Apoiu Timor-Leste para hatur/hafila República da Guiné-Bissau tuir ordem konstitucional

Page 1

MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné‐Bissau tuir ordem konstitucional

MISAUN APOIU PROSESU ELEITORAL GUINÉ‐BISSAU ELEISAUN GERAL 2014 Sua Excelência o Senhor Secretário de Estado da Descentralização Administrativa, Tomás do Rosário Cabral

Página 1 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

NOTA TECNIKA Publika hosi : Missaun Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau Governo da República Democrática de Timor‐Leste Ho fundos hosi : Gabinete de Sua Excelência o Senhor Primeiro Ministro da República Democrática de Timor‐Leste Responsável: Sua Excelência Senhor Secretário de Estado da Descentralizasaun Administrativa Tomás do Rosário Cabral Koordenasaun : Rui Manuel Sá
Pinto Correia Komposisaun gráfika: Rui Correia, Yohanis Nubatonis, Zaida Barreto Ho kolaborasaun hosi : Filomena da Costa Filomena Henrique Leni Santos Fernandes Odete Maria Belo

Maria Goretti Belo Nuno Machado Reis Vicente Sousa Zaida Barreto

Dili, Julho de 2014 Tiragem: 5000 exempelares Kontaktu Tel. : +670 3339559 Fax.: +670 3339559 Blog: www.timorguinea.wordpress.com

Mapa de Bissau no Localizasaun Sede Missaun Apoiu ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau

Página 2 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

ÍNDISE NOTA TEKNIKA Índise 1. INTRODUSAUN 1.1 ‐ Nota abertura Sua Excelência Senhor Primeiro‐Ministro, Kay Rala Xanana Gusmão 1.2 ‐ Nota no perfil S.E. Senhor Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa 2. INFORMASAUN SOBRE GUINÉ‐BISSAU 2.1 ‐ Ficha/Informasaun badak (Dados Gerais sobre a Guiné‐Bissau) 2.2 ‐ Organizasaun Jeográfika no Administrativa 2.3 ‐ Deskrisaun istoria badak 2.4 ‐ Órgaun Administrasaun Eleitoral Guiné‐Bissau nian 2.4.1 ‐ Komissaun Nacional Eleisaun (CNE) 2.4.2 ‐ Gabinete Tékniku Apoio Processu Eleitoral (GTAPE) 3. MISSAUN APOIO PROCESSU ELEITORAL GUINÉ‐BISSAU I (1/10/2013 ‐ 28/2/2014) 3.1 ‐ Antesedentes 3.1.1 ‐ Solicitasaun apoio hosi parte autoridade Guine‐Bissau nian 3.1.2 ‐ Missaun Eksploratória ba apoio processu eleitoral Guiné‐Bissau nian 3.1.3 ‐ Visita Oficial Sua Excelência Senhor Primeiro‐Ministro RDTL 3.1.4 ‐ Decisauns koncessaun apoio ba Guiné‐Bissau 3.1.5 ‐ Nomeasaun xefe Missaun 3.1.6 ‐ Contextu no Mandatu MAPE‐GB I 3.1.7 ‐ Estrutura no Organograma 3.1.8 ‐ Komposisaun MAPEGB I 3.1.9 ‐ Períodu durasaun Missaun 3.2 ‐ Hahu actividade Missaun Apoio Processo Eleitoral Guiné‐ Bissau 3.2.1 ‐ Actividade no kontactu inicial kona ba preparasaun apoio processo eleitoral 3.2.2 ‐ Apoio Kapasitasaun Oficiais Resenseamento no oficiais eleitorais sira 3.2.3 ‐ Instituisaun no sociedade civil Timor oan nebe akompanha actividades nebe desenvolve MAPEGB I 3.2.4 ‐ Operasaun ba apoio resenseamentu no kriasaun base dados eleitoral nian 3.2.5 ‐ Apoio ba realizasaun actividades resenseamentu eleitoral nian Logístika no Operasaun 3.2.6 ‐ Sinkronizasaun dados 3.2.7 ‐ Apoio ba processu exposisaun/exibisaun no reklamasaun kadernu recenseamentu nian 3.2.8 ‐ Resultadu final/tabela resultadu final eleitores nebe rejistu iha resenseamentu eleitoral 4. MISSAUN APOIO PROCESSO ELEITORAL II (1/03/2014 ‐ 31/05/2014) 4.1 ‐ Mandatu 4.1.1 ‐ Kontextu 4.1.2 ‐ Deskrisaun Missaun nian 4.1.3 ‐ Períodu durasaun MAPE‐GB II nian 4.1.4 ‐ Sede MAPE‐GB II nian 4.1.5 ‐ Estrutura 4.1.6 ‐ Komposisaun 4.1.7 ‐ Organograma MAPE‐GB II nian 4.2 ‐ Actividades MAPE‐GB II nian 4.2.1 ‐ Visita SE Ministra Finansas Timor‐Leste, Dra. Emília Pires, ba Guiné‐Bissau 4.2.2 ‐ Apoio ba órgaun administrasaun eleitoral 4.2.3 ‐ Apoio ba forsa defesa no seguransa 4.2.4 ‐ Apoio ba organizasaun sociedade civil 4.2.5 ‐ Selebrasaun Restaurasaun Independência Timor‐Leste nian

2 3 5 5 8 10 10 13 14 15 15 16 18 18 18 18 21 23 23 23 27 28 29 29 29 32 33 36 49 49 52 53 56 59 59 59 59 60 60 60 61 63 63 63 64 65 66 66

Página 3 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5. REALIZASAUN SUFRÁJIO ELEITORAL NO APURAMENTU RESULTADU NIAN 67 5.0.1 ‐ Kalendário Eleitoral 2014 67 5.0.2 ‐ Markasaun eleisaun nian 67 5.0.3 ‐ Mesas Assembleia Votu 68 5.1. ‐ Primeira Volta Eleisaun Presidente da República no Eleisaun Deputadu sira ba Assembleia Nacional Popular 70 5.1.1 ‐ Eleisaun Presidente República 71 5.1.2 ‐ Eleisaun ba Deputadu sira ba Assembleia Nacional Popular 72 5.1.3 ‐ Kampanha Eleitoral 73 5.1.4 ‐ Votasaun antecipada 74 5.1.5 ‐ Votasaun iha rai liur/ diáspora 74 5.1.6 ‐ Loron votasaun 74 5.2 ‐ Segunda Volta Eleisaun Presidente da República 75 5.2.1 ‐ Kampanha Eleitoral (II Volta) 76 5.2.2 ‐ Boletim Votu Eleisaun Presidente República (II Volta) 76 5.3 ‐ Resultados Eleitorais 77 5.3.1 ‐ Resultadu Definitivu Primeira Volta Eleisaun Presidente República 77 5.3.2 ‐ Resultadu Segunda Volta Eleisaun Presidente República (18 de Maio) 79 5.3.3 ‐ Resultadu Definitivu Eleisaun Deputadu sira ba Assembleia Nacional Popular 81 5.3.4 ‐ Evolusaun Taxa Participasaun Eleitoral 86 5.4 ‐ Observasaun Eleitoral 87 5.4.1 ‐ Missaun ObservasaunEleitoral Conjunta Timor‐Leste no Nova Zelandia 87 5.4.2 ‐ Missaun Observasaun Eleitoral Parlamento Nacional Timor‐Leste 90 5.4.3 ‐ Missaun observasaun eleitoral internacional sira seluk 91 5.4.4 ‐ Sociedade Civil iha processu observasaun eleitoral 91 6. VISITA SUA EXCELÊNCIA SENHOR PRIMEIRO MINISTRO DA RDTL, KAY RALA XANANA GUSMÃO NO ENCERRAMENTU MISSAUN . 92 6.1 ‐ Entrega Base Dados BA GovernU Transisaun Guiné‐Bissau nian. 97 6.2 ‐ Komposisaun equipa final MAPE‐GB no deslokasaun c equipa técnica elaborasaun análise jurídica no relatório final 98 6.3 ‐ Kooperasaun entre Timor‐Leste no Guiné‐Bissau hanesan pontu partida ba ciclo kooperasaun foun iha ambitu Komunidade País Língua Portugues siraa. 99 7. ANÁLISE kUADRU JURÍDICO ELEITORAL REPÚBLICA GUINÉ‐BISSAU NIAN 100 8. RELATÓRIO EXEKUSAUN 128 9. ANEXOS 130 9.1 ‐ Reconhecimentu 130 9.2 ‐ Mensagem hosi Deputadu Timor‐Leste ba Povu Guiné‐Bissau 134 9.3 ‐ Nomeasaun SE Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa hodi lidera Missão Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau nian. 135 9.4 ‐ Pedido Prorrogasaun Missaun Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau nian. 135 9.5 ‐ Missaun Observasaun Internacional 136 9.6 ‐ Delegasaun kompetências ba 136 assinatura kontratu. 136 9.7 ‐ Kontratu Reabilitasaun Edifício Sede GTAPE nian. 137 9.8 ‐ Termu o entrega. 138 10. APONTAMENTU BIOGRÁFICO BADAK HOSI MEMBRU O MISSAUN SIRA 144 11. INFRAESTRURAS NO EQUIPAMENTU GTAPE SIRA NIAN 149 12. AKRÓNIMUS 150

Página 4 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

1. INTRODUÇÃO 1.1 ‐ Nota abertura Sua Excelência Senhor Primeiro‐Ministro, Kay Rala Xanana Gusmão Komprometidu ho lasus solidariedade nebe halibur ita ba iha rai sira CPLP nian , ho ksolok bot hau iha oportunidade ida ne’e hodi visita , ba dahuluk , República Guiné‐ Bissau nian , iha fulan Outubru, tinan 2013. Ho guia/mata dalan atu hakarak kompreende realidade nebe dificil no komplexo iha moris loron –loron durante tinan 10 liu ba iha Guiné‐Bissau nian , hatodan liu tan ho golpe Estado nian iha Abril de 2012, visita mai iha país maun‐alin (irmão) ida ne’e atu rona rasik hosi ema ida nebé nu’udar sasin hosi guineenses sira sobre situasaun moris iha país ida ne’e no atu bolu atensaun ba muan‐alin sira ne’e katak tempo to’o ona atu akaba tiha ho buat sira passadu nian no atu assume fali kompromissu kolectivo ida nebe fo benefisio ba povo no país. Iha visita ida ne’e, hau akompanha ho Dr. Mari Alkatiri, líder oposisaun iha Timor‐Leste, hatudu klaru katak opsaun ida ne’e hanesan opsaun Estado timor nian , nebe hetan mos apoio hosi Presidente da República no hosi Parlamentu Nacional. Ami/ita konsiderra katak só bele halo sentido iha harí ita nia processo konstruksaun paz no Estado se processu ida ne’e ita halo ho lian ida deit hosi autor oin‐oin nebe durante ne’e kontra ka lasimu malu; Ita halibur hamutuk, iha okasiaun ida ne’e, ho forsa polítika no sociais nebe aktiva iha Guiné‐Bissau. Iha istória nebe ita rona laos estranho, antes sira iha ona ambiente familia nian nebe impressionante nebe la’o nanis ona para além de ita partillá lian hanesan . Iha Timor‐Leste, iha ami nia percursu harí Estado la dun la’o tuir malu ka sempre kontra malu . Entre maun‐ alin hosi rai ida deit dala ruma ita halo bloqueio no dala ruma halo ita hakiduk fali ba kotuk (retrocessos) nebe fo risco ba ita nia mihi nebe ita hetan ho independência. Buat sira ne’e so bele resolve ho esforço hamutuk liu hosi rekonsiliasaun nacional, nebe fokús liu ba iha konsolidasaun instituisaun sira, no promosaun estabilidade no paz social. Ita konhese diak dificuldade iha processo ida nebe ho natureza hanesan ne’e, ami hanoin katak ita bele fo apoio ba ita nia mau‐alin guineenses sira hodi hetan fali dalan ba diálogo no rekonsiliasaun. Ami lori mai hamutuk ho espírito g7+ nian nebe Timor‐Leste preside hela: grupo país sira nebe frájil no afectado hosi konflito katak liu hosi fahe experiências sei ajuda hetan solusaun ba paz no desenvolvimentu sustentável , efectiva no sensível tuir kontexto partikular povu ida‐idak nian . Hafoin hatene tiha situasaun ne’e urjente duni atu muda situasaun ne’e tuir ordem konstitucional nian para hetan konfiansa hosi komunidade internacional iha instituisaun guineenses sira nian, eleisaun sai nu’udar , iha momento ida ne’e , buat ida nebe sai prioridade . Precisa hala’o processo eleitoral ida nebe fo fali legitimidade ba órgaun soberanu sira no devolve fali ba povu Guiné‐Bissau nian leme kona sira nia destinu país nian. Iha Timor‐Leste, ita asisti , iha 2012, eleisaun fundamental rua ba konsolidasaun ita nia democracia nebe hala’o hosi, dala ida tan , ita nia autoridades eleitorais sira. Ho êxito ida ne’e, Guiné‐Bissau hato’o sira nia

Página 5 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

pedido husu apoio para atu halo processo recenseamentu nebe hanesan passo essensial dahuluk iha fase trajectória ida ne’e. Ho koinsidencia necessidade entre Guiné‐Bissau nian no saida maka Timor‐Leste iha para bele fo apoio, mai ho kolaborasaun ida nebe ita la espera nebe estende tan processo recenseamento hafoin implementasaun eleisaun nian . Kolaborasaun ida ne’e konta ho apoio konsensual no hala’o hamutuk hosi instituisaun Estado Timor‐Leste nian nebe harmonija esforsu no vontade hosi hotu‐hotu nian para projecto ida ne’e bele hala’o duni. Relatório nebe apresenta iha ne’e haré sobre Misaun Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau nian nebe harí atu halo servisu ida nebé lidera hosi Secretário de Estado da Descentralização Administrativa, Senhor Tomás Cabral, nebé iha experiência barak iha assuntu Secretariado Técnico de Administração Eleitoral (STAE) iha Timor‐Leste, nia responsável ba implementasaun eleisaun iha ami nia país. Hau labele lai atu kongratula kompromisso sinples nebe motiva equipa timor oan hotu durante sira hela kleur iha Guiné‐Bissau. Servisu nebe sira halo ona kona ba eleisaun iha Timor‐Leste, lori mai ita nia pais maun‐lain espíritu atu fahe konhecimentu no teknolojia, sira hakoak servisu ida ne’e ho sentidu responsabilidade nebé bot no profissionalismo. Sinérjia nebe estabelece ho instituisaun guineenses sira, iha quadro kooperasaun no fraternidade nebe notadu , permite fo fali ba povu Guiné‐Bissau sira saida maka devia sira merece . Resenseamentu la’o ho sucessu , nune’e mos ba eleisaun – legislative no presidencial – nebe hatudu iha klima democrática massiva nebe sai mos hanesan, afinal, sinal ida nebe sira aspira ba paz no estabilidade hosi ema guineenses sira hotu . Sai sasin ba momentu ida ne’e, ho presensa delegasaun Parlamento Nacional Timor‐Leste nian ida , nebe lidera hosi sira nia Vice‐Presidente, Adérito Hugo, no hosi Secretária de Estado Assuntos Parlamentares nian, Maria Teresinha Viegas, nebe hetan konvite hodi integra iha observasaun internacional, nebe integra mos delegasaun ida hosi deputadu sira hosi Nova Zelândia nebe mos hakarak participa iha processo apoio ba realizasaun eleisaun nian . sira ne’e, diligentemente, koloka kedas ba iha terreno no hala’o ho diak sira nia Misaun. Hanesan honra ida ba Timor‐Leste bele akompanha percursu ida ne’e iha Guiné‐Bissau hodi hafila fali/muda situasaun tuir ordem konstitucional, iha esforsu ida ne’e konsegue mai hosi ema ida‐idak guineense sira , ho tulun sira nian kompromete atu hametin estabilidade nebe hatudu hosi sira nia instituisaun liu‐liu forsa armada no policia sira . Iha Junho 2014, Estado Timor‐Leste, representa hosi Chefe Governo, hosi líder oposisaun , hosi representante máximu órgaun responsáveis ba Defesa no Segurança (respectivamente F‐FDTL no PNTL), articula ho Presidência da República no Representante Especial Secretário‐Geral Nações Unidas nian, Dr. José Ramos‐Horta, nia fila ba Guiné‐Bissau. Iha visita daruak ne’e, ami transmite ba instituisaun Guiné‐Bissau sira ami nia apresu ba sira nia papel nebe desenvolve durante eleisaun, fo dalan ba sira hala’o duni eleisaun ho justa, livre no transparente. Atu hetan estabilidade, nebe mai hosi resultados eleisaun nian nebe promote ona futuru foun ida maibe sei dok atu alkansa/hetan futuru ida ne’e , tamba ita hatene katak processo ida ne’e komplexu nebe lideransa foun sira tenki enfrenta atu taka tiha sira nia mehi (expectativas) hanesan ka nu’udar povu ida nebe terus nanis ona . Ita hatene katak eleisaun laos dalan ida deit nebe que ho dalan ida ne’e deit, bele hamosu/harí Estado nebe sólido, nebe bele responde ba necessidades no esperansa hosi sira nia povu. Sira agora hein sira nia lian/votu,

Página 6 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

sira nia eskoilá bele realize duni, iha visaun ida hanesan país foun fila fali ona . Guineenses sira hakarak future ida nebe sira lakohi hare desafio oin‐oin hanesan país sira hetan iha fase transisaun . Ba Estado ida nebe laiha meios para fornece necessidades básicas ba sira nia povo, mosu desafios oin‐oin hanesan ‐ financeiros, sociais no administrativos – para hetan paz no unidade nacional. Ita hotu tenki , nebe hanaran an hanesan komunidade internacional, nebe ita assiste ba esforsu nebe ita halo no ba kompromisso nebe ita assume,hodi kumpre ba valor ás(bot ) solidariedade internacional nian, para apoio iha buat nebe ita bele halo iha projektu ida ne’e hosi pais sei foun/nurak ba iha realidade loron‐loron nian (quotidiana). Ida ne’e hanesan momento ida atu ajuda transforma promessa kondisaun moris nebe diak liu iha futuru hosi ema ida‐idak guineense oan sira. Parabéns Guiné‐Bissau, mihi Amílcar Cabral nian hahu iha ne’e i! Díli, 26 de Junho de 2014 Kay Rala Xanana Gusmão Primeiro‐Ministro da República Democrática de Timor‐Leste

Página 7 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

1.2 ‐ Nota no perfil S.E. Senhor Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa Iha Setembro 2013, Governo RDTL, liu hosi pedido Governu transisaun Guiné‐ Bissau nian, decide/hakotu hatur Misaun Apoio ida ba Processo Eleitoral iha País ida ne’e, ho mandatu atu fó apoio tekniku ba órgaun administrasaun eleitoral, em termus, atu organiza no implementa processu recenseamento eleitoral, ho objektivu ka hanoin atu realiza duni eleisaun ida livre no justu , ho nune’e bele muda Guiné‐ Bissau tuir dalan normal demokrásia no legalidade konstitusional. Konsiente ba responsabilidade no desafio hanesan Misaun dahuluk iha assistencia técnica internacional, nebe organiza no implementa hosi República Democrática de Timor‐Leste, sei la hamonu /hamate desafio nebe fo mai hau hosi Sua Excelência Senhor Primeiro‐Ministro, Kay Rala Xanana Gusmão, nebe hau agradece tebes ba konfiansa nebe fo mai hau no membrus sira seluk no prontu assume tuir ejijencia iha situasaun nebe dificil para hetan sucessu ho nune’e hametin prestíjio no kredibilidade internacional ba ita nia Estado. Timor‐Leste hanesan nasaun nebe democracia sei nurak, nebe maka foin tinan 12 hanesan pais soberanu , maibe , hanesan Estado konsciente katak ita iha responsabilidade internacional nebe ita simu , liu‐liu iha quadru lusofonia no particularmente apoio nebe ita tenki fo ba sira nebe ajuda ita durante ita nia luta ba libertasaun nacional. Durante tinan 10 ba dahuluk ita nia independência, hanesan República Democrática de Timor‐Leste, ita servisu maka’as para harí demokrasia ida nebe sólida no respeitada, ho instituisaun sira nebe hetan legitimidade hosi vontade popular no hetan respeitu hosi ita nia Povu. Iha primeira linha ba processo konstrusaun/harí ita nia rejime demokrásia, ita iha Secretariado Técnico Administrasaun Eleitoral (STAE) no Comissão Nacional Eleisaun (CNE) nebe promove desenvolve quadru jurídiku ida nebe bele fo dalan ba hala’o eleisaun livre no justa no hatur técniku eleitoral sira nebe iha qualifikasaun reconhecida iha rai laran no rai liur. Ho existencia quadro normativo ida nebe claro no estável, ho funcionarius profissional nebe fo sira nia an ba harí ita demorasia nebe sei nurak, ho nune’e iha tinan 2012, ita halo planu, ita organiza no hala’o eleisaun livre no justa, nebe hetan reconhecimento no louvor hosi comunidade internacional no hetan aceitasaun hosi forsa polítika no candidatus sira nebe envolve iha eleisaun ne’e; Sekretariado Tekniku Administrasaun Eleitoral ho supervisaun CNE nian, ita hatur, halo jestaun no aktualisa Base de dadus Resenseamentu Eleitoral (BDRE) ida nebe bele fo dalam hodi konkretija processu recenceamentu eleitoral ida nebe kredivel no hetan aceitasaun hosi ajente politku no intituisaun nacional sira hotu no ikus mai, kartaun eleitoral sai hanesan dokumentu identidade ida nebe sidadaun sira usa barak to’o ohin loron Maturidade nebe hatudu hosi ita nia instituisaun sira no servisu nebe hala’o hosi técnicos eleitoral Timor‐Leste nian ba ita nia País hetan respeito internacional no konfiansa katak ita hamutuk ita bele hakat ho dalan ba futuru ida iha prosperidade no desenvolvimento. Konfiansa ida ne’e hamosu iha ita nia desisaun publiku konviksaun ção de que os fundamentos ‐‐‐‐que motivaram a criação e permanência de uma missão diz paz das Nações Unidas em Timor‐Leste deixaram de existir. Iha planu internacional instituisaun sira buka assegura sira nia quadru técniku sira, através hosi certifikasaun iha âmbitu programa (BRIDGE) nian, iha nia participasaun iha Misaun observasaun eleitoral no liu hosi participasaun iha fóruns no kongresu internacional iha matéria eleitoral. Sekretariado Técniku Administrasaun Eleitoral (STAE) ho parceira no Fundasaun Universidade Portuguesa nian (FUP) no Universidade Nacional de Timor Loro Sa’e (UNTL) halo ona promosaun dahuluk Curso Bacharelatu Gestaun no Administração Eleitoral nian, nebe destina atu qualifika quadru funcionáriu nebe presta servisu iha STAE no Komissários CNE nian. Experiência dahuluk ida ne’e iha nível internacional ba qualificasaun técniku administrasaun eleitoral nível superior nebe atrai interesse parceiros internacional oin‐oin nebe manifesta sira nian vontade atu adere no participa iha projektu ida ne’e.

Página 8 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Apesar iha sentido responsabilidade nebe klean nebe domina espírito sira/ita hotu nebe desempenha funsaun iha Missão Apoio Processo Eleitoral Guiné‐Bissau nian, ho konsciência ba desafius sira nebe ita tenki enfrenta no ita aceita missão ida ne’e no ita kolokamos ita nia experiência no konhecimentos ba serviço Povo irmão Guiné‐Bissau nian. Ita fiar katak objectivos nebe trasa ba Missão Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau nian alkansa duni no ita halo duni servisu ba Povo Guineense ho apoio no esforsu tomak hodi hetan fali normalidade constitucional,no , agora, fila fali ba eleitus sira, sira nia responsabilidade atu kontinua hametin dalan ba democracia nian. Experiência no sucesso hosi ita nia missão ida ne’e tenki inspira no motiva ita hodi intensifika ita nia relasaun kooperasaun entre Estados lusófonos sira, laos deit tamba espasu lusófono sira nian cada vez forte no coeso liu tan, maibe tamba mobiliza comunidades nacional sira iha projectos de desenvolvimento internacional sira, hamosu/hatur sociedades ida nebe justa perfeita liu tan . Missão Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau nian durante fulan hitu nia laran sempre conta ho apoio hosi Instituisaun Nacional hotu iha Timor‐Leste, hanesan organizasaun sira no ita nia sociedade civil sira. Liu hosi sira nia laran kmanek , sira nia empenhu no apoio, hau hato’o ba imi hotu , hau pessoalmente no lori membru Misaun sira hotu, hato’o profundu agradecimentu. Díli, Junho de 2014 Tomás do Rosário Cabral Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa Representante Governu ba Missão Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau

Página 9 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

2. INFORMASAUN KONA BA GUINÉ‐BISSAU NIAN 2.1 ‐ Ficha Breve/Lista badak (Dados Gerais sobre a Guiné‐Bissau) Naran oficial País: República da Guiné‐Bissau Loron independência: 24 Setembru 1973 (Declarasaun unilateral), 10 de Setembro de 1974 (Reconhese hosi Portugal) 1 Símbolu Nacional Hino Nacional: Esta é a Nossa Pátria Amada Bandeira Nacional: Bandeira Nacional República Guiné‐Bissau nian forma hosi rectangulu balun tolu nebe ho nia cor mean , iha posisaun vertical, kor kinur no matak , iha posisaun horizontal, iha parte leten no parte kraik hosi sorin los/kuana. Iha balun ida mean marka ho fitun metan ida ho ponta lima . Armas: Armas República Guiné‐Bissau nian konsiste palma rua disposta hanesan círculo, unida hosi base, nebe assenta concha amarela ida no liga hanesan fita nebe hakerek lema «UNIDADE LUTA PROGRESSO». Iha parte central leten insere/hatama estrela metan ida ho nia ponta/sikun lima . Localizasaun : África Ocidental Área: 36.125 Km2 (inclui ilhas sira hosi arquipélago de Bijagós) Capital: Bissau2 Regiões:A Guiné‐Bissau fahe ba regiaun walu no sector autónomo ida : Bafatá, Biombo, Bolama, Cacheu, Gabu, Oio, Quinara, Tombali eSector Autónomo de Bissau. Populasaun : 1.449.230 (Censos 2009)1.660.870 (July 2013 est.) ( Etnia principal maka Balanta 30%, Fula 20%, Manjaco 14%, Mandinga 13% e Papel 7%, Manjaco, Mancanha e Bijagó) Idiomas/Lian: Português (Oficial), Crioulo no lian étnicas. Religião: Muçulmana 50%, Animismo 40%, Cristã 10% Esperansa moris : 48,6 Taxa alfabetizasaun (adultos)3: 52,2% Rendimento Nacional Bruto per Capita: $1097 Moeda: CFA Recursu natural : Pescas, madeiras, fosfatos, bauxite, clay, granite, limestone, reservas petrolíferas nebe seidauk explora . Produtu principal exportasaun nian : Caju, pescado e madeiras. Domínio internet: .gw Código telefónico internacional: +245 Fuso Horário: UTC/GMT Aeroporto Internacional: Osvaldo Vieira ( Royal Air Maroc no Air Senegal maka semo ba Guine‐Bissau) Clima: Situa besik Equador no Trópico de Câncer, Guiné‐Bissau iha klima tropical, ho kareteristika manas no malirin . Iha estasaun rua : estasaun udan no bailoron . Estasaun udan hahu hosi meadus Maio to’o meados Novembro, no udan/ pluviosidade bot iha Julho no Agosto. Estasaun bailoron korresponde fulan sira seluk iha tinan ida . Fulan Dezembro no Janeiro maka malirin liu . Maibe , temperaturas as durante tinan tomak . 1

Artigo 22º. da Constituição Artigo 23º. da Constituição 3 UNDP HDR 2013 2

Página 10 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Militares Ramu Forsa Armads: (FARP) Forças Armadas Revolucionárias do Povo (Exército, Marinha, Força Aérea Nacional e Guarda Presidencial).Número de efectivos : 4701 (4321 mane no feto 380 ) Policia de Ordem Pública : 1548 (1335 mane no feto 213) Policia Servisu Informasaun : 551 (497 mane no 57 feto ) Polícia Judiciária: 268 (253 mane no feto 15 ) Guarda Nacional: 1088 (956 mane no feto 132 ) Guardas Fiscais: 268 (244 mane no feto 24 ) Policia Marítima: 84 (83 mane no feto 1 ) Guardas Florestais: 84 (81 mane no feto 3 ) UN iha Guiné‐Bissau UNIOGBIS nia sede iha Bissau no escritório regional iha Mânsoa, S.Domingos, Bafatá
 e Buba/Bubaque (Bijagós). Agências especializadas Nações Unidas nian Representasaun iha Guiné‐Bissau agências especializadas tuir mai: (UNDP/PNUD) United Nations Development Programme / Programa Nações Unidas ba Desenvolvimento (UNFPA) United Nations Population Fund / Fundo das Nações Unidas para a População (WFP/PAM) World Food Programme (WFP) / Programa Aentar Mundial (WFP/FAO) Food and Agriculture Organization (FAO) / Organização para a Agricultura e Alimentação (WHO/OMS) World Health Organization / Organização Mundial de Saúde (UN Women/ONU Mulheres) United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women (UNICEF) United Nations Children's Fund / Fundo das Nações Unidas para a Infância (UNHCR/ACNUR) United Nations High Commissioner for Refugees / Alto Comissariado das Nações Unidas para os Refugiados (UNODC) United Nations Office on Drugs and Crime/ Escritório das Nações Unidas sobre Drogas e Crime Organizasaun Internacional sira Agência de Cooperação de Timor‐Leste (ACTL) Banco Africano de Desenvolvimento (BAD) Fundo Monetário Internacional (FMI) Banco Mundial (BM) União Africana (UA) União Europeia (UE) Comunidade de Países de Língua Portuguesa (CPLP) Comunidade Económica dos Estados da África Ocidental / Economic Community Of West African States (ECOWAS/CEDEAO) ECOMIB União Económica e Monetária da África Ocidental (UEMOA)

Página 11 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Representasaun Diplomátika sira Embaixadas (África do Sul, Alemanha, Angola, Brasil, China, Cuba, Espanha, França, Gâmbia, Guiné
 Conácri, Libia, Nigéria, Portugal, Rússia, Senegal) Konsuladus (Holanda, Índia, Itália, Líbano, Mauritânia, Roménia, Turquia e Reino Unido)

Indicadores Desenvolvimento no Gini Index Índice desenvolvimento human iha Guiné‐Bissau maka 0,364 tuir Relatório Desenvolvimento Humano, (PNUD, 2013). Okupa 176º
 lugar/fatin hosi total 186 países, hetan iha grupo país sira nebe nível desenvolvimento krai/ki’ik/baixo4. Esperansa vida ba moris 5 48,6 6 Média tinan escolaridade 2,3 7 Média anual krescimentu Índice desenvolvimento humano (2000‐2012 em %) Rendimento nacional bruto (RNB) per capita (USD) 1.097 Koeficiente Gini rendimentu nian (2002)8 35,5 9 Taxa fertilidade total 4,9 10 Taxa mortalidade materna 790 Populasaun nebe moris menos hosi 1,25 USD/dia (%) 48,9 Acesso ba be hemu (%) 64,0 Acesso ba saneamentu diak (%) 20,0

4

O Índice de desenvolvimento Humano é
um índice composto que mede as realizações em três dimensões básicas do desenvolvimento humano –
uma vida longa e saudável, o conhecimento e um padrão de vida digno. 5 Número de anos que uma criança à
nascença pode esperar viver, se mantidas, desde o seu nascimento, as taxas de mortalidade observadas no ano de observação. 6 Número de anos de escolaridade recebida por pessoas com 25 ou mais anos de idade. (Valores obtidos em levantamento efectuado pela UNICEF entre 2002-2012) 7 Sem dados 8 Banco Mundial, 2012 9 Número de crianças que nasceriam de cada mulher se esta vivesse até
ao final da sua idade fértil e se gerasse crianças em cada idade, de acordo com as taxas de fertilidade por idades prevalecentes. 10 Relação entre o número de mortes maternas e o número de nados vivos num dado ano, expressa por 100.000 nados vivos.

