw dat het al wel geweten zal zijn of dat iemand anders het zal doen. Een atlashok heeft een oppervlakte van 25 km², dus de atlasteller van dat hok kan al eens iets missen. Bovendien: voeg zo veel mogelijk detail toe als je een waarneming invoert: vooral het invoerveld ‘gedrag’ is belangrijk. Bijvoorbeeld: bij een zingende vogel geef je als gedrag ‘zingend/baltsend’ mee. Doen he! Nog meer weten over de vogelatlas? Check deze website: www.vogelatlas.be of neem contact op met de regio-nale atlascoördinator via wouter.faveyts@telenet.be.

Dé speciaalzaak voor al uw optische instrumenten

ERKEND PARTNER

Bestel via onze webshop www.natuurkijkers.be met gratis verzending.

Nederstraat 25 9700 Oudenaarde +32 (0)55 61 33 13 info@natuurkijkers.be www.natuurkijkers.be

Natuurkijkers.be is een merknaam van Optiek Van Ommeslaeghe, Nederstraat 20 Verrekijkers, telescopen, sterrenkijkers, microscopen, loupes, ... Demonstraties op aanvraag