Página 12 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

2.2 ‐ Organizasaun
 Geográfika no Administrativa Haktuir pilitiku‐administrativu, teritoriu nasional fahe ba rejiaun nebe sei fahe tan fali ba 36 sektor no sektor hirak ne sei fahe tan ba tabankas (aldeia). Nasaun ida ne’e forma husi rejiaun 8 no sektor autonoma 1.Rejiaun sira ne’e mak hanesan : Bafatá, Biombo, Bolama/Bijagós, Cacheu, Gabú, Oio, Quínara, Tombali no Sector Autónomo de Bissau, nudar kapital nasaun nian. Iha rejiaun ida‐ idak iha representasaun governu nian ho naran Governador, no iha sektor ho naran Administrador de sektor11. Kompete ba Governu Sentral atu nomea ka hasai Governador rejiaun nia husi nia kargu haktuir proposta nebe mai husi Ministru nebe tutela12. Mapa das Regiões

Área das Regiões

0.2% 10% 9%

17% 2% 7%

15% 14% 25% Bafatá Biombo Bolama/Bijagós Cacheu Gabu Oio Quinara Bissau Tombali

Mapa dos Sectores

11

Artigo 108º.1 da Constituição da República da Guiné-Bissau Artigo 108º.2 da Constituição da República da Guiné-Bissau

12

Página 13 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

2.3 – Deskrisaun istoria badak Iha tinan 1994, eleisaun multipartidaria dahuluk ba Presidência no Parlamentu Guiné‐Bissau nian. Iha Junho de 1998, mosu insurreisaun military ida nebe lidera hosi general Ansumane Mané, hodi hatun tiha Presidente Nino Vieira no mosu guerra civil nebe halo fakar ran barak. Konflito ne’e termina iha Maio de 1999, bainhira Ansumane Mané entrega presidência provisória país ne’e ba líder PAICG, Malam Bacai Sanhá, nebe nia konvoka halo eleisaun jeral. Iha eleisaun ne’e líder oposisaun no dirijente PRS nian (Partido para a Renovação Social), Kumba Yalá, maka manan nebe assume kargu Presidente da República iha 2000. Presidente foun ne’e hatun fali tiha hosi golpe militar dirije hosi General Veríssimo Correia Seabra, iha Setembro de 2003, ho rajaun katak Presidente foun laiha kapasidade atu resolve problema rai laran país nian. Henrique Rosa maka assume interinamente hanesan chefe Estado. Iha 28 de Março de 2004, hala’o fali eleisaun lejislativa nebe PAIGC hetan 45 lugares iha ANP tuir kedas PRS hetan 35. Iha Outubro tinan ne’e duni , Ansumane Mané, comandante‐mor forsa armada nian , halo fali sublevasaun (revolta) foun nebe ikus mai nia mate iha rejiaun de Quinhamel. Sei iha hela polémika, eleisaun presidencial iha 2005 lori Nino Vieira ba cargo bot liu iha nasaun ne’e.. Iha 1 de Marsu 2009, Tagme Na Waie, Chefe do Estado‐Maior Forsa Armada nian no antigo rival polítiku ho Nino Vieira, ema oho nia ho atentado bomba. Ema militar balun nebe besik ho nia deskonfia katak , embora laiha provas , presidente maka envolve iha atentado ne’e. Dader, iha dia seguinte , 2 de Março de 2009, sira ataka palácio presidencial no sira oho tiha Nino Vieira. Kúpula/grupu militar, nebe analistas barak konsidera katak sira maka iha poder lo‐los, sira afirma katak direitu democráticos sei manten nafatin no labele trata hanesan golpe de Estado ida .Maibe governu barak iha mundu hotu kondena assassinato nebe halo ba Nino Vieira no mundo hato’o sira nian preokupasaun nebe seriu ba estabilidade política Guiné‐Bissau nian. Presidente Assembleia Nacional Popular (ANP) nian, Raimundo Pereira, assume interinamente Presidência , no partidos políticos guineenses sira hatur/marka fali eleisaun presidencial antecipada ba 28 de Junho de 2009,nebe ikus mai Malam Bacai Sanhá maka manan. Transisaun Guiné‐Bissau ba democracia continua la’o, maibe , dificulta hosi sira nia economia, sira sofre guerra civil no instabilidade política. Iha 1 de Abril de 2010 mosu tentativa ida atu hadok/hasés tiha Primeiro‐ Ministro Carlos Gomes Júnior no chefe das Forças Armadas, Tenente‐General Zamora Induta. Iha 12 de Abril de 2012, iha aksaun military ida hosi militares guineenses, sira okupa tiha fatin estratejikus sira iha kapital Guiné‐Bissau nian, ho rajaun tamba atu defende Forças Armadas sira nebe deskonfia atu iha agressaun militares angolanos sira nian, nebe tuir Komando Militar sira nia hanoin , katak Chefes do Estado no Governo autorija agerssaun ne’e. ONU, União Africana no União Europeia exige atu hatur la‐lais fali ordem konstitucional, nebe liu hosi CEDEAO 11 de Maio de 2012 katak , Manuel Serifo Nhamadjo, Presidente da Assembleia Nacional Popular, designa hanesan Presidente Interino do País, ho mandato tinan ida .

Página 14 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

2.4 ‐ Orgaun Administrasaun Eleitoral Guiné‐Bissau 2.4.1 ‐ Komisaun Nacional Eleisaun (CNE) Komisaun Nacional Eleisaun nudar orgaun ida nebe independente no permanente nebe funsiona hamutuk Asembeleia Nasional Popular no iha knar hodi fo orientasaun , organizasaun no gestaun ba prosesu eleitoral no referendu. Kontribuisaun prinsipal Hanesan defini ona iha artigu 11º da Lei 4/2010 de 1 de Marsu, kompetensia CNE nian mak fahe hanesan tui mai: a) Supervisiona no fiskaliza prosesu resenseamentu eleitoral b) Aprova modelu buletin ba resenseamentu eleitoral, kadernus ba resenseamentu eleitoral, kartaun de eleitor no buletin de votu. c) Determina asembeleia votu wainhira rona tiha husi Comissaun Regional Eleisaun sira (CRE). d) Organiza no dirigi eleisaun prezidensial, autarquikas no mos referendu e) Organiza, estatístika ba resenseamentu, aktu eleitoral no votasaun seluk tan. f) Organiza registu ba orgaun suberania no poder lokal. g) Gere sira nia orsamentu rasik no rekursu seluk nebe pretense ba sira. h) Estabele modelu karimbu ba aktas asembleia de votu no dokumentu seluk nebe indispensavel ba viabilizasaun ba prosesu eleitoral. i) Promove esklaresimentu siviku ba sidadaun liu husi orgaun komunikasaun sosial, konaba questaun nebe relasiona ho prosesu eleitoral. j) Halao distribuisaun tempu ba antena radio no televisaun kona ba kandidaturas sira ne’e. k) Avalia regularidade ba reseitas no despezas ba kandidatura nian. l) Hari no tau matan ba funsionamentu CRE no ba konkursu publiku tuir buat nebe lei hatene kona kandidatu hirak ne’e. m) Apurarmentu no publikasaun resultado eleisaun nian. n) Apresenta ba ANP relatório final husi prosesu eleitoral ida idak no referendariu. o) Halao dilijensia hotu nebe presiza atu nune prosesu eleitoral bele lao ho diak. kompozisaun no mandatu Haktuir buat nebe refere iha artigu 2º da Lei da CNE, kompozisaun ba Comissão Nacional de Eleições maka hanesan tuir mai : a) Ida husi Secretariadu Executivu ; b) Ida husi representante Presidente da Repúblika iha legislativas no autárquikas; c) Ida husi representante Governu nian; d) Ida husi representante husi partidu ida idak ka koligasaun husi Partidus. e) Ida husi representante Konselho Nasional de Komunikasaun Sosial; f) Ida husi representante husi kandidatu ba eleisaun presidensial ida idak. No. 3 husi artigu ida ne refere katak , “Sekretariadu Executivu, Orgaun Kolegial permante husi diresaun ida ne’e kompostu husi membru nain4 nebe mak hanesan : Presidente, nebe prezide CNE, Secretáriu Executivu no Secretários Executivos Adjuntos nain 2”, no sira iha mandate ho durasaun tinan 4 (Artigo 3º.1).

Página 15 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Membros sira seluk sei mai husi instituisaun sira seluk hanesan partidu ka koligasaun partidus sira. Loron 90 antes husi data eleisaun,cessam mandate sei hotu ho proklamasaun definitivu husi resultadu eleitoral (Artigo 4º.). Estrutura Integra iha CNE, Comissões Regionais de Eleições, nebe kompostu husi Presidente ida no representante ida husi partidu ida idak ka koligasaun partidu sira. Presidente da Republika bele indika representante ida husi kandidatu independente hodi representa CRE.Membro CRE sei hetan nomeasaun no simu pose husi Presidente CNE. Secretariado Executivo Dr. Augusto Mendes (Juiz Conselheiro) Dr. José Pedro Sambu (Juiz Desembargador) Dra. Kátia A. Lopes (Juiz de Direito) Dr. IdrissaDjaló (Juiz de Direito)

Presidente da CNE SecretárioExecutivo da CNE SecretáriaExecutivaAdjunta da CNE

SecretárioExecutivoAdjunto da CNE

2.4.2 ‐ Gabinete Técnico Apoio ba Processo Eleitoral (GTAPE) Gabinete Tekniku Apoiu Processu Eleitoral kria ho Dekerto Lei 2/2005 15 de Marsu ho kompetencia atu organiza no exekuta resenseamentu eleitoral .Artigo 1º husi dekretu Lei ne’e dehan katak GTAPE maka orgaun tekniku exekutivu integra iha Ministerio Administrasaun Territorial Reforma Administrativa, Funsaun Publika no trabalho no hetan/goja autonomia administrative. Atribuisaun Principal Prisipal kontribuisaun husi GTAPE maka artigu 2º husi diploma refere: a) Assegura realizasaun ba recenseamento eleitoral ba orgaun suberania elektivu , husi poder lokal no votasaun seluk sira. b) Kordena, organiza no halao inskrisaun anual ba eleitores sira. c) Asegura distribuisaun ba dokumentu nebe presiza ba recenseamentu eleitoral ( RE ) no aktualizasaun sira hanesan estatistika resenseamentu no publikasaun ba resultadu estatistika nian. d) Halao Estudus no analize iha material eleitoral e) Propoin no organiza asaun esklaresimentu no formasaun ba membros resenseados. f) Informa no fo pareser kona ba material eleitoral. g) Halao no organiza komunikasaun nebe simu husi Konservatorios no Delegasaun registu sivil, husi tribunal no husi estabelesimentu psikiatria nebe relevante ba kapasidade eleitoral. h) Haruka tuir komisaun resenseamentu eleitoral dokumentu nebe iha informasaun kona ba sidadaun sira hanesan: • Lakon kapasidade eleitoral, • Presiza aumenta kapasidade eleitoral, • Karik /Wainhiea Ema refere Mate i) Emiti listajen nebe aktualizada husi elitores sira no haruka hikas ba Komisaun resenseamentu atu hatama iha kadernu nebe sei uza ba exame no reklamasaun tuir tempu nebe lolos. GTAPE maka iha kompetensia no kbit hodi halao resenseamentu no prepara kondisaun material hotu atubele halao prosesu resenseamento eleitoral: (Art. 2º.2) a) Halo Planu, kordena no desenvolve apoiu logistika no administrativa nebe presiza atu bele halao resenseamento eleitoral.

Página 16 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

b) Elabora, imprimi no distribui boletin inskrisaun ba Komisaun receanseamentu liu husi Administrador no sektor sira. c) Elabora no imprimi aktas, oseditais , instrusaun no dokumentu seluk no garante oinsa atu halao nia distribuisaun tuir lei nebe vigora. d) Estabelese modelu karimbu nebe atu utiliza ba recenseamentu eleitoral no submete ba aprovasaun husi ComissãoNacional de Eleições (CNE); e) Elabora dokumentu sira nebe presiza atu bele fo esklaresimentu ba eleitores no sira seluk durante resenseamentu eleitoral halao. f) Garante meius nebe diak atu komisaun resendearoras bele hatama dokumentu nebe presiza ba servisu apuramentu jeral. g) Seluk tan, tenki halo tuir lei hateten ou desizaun husi superior sira. Formasaun hanesan area ida nebe halo parte iha kompetensia orgaun ida ne ne’e nian.hanesan hakerek ona iha artigu 3º nebe refere katak GTAPE kolabora ho entidades seluk nebe intervem iha prosesu eleitoral tenki promove asaun formasaun ba membru recenseamentu sira. Estrutura GTAPE derigi husi Director‐Jeral ida no iha estrutura servisu hanesan tuir mai : Diresaun Servisu Administrativu no Finanseiros, Diresaun de Serviços de Informatika, Estatístika no Logístika Eleitoral; Gabinete de Estudos, apoiu jurídiku no Formasaun.

Director Geral

Direcção de serviços Administrativos e Financeiros

Repartição de Administração e Recursos Humanos

Repartição de Contabilidade

Gabinete de Estudos Apoio Jurídico e Formação

Repartição de Estudos Jurídicos e Apoio à Formação

Centro de Documentação

Direcção de Serviços de Informática, Estatística e Logística Eleitoral

Repartição de Informática e Estatística Eleitoral

Repartição de Logística Eleitoral

Secção de Recursos Humanos

Secção de Finanças de Contabilidade

Secção de Estudos Jurídicos

Biblioteca

Secção de Informática

Secção deLogística Eleitoral

Secção de Administração

Secção de Património

Secção de Apoio à Formação

Arquivo

Secção de Estatística Eleitoral

Secção de Educação Cívica

Organograma13 Director Geral do GTAPE, Cristiano Na Bitã

13

Decreto-Lei nº
2/2005 de 16 de Março

Página 17 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3. MISAUN APOIU BA PROSESU ELEITORAL IHA GUINÉ‐BISSAU I 3.1 ‐ ANTESEDENTES 3.1.1 ‐ Pedidu apoiu husi parte Guine‐Bissau Iha loron 17 de Setembro de 2013 durante visita oficial mai Timor‐Leste, Ministro da Economia, Soares Sambu no Ministro dos Recursos Naturais, Sertório Biote, husi República da Guiné‐Bissau, nebe iha tempu neba, sira hasoru difikuldade atu oins a implementa prosesu eleitoral iha sira nia rain no sira rasik hatene katak esperiensia Timor‐Leste iha domínio eleitoral, ho nune sira rasik ofisialmente hato’o pedidu ba governo da RDTL atu fo apoiu iha preparasaun eleisaun geral iha Guiné‐Bissau.

3.1.2 ‐ Misaun Exploratoria ba Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau Haktuir kontaktu preliminar nebe halao entre representante husi Membru Governu Republika Guiné‐Bissau no Governu da Republika Demokrátika Timor‐Leste, iha prosesu ba resenseamentu eleitoral nebe permite atu bele realize aktu eleitoral nebe legitimu ba orgaun suberania husi nasaun ida ne’e, ho nune V Governo Konstitusional desidi forma misaun exploratoria ida hodi bele halau servisu hirak ne’e. Misaun exploratoria ba halao avaliasaun ba kondisaun hodi bele realiza prosesu resenseamentu eleitoral nebe xefia husi Senhor Secretário de Estado da Descentralização Administrativa, Tomás do Rosário Cabral no mos Senhora Directora‐Geral Adjunta do Secretariado Técnico de Administração Eleitoral (STAE), Maria Goretti Marques Belo,Xefi Departamentu Informátika STAE, Cláudio de Araújo Martins no Assessora Jurídika do husi Senhor Secretário de Estado da Descentralização Administrativa, Maria Filomena de Canossa Henrique. Wainhira halao aktividades avaliasaun ba kondisaun nebe iha hodi bele realiza no hahu prosesu resenseamentu eleitoral, membru husi misaun exploratoria halao sorumutu balun ho responsavel politiku husi Guiné‐Bissau, nune mos ho responsavel no tekniku husi orgaun administrasaun eleitoral husi estado refere, mak hanesan:Senhor Primeiru‐Ministru, Senhor Ministru de Estado, Senhor Ministru da Administração Territorial no Poder Lokal, Senhor Ministru da Economia no Integrasaun Regional, Senhor Vice‐Presidente Asembleia Nasional Popular no mos membrus Komisaun Nasional de Eleições. Husi kontaktus nebe halao ho responsavel politiku no eleitores Guine nian, hamosu sentimentu duvida kona ba posibilidade atu realiza eleisaun geral iha Guine‐Bissau iha loron 31 de Dezembro de 2013, nebe hanesan loron ikus hanesan determina ona husi komunidade internasional, nune mos Konselho Ekonomiku ba Desenvolvimentu Áfrika Ocidental, atu Repubika Guiné‐Bissau bele fila hikas ba normalidade konstitusional. Ho nune, Misaun Exploratoria hetan opurtunidade hodi verifika katak Guiné‐Bissau seidauk halao nem dala ida prosesu resenseamentu eleitoral entre tinan 2008 no 2013, nebe esplika mos numeru eleitor nebe resenseadus ona tuir ordem husi 500mil eleitor ba eleisaun jeral 2008 nian to’o oras ne’e seidauk halo aktualizasaun. Ba tinan 2013 sira halo predisaun hodi aumenta eleitor ba 800mil maibe la bazeia ba aktu resenseamentu nian. Iha parte seluk, sistema nebe existe iha resenseamentu manual nebe la aktualizadu no ladun seguru, tamba kartaun eleitor hirak ne’e hakerek deit ho sistema manual no la utiliza fotografia husi titular kartaun. Hafoin mosu konsesu husi parte autoridade Guine nian, nune mos husi parseiru internasional ba Desenvolvimentu, nesesidade hodi hahu alterasaun ba prosesu resenseamentu eleitoral iha Guiné‐Bissau, hadia sistema manual ba sistema manuel nebe diak liu(solusaun nebe hato’o husi Programa nasoes Unidas ba Desenvolvimentu) ou ba sistema resenseamentu ho dadus biometrikus (Solusaun nebe hato’o husi responsavel politiku Guine nian)

Página 18 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Materia nebe deit maka sei utiliza ba implementasaun iha resenseamentu eleitoral,ho populasaun nebe mak espalhadu iha teritoriu tomak ( rejiaun 8 no sector autonoma 1) ho kondisaun nebe difikulta deslokasaun husi tekniku eleitoral ba prosesu resenseamentu, hamosu posibilidade ba realizasaun resenseamentu eleitoral hanesan opersaun nebe karun tebes, nebe programa NU ba Desenvolvimentu apresenta ho valor kustu € 40.000.000 no ba realizasaun resenseamentu eleitoral tuir dadus biometriku sei presiza fundu ho valor kustu €30.000.000 hodi bele halao resenseamentu eleitor manual nebe diak liu. Husi Ministériu da Administração Territorial no Poder Lokal rasik aprezenta mos estimativa ho valor kustu total € 19,468,040.69. Ho situasaun finanseira nebe ladiak iha Republika Guiné‐Bissau, afeta mos iha sektor hanesan saude, edukasaun, seguransa alimentar no energia. Imposivel ba Estadu hodi organiza no implementa prosesu resenseamentu eleitoral nebe bele sai hanesan baze ba realizasaun eleisaun nebe livre no justa, ho tan sitausaun nebe difisil to agora dadaun la iha nafatin finansiamentu internasional nebe mak sira promote atu fo hodi apoiu ba presesu hirak ne’e. Membru husi Misaun exploratoria mos konsege halao verifikasaun haktuir vontade husi autoridade Guine nian atu hahu prosesu kuperasaun ho Republika Guiné‐Bissau iha parte formasaun tekniku eleitorais no reforma iha sektor defesa no seguransa.Hare ba esperiensia nebe Timor Leste iha area refere. Wainhira remata tiha kontaktu ho autoridade nasional Guine –Bissau nian no ho parseirus ba Desenvolvimentu, Misaun exploratoria hare hikas fali ba lasus fraternidade nebe iha entre nasaun rua ne’e, rekomenda atu fo apoiu ba iha orgaun administrasaun eleitoral nian, iha area resenseamentu eleitoral no formasaun ba ofisial eleitorais, hare ba preparasaun ba iha eleisaun no ho orsamentu nebe bele atu bele sustenta estrutura especial ida, nebe inklui mos teknikos husi STAE no CNE nian atu bele servisu hamutuk ho ACTL , no ho apoiu husi funsionariu lokal nebe sei rekruta husi rejiaun 8 hodi bele asegura ligasaun ho komunidade lokal. Orsamentu nebe propoin husi misaun exploratoria mak hanesan $ 6.000.000,00 USD nebe inklui mos ona ho orsamentu estimativa nebe mai husi ajensia internasional no mos husi autoridade nasional husi Guine Bissau, ho nune, konklusaun no previsaun orsanmentu nebe maka Misaun Exploratoria prepara konsege realiza aktividades hotu haktuir orsamentu nebe difini ona.

Página 19 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 20 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.1.3 ‐ Visita Ofisial husi Sua Excelência Senhor Primeiru‐Ministru da RDTL Iha 4 de Outubro de 2013, iha kuadro presidência G7+_, SE Senhor Primeiro‐ministro da RDTL, Xanana Gusmão, hahu visita ba Guiné‐Bissau no hela iha neba to’o loron 4. Iha visita ida ne’e halao mos sorumutu ho principal autoridades pilitika no Militar husi Guiné Bissau, hodi buka solusaun ba krize polítiku‐militar nebe nasaun afro‐ lusófonoida nebe moris dadaun hela iha golpe estadu militar nia laran. Iha deklarasaun nebe fo sai iha media guine nian no iha internasional, S.Exa PM hateten mos katak visita iha loron 4 ne hanesan mos “ obrigasaun “ ida hodi mai visita nasaun ida ne’e no ho razaun estado Timor Leste rasik mak sai nudar presidente ba grupo G7+. Kona ba eleisaun geral nebe tuir previsaun sei halao iha fulan novembro tinan2013, so bele no tenki halao wainhira konsegue halo ona ” recenseamento eleitoral nebe diak” . Delegasaun nebe mak akompanha Sua Excelência o Senhor Primeiro‐Ministro mak ho naran hanesan; Comissário da Policia Nacional de Timor‐Leste, Dr. Longuinhos Monteiro; Presidente da Rádio Televisão de Timor‐Leste; Secretário para o G7+, Dr. Hélder da Costa; Presidente da Autoridade Nacional de Petróleos, Eng. Gualdinho do Carmo; Representante Especial para a Guiné‐Bissau, Dr. Mari Alkatiri no asesor husi Gabineti PM no VPM.

Enkontru Sua Excelência Senhor Primeiro‐Ministro, Kay Rala Xanana Gusmão no comitiva ho sua Excelência Senhor Presidente Transisaun Guiné‐Bissau.

Página 21 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

iha loron 4 de Novembro, durante reuniaun bilateral iha Macau ho SE Senhor Primeiro‐Ministro da Guiné‐ Bissau, Rui Duarte Barros, SE Senhor Vice‐Primeiro‐Ministro RDTL, Fernando La Sama de Araújo, nebe lidera delegasaun Timor‐Leste iha Konferensia Ministerial Fórum ba Kuperasaun Económica no komérsiu entre Países Língua Oficial Portuguesa no China declara katak “ Governo Timor‐Leste iha hanoin atu kontinua apoia nafatin Governo no povo Guiné‐Bissau hodi bele hakotu problemas nebe nasaun membro CPLP ida ne’e enfrenta. ”. Vice‐Primeiro‐Ministro La Sama, salienta mos katak “... Estado no povo Timor‐Leste iha sentimento klean solidariedade ho povo Guiné‐Bissau. Sira nain rua iha experiência luta nebe hanesan . Estado no Governo Timor‐Leste continua tenta, ho dalan oin‐oin hodi ajuda Guiné‐Bissau”. Primeiro‐Ministro Guiné‐Bissau nian, Rui Duarte Barros, hodi povo guine nia naran agradese ba estado no povo timor leste ba apoio nebe fo ba Guine, espsialmente iha prosesu recenseamentu eleitoral no eleisaun geral nebe iha planu atu halao Iha fulan marsu tinan 2014. Rui Duarte Barros hateten iha esperansa katak ho kolaborasaun Timor Leste iha futuru sei aumenta mos ba iha area seluk no inklui mos area seguransa nian.c (Fonte: www.timor‐leste.gov.tl)

Deposisaun/tau ai funan ba Heróis Nacionais da Guiné‐Bissau iha Fortaleza da Amura.

Página 22 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.1.4 ‐ Desizaun hodi apoiu Guiné‐Bissau Wainhira autoridades husi Guine ‐ Bissau hato’o sira nia pedidu ba iha Governo RDTL, nudar nasaun membru CPLP no mos grupo G7+ , no hafoin remata tiha visita ba Guine‐Bissau husi Misaun avaliasaun teknika no S.E Sr.Primeiro Ministro rasik, SR.Kay Rala Xanana Gusmao , ho nune aprova iha Dili 27 Outubro de 2013, termos de referensia atu forma Misaun Apoio Processo Eleitoral ba Guiné‐Bissau. Bissau, 05 out (Lusa) ‐ O primeiro‐ministro de Timor‐Leste, Xanana Gusmão, encara como uma "obrigação" a visita de quatro dias que iniciou hoje à Guiné‐Bissau, uma vez que o estado timorense detém a presidência do grupo G7+. O G7+ é uma organização criada em abril de 2011 que reúne 18 Estados‐membros, entre os quais Timor‐Leste e Guiné‐Bissau, e que defende reformas no modo como a comunidade internacional apoia os países frágeis ou em situação de pós‐conflito. "Detendo Timor‐Leste a presidência do G7+, teríamos uma obrigação" em visitar a Guiné‐Bissau, "como expressão de solidariedade total, para trocarmos impressões", destacou Xanana Gusmão. O primeiro‐ministro timorense, Xanana Gusmão, está desde ontem, (4 OUT) sexta‐feira, na capital guineense, para uma visita oficial de quatro dias à Guiné Bissau, na procura duma solução para o conflito guineense. Depois do antigo Presidente timorense Ramos Horta, representante especial do secretário‐geral da ONU, na Guiné Bissau, agora é a vez do primeiro‐ministro timorense, Xanana Gusmão, pisar o solo daquele "país irmão", segundo as suas próprias palavras, logo à chegada no aeroporto da capital guineense. Xanana Gusmão, que já foi igualmente Presidente de Timor leste, está em Bissau, na sua qualidade de primeiro‐ministro pretendendo encontrar‐se durante a sua visita com as principais autoridades políticas e militares da Guiné Bissau, em busca duma solução para a crise político‐militar que aquele país afro‐lusófono vive desde o último golpe de estado militar. Xanana Gusmão, foi dizendo aos jornalistas não estar em Bissau para ensinar nada aos guineenses, mas em contrapartida para "trocar experiências com o país irmão". Mesmo assim, o primeiro‐ministro de Timor leste, disse considerar que as eleições gerais previstas para o mês novembro do corrente ano, só deviam ser realizadas depois da realização de um "bom recenseamento eleitoral".

3.1.5 ‐ Nomesaun ba Xefi Misaun Iha 24 de Outubro de 2013, haktuir despaxu husi Sua Excelência Senhor Primeiro Ministro, Kay Rala Xanana Gusmão (Refª. 1317/GPM/X/2013) nomea SE Senhor Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa, Tomás do Rosário Cabral hodi lidera Missaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guine Bissau(doc. anexo).

3.1.6 ‐ Kontextu no Mandatu MAPE‐GB I Misaun Apoiu prosesu resenseantu eleitoral iha Guiné‐Bissau nia objektivo dahuluk maka kontribui ba preparasaun fase prosesu eleitoral nian liliu iha fase recenseamentu eleitoral, nebe todan tebes atu alkansa ho resultadu nebe demokratiku no kredivel, nebe bele halao tuir dalan , transparante no hetan rekonhesimentu iha nasional no mos internasional. Timor Leste halao misaun refere hare tuir ba sentidu solidariedade nebe mak iha entre nasaun CPLP mas liliu ba konsiderasaun ba Guine Bissau nudar nasaun grupo G7+ nebe Timor Leste rasik mak sai lider .Ho inisiativa ida atu bele hakbesik liu tan ba estado fragil sira. Misaun Apoio Processo Eleitoral ba Guiné‐Bissau presiza teknika sira ho kapasidade as no esperiesia atu bele halao eleisaun legislative no presidensial, nebe Timor Leste rasik iha konhesimentu luan, nebe sira rasik halao ona iha sira nia nasaun hodi sai husi situasaun pos‐konflitu. Halao no fahe sira nia kbit no akompanha tuir eleisaun rua nebe realize dala ida deit iha tempo hanesan iha Guiné‐Bissau no ho nune maka bele kontribui ba nasaun ida ne’e bele fila fali ba sira nia ordem konstitusional, no povo guiniense bele hetan paz, estabilidade no desenvolvimentu. RGB, iha tinan hira ikus mai hahu halao ona prosesu balun iha sira nia politika hanesan rekonsiliasaun no reforma iha sector defesa ho seguransa , nune mos iha justisa no administrasaun publika. Halao ona mos estudu balun kona oinsa importansia ba desmobilizasaun ba sira nia Militar no Polisia, faktor finanseiro no sitruasaun rai laran rasik mak sai factor nebe todan tebes atu bele halo istituisaun rua ne bele sai profisional iha nia nia knar no

Página 23 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

servisu. Ho realidade moris nebe susar no komplexa tebes hahu husi tinan 1980, no ho golpe nebe mak mosu iha 12 de Abril 2012, situasaun rai laran aumenta at liu tan. Wainhira prosesu eleitorl la’o ladiak, komunidade internasionakl foti pozisaun hodi fo sansaun ba iha nasaun refere. RGB rekonese katak ho difikuldade tomak nebe mosu husi pozisaun komunidade internasional nian, ajuda mos fo posto positive atu bele fanun fali konsiensia husi grupo kolektiva nebe ikus liu hamosu deklarasaun husi prinsipiu nebe mak asina rasik husi forsa social no politika, militares sira, hodi hari fali restaurasaun ba ordem konstitusional. Iha termu referensia 1º. Missaun Apoio ba Processo Eleitoral, koalia kona ba objektivu espesifiku hanesan tuir mai: • Prepara material no ekipamentu nebe presiza hodi bele halao recenseamentu eleitoral no imprimi kaderno eleitoral. • Apoia fatin ba base de dadus nian wainhira halao recenseamentu eleitoral • Apoia no fo konselhu juridiku iha revisaun /no implementasaun ba legislasaun nebe vigora husi recenseamentu eleitoral no diploma legal seluk hosi uza ka apluka ba iha prosesu refere. • Forma tekniku husi agensia implementadora GTAPE‐ GB no operador sistema nian. • Akompanha no akonselha iha terenu iha fase recenseamentu eleitoral iha teritoria tomak. • Akompanha sinkronizasaun base de dadus eleitoral. • akompanha publikasaun resultadu ikus liu ba recenseamentu eleitoral. • Ajuda wainhira halao impresaun no dezaminasaun ba lista eleitoral. • Asisti wainhira halao desenvolvimentu programa no formasaun tekniku iha implementasaun kanpanha kona ba edukasaun sivika ba eleisaun nian. Ikus mai bele halao aktividades balun hanesan tuir mai: • Asisti orgaun administrasaun eleitoral RGB iha preparasaun no implementasaun husi aktividades eleitoral nian iha estasaun votasaun iha teritorio tomak. • Garante katak prinsipuio internasional nebe regula iha periudu eleitoral sei kumpre durante prosesu tomak. • Apoia iha parte logistika wainhira entrega no rekolha material eleitoral ba iha centro votasaun. • Asiste CE Guine nian wainhira sira halao supervisionamentu ba centro votasaun sira tuir dalan nebe bele garante katak aktividades hirak ne’e kumpri tuir planu operasional no prosedimentu nebe iha. • Forma ekipa observador eleitoral hodi ba halao fiskalizasaun wainhira halao akto eleitoral.

Kompetensia /Ekipa

Xefi Misaun (1) ‐ Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa, Membru Governo RDTL, representante Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral Guiné‐Bissau. • • • •

Responsável ba Planu Asaun,Programa no Finansiamentu Misaun Responsável ba Kontaktu no ligasaun ho Governu no Agensia iha Guiné‐Bissau; Responsável ba aktividade Misaun . Wainhira Misaun remata, tenki entrega relatoriu final baPrimeiru Ministro RDTL.

Página 24 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Adjuntu Xefi Misaun a) Presidente CNE RDTL nian • • •

Responsável ba ligasaun ho Comissão Nacional Eleisaun iha Guiné‐Bissau; Representa Xefi Misaun, wainhira presiza atu halao tarefa no servisu nebe Xefi Misaun husu. Halao mos tarefa seluk nebe simu husi Xefi Misaun

b) Diretor‐ Jeral STAE RDTL • •

Responsável ba ligasaun no kontaktu ho gabinete apoiu tekniku ba prosesu eleitoral Responsável ba asesoria teknika no apoiu ba resenseamentu eleitoral. Representa Xefi Misaun wainhira presiza atu halao tarefas no servisu balun nebe simu husi orientasaun Xefi Misaun nian.

Apoiu Xefi Misaun (1) • • •

Apoiu Logistika no administarsaun ba Xefi Misaun Responsável ba agenda Xefi Misaun nian. Halao funsaoun seluk tan nebe mak simu husi orientasaun Xefi Misaun nian

Tekniku ba programasaun (2) • • • • • • •

Responsável ba instalasaun servidor. Responsável ba instalasaun ba baze de dadus: Responsavel ba instalasaun web baze. Kriasaun rede informatika ida ; Instalasaun softwares ba Komputador portatil Dezenvolve programa Informatiku ba resenseamentu eleitoral Responsável ba dezenhu no implementasaun husi software baze de dados.

Tekniku Juridiku (Ema 1) • •

• • • • • • •

Apoiu Tekniku Timor oan ba resenseamentu eleitoral Fo apoiu no konselhu legal iha materia Direitu no lejislasaun eleitoral ho foka espesialmente iha materia kona ba resenseamentu eleitoral, nebe sei asegura tuir praktika iha nivel internasional no respeita ba direitu humanu nian. Fo apoiu ba orgaun administrasaun eleitoral iha dezenvolvimentu no redasaun husi instrumentu normativu iha materia eleitoral. Fo apoiu ba orgaun administrasaun eleitoral iha dezenvolvimentu relatoriu, estudus no manual ba aplikasaun nebe los tuir kuadru juridiku‐eleitoral Guiné‐Bissau; Fo apoiu iha konselhu legal, iha materia eleitoral ba ekipa formasaun ba dezenvolvimentu materia pedagojiku nian. Apoiu ba ekipa administrasaun no finansas iha elaborasaun no redasaun ba dokumentu ofisial, liu husi servisu juridiku nian. Apoiu prosesu kapasitasaun orgaun administrasaun eleitoral iha parte juridiku. Elabora relatoriu sobre aktividade juridika nebe halao hodi submete ba xefi Misaun Halao mos funsaun seluk nebe simu husi orintasaun Xefi Misaun nian.

Página 25 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Tekniku Administrativu no Finanseiru (ema nain 2) • • • • • • • •

• • • •

Apoiu tekniku timor oan ba Resenseamentu elitoral‐integradu ba Gabinete Apoiu ka Assessoria teknika Apoiu koordenasaun aktividades nebe desenvolve iha âmbito Apoiu tekniku Timorense ba Resensemantu Eleitoral Apoiu processu akisisaun bens no servisus Apoiu prosessu kalenderisasaun aktividades no halo tuir prasu determinadu; Apoiu processu organiza viagens equipa nebe integra iha Missaun Apoiu Tekniku Timorense ba Processu Eleitoral; Elabora relatório aktividades nebe desenvolve hosi equipa tekniku timorense ba resensemantu eleitoral; Akompanha exekusaun financeira fundu nebe disponibilisa hsi RDTL ba Missaun Apoiu Tekniku Timor oan ba processu eleitoral Guine‐Bissau nian; Assegura desenvolvimento aktividade financeira Missaun nian liu‐liu elaborasaun rekerimentus solicitasaun fundus, konsiliasaun extratus bankarias, halo pagamento ba funcionário local, halo gestaun ba fundu maneio, organiza rejistu kontabilistikusMissaun nian no elabora relatório de kontas; Hatama relatório kona ba aktividaes hirak nebe ba Xefe Missaun; Assegura kondusaun procedimentos akisisaun bens no servisus no halo rejistu ba fornecedoresno adjudikasaun nebe realaiza; Assegura jestaun instalasaun Missaun nian liu‐liu iha matéria nebe usa ba eskritorio, arrendamentu, enrjia, telekomunikasaun, expedisaun, korrespondencia, kombustiveis nsst; Hala’o funsaun seluk nebe fo hosi nia superior;

Tekniku ba formasaun (2) • • • •

• • • •

Halao avaliasaun hodi hatene saida mak presiza ba iha area formasaun nebe sei halao ba ofisial husi nasional ba resenseamentu eleitoral (kordenador ofisial, operador ba sistema no asistensia ba operador sistema) Elaborasaun no exekusaun planu formasaun ba ofisial nasional husi resenseamentu eleitoral. Elaborasaun no exekusaun planu formasaun iha materia resenseamentu eleitoral, partidu politiku orgaun komunikasaun social no organizasaun nao governamental. Dezenvolve material pedagijiku hodi suporta ba aktividades formasaun nebe halao ba ofisial nasional ba resenseamentu eleitoral, haktuir kuadru legal nebe vigora iha Guiné‐Bissau no parseiru tekniku internasional. Akompanha aktividade resenseamentu eleitoral nebe halao husi ofisial nasional ba resenseamentu eleitoral hodi verifika se tuir hanesan ho formasaun nebe sira simu. Elabora relatoriu husi aktividades formasaun nebe realiza ona no avaliasaun husi resultadu nebe hetan hodi submete ba iha Xefi Misaun. Apoiu orgaun administrasaun eleitoral iha elaborasaun planu ba divulgasaun publika husi prosesu resenseamentu eleitoral. Halao seluk tan nebe fo/simu husi Xefi Misaun.

Tekniku ba Logistika (3) • • •

Elabora planu logistika hodi apoiu aktividades nebe halao husi Misaun Apoiu ba prosesu eleitoral iha Guiné‐ Bissau, no hodi submete ba Xefi Misaun. Elabora inventário husi bens nebe iha hodi suporta ba aktividades husi Misaun Apoiu ba prosesu eleitoral iha Guiné‐Bissau, hodi submete ba Xefi Misaun. Prepara relatório kona ba matéria logistika no fornesimentu atu bele realiza operasaun iha resenseamentu eleitoral.

Página 26 de 152


MAPE-GB • • • • • • •

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Organiza armazem nebe utiliza husi Misaun Apoiu prosesu eleitoral iha Guiné‐Bissau, hodi atende klasifikasaun materia hanesan ba eleisaun nebe sensivel no nebe laos sensivel. Desenvolve planu trasportasaun ba pesoal no sasan sira nebe iha atu bele minimize risku husi seguransa nian. Asegura apoiu operasoinal ba aktividades nebe halao husi Misaun apoiu ba prosesu eleitoral iha Guiné‐ Bissau; Elabora relatoriu semenal kona ba materia nebe utiliza iha aktividades nebe halao husi Misaun apoiu prosesu eleitoral ‐Guiné‐Bissau; Halao gestaun ba trasporte sira nebe utilize iha Misaun apoiu prosesu eleitoral Guiné‐Bissau; Organiza prosesu transferensia bens husi MAPE GB ba iha ACT‐L no ba orgaun administrasaun eleitoral Halao mos tarefas seluk nebe simu husi orientasaun Xefi Misaun nian.

Tekniku ba Informatika (5) • • • • • •

• •

Implementa sistema informasaun no komunikasaun Misaun Apoiu Prosesu eleitoral iha Guiné‐Bissau; Asegura instalasaun no funsionamentu nebe diak ba hardware no software nebe mak uza husi Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau; Fo apoiu tekniku ba sinkronizasaun dados hodi kria no aktualiza baze de dadus husi resenseamentu eleitoral. Asegura baze de dados husi recenseamento eleitoral haktuir kuadru juridiku nasional ba resenseamentu eleitoral. Elabora relatoriu aktividades nebe halao hodi kria baze de dadus ba resenseamentu eleitoral no hodi salvaguarda informasaun hirak ne’e no submete ba iha Xefi Misaun. Fo esklaresimentu nebe presiza kona ba materia informasaun no komunikasaun ba membrus husi Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral Guiné‐Bissau;

Asegura formasaun ba ofisial nasional husi orgaun administrasaun eleitoral kona ba manutensaun husi ekipamentu no software nebe presiza atu halo konservasaun, seguransa no utilizasaun baze de dadus husi resenseamentu eleitoral. Estabelese sistema seguransa ba emisaun no atu labele iha duplikasaun ba emisaun kartaun eleitoral. Halao tarefas saida deit mak nebe sei distrubui husi Xefi Misaun.

3.1.7 ‐ Estrutura no Organograma Kordenasaun husi Missaun Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau sei asegura husi SE Secretário Estado da Descentralizasaun Administrativa V Governo Konstitucional RDTL, Tomás do Rosário Cabral, nebe sei apoia husi representante orgaun administrasaun eleitoral husi ‐Leste (Comissaun Nacional Eleisaun no Secretariado Técnico Administrasaun Eleitoral) no Agência Kooperasaun Timor‐Leste nian iha Guiné‐Bissau. Estrutura ida ne’e integra husi Gabinete Apoio iha Bissau no mos komponentes seluk hanesan administração, finansas ho logístika no Assessoria Téknika, no Apoio ba recenseamento Eleitoral nebe integra mos husi téknikos husi STAE, nebe servisu hamutuk ho áreas de espesializada husi informátika no teknologia, administrasaun finansas ho logística, formasaun no área jurídika.

Página 27 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.1.8 ‐ Kompozisaun MAPE‐GB I Iha loron 25 Outubru 2013, SE Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa publika kompozisaun ekipa teknika husi Misaun nian ho naran hanesan tuir mai : Kompozisaun MAPE‐GB I Tomás do Rosário Cabral Xefe Delegasaun (Membru V Governu Konstitusional) José da Costa Belo Adjuntu Xefe Delegasaun Adjunto do Chefe da Delegação Acilino Manuel Branco Adjuntu Xefe Delegasaun no Xefe asesoria teknika José António Alves Apoio Xefe Delegasaun Vicente de Sousa Tekniku Administrativu no Finanseiro Marcos Tilman Tekniku Logistika ba Gab. Apoio Informátika e Teknologia Elviro Fernandes Moniz Responsavel Xefe Delegasaun

Cláudio Araújo Martins

Xefe Delegasaun

Túlia Onorina de Andrade

Xefe Delegasaun

Octaviano Salsinha

Xefe Delegasaun

Roménia Pereira

Xefe Delegasaun

Administrasaun, Finansas no Logístika

Saturnino Exposto Babo Francisco Carlos

Responsável Técnico Administrativo e Logística

Técnico de Logística

Técnico de Logística

Eduardo Casimiro de Deus

Responsavel Teknika formasaun

Diane Almeida

Teknika de formasaun

Marcos Tadeu Formasaun

Jurídiku

Maria Filomena de Canossa Henrique

Téknika Jurídika

Página 28 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.1.9 ‐ Tempu durasaun ba Misaun Misaun Apoio prosesu recenseamentu eleitoral haktuir ba termu referensia nebe aprova sei halao iha fulan 4 nian laran, nebe sei hahu iha novembru no remata iha final de fevereiru. Durante periudu ida ne’e iha ona planu atu halao ba fase hanesan preparasaun material, recenseamentu eleitoral, sincronização da base de dados, publikasaun ba resultadu final husi recenseamentu eleitoral no imprimi lista eleoter nian, nune mos ho actividade hanesan edukasaun sivika, formasaun no misaun observador eleitoral nian. Hanesan esplika ona iha termu de referensia misaun nian, prazu ba durasaun no kalendariu bele mos iha alterasaun wainhira iha mudansa ba eleisaun. Sei iha mos Misaun ba daruak nebe sei tuir mai atu fo kontinuasaun ba servisu sira lao dadauk ona haktuir termu referensia nebe iha kedas wainhira hahu misaun ba dahuluk haktuir aprovasaun husi Sr. Primeiro‐Ministro, Kay Rala Xanana Gusmão, atu bele fo nafatin apoio nebe presiza ba autoridades Guiné‐Bissau nian durante prosesu eleitoral.

3.2 ‐ Levantamentu hosi Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Bissau (1/10/2013 ‐ 28/02/2014) 3.2.1 ‐ Aktividade no kontaktus inisiais ba preparasaun apoiu prosesu eleitoral Misaun to’o iha Bissau iha loron 3 fulan Outubro, halao iha loron nebe sorumutu ho Agência da Cooperação de Timor‐Leste iha Guiné‐Bissau, Dr. Alberto Carlos, Sua Excelência o Representante Especial do Secretário Geral das Nações Unidas na Guiné‐Bissau, Dr. Ramos Horta, SE o Ministro da Economia e Integração Regional da Guiné‐Bissau, Dr. Soares Sambú no orgaun husi da Administrasaun Eleitoral husi Guiné‐Bissau. Iha segundu dia, ekipa ba hasoru SE o Primeiro‐Ministro da República da Guiné‐Bissau, Dr. Rui Duarte Barros, SE o Presidente da República da Guiné‐Bissau, Dr. Manuel Serifo Nhamadjo no SE o Presidente da Mesa Direktora da Assembleia Nacional Popular. Ekipa iha loron 5 e 6 de Outubro halao mos visita ba rejiaun Cacheu hodi halao sorumutu ho Organizações Não Governamentais no Partidus Polítikus Guineense nian. Iha loron 7 de Outubro wainhira to’o iha Bissau, Sua Excelência o Senhor Primeiro‐Ministro da RDTL, Kay Rala Xanana Gusmão, husi Misaun akompanha mos agenda husi SE o Primeiro‐Ministro nian nebe inklui sorumutu ho SE o representante Especial do Secretário‐Geral das Nações Unidas ba Guiné‐Bissau.

Página 29 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Apoiu material no ekipamentu ba resenseamentu eleitoral Os materiais de recenseamento são descarregados do avião cargo expressamente fretado para o efeito no aeroporto de Bissau.

Timor‐Leste procede a entrega de Materiais e Equipamentos para o Recenseamento Eleitoral O Secretário de Estado de Descentralização Administrativa de Timor‐Leste procedeu hoje á entrega de materiais e equipamentos para o recenseamento eleitoral ao Primeiro–Ministro da Guiné‐Bissau, Rui Duarte de Barros. É um gesto de solidariedade de Timor‐Leste para o povo irmão da Guiné‐ Bissau. Dos materiais entregues fazem parte um servidor ultra moderno onde vão ser processados todos os dados do recenseamento eleitoral, kit’s para o recenseamento, projetores, computadores, malas metálicas, geradores portáteis , impressoras cartões em branco, formulários para o recenseamento entre outros. Ainda na mesma ocasião foi entregue ao gabinete técnico de apoio ao processo eleitoral secretárias, mesas de reunião, cadeiras executivas, um gerador silencioso , redes de internet ente outros. Falando aos presentes, o Secretário de Estado da Descentralização Administrativa de Timor–Leste, Tomás do Rosário Cabral sublinhou “ … hoje apesar de sermos uma jovem nação em fase de reconstrução e de consolidação da nossa democracia não podemos ser indiferentes ao apelo do povo da Guiné‐ Bissau. Aqui estamos neste país cujo povo nos acolheu de braços abertos, para dar total apoio ao vosso processo eleitoral com vista á realização de eleições justas, transparentes e credíveis perante a comunidade nacional e internacional”. Este membro do V governo constitucional da República Democrática de Timor‐Leste disse por outro lado “Procedemos hoje á entrega oficial dos materiais de recenseamento eleitoral com os quais os órgãos de administração eleitoral mormente o GTAPE, irão liderar e assegurar o recenseamento eleitoral em todo o país” Esta entrega aconteceu num dia simbólico para Timor‐Leste . Há 38 anos o país declarava a independência unilateral contra a ocupação da Indonésia.

O governo da guiné‐ Bissau mostrou‐se profundamente sensibilizado com este apoio do povo irmão de Timor –Leste, tendo na ocasião o Ministro de Administração do Território e Poder Local, Batista Té, afirmado o seguinte ”… é mais um reforço para a nossa independência, porque um país cujos dados de identificação dos cidadãos pertence a terceiros é um país dependente” .

Já o primeiro ministro Rui Duarte de Barros, destacou a solidariedade do povo e do governo de Timor–Leste no apoio ao processo eleitoral na Guiné‐ Bissau.

Afirmou que “… queremos que no dia 1 de Dezembro o recenseamento eleitoral comece em todo o país”.

O chefe do governo guineense disse que é preciso mobilizar e sensibilizar as pessoas a participarem neste acto, a fim de o país poder realizar eleições transparentes e credíveis que possam ser aceites pela comunidade internacional, mas em primeiro lugar pelos próprios guineenses. Esta cerimónia foi antecedida pela entrega das instalações do GTAPE completamente reabilitadas e equipadas com ao apoio do governo da República Democrática de Timor‐Leste. Nota de Imprensa MAPEGB

Membru Missaun hala’o servisu hamutuk inventarisasun, katalogasaun no distribuisaun material no ekipamentus nebe atu utilisa iha processu resenseamentu. MAPE‐GB hala’o cerimonia entrega ekuipamentus iha presensa Primeiru Ministru Transisaun RGB no SE Secretario Estadu Descentralizasaun Administrativa nebe hato’o nia diskursu hanesan transkreve tuir mai :

Página 30 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Discursu SE Senhor Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa, Tomás do Rosário Cabral iha cerimónia entrega materiais ba GTAPE Sua Excelência Senhor Presidente da República da Guiné‐Bissau Sua Excelência Senhor Primeiro‐Ministro da República da Guiné‐Bissau Suas Excelências Membros do Governo da República da Guiné‐Bissau Ilustres Membros do Corpo Diplomático acreditado iha Guiné‐Bissau Sua Excelência Senhor Ministro da Administração Territorial Senhor Presidente no Ilustres membros da Comissão Nacional de Eleições Senhor Director‐Geral do Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral Caríssimos técnicos do GTAPE e da CNE Distintos Konvidadus Senhoras no Senhores sira Sai honra bot ida mai hau , kualidade hanesan membro V Governo Constitucional República Democrática de Timor‐Leste, hasoru malu iha país maun‐alin ida ne’e ho missão especial nebe fo mai hau hosi hau nia Governo – atu chefia Missão de Apoio ba Processo Eleitoral iha República da Guiné‐Bissau. Lasus istórikus no amizade kelan hodi nebe tau povu rua ne’e. Timor‐Leste ho nia povo, ho razaun solidariedade, responde ba desafio para fo apoio ba processo eleitoral iha Guiné‐Bissau ho satisfaaun no determinação nebe bot. Dehan iha história solidariedade nebe inequívoca no inquebrantável nebe povo maun‐alin Guiné‐Bissau hatudu mai ita nia povo iha tempo nebe difícil kontra invasão ilegal hosi Indonesia ba ita nia pais/rain nebe sai hanesan ita nia rain ba defesa intransigente ita nian ba direito autodeterminasaun . Ohin , embora ita foin hanesan nasaun nurak iha fase reconstrusaun konsolidasaun ita nia democracia, maibe ita labele husik apelo hosi povo maun‐alin Guiné‐Bissau. Ita hotu iha pais ida nebe simu ita ho liman nakloken para atu fo apoiu tota ba sira nia processo eleitoral, ho objektivu katak atu realiza duni eleisaun nbe justus, transparentes no credível iha comunidade nacional no internacional sira. Permite hau iha dignatários/nai ulun sira hosi ita nia pais maun‐lain ida ne’e hau nia agradecimento ba sira nia maneira simu ita durante nebe sira fo ba ita iha Guine‐Bissau. Ita percorre treze mil quilómetros liu para ita to’o iha ne’e no ita ciente katak ita nia kontributu ne’e simples/singelo . Maibe permite hau atu realsa katak ho ita nia jestu simples hosi ita nia sinceridade no domin hosi ami nia povu ba ita bot sira no ho esperança liu katak ita bot sei hatur ka fila fali ba ordem constitucional no povo maun‐alin Guiné‐Bissau trasa sira nia dalan ba paz no ba desenvolvimento. Excelências, Loron ida ohin ita halo entrega oficial materiais recenseamento eleitoral nebe órgaun administrasaun eleitoral, hosi GTAPE, sira sei lidera no assegura rrecenseamento eleitoral iha país laran tomak. Hau hakarak destaca katak loron ida ohin loron histórico ba timor oan sira tamba liu ona tinan 38 ita proclama unilateralmente ita nia independência. Iha ita nia rain doben ida ne’e hosi norte ba asul, no hosi loron sa’en ba loro monun, ita nia povu comemora momento ida nebe ita hotu hakarak assume atu sai hanesan pais/nação soberana. Ita labele eskolha loron ida diak liu para halo entrega ba material sira no halo ho festa ho kontente . Povo maun‐alin Guiné‐Bissau bele konta ho apoiu no solidariedade hosi povo de Timor‐Leste! Hau habadak/termina hau nia intervensaun badak ida ne’e hodi cita lia fuan muark hosi ita nia incontornável personalidade Guiné‐ Bissau nian , Amílcar Cabral, nebe dehan : "Ita tenki luta ba ita nia oan sira iha ita nia rain, ohin no aban, atu nune’e liha muru ida ka parede ida satak netik sira ". Nia dehan . Muito obrigado!

Página 31 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.2. ‐ Apoiu Kapasitasaun ba ofisial resenseamentu no ofisial eleitoral iha Guine‐Bissau. Formação aos técnicos da Comissão Nacional de Eleições e Comissões Regionais de Eleições em Matéria de Procedimentos Eleitorais em Bafatá (9 e 10 de Janeiro de 2014).

Formasaun ba fasilitador, agente resenseamentu no ofisial eleitores hanesan area ida nebe mak hetan intervensaun fundamental husi MAPE GBI. Halao mos asaun barak iha teritoriu nasional tomak. Aktividades hirak ne’e halao ho objetivu dezempenhu nebe diak husi rekursu umanu nebe bele afeta ba prosesu sira nebe atu halao. Decorreu no dia vinte e um de novembro de 2013, nas novas instalações do Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral (GTAPE), a primeira fase de formação de facilitadores, de acordo com o calendário de formação aprovado pelo Director‐Geral do GTAPE. Esta primeira fase de formação, leccionada pelos técnicos timorenses da Missão de Apoio ao Processo de Recenseamento Eleitoral na Guiné‐Bissau, teve como principal objecto de análise o sistema biométrico que será implementado no recenseamento eleitoral, a começar no dia um de Dezembro de 2013. Nesta primeira fase foi apresentado o funcionamento teórico do sistema da base de dados, bem como os procedimentos correctos de entrada de dados. A componente prática será objecto de formação após a chegada dos “kit’s” e a devida instalação do sistema nos mesmos. O servidor da base de dados já está em Bissau, aguardando apenas a sua instalação na sede do GTAPE. Os facilitadores guineenses serão responsáveis pela formação de formadores, actividade que irá decorrer na próxima semana, correspondendo à segunda fase da formação planeada. A terceira fase irá acontecer nas capitais da Regiões, onde será administrada formação a agentes do recenseamento eleitoral e presidentes das mesas de voto. Nota de Imprensa MAPEGB

Página 32 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

CNE forma hamutuk 12.000 membros para integra ba 3020 MAV iha esforsu ida nebe konta ho apoio equipa formasaun timorense. Ba servisu nebe halo iha rai liur CNE haruka formadores ba Lisboa no Dakar nebe funciona hanesan pontu ba recolha votus iha Europa no África. Relatoriu finanseiru MAPEGB I Haktuir despaxu husi Senhor Secretário de Estado da Descentralização Administrativa do V Governo Constitucional da RDTL, hodi forma ekipa teknika de apoiu nebe desloka ba f Guiné‐Bissau entre loron 24 de Janeiro to’o iha 2 de Fevereiro, hodi prepara relatoriu finanseiru no exekusaun orsamental misaun nian. Ekipa refere nia kompozisaun mak hanesan tuir mai: Maria Goretti Marques Belo Leni dos Santos Fernandes Filomena da Costa Eliázaro Teofilo de A. Amaral Mimi Sarmento Lay Timor oan ho Guineenses sira halo festeja hamutuk Natal no Ano Novo Equipa MAPEGB sira iha sira nia esforsu hodi monta operasaun recenseamento eleitoral, festeja hamutuk ho maun‐alin Guineenses sira Natal no Ano Novo, nebe sira simu visita iha sede Misaun bainaka oin‐oin tantu hosi guineenses sira no internacional sira, nune’e mos visita familiar ita nia maun bo’ot Doutor José Ramos Horta. Iha ocasiaun festa natal no ano novu ne’e , Sua Excelência Presidente de Transição da Guiné‐ Bissau, Serifo Nhamadjo, hato’o nia discurs hanesan transcreve tuir mai. Desejo a todos um feliz novo ano e que a amizade entre a Guiné‐ Bissau e Timor‐Leste seja cada vez mais consolidada. bem como a da Guiné‐ Bissau com o mundo através das Nações Unidas e dos outros parceiros, sejam a União Africana, CEDEAO, CPLP e UE. Que 2014 seja o ano da reintegração da Guiné‐ Bissau no concerto das nações. Para que tenhamos um país estável e próspero, é preciso o esforço de todos sem exceção. Temos de fazer um esforço para coabitar na diferença e no respeito mútuo, entre as pessoas, os estados e a nível da política partidária, que também a família política guineense saiba fazer um esforço para a coabitação, para que haja inclusão e não exclusão, para que possamos de facto fazer eleições tranquilas e transparentes. Aquele que ganhar que lhe seja dada a oportunidade de terminar o mandato e depois ser sancionado nas urnas nas eleições seguintes, de modo á Guiné‐Bissau poder definitivamente inaugurar um ciclo de eleições com o ajuste de contas nas urnas e não pela via da força, com a colocação de pessoas no poder pela via do voto e não por outras vias. Quero agradecer ao Dr. Ramos Horta pela amizade, dedicação e solidariedade pela comunidade timorense, neste caso não só com a capa da ONU como represente especial do Secretário‐Geral das Nações Unidas, mas também como ilustre timorense, ex‐presidente da República e Nobel da Paz. Nós fazemos votos para que esta experiência e dedicação sejam transmitidas a todos os guineenses e que possamos retirar ilações positivas do seu empenhamento, bem como de toda a comunidade internacional. Continuaria a falar destas boas ações até ao amanhecer, do nosso querido amigo Presidente Ramos Horta e da comunidade Timorense, mas vou repetir o que já disse em ocasiões anteriores é nos momentos difíceis que se conhecem os irmãos, os amigos . Se todos nos juntarmos para que a transição seja pacífica, o próximo poder terá maior facilidade em galvanizar o desenvolvimento pretendido. Se formos capazes de gerir e de estancar a alavanca de dificuldades então o próximo poder perderá muito tempo a enfrentar os problemas em vez de pensar no desenvolvimento. Oxalá com o vosso esforço e solidariedade possamos viver 2014 com tranquilidade e galvanizar o país para o que todos almejamos, para o entendimento nacional, a coabitação na diferença e pensar três vezes sempre na Guiné‐Bissau. Muito obrigado pela amizade, muita saúde, felicidade e prosperidade para todos.

3.2.3 ‐ Instituisaun no sosiedade sivil Timorense akompanha aktividade desenvolvida husi MAPEGB I Visita husi Delegasaun Timor–Leste ba Guiné‐Bissau Hahu iha loron 30 de Novembro de 2013 no ho tempu semana ida nia laran, desloka ba Guiné‐Bissau misaun multi‐sectorial husi Timor–Leste, komposta 20 elementus. Misaun nebe xefia husi embaixador Timor Leste ba CPLP, Embaixador Antonito de Araújo. Partisipa iha misaun multi‐sectorial xefe husi misaun observador ba resenseamentu eleitoral Maria Goretti Marques Belo, nebe halo parte mos iha delegasaun refere elementus husi sosiedade sivil, konfisaun relijioza, organizasaun feto, defensoria publika, Secretariadu Tékniku da Administrasaun Eleitoral (STAE), Comissão Nacional de Eleições (CNE) no komunikasaun Sosial husi Timor – Leste. Misaun ida ne’e ba ho objetivu atu bele akompanha husi besik prosesu ba resensiamentu eleitoral iha Guiné‐ Bissau.

Página 33 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Visita husi Enviado Especial Timor‐Leste ba Guiné‐Bissau, Dr. Mari Alkatiri Tuir proposta husi governu timor , SE Senhor Presidente República Timor‐Leste, Taur Matan Ruak, asina decretu (4/2014) nomeasaun ba Sr. Dr. Mari Alkatiri, ex‐Primeiro Ministro da RDTL, nudar enviado especial ba Guiné‐Bissau. Ho titulu ida ne’e, Dr. Mari Alkatiri halau visita de trabalhu dahuluk ba Guiné‐Bissau entre loron 16 e 21 de Fevereiro, nebe halao sorumutu lubun ida ho autoridades husi nasaun irmaun ida ne’e. Objetivu husi Enviadu especial maka atu ba halo balansu kooperasaun entre nasaun rua no avalia nesesidades iha futuru. Wainhira halao nafatin kontaktus nebe iha ona, Enviadu Espesial ba Guine Bissau la haluha destaka mos ‹‹ ... o papel desempenhado pelo seu país no desfecho do processo de recenseamento eleitoral que qualificou “de um trabalho fabuloso”._›› Mari Alkatiri, manifestou a confiança de que o processo de crises cíclicas estivesse a chegar ao fim, reafirmando “... que Timor‐Leste está na Guiné‐Bissau para contribuir tecnicamente no apoio ao processo eleitoral e fará tudo o que estiver ao seu alcance para ajudar.”_ Iha visita nebe halao ba comissão nacional de eleições, hare kona ba avaliasaun servisu ba iha apoiu resenseamentu nebe halao husi ekipa teknika Timor nian, Dr. Mari Alkatiri destaka mos kona ba susesu ba resenseamentu eleitoral, hodi hateten, “ ... o apoio de Timor‐Leste ao processo de reformas na Guiné‐ Bissau que o governo eleito vai propor, nomeadamente reformas da administração pública, reforma das instituições do estado e reforma do sector da defesa e segurança”28. Ba autoridade Guine nian, Enviadu Espesial husi Timor‐Leste “ ... garantiu que o seu país fará tudo para ajudar a Guiné‐Bissau. O que pode ser feito será feito diretamente e o que não pode ser feito, governo Timor‐leste não hesitará em tentar abrir outras portas a nível internacional.”28 Dr. Mari Alkatiri revela mos katak nia esperiensia rasik no kunhesimentu nebe iha kona ba nasaun Palop´s, hanoin hikas ba apoiu no solidariedade nebe simu husi nasaun maun alin sira husi lusófonos durante luta ba independênsia Timor‐Leste nian, rekonhese ida ne’e atu ita bele kontribui hikas fali ba solidariedade nebe uluk sira fo mai ita. Iha sorumutu nebe halao , enviadu especial fo konfiansa katak wauinhira eleisaun remata, Governu nebe maka eleitu sei fo benefisiu ba kuperasaun no sei simu mos apoiu tomak husi Timor‐Leste.”28, destacando igualmente o facto de Timor‐Leste vir a presidir à CPLP, a partir do mês de Junho, no que se afigura como uma feliz coincidência. Wainhira remata nia visita de trabalhu, enviadu espesial Timor‐Leste nian promote katak sei fila hikas mai Guine hodi halo balansu ba buat nebe promote ona. trazer a experiência de Timor‐Leste de maior inclusão, entendimento e consenso”28.

Página 34 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Encontro ho equipa MAPE‐GB

Enkontru ho SE Sr. Primeiro‐Ministro RGB

Visita ba GTAPE acompanha SE Senhor Primeiro‐Ministro da Guine‐Bissau no Presidente do GTAPE

Enkontru ho SE senhor Presidente Transisaun Republica da Guine‐Bissau.

Página 35 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Roménia Pereira, Técnica Informática no Tecnologia MAPEG desloka no visita ba Posto de Recenseamento Eleitoral para fo apoio ba operadores guineenses sira.

3.2.4 ‐ Operasaun apoiu ba resenseamentu no kriasaun baze dadus eleitoral Problema sira nebe mak konsege identifika durante eleisaun Abril de 2012, kona ba emisaun kartaun eleitor ho sistema manual, sai hanesan razaun bot ba “ os signatários do Pacto de Transição e Acordo Político “ husu atu realiza prosesu resenseamentu nebe fiavel no transparante, nebe utiliza suporte baze eleitoral informatizada. Eskolha ida ne’e maka ikus mai hetan aprovasaun husi parlamentu Guiné‐Bissau. Apoiu no esperiensia Timor nian sai nudar garantia ba susesu ba implementasaun ba sistema foun resenseamentu nian atu nune bele reforsa ba itegridade no kredebilidade husi sitema resensiamentu ida ne’e no ba produsaun ba kadernu eleitoral nian. Fotografia eleitor nebe produz ho kor hatudu diak liu tan ba transparansia no kontrolu publiku ba iha prosesu refere. Hanesan ne’e maka bele halao registu eleitoral nebe diak, liu husi prosesu teknologia nebe modernu no efiseiente, ho resenseamentu biometriku no emisaun kartaun eleitor nebe iha elementu seguransa , fotografia no dadus biografiku eleitoral nebe kompletu.

Página 36 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Baze de Dadus (Server) no Programa gestaun nian Atu desenvolve base de dadus nebe informatizada, MAPE‐GB, utiliza ba GTAPE server ida no ekipamentus seluk tan ho sistema nebe iha informasaun kona ba resenseamentu husi sidadaun eleitoral ho equipamaentu hardware ida ne’e, governu Guiné‐Bissau bele iha ona resenseamentu nebe non aktualizasaun ba base de dadu informatizada , teknikus infomatika no teknologia sira husi MAPE‐GB no desenvolve programa espesifiku iha gestaun base de dadus nian haktuir rekezitus no espesifisidade husi sistema eleitoral Guiné‐Bissau nian no padraun internasional. Resenseamentu iha rai liur/ diáspora Responsavel ba “Pacto de Transição e Acordo Político” konkorda atu sidadaun Guine nebe hela iha estrangeiru ka rai liur bele mos partisipa iha eleisaun. Hare tuir ba numeru sidadaun Guine nian nebe moris iha nasaun balun nebe bele ona halao resenseamentu ba sira. Iha Resenseamentu no votasaun ba iha Europa sei halao iha Portugal, Espanha no Fransa. Iha Afrika sei halao prosesu hanesan iha Cabo Verde, Guiné Conacri, Gâmbia no Senegal. Servisu hirak refere iha leten kompete ba governu liu husi Ministério da Administração Territorial no Poder Local nebe maka sei halao supervisaun jeral ba prosesu resenseamentu eleitoral, atu bele asegura transparansia no fiabilidade ba prosesu ida ne, haktuir desizaun Konselho de Ministrus hodi indika Ministru ida hodi halao supervisaun ba iha regiaun hirak ne’e, nebe bele hare iha tabela mak hanesan tuir mai ne:

Presidente CNE ofisialmente hari komite tekniku ida ne’e nia rasik maka sei preside ho naran Comissão de Seguimento do Processo de Eleições Gerais (COSEPEC) no iha nível GTAPE, sei preside husi Ministro da Administração do Território e Poder Local no iha mos Coordenação Nacional nebe sei preside husi Director‐ Geral do GTAPE. Husi atrasu bot atu hasai fundu no prosesu burokrátiku hirak nebe iha husi parte husi komisaun CEDEAO nian, obriga governo da República Guiné‐Bissau tenki husu apoiu ba RDTL hodi bele rehabilita instalasaun ba Komisaun resenseamentu , husu mos apoiu ba kit’s recenseamento no apoiu finanseiru hodi bele atende despesa ba kombustivel no gastus infomatiku, ho nune atu bele hahu resenseamentu haktuir ba data nebe prevista antes.

Página 37 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Iha nível nacsional, prosesu resenseamentu hahu iha loron 1 de Dezembro de 2013 no remata iha loron 8 fulanFevereiro 2014. Aktividade recenseamento iha rai liur/diáspora halao iha sentru fatin 7, nebe 3 iha Europa (Lisboa, Madrid no Paris) no 4 África (Banjul, Conacri, Dakar no Praia) liu husi utilizasaun sistema resenseamentu online ho sincronizasaun automátika husi base de dados central iha GTAPE. Faze ba reklamasaun eleitores nebe hala inskrisaun iha teritoriu nasional tomak no iha diaspora hahu iha loron 18 de Fevereiro,durante tempu loron 15 nia laran hamutuk ho fixasaun ba kadernu eleitoral. Recenseamento eleitoral termina a 8 de Fevereiro O Governo de transição, através do ministro da Administração Territorial e Poder Local, Baptista Té, anunciou esta quinta‐feira, 6 de Fevereiro, o fim dos trabalhos de recenseamento eleitoral em todo país até às 21:00 (hora local) do próximo dia 8. De acordo com Té, ao nível da diáspora, o acto de inscrição dos potenciais eleitores guineenses termina a 10 de Fevereiro, ou seja, 48 horas depois, colocando, assim, fim a um processo que durou 70 dias, o que superou a previsão inicial de 21 dias anunciada no passado Dezembro. Sobre a questão de duplicidade dos cartões de eleitor, Baptista Té garantiu que não haverá e nem pode haver esta situação, com o sistema informático do Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral (GTAPE) bem montado para o efeito, podendo notar qualquer anomalias sobre as pessoas que se recensearam mais de uma vez. Trata‐se de um processo em que, desde o início de 2014, as pessoas são inscritas sem cartões de eleitor. O responsável pela pasta de execução deste processo disse que a comissão sectorial já está a proceder à entrega dos cartões de eleitor às pessoas que se recensearem sem, no entanto, terem recebido os mesmos. Em termos de números, o governante revelou que os dados provisórios indicam para 739 mil e 951 a nível nacional e 19 mil e 960 na diáspora, o que corresponde a 759 mil e 911 eleitores inscritos, num total de 91% de potenciais eleitores listados para ir às urnas no próximo dia 16 de Março. (c) PNN Portuguese News Network, 2014‐02‐07 16:34:18

3.2.4.1 ‐ Desenvolvimentu ba baze de dadus husi resenseamentu eleitoral Desenvolvimentu Programa Informátiku ba Resenseamento Eleitoral Resenseamentu Eleitoral hanesan baze fundamental hodi bele halo dezenvolvimentu iha prosesu eleitoral, nebe halo tuir sistema nebe demokratiku ho transparente, hodi kria lista eleitor nian no baze de dadus nebe sai hanesan elementu ba garantia no kredebilidade iha prosesu tomak. Resenseamentu Eleitoral iha Guiné‐Bissau ne’e prosesu obrogatoriu , haktuir buat nebe hateten iha artigo 2º.1 da Lei 19/2011 de 1 de Novembro, Lei Recenseamento Eleitoral. Orgaun eleitoral nian maka GTAPE no CNE mak iha kompetensia ba halo supervizaun no organizasaun ba resenseamentu eleitoral. Bazea ba numeru eleitores nian, orgaun nebe responsavel ba administrasaun no organizasaun ba prosesu refere bele hatene ona estimativa ida ba kuantidade material nebe mak presiza atu bele halao eleisaun jeral 2014. Iha Misaun, departamentu Informátika no Teknologia iha autorizasaun hodi estabelese no asegura funsionamentu ba sistema base de dadus eleitoral iha República da Guiné‐Bissau, durante periudu Resenseamentu Eleitoral. Departamentu ida ne assume responsabilidade nebe bot no dezafiu nebe iha hodi hatan ba pedidu husi governo da Repúblika Guiné‐Bissau, hodi garante susesu iha resenseamentu eleitoral. Funsaun Departamento de informática nian iha Misaun Apoiu maka hanesan tuir mai: • Halao instalasaun ba servisu baze de dadus GTAPE nian • Halao instalasaun ba web; • Halao instalasaun rede informatika • Halao instalasaun software iha komputador portatil • Desenvolve programa informatiku ba resenseamentu eleitoral Departamentu IT mos halao funsaun seluk hanesan: • Halao implementasaun sistema informasaun no komunikasaun ba MAPE GB iha akto eleitoral

Página 38 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

• Asegura instalasaun no funsionamentu hardware no software MAPE iha GB; • Asegura funsionamentu hardware no software nebe presiza ba kriasaun baze de dadus husi resenseamentu iha RGB. • Apoiu servisu tekniku nebe presiza hodi halao sinkronizasaun baze de dadus eleitoral no aktualizasaun husi dadus eleitor sira nebe halao ona registu. • Asegura formasaun ba ofisial husi orgaun eleitoral realtivamente iha manutensaun, konservasaun no seguransa ba ekipamentu no software durante utilizasaunba baze de dadus husi resenseamentu eleitoral. Periudu preparasaun Iha periudu ba estabele no instalasaun sistema baze de dadus eleitoral, tekniku sira kumpri sira nia tarefa haktuir orientasaun nebe simu husi Xefi Misaun Apoiu prosesu Eleitoral iha Guine Bissau, halao sira nia aktividade sempre ho kolaborasaun ho kuadrus husi GTAPE no CNE, wainhira fo sai informasaun nebe sei tau iha aplikasaun baze de dadus eleitoral nian haktuir prosedimentu legal nian. Maski halao kordenasaun nebe diak ho kuadru GTAPE no CNE , mosu nafatin atrasu iha fornesimentu informasaun espesifiku hanesan lista regional, numeru inskrisaun nian no mesa no seluk tan, nebe implika ba finalizasaun ba aplikasaun baze de dadus. Levantamentu iha terenu Iha loron 5 to’o 7 de Novembro, Ekipa teknika tomak servisu makas hodi halao levantamentu ba informasaun tomak liu his kkomunikasaun intensive ho kuadru tekniku husi GTAPE nian.

Equipamento de Server oferecido pela MAPE‐GB para a Gestão da Base de Dados do Sistema Eleitoral.

Página 39 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.4.2 ‐ Programa informátiku ba gestaun Baze de Dados Eleitoral Sistema Baze de Dados Eleitoral GTAPE‐GB hahu husi software principal (Delphi Enterprise XE2), utiliza hodi halao programasaun no (Oracle 11 Standard One) utiliza hodi hahu baze dadus nebe iha karakteristika nebe presiza wainhira iha aumento ba numeru elitor durante tempu registu nian. Komponente software rua ne’e mak importante tebes hodi bele halao kriasaun no dezenvolvimentu iha baze de dadus. Existi mos komponente software seluk nebe maka kontribui mos hodi bele dezenvolve aplikasaun iha sistema baze de dadus nian.

Software oferecido pela Missão para a programação, concepção e gestão da base de dados.

Foram ainda utilizados os seguintes componentes de software: • Devexpress • Fastreport • Raise Component • TMS Component • ODAC (Oracle Direct Acess) • Translate Component • Yac Component • SDK Nitgen

Página 40 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.3.3 ‐ Modelu ba aplikasaun baze de dados eleitoral

Portal de entrada para o sistema de base de dados eleitoral.

Aplikasaun rejistu eleitores nacionais.

Aplikasaun registo eleitores ih arai liur.

Página 41 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Modelo lista eleitores sira.

Menu sinkronizasaun.

Menu gestaun eleitores.

Página 42 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Modelo de cartão de eleitor nacional.

Modelo de cartão de eleitor da diáspora.

Aplicação web de pesquisa de resultados e dados.

Página 43 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Ekipamentu no programa informatiku ba resenseamento eleitoral Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral Guiné, oferese ba governo Guiné‐Bissau 150 konjuntu ekipamentu atu bele fasilita iha resenseamentu eleitoral ho material hanesan: komputador portatil ida, makina impresora kartaun (Fargo), Kamera fotografia, periferiku hodi rekolha asinatura, dispositivo hodi rekolha impresaun dijital, generator no seluk tan.

• 150 Portáteis

• 150 Impressoras de Cartões (Fargo)

Página 44 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Material no sasan nebe utiliza durante processu resenseamento no emissaun kartoens (Tinteiros, produto hodi hamos no kartaun eleitor). Equipamentu hodi kaptura imagem para introduz foto eleitor nian iha kartaun.

Timor Leste assegura akisisaun geradores para garante kontinuidade operasaun resensemaneu eleitoral, wainhira iha enerjia no kombustivel laiha. Antes atu entrha ekipamentus hirak ne’e, ekipa logistika missaun nian halo teste no verika uluk nune’e mos ba software nebe instala ba 150 portatil/laptop nebe hala’o iha loron 26 no 27 Novembro 2013. Departamentu Formasaun no Informatika I Tknolojia, sira assegura formasaun tekniku Guineeses sira liu‐liu hanorin sira halo nusa opera 150 kit’s resenseamnetu eleitoral nebe fo hosi Missaun ba GTAPE.

Tripé
de Iluminação

Gerador

Página 45 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Equipamentus komunikasaun iha rede nebe utiliza.

Software nebe utiliza hosi equipa recenseamento.

Página 46 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.4.4 ‐ Formulariu ba resenseamentu eleitoral Formulariu recenseamento eleitoral define atu bele esplika espesifiku liu kona ba recenseamento iha Guiné‐ Bissau. Formulariu constituídos em cadernos de 50 folhas/formulário, foram produzidos em Portugal com o financiamento do Governo de Timor‐Leste para posterior distribuição às equipas que efectuariam o recenseamento eleitoral no terreno.

3.2.4.5 ‐ Kartaun Eleitoral Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral Guiné‐Bissau, produz no oferese kartaun eleitor ba resenseamentu, nebe haktuir padraun ho kualidade diak liu. Produz ona modelu 2 ba kartaun nebe sei hanesan ho fatin votasaun nian kartaun eleitor nasional no kartaun eleitor iha diáspora. Kartaun koloridu, iha nia kodigu / elementu seguransa nian, (marka ho be água ho símbolo nacional Guiné‐ Bissau no kódig de barras), nebe iha relasaun mos ho biométricos do eleitor (Naran, Data Moris Nian, Estado Civil, Naturalidade, Hela fatin, Filiasaun , Foto no asinatura titular nian).

Página 47 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Modelu kartaun eleitor nasional iha infomasaun hanesan Nº de Eleitor, Nº de Inscrição, Regiaun, sírkulo Eleitoral, Sektor, Distrito Eleitoral no MRE/MAV, maibe iha kartaun eleitor diáspora informasaun kona ba sektor no Distrito Eleitoral troka fali ho Nasaun hela hatin nia naran.

Expansão histórica» do registo nacional Comissão para a Consolidação da Paz na Guiné‐Bissau felicita processo eleitoral

A Comissão para a Consolidação da Paz na Guiné‐Bissau (PBC) felicitou a conclusão do processo de recenseamento eleitoral no país, que permitiu uma «expansão histórica» do eleitorado nacional e renovou as relações com os parceiros internacionais que contribuíram para o processo.

A PBC reconheceu que o financiamento e a preparação para as próximas eleições Gerais estão no bom caminho devido às contribuições dos Estados‐membros da

CEDEAO, da Comissão da CEDEAO, da Nigéria, de Timor‐Leste e dos doadores para o Fundo do PNUD, especialmente a União Europeia (EU).

A presença e as actividades do Gabinete Integrado das Nações Unidas para a Consolidação da Paz na Guiné‐Bissau (UNIOGBIS) e a liderança do Representante Especial

do Secretário‐geral da ONU, José Ramos‐Horta, foram também decisivos no processo. Com a conclusão bem‐sucedida do registo de eleitores, a campanha eleitoral em curso e as necessidades financeiras respondidas pelos parceiros internacionais, espera‐se que as eleições Gerais tenham lugar a 13 de Abril.

A PBC manifestou a sua preocupação com os recentes episódios de violência política e condenou qualquer tentativa de As eleições de 2014, segundo a Comissão, terão lugar num ambiente diferente do registado em 2012, com o processo de inscrição concluído e a presença da segurança da CEDEAO no terreno, bem como a melhor coordenação entre os principais parceiros internacionais da Guiné‐Bissau. Para a PBC, as eleições terão que ser seguidas da implementação das reformas essenciais para assegurar uma estabilidade duradoura e de consolidação democrática. O órgão reafirmou a sua disponibilidade para servir como plataforma de coordenação para ajudar a conceber, a médio e longo‐prazos, recursos e estratégias de mobilização de apoio a iniciativas lideradas nacionalmente. Entre as opções para uma participação estratégica renovada da PBC com Guiné‐Bissau está a proposta de um Programa de Melhoria de Governança e Eficácia do RESG Ramos‐Horta, reconhecendo o papel de liderança importante a ser desempenhado pela CEDEAO em apoio à modernização do sector de defesa e segurança na Guiné‐ Bissau. Neste momento histórico, a PBC reafirmou a sua confiança e solidariedade para com o povo da Guiné‐Bissau na sua busca por estabilidade, democracia e desenvolvimento inclusivo. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐04‐02 12:49:32

Página 48 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.5 ‐ Apoiu ba realizasaun husi aktividades recenseamentu eleitoral Logístika no Operasaun Numeru nebe bot hosi tabancas sira, komunikasaun no acessu nebe dificil tamba Estrada ladiak no kondisaun naturza la favorece no mota nebe barak ho barak‐barak sai desafio bot ba atu organiza processu resensemaentu no eleisaun. Tmba difikuldade meio de transporte maka MAPE –GB fo apoi transporte para ekipa bele halo deslokasaun ba terrenu; departamentu lojistika MAPE‐GB iha ambitu preparasaun processu resenseamentu koordena no realiza aktividades oin‐oin hanesan tuir mai : • Simu material no ekipamentus resenseamentu nian; • Katalogasaun no embalajem; • Halo levantamentu kondisaun operasionais iha terrenu; • Elabora no exekuta planu distribuisaun no rekolha 150 kit’s resensemantu ba MAPE‐GB. Apesar iha difikulades nebe mai hosi planu la klaru iha distribuisaun kit’s resenseamantu no material eleitoral , experiencia teknikus timor nian konsegue ultrapassa ho nune’e material resenseamentu eleitoral bele distribui nune’e bele garante eleitores nebe hakarak rejistu. Ho nune’e materiais nebe falta hanesan tinteiru impressaun (ribbon), kartoens, formulario resenseamentu konsegue resolve no operasaun resenseamentu bele hala’o normal; Aktividade ba resenseamentu hahu iha loron 1 de Dezembro de 2013 no remata iha 8 de fevereiro, nebe halao iha rejiaun 9 iha teritoriu tomak. Iha sentru diaspora nian remata iha loron 10 de fevereiro de 2014. a) Wainhira desloka ho Ro

Página 49 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Recenseamento eleitoral termina a 8 de Fevereiro O Governo de transição, através do ministro da Administração Territorial e Poder Local, Baptista Té, anunciou esta quinta‐feira, 6 de Fevereiro, o fim dos trabalhos de recenseamento eleitoral em todo país até às 21:00 (hora local) do próximo dia 8. De acordo com Té, ao nível da diáspora, o acto de inscrição dos potenciais eleitores guineenses termina a 10 de Fevereiro, ou seja, 48 horas depois, colocando, assim, fim a um processo que durou 70 dias, o que superou a previsão inicial de 21 dias anunciada no passado Dezembro. Sobre a questão de duplicidade dos cartões de eleitor, Baptista Té garantiu que não haverá e nem pode haver esta situação, com o sistema informático do Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral (GTAPE) bem montado para o efeito, podendo notar qualquer anomalias sobre as pessoas que se recensearam mais de uma vez. Trata‐se de um processo em que, desde o início de 2014, as pessoas são inscritas sem cartões de eleitor. O responsável pela pasta de execução deste processo disse que a comissão sectorial já está a proceder à entrega dos cartões de eleitor às pessoas que se recensearem sem, no entanto, terem recebido os mesmos. Em termos de números, o governante revelou que os dados provisórios indicam para 739 mil e 951 a nível nacional e 19 mil e 960 na diáspora, o que corresponde a 759 mil e 911 eleitores inscritos, num total de 91% de potenciais eleitores listados para ir às urnas no próximo dia 16 de Março. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐02‐07 16:34:18

Téknik IT Missaun Timorense, apoiu servisu equipa recenseamento iha terreno.

Equipa resenseamentu servisu hela .

Posto recenseamento. Eleitores sira hein para registo.

Página 50 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Eleitor assina digital/elektroniku.

Introdusaun/hatama dadus eleitor.

Eleitores ho kartau emitido.

Introdusaun/hatama dadus eleitor sira nian.

Eleitor ho kartaun emitido.

Eleitoras sira apresenta kartaun foun.

Página 51 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.6 ‐ Sincronizasaun dadus Hafoin remata tiha registu no resenseamentu husi eleitores sira husi ekipa terenu, tekniku informatika no teknologia MAPE‐GB halao mos sincronizasaun ba dados, haktuir diagrama infra.

Página 52 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Sinkronizasaun Dadus (GTAPE)

3.2.7 ‐ Prosesu expozisaun/exibisaun no reklamasaun husi lista resenseamentu Wainhira konklui tiha resenseamentu, lista/kadernu eleitoral nebe mak prontu antes loron 14 de Marsu, entrega husi governu liu husi Gabinete Téknico Apoio ba Processo Eleitoral (GTAPE) ba Comissaun Nacional de Eleições (CNE) iha loron 18 de Marsu, tuir kronograma eleitoral nebe mak hakerek iha Decreto Presidencial. Ekipa teknik timor nian apoia makas tebes iha prosesu ida ne’e, haleu Guine Bissau tomak hodi ba monta baze de dadus informatizada no fiavel nebe bele aktualiza anualmente. Resenseamentu iha eleisaun antes so bele halao manual deit no labele halo aktualizasaun ba eleitores sira, tan ida ne maka eleitor barak la konsege hetan sira nia direitu ba vota, razaun nebe halo partidu politiku barak hatama sira nia protestu.

Página 53 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Centru resenseamentu no lista eleitoral disponivel ba consulta publica. Relativos ao território nacional e diáspora GTAPE entrega Cadernos Eleitorais à CNE O Director‐geral do Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral (GTAPE), Cristiano Na Bitan, assinou esta terça‐feira, 18 de Março, em Bissau, o termo de entrega dos Caderno Eleitorais ao Presidente da Comissão Nacional de Eleições (CNE), Augusto Mendes. Ao todo são 2.983 Cadernos Eleitorais relativos às Mesas de Recenseamento Eleitoral, que coincidem respectivamente com as suas mesas da Assembleia de Voto para todo o território nacional e diáspora. Falando durante a cerimónia, o Presidente da CNE, Augusto Mendes, disse que este acto foi mais uma etapa vencida no processo eleitoral em curso na Guiné‐Bissau. «Somos da opinião que um recenseamento bem feito é a premissa para termos eleições com poucas dificuldades», disse Augusto Mendes. O empenho de toda equipa e o apelo a mais apoios por parte da comunidade internacional neste processo constam entre os aspectos abordados por Augusto Mendes durante a sua alocução na cerimónia. (c) PNN Portuguese News Network, 2014‐03‐18 16:43:55

Página 54 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Afixasaun/taka lista provisória ba konsulta públika eleitoral provisória. 7 de Fevereiro de 2014 ‐ Declaração do Representante Especial do Secretário‐Geral (RESG) das Nações Unidas para a Guiné‐Bissau sobre a conclusão do processo de recenseamento eleitoral anunciado pelo Governo de transição. Saúdo a decisão das relevantes autoridades de transição da Guiné‐Bissau sobre a conclusão do processo de recenseamento eleitoral, com uma percentagem recorde de 91% dos potenciais votantes. Com base no mais recente censo nacional da Guiné‐Bissau (2009), o Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral (GTAPE) estimou o número de votantes em 810.961. Pessoalmente, testemunhei os significativos esforços quer das relevantes autoridades nacionais, quer dos técnicos envolvidos, no sentido de levar o recenseamento eleitoral até às mais remotas tabancas e ilhas da Guiné‐Bissau, inclusivamente até àquelas localidades incomunicadas por falta de estrada: os kit’s electrónicos, os pesados geradores tiveram de ser transportados com meios improvisados, ou a pé, até áreas longínquas. Também testemunhei pessoalmente dezenas de milhar de comuns cidadãos a aguardar durante horas e dias para se recensearem. Houve inúmeros desafios, nomeadamente as condições geográficas, a inacessibilidade de diversas áreas do país, a adulteração dos equipamentos devido ao pó e humidade, a falta de combustível para os geradores portáteis, os atrasos nos pagamentos aos operadores e demais pessoal, etc. Não faltaram desafios e obstáculos ao longo do percurso. No entanto, na minha opinião foi um esforço extraordinário, um sucesso, e eu quero expressar a minha mais profunda gratidão às autoridades nacionais, aos amigos e parceiros, designadamente a Timor‐Leste, à Nigéria e aos países‐membros da CEDEAO. Agora todos teremos de trabalhar mais arduamente na segunda fase do processo eleitoral, o que significa nas eleições propriamente ditas. Há obstáculos que persistem, nomeadamente as decisões pendentes dos partidos políticos no Parlamento e fora dele, juntamente com as das autoridades competentes. Saúdo outros doadores, nomeadamente a União Africana‐UA, a Comunidade dos Países de Língua Portuguesa‐CPLP, a União Europeia‐UE, Portugal, o Reino Unido, China e o Fundo das Nações Unidas para a Construção da Paz (Peacebuilding Fund ‐ PBF), que garantiram apoios e nalguns casos já formalizaram as suas entregas, em espécie ou financeiras, para este importante exercício democrático que culminará no fim do período de transição e na abertura de um novo capítulo na história da Guiné‐ Bissau. José Ramos‐Horta Representante Especial do Secretário‐geral das Nações Unidas para a Guiné‐Bissau (uniogbis.unmissions.org)

Página 55 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.8 – Tabela resultadu final husi resenseamentu eleitoral Ho apoio de Timor‐Leste nian, konsege hetan resenseados ho total de 775.508 sidadaun/eleitor, ho numeru hanesan 22.312 husi diáspora, verifika mos katak iha aumenta 23% husi populasaun resenseada_ desde eleisaun ikus liu iha 2012. Ho total estimadu 809.212 eleitores resenseadus husi 96% husi sidadaun tomak.

Mais de 775 mil eleitores votam nas eleições Gerais Mais de 775 mil cidadãos guineenses com capacidade eleitoral activa deverão votar nas próximas eleições Gerais marcadas para 13 de Abril na Guiné‐Bissau, que irão escolher o novo Governo e o próximo Presidente da República. «Para conhecimento público e registo histórico, aproveito esta ocasião para anunciar os resultados definitivos do recenseamento eleitoral, onde foram registados 775.508 cidadãos com capacidade eleitoral activa», disse à PNN Batista Te, ministro da Administração Territorial e do Poder Local. Os dados foram avançados pelo governante esta terça‐feira, 18 de Março, em Bissau, durante a cerimónia de entrega dos cadernos eleitorais por parte do Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral (GTAPE), enquanto entidade executora do processo com a Comissão Nacional de Eleições (CNE). De acordo com o governante, os dados são relativos ao território nacional e diáspora, nomeadamente Senegal, Cabo Verde, Gambia, Guiné Conacri, Portugal, Espanha e França. No que diz respeito aos cadernos eleitorais, o Director‐geral do GTAPE, Cristiano Na Bitan, entregou ao Presidente da CNE 2.983 cadernos contendo os respectivos mapas de distribuição das mesas de Recenseamento Eleitoral e Mesas da Assembleia de Votos. «O acesso a estes documentos é extensivo aos representantes dos partidos políticos e candidatos, desde que formalmente o solicitem ao GTAPE», informou Baptista Té. Na cerimónia, Baptista Té afirmou ainda que, em termos de resultados o processo de recenseamento eleitoral, que durou pouco mais de dois meses, foi um sucesso total com os resultados acima referidos. Com esta entrega a CNE entra assim no período de inalterabilidade de dados eleitorais, que teve início a 14 de Março e termina a 12 de Abril. (c) PNN Portuguese News Network, 2014‐03‐18 15:38:27

Página 56 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 57 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Resultadu resenseamento iha rai liur Resenseamentu husi deiapora ( rai liur/ estranjeiru) maka hanesan 22.312 eleitores: 16.127 Mane no 6.185 Feto.Nasaun ho no bot liu maka :Senegal (5.767), Cabo Verde (4.791) no Portugal (3.780).

Em todos os encontros, à semelhança da primeira missão em Abril do corrente ano, foi sempre reiterada a enorme apreciação e gratidão da Guiné‐Bissau pelo apoio de Timor‐Leste à realização do recenseamento eleitoral. Nas palavras do Presidente da CNE da Guiné‐Bissau, Juiz Conselheiro Augusto Mendes “ninguém imaginaria que seria o povo timorense a vir tornar possíveis estas eleições. É um marco indelével nas relações entre os nossos dois povos. O povo da Guiné‐Bissau deve ser informado deste apoio vital de Timor‐Leste para o retorno à normalidade constitucional, através destas eleições que só foram possíveis por causa do recenseamento eleitoral”. No concernente ao empenhamento do Governo Timorense neste bem‐sucedido empreendimento em que consistiu a assistência ao recenseamento eleitoral, O Presidente da CNE da Guiné‐Bissau referiu que “gostaria de frisar o nosso apreço por este exemplo raro, em que um Governo disponibiliza um membro seu e põe‐no à disposição de um outro país, em dedicação exclusiva. É um fato inédito e inovador na cooperação internacional.” Relatório da Missão de Observação Eleitoral do Parlamento Nacional de Timor‐Leste às Eleições Presidenciais e Legislativas de 2014 na Guiné‐Bissau (II Parte)

Página 58 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

4. MISAUN APOIO PROCESSO ELEITORAL II (1/03/2014 ‐ 31/05/2014) Hare ba frajilidade balun iha prosesu implementasaun aktus eleitorais iha dominiu informatika (tabulasaun no sinkronisasaun resultadu eleitoral), formasaun no observasaun eleitoral. Konsidera situasaun Guine‐Bissau iha planu internasional, hare katak util atu garante esforsu kredibilidade prosesu elitoral liu hosi hatur/kria sistema informatiku ida nebe transparente no kredivel nebe bele asegura apuramentu no trasmisaun resultadu eleitoral nune’e mos atu sertifika katak prosesu eleitoral la’o tuir duni prinsipius sira ne’e liu hosi deklarasaun misaun observasaun elitoral. Timor‐leste hatudu foin la‐lais iha passadu nia kapasidade hodi hala’o eleisaun livre, justa, kredivel ho uza teknologia foun. Maibe susesu sira ne’e tamba ho hanaruk programa formasaun iha materia eleitoral ba oficiais eleitoral sira. Konsidera mos ejijencia nebe impede iha planu internacional sobre Guiné‐ Bissau nune’e mos hanesan experiensia Timor‐Leste iha area sira ne’e , hetan proposta tuir pedidu nebe hato’o hosi Sua Excelência primeiru Ministru Tranzisaun Guiné‐Bissau nian , Dr. Rui Duarte Barros (hare anexo pajina.), renovasaun mandatu Misaun para apoiu orgaun administrasaun eleitoral guineense sira iha area tolu ne’e nebe aseita kedas hosi Sua Excelência senhor Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão.

4.1 ‐ Mandatu 4.1.1 ‐ Kontextu Objectivo hosi Misaun Apoio Processo Eleitoral dahuluk iha Guiné‐Bissau nu’udar kontribuisaun ida ho nune’e preparação processo eleitoral, liu‐liu fase recenseamento eleitoral, nebe krucial ba l resultado nebe democrátiku kredívels, la’o justa , transparente e hetan reconhecimento nacional no internacional duni . Servisu nebe desenvolve hosi Misaun Apoio Processo Eleitoral dahuluk iha Guiné‐Bissau la’o ho sucesso, sem dúvidas tamba ho empenhu hosi profissionais sira hotu nebe participa ho sira nian contributo labele atu haluha no louvado. Importante agora maka assegura kontinuasaun servisu nebe desenvolve hosi apoio ba Comisaun Nacional Eleisaun nune’e konkretizasaun acto eleitoral, liu hosi II Missão de Apoio Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau no fo apoiu órgaun administrasaun eleitoral nian iha Guiné‐Bissau koncretiza eleições ba Assembleia Nacional Popular no ba Presidência da República, nebe preve fulan e Março no Abril de 2014. Hafoin halao actos eleitoral ne’e , equipa Misaun Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau sei reduz, hela deit membrus ba Gabinete de Apoio à Missão, ho fim atu assegura elaborasaun relatórius aktividades no financeiro, nebe sei entrega iha iha tempo no oportunidade nebe iha ba Órgãos Soberanu República Guiné‐ Bissau nian . Nune’e mos sei entrega equipamentos/materiais eleitorais sira hotu ba orgaun soberanus sira .

4.1.2 ‐ Descrisaun Misaun nian Misaun Apoio ba Acto Eleitoral iha Guiné‐Bissau sei assisti hosi Comissão Nacional de Eleições iha preparasaun no implementasaun acto eleitoral enquanto passu fundamental ba realizasaun eleisaun Justas nebe lori resultados democráticos no kredíveis. Misaun sei assisti mos atu desenvolve programa no formasaun técnikus sira ba implementasaun ba kampanha educasaun cívika ba eleisaun, ho objektivu ba esclarecimento potenciais eleitores sira hosi importância processo eleitoral ba konsolidasaun o processo democrático, iha klima ida nebe paz no estabilidade. II Missaun de Apoio ba Acto Eleitoral iha Guiné‐Bissau sei : • fo Apoio adequado funcionamentu Sistema Base Dados ba Recenseamento Eleitoral. • Assisti iha publicasaun resultado final acto eleitoral nian. • Apoia impressaun no disseminasaun lista eleitores nian. • Assisti atu desenvolve programas no formasaun técnicos sira para implementasaun kampanhas edukasaun cívica eleições nian. • Assisti órgãos administrasaun eleitoral RGB nian iha preparasaun no implementasaun atividades eleitorais sira iha estasaun votasaun nian iha território hotu. • Garante katak princípios internacionais kona ba processos eleitoral halo duni s durante processo sira ne’e

Página 59 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

hotu. • Apoia logisticamente entrega no recolha material eleitoral b iha centros no estações votasaun nian . • Assisti CNE Guineense sira organiza acto eleitoral no na validasaun resultados. • Hatur equipa observação eleitoral ida hosi fiscalija realizasaun acto eleitoral.

4.1.3 ‐ Período durasaun MAPE‐GB II nian Projeto nebe desenvolve hosi Missão de Apoio ba Acto Eleitoral iha Guiné‐Bissau sei dura fulan 2 , hahu hosi iha fim Fevereiro de 2014 no termina iha fulan Abril de 2014, nebe atu iha possibilidade hala’o segunda volta eleição ba Presidente da República. Durante período Missão ne’e nian sei iha mos actividades kona ba educasaun cívica, formasaun no observasaun eleitoral. Mais, sei assegura apoio operacional iha regiões 8, iha Sector Autónomo Bissau nian no iha DistritosEleitorais 45 República Guiné‐Bissau nian. Iha 20 de Abril de 2014, hafoin eventual ocorrência segunda volta eleisaun presidencial nian, equipa Missão ne’e sei hamenus . Iha inicio fulan Maio, sei encera/taka escritório nebe Missão halo servisu ba no sei hala’o mos entrega ba equipamentos hotu ba Governo Guiné‐Bissau. Iha period/tempo ne’e duni, Chefe Missão sei submete relatorio fianal Misaun nian ba konsiderasaun Sua Excelência Senhor Primeiro‐Ministro da RDTL .

4.1.4 ‐ Sede MAPE‐GB II nian Núcleo central Missão sei lokaliza iha Bissau, iha edifício naran “Casa Timor”, no halo deslocasaun bei‐beik ba iha sectores no e regiões iha território hotu. Iha periodo/tempo nebe hala’o distribuisaun material , sei forma equipas técnicas, nebe sei hela iha iha regiões sira ne’e, hosi assegura lala’ok regular processo no presta apoio necessario ba Comissão Nacional de Eleições.

4.1.5 ‐ Estrutura Koordenasaun Missão Apoio ba Acto Eleitoral nian iha Guiné‐Bissau assume hosi Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa Timor‐Leste nian , no apoio hosi representantes órgaun administrasaun eleitoral Timor‐Leste nian no Agência Cooperação Timor‐Leste nian iha Guiné‐Bissau. Ajencia ida ne’e komposta Gabinete de Apoio ida nebe sei estabelece iha Bissau, nebe engloba komponentes administrasaun , finansas no logística nian nebe suporta Missão ida ne’e. Alem de Gabinete Apoio ida ne’e sei estabelece Assessoria Técnica ba Apoio Recenseamento Eleitoral, ho técnicos sira hosi SecretariadoTécnico Administrasaun Eleitoral Timor‐Leste nian , nebe engloba ba área especializasaun : Informática i Tecnologia no Formasaun . Estrutura ida ne’e mos sei integra técnicos nacionais guineenses sira .

Página 60 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

4.1.6 ‐ Kompozisaun Kompetensia/Equipa Xefe Misaun ( ema ida (1) ) Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa (Membro Governo RDTL), mak representa II Missão Apoio Acto Eleitoral iha Guiné‐Bissau. a) Representa Governu República Democrática Timor‐Leste iha Guiné‐Bissau; b) Responsável ba Plano Aksaun , Programas no Financiamento Misaun nian ; c) Responsável ba contactos sira nebe halo Governo no Agências sira iha Guiné Bissau; d) Responsável ba atividades hotu nebe Missão ne’e hala’o; e) Foti decisaun tomak ba assuntu saida deit maka Missão ne’e chefia ; f) Misaun remata tenki submete relatório final ba Primeiro‐Ministro RDTL. a) Xefe Operasaun ( ema 1 ): Responsável kona ba koordenasaun actividades ho Comissão Nacional de Eleições iha Guiné‐Bissau; Bainhira precisa representa Chefe da Missão; Participa iha reuniaun CoMisaun Nacional Eleições nian iha Guiné‐Bissau no assegura kontacto regular ho órgaun eleitoral ida ne’e; Assegura koordenasaun Plano Operacional ho Comissão Nacional de Eleições iha Guiné‐Bissau; Remete/hatama relatório seminal ba Chefe da Missão; Desempenha/hala’o servisu seluk nebe fo hosi Chefe de Missão. b) Adjunto Operasaun (ema 1 ): Presta apoio ba Chefe de Operasaun ; Representa Chefe da Missão, bainhira precisa ; Desempenha servisu seluk nebe fo hosi Chefe de Missão. Apoiu Xefi Misaun (ema nain 5 ) , iha área Administrasaun , Finanças no Aprovisionamentu): a) Gabinete de Apoiu (ema nain 3 ): Fo apoiu asistensia ba Xefi Misaun Fo apoiu logistika ba Xefe Misaun Fo apoiu administrative ba Xefi Misaun Asegura agenda Xefi Misaun Dezempenha funsaun seluk nebe fo hosi Xefi Misaun b) Aprovisionamentu (ema nain 2 ): a) Halo prosesuba hola sasan nebe presiza ; b) Elabora no halo prosesu pagamentu; c) Halo/Produz relatóriu finanseiru c) Tékniku Programasaun IT ( ema nain 2) Responsável ba instalasaun servidor ida Responsável ba instalasaun base de dados Responsável ba Instalasaun “Web base” ida Cria rede informátika ida Instala softwares iha komputadores portáteis Asegura funcionamentu nebe diak sobre baze de dados resenseamentu eleitoral nian durante prosesu eleitoral. • Responsável sobre desenhu no implementasaun software baze dadus. •

Página 61 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Kompozisaun MAPEGB II Tomás do Rosário Cabral José da Costa Belo Elviro Fernandes Moniz Gabinete Apoiu Xefi Misaun José AntónioAlves Vicente de Sousa Marcos Tilman Maria Filomena de Canossa Henrique Departamentu Aprovisionamentu Maria Goretti Marques Belo Filomena da Costa Departamentu Informátika Tecnologia Túlia Onorina de Andrade Octaviano Salsinha Lúcio Salvador Freitas Departamento Formasaun no Media Eduardo Casimiro de Deus Bernardo Cardoso Diane Almeida Departamentu Logístika Ilísio dos Santos Saturnino Exposto Babo Marcos Tadeu Francisco Carlos Samuel Rodrigues Pereira Tucnikus Programasaun Edie Kurniadi Alfin Barriky NurIlham Achmad

Xefi Misaun (Membru V Governu da RDTL) Xefi Operasaun Adjunto Xefe Operasaun Apoiu Xefi Misaun Financeiru iha Gabinete Apoiu Misaun Apoiu Logístiku ba Xefi Misaun Tecnika Jurídika

Responsável Aprovisionamentu Tecnika de Aprovisionamentu

Técnika baze dadus Técnika baze dadus Técnika baze dadus

Responsável Formasaun Tecniku Formasaun Tecnika Formasaun Responsável Logístika Tecniku Logístika Tecniku Logístika Tecniku Logístika Tecniku Logístika

Tecniku Programasaun Tecniku Programasaun

Página 62 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

4.1.7 ‐ Organograma MAPE GB II ONU (SRSG)

RGB

RDTL (Chefe da Missão) Ga binete Apoio M issão TLS [5]

DEA [UNV]

TRIBUNAL ORGANIZAÇÃO ELEITORAL

REGIÕES [9] DISTRITOS ELEITORAIS [45]

Chefe de Missão Chefe de Operação Adjunto de Operação Gabinete de Apoio Assistente Técnico Dep. Técnico Informático Dep. Logístico Dep. Formação Dep. Aprov. e Relat. Despesas Total

[1] [1] [1] [3] [3] [4] [6] [3] [2] [25 pessoas]

OPE RACION AL [2]

D epartamento IT [4]

Apoio ao Chefe Missão [1] Finanças [1] Administração [1] Aprovisionamento e Relatório Despesas [2]

Assistente Técnico [3] Juridico [1] ACTL [2]

D ep. Logística [6]

D ep. Form ação [1]

4.2 ‐ Actividades MAPE‐GB II 4.2.1 ‐ Visita SE Ministra Finanças de Timor‐Leste, Dra. Emília Pires,iha Guiné‐Bissau Iha 10 de Março, SE Ministra Finansas Timor‐Leste nian, hanesan Presidente G7+, desloka ba Guiné‐Bissau, durante loron 4 , hodi halo kontactus ho autoridades hosi país ida ne’e nian ho hanoin atu sensibilija kona ba importânsia processo eleitoral hanesan base fundamental para processo consolidasaun paz. Entre 10 e 14 de Março Ministra das Finanças do Timor‐Leste visita a Guiné‐Bissau A ministra das Finanças de Timor‐Leste iniciou, esta segunda‐feira,10 de Março, uma visita de quatro dias à Guiné‐Bissau. A deslocação de Emília Pires enquadra‐se no âmbito de um processo de avaliação da fragilidade da Guiné‐Bissau, com vista à implementação de um novo acordo de desenvolvimento nos Estados frágeis, a convite das autoridades de transição guineenses. A visita tem como finalidade realizar contactos e sensibilizar as autoridades nacionais e a comunidade internacional para a importância do processo, que vai servir de base para a priorização das acções no quadro da realização dos objectivos da consolidação da paz e da constituição do Estado guineense. Emília Pires, que é também Presidente do G7+, tem encontros marcados com várias figuras de transição da Guiné‐Bissau, entre as quais se destaca Manuel Serifo Nhamadjo. Esta segunda‐feira, 10 de Março, a governante timorense tem encontro marcado com o Representação Especial do Secretário‐geral das Nações Unidas na Guiné‐Bissau, José Ramos‐Horta. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐03‐10 16:43:26

Página 63 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Para sair da situação de fragilidade Guiné‐Bissau terá que cumprir as metas do G7+ Foi anunciado formalmente pela Presidente do grupo G7+ que a Guiné‐Bissau tem a obrigação de cumprir as metas desta organização internacional, como forma de sair da situação de fragilidade económica, social e política em que vive há alguns anos. A obrigação foi anunciada no início desta semana pela Presidente do G7+ e ministra das Finanças de Timor‐Leste, Emília Pires, que se encontra em visita de trabalho à Guiné‐ Bissau. De acordo com a governante timorense, entre as metas que o país deve cumprir constam o factor de inclusão no xadrez político nacional, onde todos têm que participar independentemente do vencedor das eleições, para evitar situações de instabilidade. A justiça terá que funcionar bem para todos e deverá haver segurança para os cidadãos guineenses. O emprego jovem e a boa governação, ou seja, a utilização de forma honesta e correcta do erário público, destacam‐se também entre as metas que a Guiné‐Bissau tem que cumprir. A convite das autoridades de transição guineenses, a visita de Emília Pires enquadra‐se no âmbito de um processo de avaliação da fragilidade da Guiné‐Bissau, com vista à implementação de um novo acordo de envolvimento nos estados frágeis. A deslocação tem como finalidade estabelecer contactos e sensibilizar as autoridades nacionais e a comunidade internacional sobre a importância do processo, que vai servir de base para a priorização das acções no quadro da realização dos objectivos da consolidação da paz e da constituição do Estado guineense. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐03‐11 16:33:33

4.2.2 ‐ Apoio ba órgaun administrasaun eleitoral Hakarak atu kontribui ba hatur kondisaun preparasaun eleisaun geral , iha dia 12 Marsu 2014, Missaun Apoio ba Processu Eleitoral Guiné‐Bissau nian , hala’o entrega ba governo guineense montante donativu ida ho valor de 200.000 USD para fo apoiu ba Comissaun Nacional Eleisaun , nune’e mos viatura/kareta ida para fo apoiu ba deslokasaun CNE ba halo actividade sira nian. Para além fo apoio material nebe hala’o hosi missaun dahuluk , fo mos kareta ida para Director‐Geral GTAPE nian usa. Informátika no Teknologia Apesar processu resenseamentu remata ona , MAPE‐GB II kontinua fo assistêsia téknika ba GTAPE no CNE iha área informátika no teknologia. Jurídiku Departamentu Jurídiku MAPE‐GB nian , durante mandate ida ne’e kontinua fo apoio iha matéria kona ba procedimentos legais 
ba
nia
 kontra‐parte Comissaun Nacional Eleisaun . Iha area/domínio ida ne’e, sira halo briefings sobre kuadru legal ba elementos nebe kompoem Missaun Observasaun Timorense no observadores Neo‐Zelandeses sira , nune’e mos ba elementus hasi Comissaun Regionais Eleitorais sira. Logístika Equipa logístika MAPEGB desenvole mos servisu inventariazasaun equipamentus no rekolha impressoras fargo hosi regiaun sira mai GTAPE, ho nune’e halo preparasaun ba entrega equipamentus sira ne’e ba órgaun administrasaun eleitoral Guiné‐Bissau nian . Iha nee’ kria mos kondisaun ba armazenamento para nune’e equipamentus hirak ne’e rai hela par abele usa fali iha future ba halo resenseamentu iha país ida ne’e.

Página 64 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Técnicos departamento informática no tecnologia MAPE‐GB hatudo/halo hela formasaun ba técnicos guineenses iha instalasaun GTAPE nian. 4.2.3 ‐ Apoio ba forsa defesa no seguransa Seguransa iha período eleitoral, liu‐liu durante kampanha eleitoral, loron eleisaun no apuramento sai faktor ida importante para sucesso no tranquilidade iha processo ne’e. Misaun Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐ Bissau, tamba necessidades de meios de transporte no servisu nebe iha para apoio processo eleitoral hosi forsa defesa no seguransa, ita 
 oferece kareta rua Toyota HiluxPick‐up Dupla Cabine, 4x4/AT/TT, LAN25L – PRMDEN M2 ba Policia Nacional no Forsa Armada República GuinéBissau nian.

Página 65 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

4.2.4 ‐ Apoio ba organizasaun sociedade civil Ita reconhece dificuldades nebe iha no ita hakarak apoio servisu nebe atu hadia komunidade nia bem estar , ho referencia instituisaun balun , ita kontribui ho hanoin atu cria paz,maka Misaun Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau fo doasaun balun ba Centro de Órfãos de Bambaram, liderada hosi Madre Espinoza nebe halibur labarik ki’ic oan sira hamutuk 70 ho montante (2,500 USD), ba
Paróquia hosi Catedral Bissau nian ho montante (2,000 USD) no ba Juventude Paróquia Catedral de Bissau ho montante (500,00 USD).

4.2.5 ‐ Selebrasaun Restaurasaun Independência Timor‐Leste nian Iha lorona 20 de Maio, Misaun Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau, komemora iha sede Misaun ho komunidade Timorense ho presensa Dr. Ramos Horta RepresentanteEspecial Secretário Geral s Nações Unidas iha Guiné‐Bissau, 12ºAniversário Restaurasaun a Independência Timor‐Leste nian.

Página 66 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5. REALIZASAUN SUFRÁGIO ELEITORAL NO APURAMENTU RESULTADU 5.0.1 ‐ Kalendário Eleitoral 2014 Calendário Eleitoral das Eleições Legislativas e Presidenciais (1ª Volta) Actividades

Período

Dias

Executor

Sincronização de Dados

09 FEV ‐ 14 FEV

6

GTAPE

Impressão da lista provisória de eleitores

15 FEV ‐ 17 FEV

3

GTAPE

Afixação e atendimento das reclamações

18 FEV ‐ 04 MAR

15

GTAPE

Confirmação de localização das MAV

20 FEV ‐ 14 MAR

26

CNE

Verificação validação de candidaturas

01 MAR ‐ 15 MAR

15

STJ

Impressão da Lista definitiva de eleitores

05 MAR ‐ 13 MAR

9

GTAPE

Sorteio de posicionamento nos Boletins de Voto

16 MAR ‐ 17 MAR

2

CNE

Aprovação do modelo de Boletim de Voto

17 MAR ‐ 18 MAR

2

CNE

Produção de Boletins de Voto

19 MAR ‐ 03 ABR

16

CNE

Campanha Eleitoral

22 MAR ‐ 11 ABR

21

Partidos Políticos e Candidatos

Transporte dos Boletins de Voto para Bissau

04 ABR ‐ 06 ABR

3

CNE

Transporte de kit’s para a as CRE

07 ABR ‐ 09 ABR

2

CNE

Transporte de Kit's para as MAV

11 ABR ‐ 12 ABR

2

CNE

13 ABRIL

1

CNE

Dia Eleitoral

5.0.2 ‐ Markasaun eleisaun nian Atu labele iha prática nebe lori efeitu ba eleisaun jeral 16 de Março, SE Senhor Presidente Repúblika Transisaun Guiné‐Bissau nian , nia efectua iha 12 de Fevereiro, konsultas lubun ida iha nível nacional ho actores políticos no sociais guineenses sira , nune’e mos ho autoridades hosi komunidade internacional, nomeadamente ho signatários sira hosi Acordo Político no Pacto Transisaun , relasiona ho ida ne’e nia halo visita ba República Federal da Nigéria, ho hanoin atu rona sira kona ba halo adiamentu ba eleisaun jeral iha Guiné‐Bissau. Tuir artigo 68º. Alínea f) no artigo 70º. hosi konstituisaun da República Popular Guiné‐Bissau nian, nebe
atu
emite
 Decreto Presidencial nº. 5/2014 de 21 de Fevereiro, nebe fixa loron 13 de Abril de 2014 hanesan loron ba hala’o eleisaun Presidencial no Legislativas, altera fali data nebe fixa tiha antes hosi Decreto Presidencial 17/2013.

Página 67 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

13 de Abril Presidente de transição marca nova data para as eleições Gerais O Presidente de transição da Guiné‐Bissau, Manuel Serifo Nhamadjo, publicou esta sexta‐feira, 21 de Fevereiro, o Decreto Presidencial que indica o 13 de Abril como a nova data para as eleições Gerais que vão assinalar o fim do período de transição no país. Esta decisão teve lugar depois de o Presidente de transição ter ouvido os partidos políticos com e sem assento parlamentar, a Comissão Nacional de Eleições (CNE), entidades religiosas e outras forças da nação. O chefe de Estado guineense sustentou que «depois do fim do recenseamento no país e na diáspora estamos em condições de abordar a nova data das eleições, atendendo à
impossibilidade legal das anteriores datas». No decreto Presidencial número 05/2014, Manuel Serifo Nhamadjo «considera que para se atingir os objectivos do recenseamento foi preciso alargar o prazo previamente estipulado, por razões que se prenderam com a logística». Foi desta forma que o Presidente de transição quis apresentar os argumentos que sustentam o motivo da indicação de uma nova data para o escrutínio geral. Com a alteração da anterior data de 16 de Março, estão agora criadas as condições políticas para a mobilização das massas partidárias, com os candidatos às Presidenciais e aos cargos parlamentares obrigados a acelerarem os seus processos de apresentação junto do Supremo Tribunal de Justiça. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐02‐23 21:14:33

5.0.3 ‐ Mesa Assembleia Votu nian

Organisasaun Artigo 47º hosi Lei Eleitoral /2009 de 11 de Novembro, descrimina halo nusa organiza no constituisaun Assembleias Voto, nebe “ ... konstitui hosi atus hat/quatrocentus eleitores por assembleia no tenki konsidi, ho divisaun nebe estabelece recenseamento eleitoral.” Artigo ne’e ms refere katak “ Mapa definitivo assembleias de voto tenki fo sai/divulga hosi Comissaun Nacional Eleisaun , liu hosi órgaun komunikasaun social no afixado/taka iha fatin públiku nebe deit ka fatin nebe fácil acesso ba públiku , loron tolunulu/ trinta dias antes eleisaun ” no “ Komissaun Nacional Eleisaun , bele kria to’o loron 8 hosi início operasaun votu, assembleias de voto iha fatin nebe hosi país ne’e, no assembleia votu ne’e tenki afixada no divulga fatin sira assembeli hatur ba .” Lokalizasaun Númeru no lokal funsionamentu assembleia votus nian sei determina hosi KoMisaun Nacional Eleisaun
 nian.14 Assembleia votus sira ne’e funciona iha edifíciu públiku liu‐liu edifisius escolas nian. Sekarik edificio publiku la suficiente, bele usa edifíciu particular , maibe tenki iha kondisaun adekuada ba acessu no seguransa ba eleitores15 sira. Assembleia votu ne’e labele usa fali fatin sira hanesan unidade policia nian; unidade militar sira nian ; residensia ba chefes tradicionais religiosus sira ; edifícius partidus polítikus nian ka organizasaun saida deit ; locais/fatin sira nebe fa’an bebida nebe konten alkol nian no fatin destina ba cerimonia kultu nian .16

14

Artigo 48º.1 da Lei Eleitoral Nº. /2009 de 11 de Novembro Artigo 48º.2 16 Artigo 48º.3 15

Página 68 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Mapa dos Círculos Eleitorais

Komposisaun Mesa assembleia votu nian tenki inklui , hanesan preferência, elementus brigadas e resenseamento iha respectiva área17. Minimu membru 3, CNE forma hamutuk ema 12.000 membrus para integra iha 3020 MAV.

17

Artigo 47º.4

Página 69 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.1. ‐ Primeira Volta Eleisaun Presidente República no Eleisaun Deputadus sira ba Assembleia Nacional Popular Kapasidade eleitoral passiva Tuir Konstituisaun , sira nebe bele hili ba kargu Presidente da República cidadaun eleitores guineenses sira nebe original/rai na’in, oan sira nebe nia aman sira ema guineenses orijinal/rai na’in, tinan bot liu hosi 35 , ema sira ne’e goja sira nia direitu civil no polítiku18. Sira nebe bele hili sai deputados ba Assembleia Nacional Popular cidadaun Guineenses ho tinan 21 ba leten .19 Fixasaun data para entrega kandidatura sira ba STJ Presidente transisaun nian , liu hosi decreto Presidencial publikadu iha 22 de Fevereiro, fixa loron 5 fulan Marsu hanesan data limite ba entrega dokumentus ba iha STJ. Publikasaun Lista Definitiva ba Eleisaun Presidente da República nian no Eleisaun Deputados sira ba Assembleia Nacional Popular Iha loron 18 fulan Marsu STJ publika lista definitiva Partidus Polítikus sira no e Kandidatus Presidencial ba 13 Presidenciais e 15 partidos políticos STJ publica lista definitiva de candidatos às eleições Gerais O Supremo Tribunal de Justiça (STJ) publicou esta terça‐feira, 18 de Março, a lista definitiva dos Partidos Políticos e Candidatos Presidenciais às eleições Gerais de 13 de Abril. Não se verificou qualquer alteração à lista provisória, mesmo com as reclamações de alguns candidatos e partidos que argumentaram ter sido «injustiçados» pelos juízes conselheiros do STJ. A estas eleições vão concorrer 13 candidatos Presidenciais e 15 partidos políticos. Com a publicação da lista definitiva, o passo seguinte consiste agora na realização do sorteio de posicionamento dos candidatos e partidos nos Boletins de voto, esta quarta‐feira. O Gabinete de Apoio Técnico ao Processo Eleitoral (GTAPE) entregou à CNE os Cadernos Eleitorais esta terça‐feira, conforme os quais foram inscritos 775.508 eleitores. De acordo com as normas legislativas, os cadernos eleitorais já não podem ser alterados depois da entrega. A campanha para as eleições Gerais tem início este sábado, 22 de Março. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐03‐19 11:14:38

eleições gerais de 13 de Abril. Sorteio ba posisionamento kandidatos no partidu sira iha Boletins de voto,iha quarta‐feira ne’e. Iha 19 de Março, Comisaun Nacional Eleisaun , hala’o sorteio kandidaturas sira para identifika ordem posicionamentu nian iha boletim votu nian. Sorteio realizado pela CNE José Mário Vaz «JOMAV», candidato Presidencial do Partido Africano para a Independência da Guiné e Cabo Verde (PAIGC), figura na quarta posição dos boletins de voto, segundo o resultado do sorteio realizado esta quarta‐feira, 19 de Março, em Bissau, pela Comissão Nacional de Eleições (CNE). Neste sorteio o candidato suportado pelo Partido dos Trabalhadores (PT), Aregado Mantenque Te, ficou na primeira posição e Abel Incada, candidato do Partido da Renovação Social (PRS) figura na segunda posição dos boletins de voto. O candidato independente Paulo Gomes adquiriu o terceiro lugar, e Ibrima Sory Djalo, apoiado pelo Partido da Reconciliação Nacional (PRN), fica a ocupar a quinta posição nos impressos. O antigo líder do Parlamento guineense, Jorge Malu, que concorre à Presidência como independente, ficará situado na sexta posição, seguido de Afonso Te, do Partido Republicano da Independência para o Desenvolvimento (PRID), em sétimo lugar. O candidato independente Nuno Gomes Na Bian ocupará o oitavo lugar dos boletins de voto, seguido de Hélder Vaz, da Resistência Guiné‐Bissau/ Movimento Bafa‐ta (RGB), que fica em nono lugar. Iaia Djalo, líder e candidato pelo Partido da Nova Democracia (PND) ficou em décimo lugar. O advogado Domingos Quadé, candidato independente, adquiriu a 11.ª posição no sorteio, seguido de Cirilo de Oliveira, com o apoio do Partido Socialista da Guiné‐Bissau (PS‐GB), que ficou colocado na 12.ª posição. Em último lugar no boletim de voto, 13.º, ficará o Professor Luís Nancassa, também candidato independente. Ao todo são 13 os candidatos admitidos pelo Supremo Tribunal de Justiça para concorrem nas próximas eleições Gerais, marcadas para 13 de Abril, ao cargo mais alto da magistratura guineense.

18

Artigo 63º.2 da Constituição da República da Guiné-Bissau Artigo 10º.2 da Lei 3/98 de 23 de Abril

19

Página 70 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

(...) Em termos de eleições Legislativas, a instância máxima da justiça guineense admitiu o PAIGC ‐ Partido Africano para a Independência da Guiné e Cabo Verde, o PRS ‐ Partido da Renovação Social, o PND ‐ Partido da Nova Democracia, o PUSD ‐ Partido Unido Social Democrata, o PT ‐ Partido dos Trabalhadores, a UM ‐ União para a Mudança, o PRID ‐ Partido Republicano da Independência para o Desenvolvimento, o PCD ‐ Partido da Convergência Democrática, o MP – Manifesto do Povo, a UPG ‐ União Patriótica Guineense, o PRN ‐ Partido da Reconciliação Nacional, o PS‐GB ‐ Partido Socialista da Guiné‐Bissau, o PSD ‐ Partido Social Democrata, a DS ‐ Frente Democrática Social e a RGB ‐ Resistência Guiné‐Bissau/ Movimento Bafata. São estes os partidos que vão apresentar os respectivos candidatos aos assentos parlamentares na Assembleia Nacional Popular.

(c) PNN Portuguese News Network 2014‐03‐19 18:06:06

5.1.1 – Eleisaun Presidente República Boletim Voto Eleisaun Presidente República20

20

Os Boletins de voto da eleição Parlamentar e Presidencial (I Volta) foram, conjuntamente com as actas, impressos na República da África do Sul.

Página 71 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.1.2 – Eleisaun Deputadus sira ba Assembleia Nacional Popular Boletim Voto Eleisaun Deputadu sira ba Assembleia Nacional Popular

Partidos Políticos e Coligações

PSGB Partido Socialista da Guiné‐Bissau FDS Frente Democrático Social PUSD Partido Unido Social‐Democrata UPG União Patriótica Guineense PRN Partido da Reconciliação Nacional PCD Partido da Convergência Democrática RGB Resistência da Guiné‐Bissau PSD Partido Social Democrata PAIGC Partido Africano da Independência da Guiné e Cabo Verde PND Partido da Nova Democracia MP Manifesto do Povo PT Partido dos Trabalhadores PRID Partido Republicano da Independência e Desenvolvimento

Página 72 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.1.3 ‐ Kampanha Eleitoral Misaun observasaun internacional oin‐oin no sociedade civil, ho lian ida konsidera katak kampanha la’o iha klima dame no respeitu malu .Apoio nebe fo hosi MAPE‐GB ba forsa seguransa sira kontribui ba forsa policial hala’o sira nia Misaun ho diak garante duni kampnha iha ambiente paz durante kampanha no pocesso sira seluk.. Partidu polítiku sira produz no adere voluntariamente ba kódigo konduta eleitoral, nebe kria kondisaun konfiansa, maturidade no respeitu durante kampanha. MAPEGB apoia kria kondisaun para fasilita debate públku candidatu sira ba eleisaun jeral iha 13 de Abril iha ambitu kampanha eleitoral, sira halo kontribuisaun/doasaun 2.350.000 CFA ba ONG Global Shapers Community. Durante kampanha, akontese iha 4 de Abril ex‐Presidente da República, Kumba Yalá, mate nebe sira deklara loron 3 luto nacional, no ikus mai sira habadak tiha período kampanha hosi loron 21 mai loron 18 deit. Missão Timorense apoia debate entre candidatos às eleições. Esta sexta‐feira, o Chefe da Missão de Apoio ao Processo Eleitoral na Guiné
Bissau, Tomás Cabral, procedeu à
 doação de verbas destinadas a facilitar debates públicos dos candidatos às Eleições Gerais de 13 de Abril. No valor de 2 milhões e 350 Francos CFA, a verba foi entregue à
Global Shapers Community, uma Organização Não Governamental, implantada na Guiné‐Bissau, e representada por Bianca Voss. Estes debates públicos são essenciais, para o esclarecimento das propostas e dos programas dos partidos políticos que concorrem às eleições parlamentares , e dos candidatos à Presidencia da República. LN/MAPE TL‐GB, texto ALFIM ACHMAD, foto 2014‐04‐04

Tomás Cabral, Chefe Missaun Timorense, iha nia sorin Bianca Voss, hosi Global Shappers

Capital acolheu os candidatos Fim da campanha eleitoral

Com a duração de apenas 18 dias, devido a observância de três dias de luto após a morte do ex‐Presidente da República Kumba Yala, a campanha eleitoral terminou no país sem qualquer incidente a registar. Num total de 15 formações políticas validadas pelo Supremo Tribunal de Justiça para este pleito 13 candidatos, entre os independentes e outros apoiados por algumas formações políticas, estiveram empenhados nas andanças de caças aos votos em todo o território nacional. O último dia desta campanha ficou marcado com comícios em Bissau dos partido com maior representatividades política na Guiné‐Bissau,tais como Partido Africano da Independência da Guiné
 e Cabo Verde (PAIGC), Partido da Renovação Social (PRS), Partido República para a Independência e Desenvolvimento (PRID), assim como do candidato independente a estas eleições, Nuno Nabiam. A PNN esteve em várias localidades onde registou a chegada a Bissau destes partidos bem como também nos locais onde promoveram os seus últimos comícios. O PRS escolheu o seu lugar tradicional, sito na “Lala Quema”
 em Bissau onde o seu candidato Abel Incada fez mais uma vez apelo ao voto no seu partido assim como à
 sua própria candidatura. O PRID, liderado por Afonso Te, optou pelo largo da Câmara Municipal de Bissau, a poucos metros da sede do PAIGC, onde Te pediu igualmente votos de eleitores nestas eleições. O líder do PAIGC, Domingos Simões Pereira, e o seu candidato presidencial terminaram a campanha com um comício em frente à
sua sede na Praça dos Heróis Nacionais, onde o líder do partido advertiu sobre a tentativa para dividir a comunidade internacional em relação aos problemas da Guiné‐Bissau por parte de algumas pessoas como forma de poderem reinar. Nuno Nabiam, que ainda se ressente com o desaparecimento do seu carismático apoiante, Kumba Yala, escolheu para fecho da campanha a Avenida Amílcar Cabral perto da sede do PAIGC.

(c) PNN Portuguese News Network, 2014‐04‐12 20:59:34

Página 73 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.1.4 ‐ Votasaun antecipada Tuir Lei Eleitoral ba Presidente da República no Assembleia Nacional Popular, artigu nº52 no art. 53º
hosi
 Lei 3/98 de 23 de Abril, militar sira , agente segurança no trabalhador marítimu no aeronáutiku nebe hala hela servisu bele hala’o sira nia direito voto antecipadamente. Votasaun antecipada ne’e ocorre/lao iha dia 10 de Abril, maibe tamba falta de informasaun nebe sira halo deit iha fatin 5 hosi regiaun sira iha território nacional.

5.1.5 ‐ Votasaun iha rai liur/diáspora Konsidera númeru guineenses sira nebe ás iha rai liur no aspirasaun nebe hatudu hosi cidadaun
 sira
 nebe
 rejistu
massivamente iha recenseamento eleitoral, haktuir leis eleitorais nebe permite votu ba cidadaun nebe rejistu konstitui 19 Assembleia Voto iha 7 países iha Europa no África, nebe MAPEGB rasik fo sira nia apoio no halo acompanhamentu.

5.1.6 ‐ Loron votasaun Guineenses sira ba urnas iha loron 13 de Abril de 2014 para hili sira nia Presidente Repúblika foun no 102 deputaduu ba Assembleia Nacional Popular, nebe deputadu nain rua representa sira iha rai liur. Resultadu eleisaun legislativas sei determina sira nia chefe governo foun. Iha eleisaun presidensial participa 13 kandidatus no iha legislativas partidos polítiku 15. Eleisaun konvoka hosi governo transisaun nian , koloka ka hetan poder hosi militar sira hafoin iha golpe de Estado ida mosu tuir kedas ho primeira volta eleisaun presidencial de Abril de 2012. Eleisaun jeral tuir lo‐los tenki hala’o tinan ida hafoin início funsaun governo transisaun ,maibe adia tiha ba 24 de Novembro de 2013, depois adia ba fali 16 de Março de 2014 no ikus mai /finalmente adia fali ba 13 de Abril de 2014. Eleisaun ne’e guineenses sira hein lós ho ansia ho esperança katak bele fila fali ba i normalidade konstitucional, hodi hamosu/kria kondisaun democrátika ho nune’e Guiné‐Bissau bele saii hosi isolamento internacional nebe hamosu mudansa no reformas necessária hodi garante estabilidade, desenvolvimento ekonómiku, nune’e mos desenkoraja interferencia militar foun .

Página 74 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Processo votasaun Processo votasaun la’o normal sem incidentes, nebe maior parte assembleia sira loke hahu tuku 7 dader konforme determinado ona. Procedimentu votasaun ema hotu respeita no hatudo servisu ida exclente . “Naran no número kartaun eleitor, sira le makas/ho lian forte , regista iha livro no hatama iha kaderno eleitoral, nebe iha tempu ne’e mos delegadu hosi kandidatu sira mos toma nota ba informasaun hirak ne’e iha sira nia kadernu. Urnas sira ne’e nakloke ba membru Mesa sira no ba delegadu kandidatu sira nian .Tinta indelével nebe usa iha liman hosi eleitores, ida ne’e mos ema hatu respeita .”21 Kontagen/sura votus Misaun observasaun internacional oin‐oin konsidera katak operasaun apuramentu no contagen votus la’o em jeral diak . “Processo ne’e em jeral transparente tebes no kestoens hotu nebe mosu sira resolve abertamente iha delegado sira hotu no eleitores nebe presentes. Membru sira hatudo sira nia sentidu atu assegura klareza no transparência iha operasaun no kontagen nian.” 22 Tuir sasin fo hosi observadores timor oan no Nova Zelandia sira

5.2 ‐ Segunda Volta Eleisaun Presidente República Guineenses sira fila ba urnas iha loron 18 de Maio de 2014 para hili presidente foun iha segunda volta eleisaun jerail dia 13 de Abril de 2014. Loron eleitoral la’o diak iha klima paz no la’o em orden iha momentu eleitores sira exerce sira nia direito voto. Misaun Observasaun Timorense no misssaun internacional sira seluk klassifika processo ne’e positivu tebes no tuir duni parâmetru internacional. Materiais eleitorais mos la falta. Membru MAV sira haré tuir procedimentus votasaun no funcionario administrasaun eleitoral sira hatudu professionalismu no imparcialidade, sira hatudu sira nia integrasaun konhecimentu no kualidade formasaun liu‐liu hosi ekipa formasaun timorense .Dificuldades nebe antes mosu iha primeira volta liu‐liu iha apuramento, iha segunda volta ne’e la’o diak. Iha eleisaun ida ne’e konkorre candidatu nain 2 nebe hetan votus barak liu iha eleisaun loron 13 de Abril de 2014, JoséMário Vaz, candidatu hosi PAIGC no Nuno Gomes Nabiam, kandidatu independente. Participasaun iha eleisaun
ida
ne’e
mak
 78,21% (606 536) no abstensaun mak 21,79% (168 972 eleitores). Resultado eleisaun kandidato JoséMário Vaz, mak manan ho 364.394 votus (61,92%), no kandidatu Nuno Gomes Nabiam hetan total votus hamutuk 224.089 (38,08%). Iha resultado eleisaun ida ne’e , gueenses sira hili kandidatu JoséMário Vaz, para sai Presidência República Guiné‐Bissau nian. Sira nebe ba exerce sira nia direito de votu iha eleiçsaun
 ida
 ne’e
 hamutuk
 606.536 eleitores hosi 775508 nebe rejistu /inscritu, nebe korresponde taxa participasaun 21,79%, hamenus tiha sira nebe abstensaun 21,79% (168.972 eleitores). Equipa sira hosi MAPEGB akompanha hosi besik la’laok operasaun iha loron eleitoral, sira presta apoio necessário para que operasaun bele la’o sem problema. Ba ida ne’e sira forma ekipa monitorizasaun nebe desloka no halo akompanhamentu ba servisu nebe realiza hosi CRE’s e MAV’s iha regiaun oin‐oin iha país ida ne’e. 21

Relatório da Missão de Observação Eleitoral Conjunta de Timor-Leste e Nova Zelândia Ibidem.

22

Página 75 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.2.1 ‐ Kampanha Eleitoral (II Volta) Kampanha Eleitoral la’o durante hosi loron 2 to’o 16 de Maio, nebe la’o sem incidente ida nebe bele afecta ba seguransa processo eleitoral ida ne’e.

5.2.2 – Boletim Votu

Página 76 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.3 ‐ Resultadus Eleitorais 5.3.1 ‐ Resultadus Definitivos Primeira Volta Eleisaun Presidente da República

Página 77 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 78 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.3.2 – Resultadu Segunda Volta Eleisaun Presidente da República (18 de Maio)

Página 79 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 80 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.3.3 – Resultadu Definitivu Eleisaun Deputadu sira ba Assembleia Nacional Popular

Página 81 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 82 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 83 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 84 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Hosi partidu polítiku 15 nebe koncorre ba eleisaun deputadu sira ba assembleia Nacional Popular, partidu 5 deit maka hetan kandidatu deputadu eleitos, nebe Partido Africano ba Independência da Guiné no Cabo Verde (PAIGC) hetan 57 assentos, nebe nia hetan maioria parlamentar. Partido Renovasaun Social (PRS) sai hanesan partidu daruak nebe hetan numeru deputadu barak liu ba Assembleia Popular ho 41 assentos. PCD hetan/eleitu deputadu 2 ba assembleia no Partido para Nova Democracia (PND) no União ba Mudança (UM) hetan/eleitu deputadu ida‐ ida ( 1) /kada partidu hetan 1.

foun‐foun marka ba 13 de Junho, konforme prevê iha lei, cerimónias de tomada de posse membru Assembleia Nacional Popular (ANP) adia tiha ba 17 de Junho tuir akordu entre Parlamento no Partidu nebe manan eleisaun legislativas (PAIGC). Ba ida ne’e, Governo Timor‐Leste entrega iha dia 9 de Junho, ba Primeiro‐Ministro Guineense Transisaun , Rui de Barros, 18 mil euros para prepara cerimónia de investidura do Presidente, nebe marka ba 23 de Junho, no ba tomada de posse Governo foun, nune’e besik sete mil euros utiliza iha cerimónia de investidura de José Mário Vaz, no onze mil euros iha tomada de posse Governo foun Guiné‐Bissau nian.

PM timorense apela à aceitação dos resultados eleitorais na Guiné‐Bissau O Primeiro‐ministro de Timor‐Leste, Xanana Gusmão, apelou hoje (quarta‐feira) a todos os cidadãos da Guiné‐Bissau para aceitarem os resultados da segunda volta das eleições presidenciais realizadas no domingo naquele país africano. "As eleições são eleições e espero que todos respeitem os resultados", afirmou Xanana Gusmão, em declarações à Agência Lusa, no aeroporto internacional Nicolau Lobato, em Díli, momentos antes de iniciar uma visita de trabalho a vários países, incluindo à Guiné‐ Bissau. O Primeiro‐ministro timorense afirmou estar "confiante" e disse que antes do escrutínio falou pessoalmente com o chefe das Forças Armadas guineense, general Indjai. "Eu falei pessoalmente com o general Indjai, que assumiu o compromisso de as Forças Armadas respeitarem os resultados", disse, acrescentando que também pediu à sociedade civil para continuar a influenciar a restauração da ordem constitucional no país. (…)” Portalangop.co.ao 21 de Maio 2014

Página 85 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.3.4 – Evolusaun Taxa Participasaun Eleitoral Análise gráfiku taxa participasaun eleisaun Presidencial no Legislativa iha Guiné‐Bissau, bele dehan katak iha numeru ida signifikativu ba participasaun eleitores iha eleisaun 2014. Eleição deputadu sira ba 
 Assembleia Nacional Popular iha dia 13 de Maio de 2014, iha parte eleisaun nebe realiza hetan taxa participasaun nebe as besik 88,57%. Hakarak dehan katak ha kontribtu positivu nebe ba MAPE‐GB.

Página 86 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.4 ‐ Observasaun Eleitoral 5.4.1 ‐ Misaun Observasaun Eleitoral konjunta Timor‐Leste no Nova Zelandia Observasaun primeira volta husi eleisaun Presidente República nian no Deputadus ba Parlamentu Nacional Durasaun Misaun nian 7 to’o 16 de Abril Ho oficio 23 datado de 21 de Novembro de 2013, Presidente KoMisaun Nacional de Eleisaun nian , Juiz Conselheiro Augusto Mendes, ho referência ba data de 16 de Março de 2014 hanesan data fixa ba eleisaun presidencial no legislativa , dirije konvite mai Representante Misaun Timorense ba Apoio Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau, Tomás do Rosário Cabral, para autoridades eleitorais sira no governo Timorense participa iha Observasaun Internacional. Tamba altera tiha data realizasaun eleisaun presidencial no legislativa ba fali loron 13 de Abril de 2014, liu hosi oficio24 6 de Março, KoMisaun Nacional Eleisaun nian konvida Parlamento Nacional Timor‐Leste liu hosi líderes bankadas nian no chefes koMisaun Especializadas sira, para participa iha observasaun internacional eleisaun geral, envia mos konvite ba SE Secretária de Estado Assuntos Parlamentares, Dra. Terezinha Viegas, para participa iha observasaun internacional25 ne’e. Ho ofício resposta/Hatan ba konvite Presidente CoMisaun Nacional Eleisaun , datada de 14 de Março de 2014, no missiva/carta Sua Excelência Sr. Primeiro‐Ministro Transisaun Guiné‐Bissau nian , SE Secretário de Estado da Descentralizasaun Administrativa, fo hatene komposisaun delegasaun Parlamento Nacional Timor‐Leste nian. Informa mos katak Misaun sei hela iha Guiné‐Bissau loron 11 hahu hosi loron 7 to’o 17 Abril.Misaun kompostu hosi elementus 15 ,nebe chefia hosi SE Sr. Vice‐Presidente Parlamento Nacional, Dr. Adérito Hugo. Akompanha Misaun ne’e SE Sra. Secretária de Estado para Assuntos Parlamentares, Dra. Terezinha Viegas, assessor Anildo da Cruz, técnika Parlamento Nacional, Maria Gonzaga Vidigal no médico ka doutor Máximo Vega. Hare ba fakto Timor‐Leste no Nova Zelândia nu’udar membru ASEAN nian no Fórum Pacífico nian ,maka Embaixada Nova zelandia iha Timor‐Leste manifesta/hatudu interesse atu bele participa iha processo observasaun eleitoral Guiné‐Bissau nian no sira laiha sira nia resentasaun diplomátika iha Guiné‐Bissau , maka liu hosi desisaun Sua Excelência Sr. Primeiro Ministro Timor‐Leste nian,haruka observador nain 2 hosi Nova Zelandia integra iha komposisaun Misaun ne’e , nebe Timor‐Leste maka encarregue atu organiza respectivo processo no enquadramento.

Kompozisaun Misaun Observasaun Timorense nian Adérito Hugo da Costa Domingas Alves da Silva (Bilou Mali) Bendita Moniz Magno

Vice‐Presidente do Parlamento Nacional Deputada Deputada

23

Ofício (136/GP/CNE/2013) Ofício (125/GP/CNE/2014) 25 Ofício (126/GP/CNE/2014) 24

Página 87 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Osório Florindo da Conceição Costa Deputado Angélica da Costa Deputada Lurdes Bessa Deputada Benvinda Catarina Rodrigues Deputada Arão Noéde Jesus Amaral Deputado Komponente Neo Zelandesa Misaun no Observasaun komposta hosi ex‐deputadus hosi parlamentu Nova Zelândia nian, (Hon.) Harry Duynhoven no (Hon.) Rick Barker, assiste hosi xefi Misaun ‐Adjunto Embaixada Nova Zelândia nian iha Dili, Sra. Hannah van Voorthuysen. Akompanha Misaun ne’e jornalista sira hosi Secretaria de Estado Komunikasaun Social, hosi Rádio Televisaun Timor‐Leste, hosi Jornal no televisaun Suara Timor‐Leste no jornal sira hosi Timor‐Post, Nacional Diário no Independente. Misaun ne’e hetan apoio logístiku no organiza hosi MAPE‐GB nebe sira fo briefing ba membru observador sira hosi timor no neozelandeses sira no sira kria kondisaun logístika (transportes) halo koordenasaun no kontactus ho autoridade lokal sira . Membrus Misaun Observasaun sira efectua visita trabalho no halo observasaun procesu iha Rejiaun sira Bafatá, Gabu, Biombo no iha Sector Autónomo Bissau nian. Misaun Observasaun Timorense produz relatório ida nebe inklui konklusaun hosi observasaun eleitoral, nebe sira hato’o rekomendasaun balun hanesan atu propoem ba Parlamento Nacional para atu aprova VOTO DE LOUVOR ida ba MAPE‐GB, ho sitasaun nominal hosi sira nia integrantes hotu no mensaun honrosa ba sira nia Chefe. Documentu ne’e inclui mos mensajen ida hosi Deputadus Timor‐ Leste ba Povo da Guiné‐Bissau. (Vide Anexos, pg. )

«Genuinamente competitivo» Missão de Observação de Timor‐Leste e Nova Zelândia congratula processo eleitoral A Missão de Observação Eleitoral de Timor‐Leste e da Nova Zelândia congratularam o processo eleitoral guineense, cujo acto de votação teve lugar no passado Domingo, 13 de Abril, na Guiné‐Bissau. Numa declaração de apreciação geral e parcial sobre este processo, que decorreu a 15 de Abril, em Bissau, Adérito Hugo da Costa, vice‐Presidente do Parlamento Nacional de Timor‐Leste e Chefe desta missão, sublinhou que saudou povo guineense e as autoridades de transição pelas eleições de 13 de Abril. «As eleições foram genuinamente competitivas, tendo sido assegurada a liberdade de expressão e reuniões durante a fase final acompanhada pela nossa missão», disse Adérito Hugo da Costa. Neste sentido, o responsável informou que as eleições decorreram num amplo respeito pelos procedimentos apreciáveis, pelo que o acto foi credível. O vice‐ Presidente do Parlamento Nacional timorense justificou que foram observados procedimentos legais adoptados em qualquer processo eleitoral. O responsável finalizou mostrando‐se confiante de que a classe política guineense vai saber interpretar a oportunidade que a Guiné‐Bissau retirou destas eleições. O encontro serviu ainda para a missão conjunta de Timor‐Leste e Nova Zelândia endereçar uma mensagem à
classe política nacional no sentido de conservar a paz e a unidade nacional. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐04‐16 11:42:59

Página 88 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Hafoin akompanhamentu prosesu observasaun eleitoral, Misaun Observasaun Timor‐Leste no Nova Zelândia, sira apresenta publikamente iha loron 15 de Abril deklarasaun apreciasaun ida nebe kongratula povo no autoridades guineenses sira nebe konsidera katak “Eleisaun genuinamente competitiva , nebe asegura liberdade expresaun no reuniaun …”. Observadores Eleitorais de Timor‐Leste já estão na Guiné‐Bissau Uma delegação do Parlamento Nacional da RDTL, liderada pelo seu Vice‐Presidente, Adérito Hugo, e pela Secretária de Estado dos Assuntos Parlamentares, Maria Teresinha Viegas, está desde hoje em Bissau, para deslocações e contactos com a Missão de Apoio ao Processo Eleitoral RDTL‐GB, com as autoridades locais, UNIOGBIS e outros responsáveis. Esta delegação inclui ainda seis deputados da Nova Zelândia. Os observadores vão também avistar‐se com o Presidente da República da Guine‐Bissau e com o Primeiro‐Ministro do Governo transitório, com o Representante Especial do Secretário Geral das Nações Unidas e ex‐ Presidente da República de Timor‐Leste, José‐Ramos Horta. A visita coincide com a última semana da campanha para as Eleições Gerais, do próximo domingo, dia 13, e os observadores deverão apresentar, dois dias depois, os resultados provisórios da Observação Eleitoral. Neste primeiro dia da deslocação oficial, os observadores mantêm reuniões de trabalho com o Secretário de Estado da Descentralização Administrativa da RDTL e Chefe da Missão de Apoio ao Processo Eleitoral, Tomás do Rosário Cabral. LN/MAPE TL‐GB, 2014‐04‐07 Missão Timorense explica processo a observadores eleitorais Técnicos eleitorais e formadores da Missão Timorense de Apoio ao Processo Eleitoral na Guiné‐Bissau, realizaram esta segunda‐feira uma sessão de apresentação dos mecanismos e dispositivos colocados à disposição da Comissão Nacional de Eleições e GTAPE‐Gabinete Técnico de Apoio, com vista à realização das Eleições Gerais de dia 13 de Abril. Redes de comunicações de dados, como a internet, e também outros aspectos relacionados com a formação prestada por pessoal especializado timorense, foram alguns dos tópicos desta sessão que decorreu nas instalações da Missão de Apoio ao Processo Eleitoral e que contou com a presença de 22 observadores do Parlamento Nacional de Timor‐Leste e seis observadores da Nova Zelândia. Esta delegação de observadores vai acompanhar o processo eleitoral, até as Eleições Gerais do dia 13 de Abril e dois dias depois, deverá apresentar um relatório provisório. LN/MAPE, 2014‐04‐07 Guiné e Nova Zelândia elogiam papel de Timor‐Leste no processo eleitoral O Primeiro‐Ministro do Governo de Transição da Guiné‐ Bissau, agradeceu ao Governo de Timor‐Leste o apoio que tem estado a prestar desde Novembro último, nas operações necessárias á realização das Eleições Gerais do próximo dia 13. Rui Duarte Barros, falava numa cerimónia de boas‐vindas aos Observadores timorenses e neozelandeses, ladeado pelo Secretário de Estado da Descentralização Administrativa e Chefe da Missão de Apoio ao Processo Eleitoral, Tomás Cabral. Para o Chefe do Executivo de Bissau, esta relação especial com a Timor‐Leste “é positiva” e destacou o facto de Timor‐Leste assumir em Junho, a Presidencia da CPLP‐ Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, como uma “possibilidade de viragem” no actual contexto de penetração da própria Comunidade na região da África Ocidental. “Se tivermos força, podemos ter acesso a novos mercados”, destacou ainda Rui Duarte Barros. O Primeiro‐Ministro guineense enfatizou ainda importância da língua portuguesa nesta região, onde o francês se “está a implementar na própria Guiné‐Bissau, enquanto 70% da população “ não fala português, havendo mesmo “o risco, dentro de alguns anos, desaparecer”. Nesse sentido, considerou que a Guiné‐ Bissau pode e deve ser uma “porta de entrada” da CPLP na África Ocidental. Na sua intervenção, por seu lado, o Chefe da Missão Timorense de Apoio ao Processo Eleitoral na Guiné Bissau, Tomás Cabral, fez um resumo do que tem sido o apoio técnico à organização das Eleições Gerais. O Secretário de Estado da Modernização Administrativa da RDTL, lembrou que foram recenseados mais 300 mil eleitores guineenses, do que no último recenseamento de 2008, “ havendo uma estimativa de cerca de 800 mil eleitores “ já recenseados. Nesta cerimónia que marca o arranque da visita de 22 observadores eleitorais timorenses e seis neozelandeses, que vai prolongar‐se por mais de uma semana na Guiné‐ Bissau, a deputada do Parlamento Nacional, Lurdes Bessa, referiu que “a cooperação de Timor‐Leste com a Guiné Bissau, irá muito alem das eleições” de 13 de Abril. Pela delegação da Nova Zelândia, interveio Harry Duynhoven, antigo presidente de Camara e especialista em administração. Para este observador eleitoral, “ a Nova Zelândia está reconhecida pelo trabalho que Timor‐Leste está a realizar, um pequeno país, a ajudar outro pequeno país”, como a Guiné‐Bissau. Neste primeiro dia de visita de trabalho à Guiné‐Bissau, os observadores estão a receber informação detalhada sobre o decurso das operações levadas a cabo pela Missão Timorense, incluindo, dispositivos informáticos e outros capazes de assegurar a eficácia, quer do recenseamento, quer das diferentes fases do processo técnico eleitoral, como é o caso do escrutínio do acto eleitoral. LN/MAPE TL‐GB, 2014‐04‐07 Pela primeira vez Nova Zelândia envia observadores para eleições gerais na Guiné‐Bissau Pela primeira vez na história das eleições na Guiné‐Bissau, a República da Nova Zelândia vai enviar os seus observadores para as eleições Gerais de 13 de Abril. A notícia foi avançada à PNN esta quarta‐feira, 2 de Abril, por uma fonte da Comissão Nacional de Eleições (CNE). De acordo com a fonte, o interesse da Nova Zelândia era colocar dez observadores no terreno, tendo‐se concretizado apenas três elementos. No que respeita a Timor‐Leste, outro país da Ásia e o mais recente parceiro da Guiné‐Bissau nestas eleições, vai participar no processo de observação com 22 elementos. A Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) envia dez elementos, o Parlamento Europeu participa também com dez membros e a União Europeia com 56 observadores, sendo 24 de curta duração. A União Africana vai enviar para a Guiné‐Bissau 54 observadores e a Comunidade de Estados da África Ocidental (CEDEAO) envia 200 observadores, enquanto apoiante do regime de golpe militar na Guiné‐Bissau há dois anos. Neste quadro ainda, a francofonia disponibiliza 15 observadores eleitorais à Guiné‐Bissau, que contará ainda com os observadores dos EUA e do Parlamento Britânico. Chegam ao país os boletins de voto esta quinta‐feira, 3 de Abril, provenientes da República da África do Sul, ficando Portugal de fora, o tradicional parceiro na confecção do material para as eleições guineenses. Já para 5 de Abril a CNE agendou a distribuição destes boletins pelas Comissões Regionais de Eleições. O processo vai contar, pela primeira vez, com a participação de magistrados guineenses no trabalho de apuramento dos resultados, depois do fecho das urnas. (c) PNN Portuguese News Network, 2014‐04‐02 17:47:27

Página 89 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.4.2. ‐ Observasaun iha segunda volta eleisaun Presidente da Republica Durasaun Misaun nian : 15 a 19 de Maio Kompozisaun Misaun Observasaun Timorense iha rai liur/diáspora Adérito Hugo da Costa Vice‐Presidente Parlamentu Nacional Pedro dos Mártires da Costa Deputado Olinda Morais Deputada Benvinda Catarina Rodrigues Deputada Antoninho Bianco Deputado Francisco da Costa Deputado Akompanha Misaun ne’e Secretária de Estado s Assuntus Parlamentares, Teresinha Viegas, representa Governu Timor‐Leste. Misaun ne’e assiste hosi assessor Anildo da Cruz no Técnica do Parlamento Nacional Efigénia Maia Alves Almeida. Iha segunda Misaun observasaun ida ne’e bele konta ho kobertura hosi media de Timor‐Leste no ho apoio logístico no organija hosi MAPE‐GB II. Misaun observasaun Timorense ida ne’e iha II Volta da Eleisaun ba Presidente da República produz relatório final ida nebe sira inkluí
 rekomendasaun balun no “Declaração de Conclusões”. (Vide Anexos, Pg. )

Missaun Observasaun ho SE Secretário Estado da Descentralizasaun Administrativa.

A Missaun Observasaun visita Mesa/centru de Assembleia de Voto iha Bissau.

Página 90 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

5.4.3 – Missaun observasaun eleitoral internasional seluk Além Missaun Observasaun Timor‐Leste nian , partisipa iha processu observasaun eleitoral, Missaun observasaun sira hosi hosi União Africana, União Europeia, Parlamento Europeu, Missaun Observasaun Parlamento Britânico, Komunidade Países Língua Oficial Portuguesa no Komunidade hosi Estadu sira África Ocidental, Organização Internacional da Francofonia, União Económica e Monetária da África Ocidental no Delegasaun ida hosi Estados Unidos Amérika . Iha eleisaun loron 13 fulan Maio participa observadores internacional sira hamutuk 612, no numeru ida ne’e menus/tun tiha ba atus rua deit iha eleisaun Presidencial (II Volta) loron 18 de Maio de 2014. Atmosfera de calma e livre de tensões» Missões de Observação declaram eleições pacíficas, livres e transparentes As diferentes Missões de Observação Eleitoral do processo que teve lugar este Domingo, 13 de Abril, na Guiné‐Bissau, consideraram as eleições Gerais como livres, justas e transparentes. Nas primeiras declarações após o acto, as Missões de Observação Eleitoral da União Africana (UA), da União Europeia (UE), do Parlamento Europeu, da Comunidade dos Países de Língua Portuguesa (CPLP) e da Comunidade de Estados da Africa Ocidental (CEDEAO), declararam justas, livres e transparentes estas eleições. Durante o encontro com os jornalistas, o Chefe da Missão de Observação Eleitoral da UA, Joaquim Chissano, felicitou o povo guineense pela forma calma, ordeira e pelo entusiasmo dos eleitores na escolha dos seus deputados para a Assembleia Nacional Popular, bem como do novo Presidente da República. Para Krzysztof Lisek, Chefe de Missão da UE, as eleições guineenses decorreram de forma pacífica e ordeira com um número elevado de eleitores a exerceram livremente os seus direitos de voto, sem incidentes registados durante a fase final da campanha eleitoral que antecedeu os escrutínios. «A nossa missão observou o processo de votação e a contagem de votos, bem organizados, numa atmosfera de calma e livre de tensões», disse Krzysztof Lisek. A mesma observação positiva foi feita por Fiona Hall, Chefe da delegação do Parlamento Europeu às eleições Gerais da Guiné‐Bissau, que considerou ordeira, justa e transparente a forma como os guineenses afluíram às urnas para a escolha dos seus novos dirigentes. No que respeita à
 CPLP, Leonardo Simão, Chefe de Missão do grupo lusófono, disse que a sua equipa constatou um clima de serenidade e de civismo da população da Guiné‐Bissau e registou uma participação massiva da juventude e das mulheres em todo este processo eleitoral. «Foi notória uma boa organização dos meios técnicos e humanos adequados, e verificámos zelo e profissionalismo por parte dos agentes envolvidos no processo», relatou Leonardo Simão. A terminar, o responsável da CPLP declarou que a eleição guineense respeitou, na sua generalidade, os princípios e procedimentos internacionais, o que permite concluir que foram livres, credíveis e transparentes. Relativamente à
 CEDEAO, o Presidente da Comissão do bloco sub‐regional, Desire Kadre Ouadregou, destacou a importância do acto para a retoma da normalidade constitucional na Guiné‐Bissau, considerando também livres, justas e transparentes as eleições de 13 de Abril. O encontro da missão da CEDEAO com os jornalistas foi falado em língua francesa e Inglesa. O processo de votação das eleições Gerais da Guiné‐Bissau contou com a presença de 612 observadores internacionais. (c) PNN Portuguese News Network 2014‐04‐15 11:59:42

5.4.4 ‐ Sociedade Civil iha processu observasaun eleitoral Durante eleisaun Presidencial (I Volta) no Legislativas 13 de Abril, sociedade civil sira activa no sira akompanhá processo eleitoral ho 680 monitores no realiza sessaun oin‐oin edukasaun eleitoral. Grupu feto barak realiza aksaun formasaun kona ba monitor seguimento eleisaun . Hanesan referencia servisu nebe realiza hosi Movimento Nacional Sociedade Civil ba Paz no Desenvolvimento, nebe reuni 48 ONG’s, sindicatos organizações religiosas de base, ho 290 kolaboradores nebe envolve iha processo acompanhamento eleisaun no iniciativa hosi Grupo Organizasaun Sociedade Civil ba Eleisaun , nebe implementa sistema monitorizasaun ida ba processo ne’e, ho 400 elementus iha território nacional nebe halo servisu recolha informasaun dados, nebe haruka ba Centro Operasaun ida iha Bissau nebe trata informasaun no habelar informasaun ne’e .26

26

A informação online édisponibilidade no site www.bissauvote.com

Página 91 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Tamba laiha quadro jurídico ida nebe permite observasaun doméstika , grupos sociedade civil maka akompanha processo mediasaun hosi MAV. Iha eleisaun Presidencial (II Volta) sociedade civil participa iha processo eleitoral nebe sira destaka ba pais ne’e hotu ho numeru ema nebe halo monitorisasaun barak/as , ho nune’e presisa duni regulamentu ida ba regula observasaun doméstika , konforme menciona iha recomendasaun anexo.

6. VISITA HUSI SUA EXCELÊNCIA O SENHOR PRIMEIRO MINISTRO DA RDTL, KAY RALA XANANA GUSMÃO NO ENSERAMENTU MISAUN NIAN Wainhira SE o Senhor Primeiro‐Ministru atu
halao
visita
ba
iha
Guiné‐Bissau, husi Delegasaun Timor Leste nian nebe sei akompanha maka hanesan Senhor Major General Lere Anan Timur no komandante jeral PNTL, Komisariu Longuinhos Monteiro nebe to uluk iha Bissau iha loron 05 de Junho de 2014.

Simu iha Aeroporto Osvaldo Vieira hosi Exmos. Senhores Major General Lere Anan Timor no Comandante Geral da PNTL, Comissário Longuinhos Monteiro.

Liu tiha loron ida, Exmo. Sr. Dr. Mari Alkatiri, nudar Representante Governu da Republika Democrática de Timor‐ Leste ba Misaun de Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau, nebe nomeia husi Presidente da Republika de Timor‐Leste, Taur Matan Ruak mos to iha Bissau iha loron 06 de junho de 2014. Objetivu husi Visita delegasaun
 Timor‐Leste maka atu akompanha SE Primeiro‐Ministru Kay Rala Xanana Gusmão iha visita ofisial hodi ba halo enseramentu ba Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau. Igualmente se deslocou a Bissau no dia 6 de Junho, o Exmo. Sr. Dr. Mari Alkatiri, Enviado Especial de Timor‐Leste para a Guiné Bissau, nomeado pelo Presidente da República de Timor‐Leste, Taur Matan Ruak. Objetivu husi Visita delegasaun
 Timor‐Leste maka atu akompanha SE Primeiro‐Ministru Kay Rala Xanana Gusmão iha visita ofisial hodi ba halo enseramentu ba Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau.

Página 92 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Chegada ao Aeroporto Osvaldo Vieira do Representante Especial da Missão de Timor‐Leste para a Guiné‐Bissau.

Tomás Rosário Cabral, Chefe MAPEGB, hato’o bem vindu iha Aeroporto Internacional Osvaldo Vieira ba Enviado Especial de Timor‐Leste ba Guiné‐Bissau.

Página 93 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Iha loron 6 de junho, Sua Excelência o Senhor Primeiro Ministro da RDTL, Kay Rala Xanana Gusmão, to’o iha Guiné‐Bissau hodi ba halao enseramentu ofisial ba Misaun Apoiu resenseamentu eleitoral no hodi hato’o mos apoiu politiku ba lidere Guiniense sira. To’o iha aeroporto Osvaldo Vieira iha Bissau, SE Senhor Primeiro Ministro, Kay Rala Xanana Gusmão, acompanha hosi Xefe da MAPE‐GB, Tomás do Rosário Cabral no Primeiro‐Ministro de Transição da Guiné‐Bissau, Rui Duarte Barros no comitiva seluk nebe mai simu. Primeiro‐Ministro de Timor‐Leste halao visita de kortezia ba Presidente da Repúblika de Tranzisaun, Aladje Manuel Serifo Nhamajo, Presidente Eleito José
 Mário Vaz, Presidente, Vice‐Presidente no Grupos Parlamentares, Primeiro‐Ministro no membru do Governu Tranzisaun sira seluk tan, no mos ba Primeiro‐ Ministro Indigitado, Sr. Eng. Domingos Simões Pereira. Enkontru SE Senhor Primeiru Ministru RDTL ho Presidente Republika Transisaun Guine‐Bissau ; i.

Representante Especial Timor‐Leste ba Guiné‐ Bissau, Dr. Mari Alkatiri no Chefe da MAPEGB, Tomás do Rosário Cabral, integra iha comitiva de visita.

Página 94 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Delegasaun Timor‐Leste simu Primeiro‐Ministro Indigitadu Guiné‐Bissau, Senhor Eng. Domingos Simões Pereira na ACTL O Enviado Especial de Timor‐Leste para a Guiné Bissau, Dr. Mari ALkatiri, o Primeiro‐Ministro Kay Rala Xanana Gusmão, o Major General Lere Anan, Comandante Geral PNTL o Comissário Longuinhos Monteiro em conjunto com o Representante da Missão de Apoio ao Processo Eleitoral na Guiné‐Bissau, Tomás Rosário do Cabral realizam encontro de trabalho com o Primeiro‐Ministro Indigitado, Senhor Eng. Domingos Simões Pereira no edifício das instalações da ACTL (Agência de Cooperação de Timor‐Leste) em Bissau.

Página 95 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Reuniaun ho Senhor Primeiro‐Ministro Transisaun Guiné‐Bissau no encontro ho jornalistas sira. Durante visita iha Bissau, Xefi Governo Timor nian hasoru mos entidades husi servisu seguransa estadu nian, xefias Militar nian, membru Partidu politiku sira , organizasaun husi sosiedade sivil, lider relijiozu , media no joventude.

Encontro ho Sua Excelência Reverendíssimo Bispo de Bissau.

Página 96 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

6.1 ‐ Entrega Baze Dadus Governu Transizisaun Guiné‐Bissau nian. Iha loron 9 de Junho, Delegasaun husi Timor‐Leste partisipa iha serimonia entrega baze de dadus husi Misaun Timor Leste ba Governu tranzisaun Guiné‐Bissau nian. Ex‐Primeiro Ministro Dr. Mari Alkatiri, o Major General LereAnan Timor, nudar representasaun Estado de Timor‐Leste nian tuir pedidu SE PM Kay Rala Xanana Gusmão, hamutuk ho Representante da Missão de Apoio ao Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau, no nudar de Secretário de Estado para a Descentralização Administrativa, Tomás Rosário do Cabral partisima mos iha serimonia Entrega da Baze de Dados husi Resenseamento Eleitoral, ba orgaun
 kompetente husi Governu da Guiné‐Bissau, iha Palácio do Governo ‐ Bissau. Xefe Missão Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐ Bissau, Tomás do Rosário Cabral no SE Ministro Administrasaun Territorial no Poder Local, Batista Té, assina Termos de Entrega Base de Dados.

Iha cerimónia entrega SE Senhor Primeiro Ministro de Transisaun Guiné‐Bissau, Rui Duarte Barros, simu hosi Chefe da Missão , termos de entrega base de dados.

Enviado Especial Timor‐Leste ba Guiné Bissau, Dr. Mari Alkatiri no Major General Lere Anan Timor, participa representa Estado de Timor‐Leste iha cerimónia.

Página 97 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

6.2 ‐ Kompozisaun ekuipa final MAPE‐GB no deslokasaun ekipa teknika ba elaborasaun analize juridika no relatoriu final Husi 12 de Maiu to’o iha enseramentu misaun nian, desloka ba Guiné‐Bissau ekipa teknika ida hodi ba halo analize ba kuadru juridiku Guiné‐Bissau nian (Cap. 7),ni\o ba halibur matria nebe presiza ba elaborasaun husi relatoriu final ba publiku ho naran “O Apoio de Timor‐Leste à República da Guiné‐ Bissau no Retorno à Ordem Constitucional”. Ekipa nebe refere iha leten akompanha no fo apoiu nebe presiza ba MAPE‐GB durante Eleisaun Presidensial ba daruak nebe halao iha 18 de Maio de 2014. Nune mos halao kobertura ba eventu iha periudu neba, iha biban hanesan destaka mos prezensa husi Parlamento Nacional Timor‐Leste nian nudar misaun orservador eleitoral, nebe akompanha husi Secretária de Estado dos Assuntos Parlamentares nebe representa Governu RDTL no ekipa profisional komunikasaun sosial nebe mak halao kobertura ba eleisaun ( kampanha eleitoral,loron votasaun, prosesu kontazen,apuramentu no to’o fo sai resultadu) no aktividades sira swluk nebe realiza husi MAPE‐GB.Ekipa ida ne’e mos halao manutensaun no aktualizasaun informasaun nebe difundidas husi MAPE‐GB. Ekipa teknika forma husi elementus hanesan tuir mai: o o o o

Nuno Machado Reis Rui Manuel Sá Pinto Correia Iris Sofia Cabral da Câmara (Belmonte) Odete Maria Belo

Kompozisaun husi Ekipa ikus liu husi MAPE‐GB Iha periudu ikus liu husi MAPE‐Guiné‐Bissau, hamenus tiha ba elementus nain ualu nebe mak sai nudar responsavel ba akompanhamentu no apoiu ba prosesu eleitoral ba iha II Volta husi eleisaun presidensial , suporta ba misaun observasaun Timor nian, termu entrega baze de dadus nian no material seluk tan no ekipamentu ba Governu Guiné‐Bissau no ACT‐L, visita ofisial husi Sua Excelência Senhor Primeiro –Ministro RDTL no enseramentu Misaun nian. Misaun sei ensera ofisialmente husi nia funsaun iha loron 9 de Junho. Tomás do Rosário Cabral Xefi Misaun (Membru V Governu da RDTL) Elviro Fernandes Moniz Adjuntu Xefi Operasaun José António Alves Apoiu Xefi Misaun Vicente de Sousa Finanseiru ba Gabinete apoiu Misaun Marcos Tilman Apoiu Logístiku Túlia Onorina de Andrade Téknika Baze de Dados Bernardo Cardoso Tékniku Formasaun Ilísio dos Santos Responsável ba Logístika

Página 98 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

6.3 ‐ Kooperasaun entre Timor‐Leste ho Guiné‐Bissau hanesan pontu partida ida ba siklu foun kooperasaun iha ambitu Komunidade Países sira Língua Portuguesa nian. Timor‐Leste hanesa nasaun nurak liu nebe hetan nia independencia iha 20 de Maio 2002.Independensia ida ne’e hetan hafoin lori processu luta ba nia autudeterminasaun nebe dura besik tinan 24 no hala’o referendum iha 30 de Agosto de 1999, nebe 79 % Timor oan sira deklara hakarak sira nia estatuto hanesan Estado soberano. Iha nia percurso badak hanesan nação livre iha kontextu internacional, sira kria kondisaun para funda Estado ida demokrátiku, nebe hala’o liu hosi processu eleitoral oin‐oin , hanesan eleisaun ba assembleia constituinte, eleisaun ba Parlamentu no Presidente da República iha 2012. Iha ambitu ida ne’e konsidera hanesan exemplo diak ida ba sucesso no boas prátikas ,nebe aktu electoral balun komunidade internacional no Misaun observasaun eleitoral sira rekonhece tuir duni padraun internacional . Experiência nebe alkansa permite hatur quadru técniku sira nebe excelente no konsideradu iha troka ho parceiru internacional sira seluk. Guiné‐Bissau hanesan primeiro país lusófono nebe deklara nia independência, iha foho ki’ik ida iha Boé nian (Declarasaun Unilateral de 24 de Setembro de 1973 ), nebe sira hasoru iha sira nia historia nebe naruk ho golpes de estado e military sucessivu nebe lori sira ba situasaun instabilidade no la la’o tuir ordem democrática no konstitucional, koloka sira ba quadru estadu frajil . Pais Ida no pais balun eluk nebe balun jove hela no pais balun tuan ona hosi paises sira Komunidade País sira Língua Oficial Portuguesa nian, nebe hetan sira nia independência hafoin processo democrático 25 de Abril de 1975 iha Portugal. Lasus nebe tau hamutuk país maun‐alin rua ne’e tamba ho memória luta comum ida no apoio nebe Guiné‐ Bissau fo Timor‐Leste iha luta ba independência hosi Indonésia. Sira nain rua pretence ba espaço comum ida nebe uni sira maka língua portuguesa, hanesan veículo de mensagem no afirmasaun ,nebe konfigura formalmente iha comunidade de país sira , maka Komunidade País sira e Língua Oficial Portuguesa nian. Ho alicerce iha confiança no dever solidariedade nebe respeita iha família comum ida ne’e, Guiné‐Bissau hatene husu, apoio tamba sira reconhece experiência nebe alkansa hosi Timor‐Leste iha processu eleitoral para halo duni eleisaun geral 2014 Guiné‐Bissau nian ho nune’e muda fali situasaun tuir ordem konstitucional no democrátika. Sucesso esforsu konjuntu ida ne’e hatudu hanesan referência ba buat nebe sira bolu hanesan kooperasaun sul‐ sul. Iha caso particular ida ne’e, exemplo prático mai hosi vontade comum, nebe pais barak iha . Guiné‐Bissau nebe antes konsidera hanesan estado falhado ida , nune’e mos hanesan país ida nebe buat barak tuir lo‐los tenki halo maibe sira espera paz no desenvolvimentu, no sira agora bele hetan ona konfiansa no akolhimentu komunidade internacional. Experiências no lisaun nebe hetan ho apoio ba processo eleitoral Guiné‐Bissau nian ,fo b a ita atu konsidera katak iha quadru CPLP nian , hanesan hatudu tiha ona kapacidade intervensaun no kooperasaun solidária iha áreas fundamentais defesa, seguransa no justisa nian hodi hametin soberania ita hotu nia Estadu . Ho nune’e , ita hametin liu tan koesaun ita nia komunidade no reduz tiha oportunidade ingerência/interfencia estadu sira seluk iha area sira ne’e no hamosu konfiança no sinergias necessárias ente ita para hametin trocas económicas entre ita nia Estados no projecta ita nia komunidade hanesan actor importante iha palku internacional. Além de efeitos no resultados directos no imediatos nebe Misaun Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau nian alkansa , semente nebe ita lansa iha CPLP liu hosi ita nia kooperasaun ho Guiné‐Bissau hametin liu tan sira nia estadu iha mundo ida nebe globalizado. Ida ne’e maka espiritu nebe anima ita nia dirigente sira, ita nia equipas técnicos sira nebe dedika ba kausa konstrusaun iha ambiente lusófono nian no desenvolvimentu económicu social hosi ita nia povu sira .

Página 99 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

CPLP bele aproveita oportunidade ida ne’e no exemplo Timor‐Leste nian para define estratégia foun kooperasaun nian para desenvolvimento no para hametin sectores sira hanesan defesa, segurança no justisa, no ita loke kapitulu foun ida iha sira nia istória.

7. ANALIZE KONA BA KUADRU JURIDIKU ELEITORAL REPÚBLIKA GUINÉ‐BISSAU NIAN 1. Enkuadramentu: Iha fulan Outubro tinan 2013, Governo República Guiné‐Bissau husu ba Governo República Democrática Timor‐ Leste atu fo'o apoiu ba organizasaun no implementasaun prosesu resenseamentu eleitoral iha Guiné‐Bissau nebe'e sei sai nudar baze ida atu realiza eleisoes livre no demokratiku iha rai ida ne'e, hodi nune'e bele loke dalan ba sira bele fila fali ba normalidade demokratika no legalidade konstitusional. Ho homenajen ba fraternidade nebe'e kesi Povo Guiné‐Bissau ho Povo Timor‐Leste, nebe'e mai husi kedas tinan nebe'e Timor‐Leste hetan apoiu ba luta libertasaun nasional nebe'e ramata iha 1999, V Governo Konsitusional deside atu fo'o apoiu ba pedidu neb'e mai husi Governo Guiné‐Bissau wainhira hari Misaun atu Apoia Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau nebe'e lidera husi Sua Excelência Secretário de Estado da Descentralização Administrativa nudar responsavel kona ba implementasaun prosesu resenseamentu no prosesu eleitoral nebe'e halao iha República Democrática Timor‐Leste to'o tinan 2012. Desde uluk maka ho konsiensia tomak kona ba responsabilidade bo’ot nebe’e Timor‐Leste asume no desafiu bo’ot nebe’e sei hetan atu realiza objetivu ida ne’e maka República Democrática Timor‐Leste mobiliza rekursu material no finanseiru, liu liu rekursu humanu nebe’e diak liu iha area eleitoral. Duranti fulan barak teknikus eleitorais husi Timor‐Leste servisu hamutuk ho teknikus eleitorais husi Guiné‐Bissau atu hari no implementa resenseamentu eleitoral iha República Guiné‐Bissau. Esforsu tomam nebe’e halao, dedikasaun no empeño nomós rigor nebe’e ita nia ekipa servisu tao tomak atu hari baze dadus resenseamentu eleitoral, hetan rekoñesimentu husi komunidade internasional no Povo Guiné‐Bissau nebe’e adere makás ba prosesu ida ne’e no loke dalan ba 95% sidadauns guineenses nebe’e tuir lei eleitoral iha kapasidade eleitoral ativu bele inskreve iha baze dadus ida ne’e. Ho motivasaun makás nebe’e mai husi entendimentu nebe’e diak entre ekipas Timor‐Leste no Guiné‐Bissau nian nomós husi rezultadu diak nebe’e hetan ho resenseamentu eleitoral, Governo República Democrática Timor‐ Leste desidi atu hanaruk mandatu Misaun Apoio Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau no fo’o responsabilidade ba Misaun atu fo’o apoiu nebe’e orgauns administrasaun eleitoral presija atu halao eleisaun livre no demokratiku iha rai ida ne’e. Dala ida tan, parseria entre ekipa Timor no ekipa Guiné‐Bissau hetan susesu makás no loke dalan atu realiza eleisaun livre, justu no pasifiku iha loron 13, fulan Abril tinan 2014 no iha loron 18, fulan Maio tinan 2014. Husi eleisaun rua ne’e maka mosu nudar rezultadu eleisaun titular foun ba orgaun soberania rai ida ne’e nian nebe’e ita bolu nudar país irmaun. Taxa partisipasaun eleitores nian nebe’e makás tebe‐tebes (89% iha loron 13 fulan Abril tinan 2014 no 78,21% iha loron 18 fulan Maio tinan 2014) hatudu klaru fiar nebe’e eleitor sira tau ba sistema demokratiku sira nia rain nian nomós hatudu kredibilidade prosesu eleitoral nian. República Guiné‐Bissau agora preparadu no forte liu tan atu enfrenta dezafiu dezenvolvimentu ho determinasaun no tuir mobilizasaun no uniaun guineense hotu‐hotu. Ami fiar tomak katak wainhira lao iha dalan demokrasia no rekonsiliasaun nian no ho uniaun entre guineense hotu‐hotu Guiné‐Bissau sei hetan futuru ida ho prosperidade no esperansa ho apoiu tomak, freternu no indiskutivel husi Povu tomak Lusofonia nian.

Página 100 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Servisu nebe’e dezenvolve husi ekipas sira nebe’e iha terenu fo’o apoiu tomak atu halao resenseamentu eleitoral no atu hili titulares foun ba orgauns soberania no loke dalan ba ami atu komprende diak liu tan sistema eleitoral Republika Guiné‐Bissau nian no ninia espesifisidade kultural. Ho respeito tomak ba soberania no opsaun autoridades República Guiné‐Bissau nian, sai nudar imperativu moral atu fahe ho ita nian maun alin Guineenses sira, reflesaun kona ba buat nebe’e ami hetan oportunidade atu dezenvolve kona ba ordenamentu jus‐eleitoral Guiné‐Bissau nian no bele serve nudar kontributu ida ba debate futuru nebe’e responsavel sira Guiné‐Bissau nian bele hakarak halao kona ba asuntu ida ne’e. Ami respeita tomak soberania República Guiné‐Bissau nian no desizaun tomak nebe’e nia lideres foti kona ba organizasaun sira nia sistema eleitoral, maibé ami sente hanesan ami nia fraternal kontributu dever atu kontribui mós ba aperfeisoamentu konjuntu normativus nebe’e regula prosesu eleitoral hotu‐hotu rai ida ne’e nian hodi nune’e bele kontribui ba efisiensia no kredibilidade sistema eleitoral Guiné‐Bissau nian nomós kontribui ba harmonia sosial no rekonsiliasaun nasional. 2. Sumariu Ezekutivu Trabalhu nebe'e ami elabora la buka atu avalia kuadru juridiku República Guiné‐Bissau nian nebe'e hetan lejitimidade no hari soberanamente duranti tinan barak husi Povo Guiné‐Bissau no reflete sira nia valores kulturais no sira nia konsepsaun demokrasia hare ba kualker kuadru teoriku akademiku ka padraun internasional. Ezersisiu nebe'e ami halo buka atu enumera obstakulus no difikuldades tomak nebe'e ami nia ekipa hetan iha terenu duranti periodu nebe'e halao prosesu resenseamentu no prosesu eleitoral hodi nune'e bele hamate obstakulus no difikuldades hirak ne'e eainhira halao revizaun ordenamentu juridiku‐eleitoral Guiné‐ Bissau nian iha futuru no kontribui mós ba kualidade ordenamentu juridiku nian hodi fasilita organizasaun no konkretizasaun aktu eleitoral hotu‐hotu. Ho reflexaun no rekomensaun tomak nebe'e ami hato'o tuir livro ida ne'e, Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau la buka atu intromete iha asuntu Guiné‐Bissau nian, maibé buka deit atu hato'o kontributu humilde no seriu atu hadia prosesus eleitorais maske prosesu hirak ne'e hetan tia ona suporte normativu nebe'e presija atu realiza eleisaun nebe'e livre, justu no pasifiku. Nune'e, ami dezenvolve ami nia reflexaun tuir baze fundamental tolu: konkretizasaun prinsipius fundamentais hodi realiza eleisoes livre no justu; kondisoes atu implementa prinsipius hirak ne'e; finansiamentu partidus politkus no aktividades kampaña eleitoral. 3. Konkretizasaun prinsipius fundamentais hodi realiza eleisoes livre no justu 3.1. Identifikasaun prinsipius fundamentais Tuir regra tradisional realizasaun eleisoes nebe’e livre no justu tenki respeita prinsípiu lima nebe’e fundamental: prinsipiu sufrágio (eleisaun) universal, prinsipiu igualdade sufrágio, prinsipiu liberdade sufrágio, prinsipiu segredo ba votu, prinsipiu sufrágio diretu no, ikus liu, prinsipiu nebe’e hateten katak eleisaun tenki realiza periodikamente.

Página 101 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2 Prinsipiu Sufrágio Universal Prinsipiu Sufragio Universal rekoñese katak ema hotu‐hotu iha direitu atu vota no ema bele sai eleitu atu ezerse kargu publiku. Maibé, ita tenki analiza prinsipiu ida ne’e tuir perspetiva tolu nebe’e importante tebe‐tebes: Rejime nebe’e rekoñese direitu atu hili no sai eleitu nomós exsepsaun tomak kona ba situasaun ida ne’e, regjme resenseamentu eleitoral no rejime aprezentasaun kandidaturas. 3.2.1 Direitu atu hili no sai eleitu Prinsipiu sufrágio universal relasiona ho situasaun ida nebe’e ita hanaran kapasidade eleitoral sidadaun sira nian, nebe’e ita bolu kapasidade eleitoral ativa wainhira ema ida‐idak partisipa hodi hili titulares Orgauns Soberania no Poder Lokal nian. Ita hanaran kapasidade eleitoral pasiva wainhira ita koalia kona ba direitu sidadaun ida‐idak atu aprezenta kandidaturas ba Orgaun Soberania ka Orgaun Poder Lokal ida. Maibé, gozu kapasidade eleitoral ativa laós absolutu, bele hetan kondisionamentu kona ba preenximentu kondisaun balun no bele mós, iha situasaun balun, hetan impedimentu wainhira ida ne’e preve iha lei. Nune’e, ita tenki rekoñese katak ezersisiu direitu voto sai nudar mekanismu importante liu tuir nebe’e Povo hotu‐hotu bele ezerse poder politiku maibé tenki respeita rekisitus idade, nasionalidade, hela fatin no kapasidade mental. Atu ezerse direitu voto, ema hotu‐hotu tenki iha maturidade sufisiente hodi hatene responsabilidade nebe’e sira simu wainhira sira ezerse sira nia direitu hodi hili iha prosesu eleitoral nia laran, tamba ne’e maka ema ida iha kapasidade eleitoral ativa wainhira nia hetan maioridade sivil. Kona ba idade atu hetan kapasidade eleitoral pasiva, maske ita tenki rekoñese katak ida ne’e akontese wainhira ema ida hetan mós kapasidade eleitoral ativa, ho respeito tomak ba prinsipiu direitu eleitoral nebe’e refere katak “sé maka iha direitu atu hili iha mós direitu atu ema seluk bele mós hili nia”, ita tenki admite katak kapasidade eleitoral pasiva só bele hetan to’o tinan ruanulu resin lima no, iha situasaun balun, (hanesan eleisaun ba Xefi Estado) bele hetan deit wainhira ema ne’e iha tinan bot liu tan. Hare ba situasaun nebe’e akontese iha tempu liu ba ezersisiu direitu voto bele sujeita mós ba rekizitus sidadania no rezidensia (hela fatin). Nune’e, direitu sufrágio nebe’e iha mundu tomak rekoñese ba sidadaun hotu‐hotu refere deit ba komunidade politika ida nebe’e sidadaun ida pertense ba. Tamba ne’e maka ezijensia kona ba komuniade politika nebe’e sidadaun ida pertense ba atu partisipa iha prosesu desizaun nebe’e refere ba Komunidade ida ne’e nian sai nudar rekisitu razoavel no koerente maske kona ba eleisaun lokal iha tendensia makás liu atu rekoñese direitu partisipasaun politika lokal ba estranjeirus sira nebe’e sira nia hela fatin iha komunidade lokal ida. Ita bele konsidera mós hanesan aseitavel impozisaun rekisitus rezidensia no período ida kona ba rezidensia atu ema ida bele hetan direitu voto iha sirkunskrisaun eleitoral ida. Maibé impozisaun periodu minimu kona ba rezidensia bai‐bain atu hetan direitu votu labele hakat liu fulan ne’en, tamba direitu ida ne’e buka atu proteje minorias nasionais laós atu asés fali sidadaun sira husi prosesu eleitoral. Ikus liu, ita tenki refere kona ba impedimentu ezersisiu direitu voto ba ema sira nebe’e la iha kapasidade mental hodi ezerse direito voto ka la iha kapasidade pesoal atu ezerse direitu siviku voto nian ou kandidatura ba kargus publikus. Maibé limitasoes hirak ne’e tenki rezulta husi desizaun judisial nebe’e hetan suporte husi lei ho respeitu ba kriterius proporsionalidade nian. Kuadru juridiku‐eleitoral Guiné‐Bissau nian preve posibilidade ba sidadaun hotu‐hotu, feto ka mane nebe’e goza tomak sira nia direitu sivil no politiku ho tinan ás liu sanulu resin ualu nebe’e la hetan inkapasidade ruma nebe’e lei preve atu ezerse direitu sufrágio eleitoral. Direitu sufrágio eleitoral direito nebe’e rekoñese ba sidadaun hotu‐ hotu, ba sira nebe’e hela iha rai laran no ba sira nebe’e hela iha rai liur. Maibé ema sira ne’e bele ezerse deit sira

Página 102 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

nia direito voto iha Assembleia de Voto nebe’e funsiona iha Unidade Jeografika Resenseamento Eleitoral nebe’e sidadaun rejistu ba27. Kona ba inkapasidade eleitoral ativa, lei preve katak labele ezerse direito voto ema nebe’e hetan impedimentu tamba sofre anomalia mental, tuir sentensa nebe’e labele hetan ona rekursu, nomós sira nebe’e ema hotu‐hotu rekoñese katak la kontrola ninia hanoin, maske sira seidauk hetan impedimentu tuir sentensa wainhira sira internadu hela iha estabelesimentu psikiatriku (fatin atu trata ema nebe’e la kontrola sira nia hanoin) ou sira nebe’e la kontrola sira nia hanoin tamba deklara tia ona husi junta medika nebe’e bele mai deit husi mediku rua no, ikus liu, sira nebe’e hetan kondenasaun definitivu ho pena prizaun tamba pratika krime ho konsiensia katak viola lei wainhira sira seidauk kumpre pena. Sira nebe'e iha situasaun ho liberdade kondisional la tama iha situasaun ida ne’e. Kona ba kapasidade eleitoral pasiva, lei eleitoral wainhira reproduz buat nebe’e regras konstitusionais hateten kona ba materia ida ne’e permite sidadaun orijinariu husi Guiné‐Bissau atu kandidata ba Presidensia Republika: ema nebe’e inan no aman husi Guiné‐Bissau, tinan bo’ot liu tolunulu resin lima nebe’e goza direitos sivis no politikus tomak. Lei eleitoral deklara situasaun hirak nebe’e sidadaun la iha kapasidade eleitoral ativa, hanesan militares nebe’e ativu hela iha momentu ida nebe’e aprezenta kandidatura no sira nebe’e kondenadu ho pena prizaun tamba krime dolozu (krime nebe’e pratika wainhira ema ida ne’e iha konsiensia katak nia viola hela lei) ou hetan kondenasaun ho pena prizaun tamba nauk, abuza konfiansa, halo burla, falsifikasaun ou tamba krime nebe’e komete/pratika husi funsionariu publiku wainhira krime ne’e sai hanesan krime dolozu nomós sira nebe’e viola beibeik lei tuir sentensa nebe’e labele hetan ona rekursu. Kona ba gozu kapasidade eleitoral pasiva ba Assembleia Nacional Popular, lei eleitoral preve katak bele hili deit ema nebe’e tinan bo’ot liu ruanulu resin ida. Maibé lei eleitoral deklara katak labele hili ba Assembleia Nacional Popular, Prezidente da Republika, Governadores Rejiaun nian, Juiz no prokurador sira, ema militar no husi forsa militarizada nebe’e sei ativu, ema nebe’e desempeña funsaun diplomatika, membrus husi Comissão Nacional de Eleições sirkulu nebe’e sira halao sira nia knar, Governador Rejiaun ho ninia substitutu no sekretariu, Adminstrador Sektor ho ninia substitutu no sekretariu, Prezidente no Vice‐Prezidente Kamara Munisipal. Ikus liu, lei eleitoral determina katak ba sidadaun sira nebe’e laós sidadaun orijinariu husi Guiné‐Bissau, sira só bele aprezenta sira nia kandidatura tinan sanulu depois de sira hetan nasionalidade. Konfrontu kuadru juridiku‐eleitoral husi República Guiné‐Bissau ho kuadru teoriku nebe’e foin refere iha leten hatudu korespondensia bo’ot entre kuadru rua ne’e. Maibé, ita labele haluha atu refere dispozisaun balun nebe’e merese ita nia preokupasaun tamba artigo 24.º husi Constituição República Guiné‐Bissau nian hateten katak “sidadaun hotu‐hotu hanesan peranti lei, goza direitu hanesan no sujeita ba deveres nebe' hanesan no la iha distinsaun kona ba rasa, sexu, nivel sosial, inteletual ou kultural, krensa relijiosu ou konviksaun filosofiku”, ita la konsegue alkansa sentido husi artigu 141.º, n.º 2 Lei Eleitoral ba Presidente da República no ba Assembleia Nacional Popular wainhira preve katak “kandidatus nebe'e hetan nasionalidade guineenses bele kandidata an wainhira liu tia ona tinan sanulu husi momentu ida nebe'e sira hetan nasionalidade”. Ho respeito tomak ba opiniaun nebe’e la hanesan ita nian, ita hanoin katak wainhira komunidade politika simu ema ida iha nia laran no fo’o ba nia estatuto nudar sidadaun, ema ida ne’e iha direitu hanesan sidadaun sira seluk no sujeitu ba deveres 27

La tuir regra ida ne'e membrus husi Comissões Regionais Eleitorais, membrus husi Assembleias de Voto no Delegadus Lista nebe'e bele vota iha Assembleias de Voto nebe'e sira ezerse sira nia knar.

Página 103 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

nebe’e mós hanesan. La iha razaun ruma nebe’e justifika katak nia tenki hein tinan sanulu, hahú husi momentu ida nebe’e nia hetan nasionalidade hodi nune’e nia bele ezerse ninia direito atu vota. Iha parte seluk, ita labele haluha observasaun ida nebe’e hamosu nudar preokupasaun kona ba rejime nebe’e refere ba ema nebe’e labele sai nudar kandidatu tuir buat nebe'e preve iha artigo 102.º, b) no c) no artigo 121.º, b) husi Lei Eleitoral ba Presidente da República no ba Assembleia Nacional Popular wainhira determina katak ema ida labele sai nudar kandidatu ba orgaun soberania hirak ne'e bainhira sira hetan kondenasaun pena prizaun tamba pratika krime dolozo, nauk, abuza konfiansa, halo falsifikasaun no wainhira komete krime nudar funsionariu publiku desde ke refere ba krime dolozo nomós ema sira nebe'e deklaradu hanesan delinkuente abitual (ema nebe'e viola lei bei‐beik) tuir sentensa ida nebe'e labele hatama ona rekursu ou tamba nauk, abuza konfiansa, desvia osan Estado nian, halo falsifikasaun ou sunu ahi iha fatin nebe'e bandu. Laós deit tamba hamate definitivamente direitu grupu sidadaun sira nian hodi aprejenta sira nia kandidatura ba orgauns soberania maibé bele fo'o dalan hodi ita bele kestiona buat nebe'e preve iha artigo 41.º, n.º 5 husi Constituição da República Guiné‐Bissau nian nebe'e hateten klaru katak "la iha pena ruma nebe'e implika, ho efeitu nesesariu, katak ema ida lakon ninia direitu civil, profisional ou politiku ". Hanesan refere tia ona iha leten, bele admiti posibilidade ordenamentu juridiku‐eleitoral Estado nian atu limita kapasidade eleitoral sidadaun sira nian ho razaun/fundamentu tamba ema ne'e la kontrola nia hanoin ou tamba hetan kondenasaun penal tamba pratika krime bo'ot maibé situasaun ida ne'e tenki respeita kriteriu nesesidade no proporsionalidade. Nune'e, ho respeito tomak ba opiniaun nebe'e la hanesan, no tuir buat nebe'e hakerek iha lei atu ema ida labele sai nudar kandidatu, situasaun ida ne'e tenki rezulta husi krime bo'ot ka kiik nebe'e nia komete. Maibé iha parte seluk mós wainhira ema ida labele ona sai nudar kandidatu tamba krime nebe'e nia pratika no kondenasaun kriminal nebe'e nia hetan, situasaun ida ne'e inkompativel ho normas Constituição da República Guiné‐Bissau nian nomós inkompativel ho direitu civil no politiku elementar nebe'e hetan rekoñesimentu internasional. Ho razaun hirak ne'e maka ita sujere mós revizaun ba asuntu ida ne'e. Ikus liu, sistematizasaun rejime inkapasidades eleitorais pasivas iha lei eleitoral ba Presidente da República no lei eleitoral ba Parlamento Nacional merese intervensaun husi lejislador atu konsentra didiak (oras ne'e ita hare katak normas kona ba inkapasidade eleitoral pasiva fahe iha artigo barak hanesan artigo 11.º, artigo 12.º, artigo 102.º, artigo 121.º no artigo 141.º). Nune'e, ho respeitu tomak, ita rekomenda: p) Sidadaun hotu‐hotu só bele hetan kapasidade eleitoral pasiva ba Assembleia Nacional Popular wainhira nia hetan mós kapasidade eleitoral ativa; q) Tenki elimina/hamate regra nebe'e hateten katak sidadaun nebe'e laós orijinariu husi Guiné‐Bissau só bele hetan kapasidade eleitoral pasiva ba Assembleia Nacional Popular wainhira liu tia ona tinan sanulu hahú husi momentu nia hetan nasionalidade; r)

Revizaun kona ba rejime ema nebe'e labele sai nudar kandidatu no inkapasidade eleitoral pasiva hodi nune'e bele hamate situasaun kona ba ema nebe'e labele sai nudar kandidatu tamba ida ne'e absolutu no definitivu husi kondenasaun penal nebe'e hetan;

s) Revizaun kona ba normas hotu‐hotu nebe'e refere ba inkapasidade eleitoral hodi nune'e bele klarifika no konsentra iha textu legal nebe'e vigora/aplika hela.

Página 104 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

3.2.2. Resenseamentu Eleitoral Resenseamentu Eleitoral mekanismu ida nebe'e uza atu deklara ka sertifika katak sidadaun ida iha kapasidade eleitoral. Mekanismu ida ne'e la fo'o kedas kapasidade eleitoral ba sidadaun tamba, hanesan refere tia ona iha kotuk, tenki preenxi konjuntu rekisitus legais maibé kondisiona direitus nebe'e bele hetan wainhira iha kapasidade eleitoral tamba bai‐bain ezersísiu direitu voto ou direito aprezentasaun kandidaturas depende uluk ba rejistu iha resenseamentu eleitoral. Ida ne'e kondisiona direito atu vota no ema bele hili ita nudar kandidatu, resenseamentu eleitoral iha influensia nebe'e desizivu kona ba ezersisiu direitu sufragio universal wainhira labele estebelese didiak resenseamentu eleitoral, bele hatama iha kolejiu eleitoral eleitor sira nia ema nebe'e laiha kapasidade eleitoral ou bele exklui mós ema eleitor sira nebe'e pertense ba komunidade politika no wainhira iha kapasidade eleitoral, tuir lolós bele ezerse sira nia direitu voto ka aprezenta sira nia kandidatura. Komunidade internasional rekoñese katak resenseamentu eleitoral tenki respeita prinsipiu ofisiozidade, obrigatoriedade, permanensia, unisidade no atualidade. Nune'e, rejistu iha resenseamentu eleitoral tenki obrigatoriu ba sidadaun hotu‐hotu nebe'e iha kapasidade eleitoral, Administrasaun Publika maka tenki promove, tenki ida deit ba rai tomak no tenki serve ba atu eleitoral hotu‐hotu nebe'e halao iha Estado maske atualizasaun tenki periodiku. Nune'e, resenseamentu eleitoral tenki inklui konjuntu prosedimentus nebe'e klaru no uniforme hodi nune'e bele fo'o dalan ba administrasaun publika atu tau hamutuk dadus nebe'e presija atu rejistu eleitor sira iha resenseamentu eleitoral (ho sertifikasaun kona ba identidade ema nebe'e hakarak rejistu iha resenseamentu eleitoral, sertifika mós katak nia sidadaun nomós nia iha kapasidade eleitoral tuir kuadru legal nebe'e em vigor) hodi loke dalan ba eleitor atu asesu ba dadus nebe' refere ba nia an no asegura koresaun ruma nebe'e tenki halo. Tamba iha influensia kona ba ezersisiu direitus fundamentais (direito voto no direito atu aprezenta kandidatura ba Orgausn Soberania no Poder Lokal), atus nebe'e pratika husi administrasaun publika iha ambitu prosesu resenseamentu eleitoral tenki fo'o dalan ba rekursu ba tribunal maske garanti ka lae regularidade rejistu nian iha resenseamentu eleitoral ou desizaun hodi rekuza inskrisaun ou atualizasaun informasaun tomak nebe'e sidadaun hotu‐hotu hato'o. Resenseamento eleitoral kondisiona gozu direitus fundamentais maibé desempeña mós funsaun atu sertifika ka identifika kompozisaun kolejiu eleitoral nebe'e responsavel hodi hili titular Orgaun Soberania nian no Poder Lokal. tamba ne'e maka transparensia importante tebe‐tebes wainhira la kredibiliza deit resenseamentu eleitoral maibé kredibiliza mós prosesu eleitoral nebe'e depende ba resenseamentu eleitoral. Ho razaun ida ne'e maka atividade tomak resenseamentu eleitoral nian tenki klaru ba publiku no submete ba fiskalizasaun ajente politiku hotu‐hotu no observasaun husi sosiedade sivil nomós tenki preve publisidade ba rejistu sidadaun sira nian iha resenseamentu eleitoral no atualizasaun tomak kona ba dadus hirak ne'e. Hare ba kuadru juridiku resenseamentu eleitoral nian iha República Democratica Guiné‐Bissau, ita bele verifika katak Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembro tinan 2011 oferese baze nesesariu hodi organiza prosesu eleitoral nebe'e kredivel no transparenti maske bele hetan aperfeisoamentu balun hodi nune'e bele hadia ninia prosedimentus no seguransa. Lei resenseamentu eleitoral nebe'e foin identifika iha leten koalia iha ninia artigo 2.º kona ba prinsipius fundamentais nebe'e resenseamentu eleitoral asenta ba, hanesan: ofisiozidade, obrigatoriedade, permanensia

Página 105 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

no unisidade. Hare ba lei ida ne'e rejistu iha resenseamentu eleitoral obrigatoriu ba sidadaun hotu‐hotu, no sidadaun hotu‐hotu iha obrigasaun hodi verfika no asegura katak informasaun kona ba sira ida‐idak iha resenseamentu informasaun nebe'e lós28. Kona ba servisus administrasaun publika nebe'e responsavel atu promove resenseamentu eleitoral maske sidadaun ruma la promove ninia rejistu, servisus sira ne'e tenki promove rejistu sidadaun sira nebe'e iha kapasidade eleitoral ativa29. Rejime juridiku resenseamentu eleitoral nebe'e em vigor hateten katak eleitor ida bele rejistu dala ida deit iha prosesu resenseamentu eleitoral30, maske resenseamento eleitoral serve ba atu eleitoral no referendariu hotu‐hotu nebe'e sei halao iha República Guiné‐ Bissau31. Sidadaun hotu‐hotu tenki promove sira nia rejistu iha prosesu resenseamentu eleitoral tuir Comissão de Recenseamento Eleitoral (nebe'e kompostu husi ema nain lima nebe'e hetan nomeasaun husi administrasaun lokal) ho kompetensia ba sektor32 nebe'e koresponde ba area nebe'e sidadaun eleitor sira hela ba nomós halo atualizasaun kona ba sira nia informasaun entre fulan Janeiru no Fevereiru33 kada tinan ida, tuir preenximentu formulariu rejistu no aprezentasaun bilhete identidade, pasaporte, aprezentasaun testemuña, sedula pesoal, boletim nascimentu, sertidaun nasimentu no dokumentu seluk nebe'e iha fotografia34. Rejistu no atualizasaun rejistu nian iha resenseamentu eleitoral gratuitu (la selu buat ida) no partidu politiku sira bele nomeia/indika fiskais partidu nian hodi halo fiskalizasaun wainhira sira hetan akreditasaun husi Comissões de Recenseamento Eleitoral. Rejistu no atualizasaun rejistu iha resenseamentu eleitoral tenki halao to'o loron sanulu resin lima molok atu hahú operasaun resenseamentu. Fiskais Partidus Politikus nian ba operasoes resenseamentu eleitoral iha direitu hodi husu informasaun no hetan esklaresimentu kona operasaun resenseamentu nebe'e halao hela nomós sira bele aprezenta reklamasaun eskrita no hatama rekursu judisial kona ba desizaun Comissões de Recenseamento Eleitoral nian kona ba materia rekoñesimentu kapasidade eleitoral. Lei Resenseamentu Eleitoral preve nudar obrigatoriu katak Comissões de Recenseamento Eleitoral tenki divulga fatin hotu‐hotu no prazus nebe'e sei halao operasaun resenseamentu eleitoral, loron 30 molok atu hahú operasaun ida ne'e. Lei preve mós obrigasaun atu publika kadernu resenseamentu eleitoral hotu‐hotu35 iha odamatan fatin nebe'e funsiona hela Comissões de Recenseamento Eleitoral, iha loron sanulu resin lima nia laran wainhira ramata tia ona operasaun rejistu no atualizasaun resenseamentu nian hodi ema hotu‐hotu bele ezerse ninia direitu atu reklama. Kuadru juridiku resenseamentu eleitoral identifika situasaun nebe'e bele elimina rejistu iha resenseamentu eleitoral36, la fo'o dalan ba alterasaun ruma iha kadernus eleitorais iha loron tolunulu hafoin atu realiza eleisaun 37 , regula prosesu/tramitasaun reklamasaun nebe'e aprezenta kona ba

28

Artigo 3.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru Artigo 2.º, n.º 3 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 30 Artigo 4.º husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 31 Artigo 2.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 32 Iha estrajeiru, iha area ou distritu konsular 33 Iha estranjeiru, entre fulan Janeiru no fulan Marsu 34 Iha estranjeiru, Bilehti Identidade sidadaun estranjeiru rezidenti no kartaun konsular nebe'e emiti husi entidade kompetente iha rai nebe'e nia hela ba 35 Artigo 30.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 36 Artigo 31.º husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 37 Artigo 32.º husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 29

Página 106 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

kadernus resenseamentu eleitoral 38 nomós prosesu/tramitasaun kona ba prosesu rekursu judisial kona ba desizaun nebe'e refere ba resenseamentu eleitoral. Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru preve mós rejime ilisitus resenseamentu eleitoral nian. Maske rejime legal resenseamentu eleitoral nian oferese ona baze nebe'e nesesariu no adekuadu atu organiza prosesu resenseamentu eleitoral nebe'e kredivel no rigorozu, iha artigu balun nebe'e bele hadia hodi nune'e bele habelar liu tan rejime juridiku resenseamentu eleitoral iha República Guiné‐Bissau no fasilita implementasaun iha rai laran no loke dalan ba ema hotu‐hotu bele kompreende. Kona ba prosesu designasaun Comissões de Recenseamento Eleitoral lei hateten katak kompetensia atu halao dezignasaun sira ne'e Administrasaun Lokal nian, maibé importante tebe‐tebes atu klarifika orgaun Administrasaun Lokal ida nebe'e maka iha kompetensia atu halo dezignasaun nebe'e refere. Ita labele haluha mós katak membrus nebe'e hili hodi halo parte iha Comissões de Recenseamento Eleitoral tuir kriteriu nebe'e diskrisionariu (la respeita kondisaun ruma) tamba la iha kriterius hodi defini perfil nebe'e adekuadu ba membrus Comissões sira ne'e nian no la iha impedimentu ruma ba responsaveis partidarius atu halao funsaun nudar ofisial resenseamentu eleitoral. Maibé ita tenki konsidera nudar positivu norma legal nebe'e preve katak tenki halo publisidade kona ba nomeasaun membrus husi Comissões de Recenseamento Eleitoral maibé wainhira laiha previzaun ruma kona ba rejime inpugnasaun administrativu no kontensiozu kona ba membrus orgauns sira ne'e nian, ida ne'e sai nudar menos‐valia ida ba transparensia no kredibilidade prosesu resenseamentu. Lei resenseamentu eleitoral preve iha ninia artigo 16.º katak Governo ho koordenasaun ho CNE sei buka meius hodi organiza, mantem no asegura jestaun sistema informatiku resenseamentu eleitoral nian nomós lei hateten katak CNE tenki simu kopia ida programa informatiku nian kona ba resenseamentu eleitoral. Ho respeito tomak ba opiniaun nebe'e la hanesan, norma ida ne'e vagu no jeneriku tebe‐tebes tamba ne'e maka hetan kontroversia/diskusaun makás kona ba ninia aplikasaun. Norma juridika ida ne'e tenki rekoñese katak dadus nebe'e Comissões de Recenseamento Eleitoral tau hamutuk sei loke dalan atu hari baze dadus resenseamentu eleitoral ida no ninia konstituisaun, organizasaun, atualizasaun no asesu tenki hetan enkuadramentu juridiku iha ordenamentu juridiku nebe'e iha. Hare ba responsabilidades Governo no Administrasaun Publika nian kona ba resenseamentu eleitoral nomós natureza permanenti nebe'e resenseamentu eleitoral tenki asume, tuir razoes hirak nebe'e refere tia ona iha leten, ita hanoin katak tenki elimina referensias hanesan tuir mai "sistema informático de recenseamento eleitoral" no "programa informático de recenseamento eleitoral" no substitui ho referensia "base de dados do recenseamento eleitoral", tamba ninia organizasaun no administrasaun GTAPE maka tenki kaer ho supervizaun husi CNE no husi ida ne'e maka bele produz kadernus eleitorais ba atus eleitorais no referendarius tomak. Rejime Juridiku Baze Dadus Resenseamentu Eleitoral tenki preve asesu sidadaun sira nebe'e hakarak asesu ba sira nia informasaun hodi koriji no hadia informasaun nebe'e refere ba sira maibé sira tenki hetan uluk autorizasaun husi Director‐Geral GTAPE nian. Kona ba prazus legais nebe'e preve ba operasaun rejistu no atualizasaun resenseamentu eleitoral, ida ne'e tenki halao tinan‐tinan entre fulan Janeiru no fulan Fevereiru39, iha rai laran, no entre fulan Janeiru no fulan Marsu iha rai liur40 no Comissões de Recenseamento Eleitoral tenki halao publisidade iha fatin publiku, tuir fixasaun editais, 38

Garanti direitu ba kontraditoriu ba ema nebe'e potensialmente afetadu tamba reklamasaun hetan deferimentu Artigo 20.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 40 Artigo 20.º, n.º 2 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 39

Página 107 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

kona ba periodu nebe'e sei halao rejistu iha resenseamentu eleitoral41. Previzaun publisidade periodu rejistu ho antesedensia minimu loron 30 kona ba momentu nebe'e Comissões de Recenseamento Eleitoral sei hahú prosesu resenseamentu hetan kontradisaun ho dispozisaun legal nebe'e hateten katak Comissões de Recenseamento Eleitoral tenki halao iha loron 20 molok operasaun resenseamentu eleitoral atu hahú42. Nune'e, ita hare katak Comissões de Recenseamento Eleitoral labele halo publisidade kona ba momentu nebe'e sei hahú operasaun resenseamentu eleitoral loron sanulu molok sira atu hari. Tamba ne'e maka armonizasaun prazus nebe'e refere ba kestaun ida ne'e tenki sai nudar preokupasaun ida ba lejislador eleitoral. Iha parte seluk, Governo/Administrasaun Publika, tuir Comissões de Recenseamento Eleitoral, maka iha responsabilidade atu organiza no halao prosesu resenseamentu eleitoral maibé artigo 28.º husi Lei Resenseamentu Eleitoral ninia sentidu ladun klaru wainhira hateten katak tenki haruka ba Comissão Nacional de Eleições elementus identifikasaun sidadaun sira nebe'e tinan bo'ot liu sanulu resin ualu nebe'e hetan inkapasidade eleitoral ruma nebe'e lei preve. Maske importante atu mantem nafatin normas legais nebe'e fo'o dalan ba CNE atu akompaña prosesu resenseamentu eleitoral, karik diak liu konsentra iha GTAPE knar hodi simu informasaun kona ba rejistu no atualizasaun dadus resenseamentu eleitoral tamba orgaun ida ne'e maka kordena iha rai tomak operasaun resenseamentu eleitoral nomós tamba, hanesan refere tia ona iha leten, resenseamentu eleitoral la hari kapasidade eleitoral ativa sidadaun sira nian, nia deklara deit. Lei resenseamentu eleitoral preve posibilidade atu halo reklamasaun kona ba atus nebe'e pratika husi Comissões de Recenseamento Eleitoral nomós kona ba informasaun nebe'e tama/hakerek iha kadernus eleitorais. Nune'e mós bele halo reklamasaun iha "tribunal nebe'e kompetente"43 kona ba desizaun nebe'e foti husi reklamasaun nebe'e aprezenta tia ona. Importante tebe‐tebes katak norma ida ne'e tenki hetan klarifikasaun, liu‐liu tuir identifikasaun tribunais nebe'e iha kompetensia atu julga rekursu kontensiozu ruma kona ba materia resenseamentu eleitoral. Nune'e, ho respeito tomak, ita rekomenda atu: g) Estabelese rejime juridiku hodi hari, organiza no halo jestaun baze dadus resenseamentu eleitoral ida deit iha rai tomak; h) Fo'o ba Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral kompetensia tomak atu hari, organiza no halo jestaun kona ba Baze Dadus Resenseamentu Eleitoral; i)

Fo'o kompetensia legal nebe'e exklusivu ba Director‐Geral husi Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral atu autoriza asesu ba informasaun nebe'e hatama no rejistu tia ona iha Baze Dadus Resenseamento Eleitoral;

j)

Comissão Nacional de Eleições tenki aprova uluk kalendariu operasaun resenseamentu eleitoral tuir proposta nebe'e aprezenta husi Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral;

k) Defini perfil legal membrus husi Comissões de Recenseamento Eleitoral nian nomós tenki preve rejime inkompatibilidades ba sira wainhira ita hare ba atividades partidarias atu halao, rejime prestasaun servisus, kompetensia ba sira nia nomeasaun no obrigasaun atu sujeita ba periodu formasaun ida; 41

Artigo 21.º husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru Artigo 12.º husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 43 Artigo 35º husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 42

Página 108 de 152


MAPE-GB l)

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Preve iha lei direitu reklamasaun no impugnasaun iha tribunal kona ba nomeasaun membrus Comissões de Recenseamento Eleitoral nian;

m) Preve iha lei katak observadores nasionais no internasionais bele akompaña operasaun tomak kona ba rejistu no atualizasaun prosesu resenseamentu eleitoral; n) Harmoniza prazu nomeasaun membrus Comissões de Recenseamento Eleitoral nian ho prazu publisidade obrigatoriu kona ba prazo nebe'e realiza operasaun eleitoral tomak; o) Preve dever atu divulga fatin nebe'e sei realiza operasaun resenseamentu eleitoral tomak ho divulgasaun kona ba periodu nebe'e operasaun resenseamentu eleitoral sei realiza; p) Elimina posibilidade atu halo rejistu wainhira sidadaun seidauk hetan dokumentu identifikasaun nasional; q) konsagra iha lei posibilidade atu hatama rekursu ba tribunal ho kompetensia teritorial kona ba setor nebe'e Comissão de Recenseamento Eleitoral pratika atu nebe'e hetan rekursu; r)

Publika iha Boletim Ofisial Estado nian rezultadus estatistikus kona ba atualizasaun resenseamentu eleitoral tuir sirkulu eleitoral, rejiaun nomós iha nivel nasional.

3.2.3 Aprezentasaun kandidaturas Gozu kapasidade eleitoral pasiva hetan konkretizasaun tuir aprezentasaun kandidaturas ba Orgauns Soberania ho baze eletivu nomós tuir aprezentasaun kandidaturas ba orgauns Poder Lokal nian. Bele loke dalan ba lejislador eleitoral atu submete ezersisiu aprezentasaun kandidaturas ba Orgauns Soberania no Orgauns Poder Lokal tuir preenximentu rekisitus hanesan subskrisaun kandidaturas tuir numeru minimu sidadauns nebe'e asina deklarasaun hodi aprezenta kandidaturas hirak ne'e ou tuir depozitu osan iha banku nebe'e sei fo'o fila fali ba kandidatus sira nebe'e atinji rezultadu minimu maske depozitu nebe'e ezije no rezultadu minimu nebe'e atu alkansa tenki respeita dever proporsionalidade nian hodi nune'e bele fo'o fila falin osan ba kandidatu. Kona ba ezijensia numeru minimu sidadauns nebe'e aprezenta kandidatura ruma hodi kandidatura ida ne'e hetan aseitasaun, tenki ezije katak hodi asesu ba atu eleitoral livre no justu, numeru ema sira ne'e labele hakatk liu 1% husi total ema nebe'e rejistu iha sirkulu eleitoral no prosesu verifikasaun autentisidade tenki klaru no ramata molok kampaña eleitoral atu hahú. Iha República Guiné‐Bissau, kandidaturas ba Assembleia Nacional popular aprezenta husi Partidos Politikus ou Koligasoes 44 , iha Supremo Tribunal de Justiça 45 , iha loron ne'en nulu molok atu realiza sufragio universal/Eleisaun46. Kona ba aprezentasaun kandidaturas ba Prezidente da República, partidos politikus ou sidadaun eleitor rihun lima maka bele aprezenta kandidaturas maibe'e ema lima nulu nia hela fatin maka tenki

44

Artigo 130.º, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril Artigo 135.º, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 46 Artigo 130.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 45

Página 109 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

iha pelu menus rejiaun lima husi rejiaun sia iha rai laran47. Kandidaturas aprezenta iha Supermo Tribunal de Justiça48 iha loron ne'en nulu nia laran molok atu realiza sufragio eleitoral/eleisaun49. Lei eleitoral ba Presidente da República no Assembleia Nacional Popular, nebe'e em vigor hela, la preve obrigasaun atu halo depozitu hodi aprezenta kandidaturas no la estalese prosedimentu ruma hodi verifika autentisidade subskrisaun kandidaturas nebe'e propoem husi grupus sidadaun ba Presidencia da República nebe'e asegura husi orgauns administrasaun eleitoral ou Supremo Tribunal de Justiça. Autentisidade asinaturas hodi propoem kandidatura ruma ba Presidencia da República hetan prezunsaun husi rekoñesimentu notarial nebe'e tenki halo no komprova iha Supremo Tribunal de Justiça iha momentu nebe'e aprezenta kandidaturas50 no la hetan pagamentu impostu, taxas no emolumentu ruma51. Wainhira ita konfronta kuadru teoriku no konformador kona ba realizasaun eleisaun livre no justu ho normas eleitorais República Guiné‐Bissau nian, ita bele konklui katak iha korespondensia diak entre sira no ninia normas klaru, objetivu, koerenti ho normas juridikas sira seluk. Rekisitus kona ba aprezentasaun kandidaturas la obriga sidadaun sira nebe'e hakarak kandidata atu selu osan bo'ot, nebe'e iha dominiu ida ne'e la iha rekomendasaun ruma atu halo. 3.3 Prinsipiu igualdade kona ba ezersisiu direitu sufragio eleitral Igualdade eleitores nian atu ezerse sira nia direitu atu vota sai nudar pilar fundamental ida nebe'e asenta sistema eleitoral livre no justu. Igualdade entre membru hotu‐hotu husi komunidade politikamente organizadu kona ba sira nia prosesu desizaun sai nudar kestaun fundamental iha kualker demokrasia nebe'e verdadeiru. Hodi hatene lolós igualdade hodi ezerse direitu sufrágio universal, ita tenki analiza prinsipiu ida ne'e tuir parametru tolu nebe'e esensial tebe‐tebes: igualdade kona ba direitu votu, ekuidade/igualdade kona ba distribuisaun poder atu vota, igualdade oportunidade no ekilibriu kona ba jeneru. 3.3.1 Igualdade kona ba direitu votu Igualdade direitu voto asenta iha determinasaun katak ba eleitor ida koresponde voto ida. Eziste sistema eleitoral balun nebe'e rekoñese liu voto ida ba kategoria eleitores balun, maibé pratika internasional hatudu katak voto ida koresponde ba eleitor ida. República Guiné‐Bissau tuir pratika internasional nebe'e domina fo'o no rekoñese ba eleitor ida voto ida deit52 ba atu eleitoral ida‐idak no la fo'o dalan ba ema ida atu hetan votus barak53. Proibisaun no kriminalizasaun pratika ida ne'e tuir ita nia hanoin adekuadu tebe‐tebes maibé sujere hodi bele hadia no habelar redasaun artigo/norma nebe'e kriminaliza votu barak hodi nune'e bele garante katak proibisaun refere ba votasaun, liu dala ida iha atu eleitoral ida. 3.3.2 Ekuidade/igualdade kona ba ditribuisaun poder atu vota

47

Artigo 105, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril Artigo 107.º, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 49 Ibidem... 50 Artigo 103.º, n.º 4 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 51 Artigo 183.º, ho referensia ba artigo 182.º, c) husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 52 Artigo 63.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 53 Artigo 162.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 48

Página 110 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Prinsipiu ekuidade kona ba distribuisaun poder atu vota refere ba oinsá determina sirkulus eleitorais no oinsá distribuisaun kona ba mandatus ba sirkulus eleitorais hirak ne'e. Kuadru legal tenki preve sirkulus eleitorais nebe'e hanesan ho delimitasaun kona ba kriteriu klaru nebe'e refere ba populasaun, joegrafia ou reprezentasaun grupus minoritarius/kiik. Tradisionalmente konjugasaun kriteriu sira ne'e hotu maka sai nudar meio nebe'e diak liu atu determina sirkulus eleitorais nebe'e eziste iha sistema eleitoral ida nia laran maibé bele loke dalan hodi aplika kriteriu seluk hanesan kriterius nebe'e bazeia ba motivasaun administrativu ou historiku wainhira disparidade entre sirkulus eleitorais la permiti disparidade reprezentasaun entre sira nebe'e ás liu 10%. Tuir lei eleitoral ba Presidente da República no ba Assembleia Nacional Popular, eleisaun Presidente da República Guiné‐Bissau nian hateten katak iha deit sirkulu eleitoral uniku maibé atu hili 102 deputadus ba Assembleia Nacional Popular lei preve katak eziste numeru total sirkulus eleitorais ruanulu resin sia nebe'e rua refere ba kolejiu eleitoral sidadaun guineense nebe'e hela/moris iha rai liur. Wainhira ita fokus ita nia analize ba sirkulus eleitorais nebe'e responsavel atu hili deputadus 102 ba Assembleia Nacional popular Guiné‐Bissau nian, ita bele hare mós diferensa bo'ot kona ba numeru sektores administrativus nebe'e kompoe sirkulus eleitorais nomós kona ba ema nebe'e maka halo parte ba sektores administrativus no sirkulus eleitorais sira ne'e. Analize lalais nebe'e ita halo kona ba karakteristikas sirkulus eleitorais loke dalan ba ita atu kompreende katak iha sirkulus nebe'e iha deit setor administrativu ida no iha mós sirkulus nebe'e inklui setor administrativu ualu. Hare ba ida ne'e, ita bele hanoin katak sirkulus eleitorais ho numeru setor administrativu nebe'e kiik liu maka iha populasaun makás liu no iha numeru eleitores nebe'e rejistu tia ona makás liu maibé wainhira ita konfronta sirkulu n.º 17 (ho setor administrativu ida deit) ho sirkulu n.º 29 (ho setor administrativu ualu) ita hare katak sirkulu n.º 27 iha eleitor 13.111 nebe'e rejistu tia ona enkuantu sirkulu n.º 29 iha eleitor 57.182 nebe'e rejistu tia ona. Ita bele hetan mós diferensa ida ne'e kona ba distribuisaun mandatus ba Assembleia Nacional Popular wainhira tuir numerus nebe'e foin refere kona ba sirkulu eleitoral rua ne'e ita hare katak sirkulu n.º 17 ho 13.111 eleitor rejistadu consegue hili deputadu 3 no sirkulu n.º 29 ho 57.182 eleitor rejistadu hili mós deputadus 3 ba Assembleia Nacional Popular. Diferensa hirak nebe'e ita hetan kona ba delimitasaun teritorial sirkulus eleitorais nian, kona ba kompozisaun kolejius eleitorais nomós kona ba distribuisaun mandatus ba Assembleia Nacional popular justifika revizaun kona ba numeru, kompozisaun teritorial no humanu sirkulus eleitorais nian. Nune'e, importante no util tebe‐tebes wainhira sirkulus eleitorais hetan konsagrasaun iha lei eleitoral, nomós kriteriu objetivu kona ba distribuisaun mandatus kona ba sirkulus eleitorais hirak ne'e (tuir numeru eleitores nebe'e eziste iha sirkulu ida‐idak) hodi loke dalan ba orgauns administrasaun eleitoral atu adekua numeru mandatus nebe'e fó ho alterasaun nebe'e mosu iha sirkulu eleitoral ida‐idak wainhira tamba operasaun atualizasaun resenseamentu eleitoral. Ezersisiu simples nebe'e bele halo kona ba distribuisaun mandatus tuir sirkulu eleitoral ida‐idak ho konsiderasaun ba numeru eleitores nebe'e rejistu tia ona no tuir aplikasaun metodo proporsional maioritariu Hondt nian, permiti atu identifika diferensa bo'ot kona ba distribuisaun mandatus ba sirkulu eleitoral ida‐idak. Hare mós ba ezemplu tomak nebe'e mensiona iha kotuk ba, ita hare katak aplikasaun metodu Hondt kona ba distribuisaun mandatus ba Parlamentu, sirkulu eleitoral n.º 17 iha direitu atu hili deputadu 1 enkuantu sirkulu eleitoral n.º 29 iha direitu atu hili deputadus 8. Nune'e, ho respeitu tomak, ita rekomenda katak:

Página 111 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

a) Tenki iha alterasaun kona ba konfigurasaun administrativa, teritorial no humanu kona ba sirkulu eleitoral tomak nebe'e iha hodi konfere homojeneidade bo'ot liu; b) Elimina fixasaun distribuisaun mandatus ba sirkulus eleitorais tuir via lejislativa; c) Tenki estabelese kriteriu objetivu atu fahe ho proporsionalidade mandatus ba Assembleia Nacional Popular ho konsiderasaun ba numeru eleitores iha sirkulu eleitoral ida‐idak. 3.3.3 Oportunidade hanesan Konkretizasaun prinsipiu oportunidade hanesan hamosu wainhira hari kondisaun atu kandidaturas nebe'e halao disputa eleitoral bele hetan tratamentu hanesan hodi nune'e bele garanti katak la iha kandidatura ida nebe'e hetan preferensia ou sai prejudikadu. Kuadru juridiku tenki oferese baze nesesariu hodi kandidatura hotu‐hotu bele hetan oportunidade hanesan atu asesu ba meius komunikasaun sosial, inklui mós komunikasaun sosial privadu (wainhira eziste) nomós estabelese regras nebe'e klaru kona ba finansiamentu kampaña eleitoral tomak ho eventual limitasaun kona ba gastus ho propaganda. Wainhira ita hare ba kuadru juridiku República Guiné‐Bissau nian kona ba materia eleitoral ita bele hare katak iha periodu ba kampaña eleitoral nebe'e hahú loron ruanulu resin ida molok atu realiza eleisaun no ramata iha zeru horas loron nebe'e mai kedas antes loron eleisaun nian54. Kuadru lejislativu konformador prosesu eleitoral tomak konsagra mós normas hodi asegura liberdade expresaun55, reuniaun no manifestasaun56, nomós preve katak eziste normas etikas ba kampaña eleitoral57, tempu antena (ho durasaun hanesan ba kandidatura hotu‐ hotu) 58 , tratamentu hanesan ba kandidatura hotu‐hotu husi publikasaun periodiku ho karater nebe'e laós doutrinariu59 no proibisaun atu realiza publisidade komersial duranti kampaña eleitoral60. Lei eleitoral preve katak kampaña eleitoral bele hetan finansiamentu tuir kontribuisaun nebe'e mai husi Estado, partidus nebe'e hanesan no donativus husi eleitores. Donativus husi kandidatus, donativus husi partidus politikus nomós husi produtu atividades kampaña eleitoral nian61 hetan proibisaun katak kampaña eleitoral hotu‐hotu labele hetan finansiamentu diretu husi Governo ruma husi rai liur no organizasaun governamental ruma husi mós rai liur62. Kontribuisaun nebe'e Estado fo'o tenki respeita regras nebe'e klaru no hanesan no labele iha tratamentu nebe'e fo'o benefisiu ka diskrimina kandidatura ruma63 tamba kandidaturas tenki fó fila fali ba Estado osan nebe'e sira simu husi Estado wainhira la uza ka uza atu halao atividades ka buat nebe'e la

54

Artigo 28.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril Artigo 30.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 56 Artigo 31.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 57 Artigo 34.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 58 Artigo 37.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 59 Artigo 39.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 60 Artigo 45.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 61 Artigo 46.º, n.º1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 62 Artigo 46.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 63 Artigo 47.º, nº 3 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 55

Página 112 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

refere ba kampaña eleitoral64 wainhira deteta husi kontas kampaña eleitoral nebe'e aprezenta ba Comissão Nacional de Eleições65. Maske ita rekoñese no halo avaliasaun nebe'e pozitivu tebe‐tebes kona ba normas legais nebe'e refere ba kampaña eleitoral no kona ba tratamentu nebe'e hanesan nebe'e fó ba kampaña eleitoral tomak, tuir pontu de vista lejislativu ita labele haluha atu hato'o preokupasaun kona ba tratamentu nebe'e kuadru juridiku halao kona ba finansiamentu kampaña eleitoral tamba redasaun artigo 46.º loke dalan ba finansiamentu kampaña eleitoral husi entidade estranjeiru (maske laós entidade governamental) nebe'e bele influensia prosesu politiku komunidade ida nebe'e sira la halo parte ba. Wainhira preve katak finansiamentu kampaña eleitoral bele mai husi kontribuisaun nebe'e hato'o husi organizasaun rai liur (hanesan partidu politiku estranjeiru tamba partidus politikus iha rai laran koligadus ou sai nudar adversariu) ou finansiamentu estranjeiru deit ba organizasoes governamentais loke dalan ba organizasoes no emprezas privadas hodi finansia partidus no kampañas politikas. Ida ne'e pratika ida ke ladiak kona ba dezenvolvimentu normal prosesu eleitoral nebe'e demokratiku no bele loke mós dalan ba korupsaun. Nune'e, ho respeitu tomak, ita rekomenda katak: a) Tenki proibi/taka dalan ba finansiamentu estranjeiru, diretu ou indiretu, publiku ou privadu kona ba kampaña eleitoral; b) Tenki proibi/taka dalan ba finansiamentu kampaña eleitoral hotu‐hotu ho kontribuisaun nebe'e mai husi entidade industrial ou komersial maske ita la hatene sira nia forma juridiku; c) Tenki iha regra ida nebe'e preve kontribuisaun maximu ba kampaña eleitoral husi militantes, apoiantes no kandidatus; d) Tenki iha regra ida nebe'e preve limite maximu ba despezas ho kampaña eleitoral; e) Tenki loke konta bankariu ida ba kontribuisaun nebe'e fó ba kampaña eleitoral no ba pagamentu osan nebe'e bo'ot liu montante nebe'e determina tia ona; f)

Tenki identifika ema no instituisaun hotu‐hotu nebe'e kontribui ba kampaña eleitoral;

g) Tenki entrega extratu/nota banku nian kona ba movimentu konta nebe'e refere ba kampaña eleitoral. 3.3.4 Ekilibriu jeneru Kuadru juridiku bele no tenki preve konjuntu normas legais nebe’e determina reprezentasaun feto nian iha Orgauns Soberania no Orgauns Poder Lokal. Republica Guiné‐Bissau ratifika tia ona Konvensaun kona ba Eliminasaun Forma Diskriminasaun hotu‐hotu Kontra Feto (husi 1979), nebe’e preve klaru katak adosaun medidas espesiais hodi aselera igualdade entre mane no feto sei la konstitui diskriminasaun no ita bele konsidera nudar meiu nebe’e adekuadu atu hapara/hamate padraun dezigualdade entre mane no feto66. Hare ba planu internasional, esforsu nebe’e halao atu buka partisipasaun makás liu husi feto iha atus eleitorais inklui mós obrigasaun katak tenki inklui numeru minimu kandidatus feto, iha fatin elijivel, iha listas kandidatus sira nian.

64

Artigo 48.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril Artigo 49.º, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 66 Artigo 4.º, n.º 1 CEDEAW husi tinan 1979 65

Página 113 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Iha República Guiné‐Bissau ita hare katak partisipasaun feto sira nian iha listas kandidatus nebe’e aprezenta kandidatura ba eleisaun Assembleia Nacional Popular kiik. Situasaun ida ne’e hatudu diferensa bo’ot wainhira ita hare ba partisipasaun sivika no militante feto sira nian iha prosesu eleitoral nia laran. Hodi kumpre kompromisu internasional nebe’e República Guiné‐Bissau asume tia ona, tenki altera kuadru juridiku‐eleitoral rai ida ne’e nian hodi lori estrutura politika no partidaria hotu‐hotu nebe’e kaer monopoliu kandidaturas ba Assembleia Nacional Popular atu inklui mós kandidatus feto iha fatin elijivel hodi nune’e reforsa sira nia reprezentasaun iha orgauns soberania. Nune’e, ho respeitu tomak, ita sujere: h) Obrigasaun atu inklui kandidatus feto iha fatin elijivel iha listas neb’e aprezenta iha sirkulu eleitoral plurinominal hotu‐hotu; i) Atu inklui mós iha konjuntu fundamentus kona ba inadmissibilidade/rejeisaun listas kandidatus sira nian nebe'e la respeita regras reprezentasaun feto nian. 3.4 Liberdade voto Prosesu eleitoral hotu‐hotu ninia funsaun prinsipal maka asegura revelasaun vontade maioritaria membrus husi komunidade ida nebe'e politikamente organizadu, hanesan kona ba membrus nebe’e komunidade ida ne’e hili hodi representa sira no ezerse poder politiku. Hodi asegura katak revelasaun vontade maioria eleitor sira nian efetivu duni, tenki asegura liberdade total ba eleitor sira ne’e atu hili tamba votu tenki ho konsiensia, ho ponderasaun no livre husi konstranjimentu ruma. Atu hatene lolós kona ba liberdade voto iha sistema eleitoral ida nia laran ita tenki analiza kondisaun kona ba formasaun opiniaun eleitor sira nian, sira nia liberdade atu hatudu sira nia vontade no, ikus liu, empeño nebe’e iha kona ba kombate fraude eleitoral. Ita analiza didiak dimensaun ida‐idak nebe’e foin refere: 3.4.1 Liberdade eleitor sira nian hodi forma sira nia opiniaun Tuir regra67, prosesu eleitoral hotu‐hotu, entidade publiku maka organiza no lidera nebe’e ninia posizaun iha prosesu eleitoral maka permiti kondisiona oinsá prosesu ne’e halao no oinsá opiniaun eleitor sira mosu. Hare ba pozisaun privilejiadu nebe’e orgauns no servisus publikus hetan/asume iha sosiedade kontemporanea 68 , importante tebe‐tebes atu salvaguarda formasaun livre konviksaun no vontade eleitor sira nian katak ordenamentu juridiku‐eleitoral preve konjuntu regras hodi garanti neutralidade responsavel publiku hotu‐hotu (responsavel sira nebe’e halao funsaun politika nomós responsavel sira nebe’e halao deit funsaun administrativu). Imposizaun neutralidade ba responsaveis publikus bele asume natureza negativu ou natureza pozitivu. Nune’e, responsaveis publikus iha obrigasaun atu labele uza sira nia pozisaun atu asesu fasil liu ba orgauns komunikasaun sosial no garanti expozisaun publika bo’ot liu, halo impedimentu kona ba ezersisiu direitu manifestasaun publika ou permiti finansiamentu partidus politikus nian. Maibé, sira iha mós responsabilidade atu asegura katak kandidatura hotu‐hotu nebe’e admiti ba eleisaun submete ba votasaun no asegura mós katak 67 68

la akontese hanesan ne'e wainhira organizasaun internasional maka organiza no halao prosesu eleitoral Tamba mediatismu, ezersisiu poder no asesu fasil ba finansiamentu

Página 114 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

eleitor hotu‐hotu koñese listas kandidatus nebe’e admiti ba eleisaun tuir informasaun nebe’e sira tenki fo'o tuir lian hirak nebe’e koalia iha rai tomak nia laran. Hare ba kuadru juridiku República Guiné‐Bissau nian, ita bele haré katak legislador dezenvolve esforsu makás hodi preve no fo'o sansaun ba neutralidade nebe'e kotu husi responsavel orgaun administrasaun eleitoral nian, ofisiais resenseamentu eleitoral no ofisiais eleitorais69. Iha parte seluk, ita bele haré mós katak iha esforsu makas hodi garanti divulgasaun listas kandidatus nebe’e aprezenta ba eleisaun ba Assembleia Nacional Popular70, maibé tamba importante tebe‐tebes ba formasaun vontade no opiniaun eleitor sira nian katak sira tenki koñese kandidatus hotu‐hotu nebe’e aprezenta an ba eleisaun, tenki iha impozisaun legal ida hodi obriga atu taka iha odamatan Supremo Tribunal de Justiça no iha sede Administrasaun Setor tomak listas kandidatus ba Pesidencia da República no Assembleia Nacional Popular. Ikus liu, util tebe‐tebes publikasaun listas kandidatus iha Boletim Ofisial no halao publisitasaun/divulgasaun tuir orgauns komunikasaun sosial. Ordenamentu juridiku República Guiné‐Bissau razoavelmente kompletu kona ba salvaguarda liberdade expresaun no manifestasaun tamba hetan konsagrasaun konstitusional71 no previzaun iha normas lei eleitoral nian ba Presidente da República no Assembleia Nacional Popular72. Nune’e, ho respeitu tomak, ita rekomenda katak: a) Tenki inklui mós ba dirijentis no funsionarius orgauns administrasaun eleitoral nian (GTAPE no CNE) konjuntu regras nebe’e sei estabelese rejime inkompatibilidades no impedimentus hodi reforsa izensaun GTAPE no CNE nian; b) Tenki aprova rejime tratamentu hanesan (iha mós tempu nebe’e fo'o sai notisias) ba atividades nebe’e partisipa responsaveis governamentais no atividades nebe’e partisipa responsaveis partidus opozisaun nian duranti periodu nebe’e hahú husi konvokasaun atus eleitorais to’o momentu simu pose nudar titular foun Orgauns Soberania no Orgauns Poder Lokal nian; c) Tenki preve obrigasaun atu publisita/fó sai listas kandidatu hotu‐hotu nebe’e admiti ba eleisaun tuir edital nebe'e sei taka iha odamatan Supremo Tribunal de Justiça no iha entrada edifisiu tomak nebe’e funsiona Administrasaun Setor hotu‐hotu nomós tuir Boletim Ofisial no orgauns komunikasaun sosial. 3.4.2 Liberdade expresaun kona ba vontade eleitor sira nian no asaun hodi kombate fraude eleitoral Tuir kriteriu ida ne’e, prinsipiu liberdade voto hetan protesaun wainhira prosedimentus nebe’e estabelese ba votasaun simples no halao ho preferensia iha sentrus votasaun nomós ezersisiu direitu voto iha sentrus votasaun nia liur asume natureza exsesional no submete ba regras estritu nebe’e asegura liberdade no segredu voto nomós rezultadu eleitoral apuradu nebe’e autentiku. Garantia liberdade expresaun eleitor sira nian tenki asegura mós katak militares sira submete mós ba regras votasaun nebe’e aplika ba sidadaun sira seluk, hanesan regras nebe’e determina fatin nebe’e votasaun tenki halao73. 69

Artigo 42.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru, Artigo 7,º, n.º 1, husi Lsei n.º 4/2010, fulan Marsu no Artigo 154.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 70 Artigo 25.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 71 Artigo 51.º no Artigo 54.º, n.º 2 husi Constituição 72 Artigo 30.º, n.º 1 no Artigo 31.º husi Lei n.º 3/98. loron 23 fulan Abril 73 Wainhira bele, votasaun militar sira nian tenki halao iha sentrus votasaun nebe'e lokaliza iha unidade jeografiku resenseamentu eleitoral nebe'e koresponde ba sira nia hela fatin. Wainhira labele asegura situasaun ida ne'e, liuliu ba militares sira nebe'e halao sira nia servisu iha fatin nebe'e la koresponde ba sira nia hela fatin, sira tenki ezerse sira nia direitu voto iha sentru votasaun nebe'e besik liu fatin ida nebe'e sira halao hela sira nia knar

Página 115 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Kona ba kredibilidade rezultadus nebe’e apuradu, protesaun livre expresaun vontade popular impõe katak tenki rekore ba mekanismu kontrole barak hanesan konfrontu numeru boletim votus nebe’e hetan iha urna eleitoral nia laran ho numeru boletim votus nebe’e fahe ba sentru votasaun maibé la uza. Rekomenda katak kontajen votus no apuramentu inisial rezultadus eleitorais tenki halo iha fatin nebe’e halao votasaun, iha publiku ninia prezensa nomós iha fiskais partidus politikus ninia prezensa, profissionais komunikasaun sosial ninia prezensa no observadores nebe’e hakarak akompaña operasaun hirak ne’e ninia prezensa. Tenki transmiti rezultadu eleitoral ba eskalaun superior administrasaun eleitoral nian ho transparensia no ordenamento juridiku tenki kontempla konjuntu normas/regras hodi fo'o sansaun ba ema nebe’e hakarak komete fraude eleitoral. Prinsipiu ida ne’e preve mós katak wainhira hari mezas votu tenki inklui representantes husi partidus politikus no wainhira halao votasaun no kontajen rezultadus nian kandidaturas hotu‐hotu bele hatudu observadores/fiskais ba atividades hirak ne’e. Kona ba votu militar sira nian, wainhira sira la ezerse sira nia knar iha loron eleisaun, sira tenki vota hanesan sidadaun sira seluk. Sira tenki vota iha area nebe’e besik liu sira nia hela fatin maibé karik sira halao hela sira nia knar iha loron eleisaun entaun sira tenki vota iha sentru votasaun nebe’e besik liu sira nia servisu fatin. Kuadru juridiku República Guiné‐Bissau nian preve katak eleitor sira tenki ezerse sira nia direitu voto prezensialmente74 iha Assembleias de voto nebe’e funsiona iha unidade jeografika resenseamentu eleitoral nebe’e sira rejistu ba75. La akontese hanesan ne’e ba membrus Comissões Regionais Eleitorais, Assembleias de Voto no delegadus partidus politikus nian wainhira sira bele ezerse sira nia direitu voto iha fatin nebe’e sira halao hela sira nia funsaun/knar76. Kuadru legal admiti mós exsepsaun rua kona ba ezersisiu direitu voto: ida primeiru refere ba militares, agentes forsas seguransa, trabalhadores maritimus no aeroportuarius nebe’e bele ezerse direitu voto antesipadu wainhira sira halao hela sira nia servisu iha loron eleisaun no sira bele ezerse direitu voto antesipadu iha Comissão Regional Eleitoral iha horas hitunulu resin rua molok atu realiza eleisaun77; ida segundo refere ba posibilidade hodi hari mezas móveis hodi fasilita rekolla votos eleitor sira nian nebe’e hela iha rejiaun ho populasaun bo’ot nebe’e namkari nomós tamba la justifika atu hari Mesa Assembleia de Voto78. Kona ba voto antesipadu, ita hare katak legislador iha preokupasaun atu asegura limitasaun numeru situasaun nebe’e bele iha voto antesipadu79, no oinsá bele salvaguarda segredu voto eleitor nian. Kapaz tebe‐tebes mós wainhira legislador iha preokupasaun atu asegura katak tenki haruka boletim voto ba Assembleia de Voto nebe’e kompetente atu simu votu husi eleitor nebe’e vota uluk. Maibé importante tebe‐tebes katak tenki preve klaru iha lei eleitoral horariu funsionamentu Komissaun Regional Eleitorais hodi asegura operasaun tomak kona ba votasaun antesipada. Nomós tenki preve posibilidade ba delegadus husi partidus politikus, observadores no profissionais komunikasaun sosial atu akompaña operasaun tomak kona ba votasaun atesipada. Kona ba mezas móveis, iha loron ualu molok eleisaun atu realiza tenki halo divulgasaun kona ba funsionamentu no fatin nebe’e mezas móveis sei liu no delegadus nebe’e indika husi kandidaturas ou partidus politikus tenki akompaña operasaun tomak. CNE tenki asume responsabilidade hodi garanti seguransa sira nian no meius nebe’e nesesariu ba sira nia movimentasaun. Hanesan mós delegadus husi kandidaturas no partidus politikus no 74

Artigo 63.º, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril Artigo 68.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 76 Artigo 68.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 77 Artigo 53.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 78 Artigo 57.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 79 Artigo 52.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 75

Página 116 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

koligasaun partidária hotu‐hotu, tenki preve mós katak observadores eleitorais no profissionais komunikasaun sosial nebe’e akreditadu husi administrasaun eleitoral bele mós akompaña operasaun tomak kona ba mezas móveis80. Efetivasaun direitu voto husi sidadaun hotu‐hotu simples tebe‐tebes no liu husi momentu tolu: identifikasaun eleitor nian, voto no habokon eleitor nia liman fuan iha tinta indelevel. Presidente Assembleia de Voto maka sei identifika eleitor wainhira verifika kartaun eleitor nebe’e nia aprezenta no Secretario Assembleia de voto maka sei konfirma katak eleitor nia naran hakerek iha kadernu eleitoral Assembleia de Voto nian81. Wainhira identifika tia ona eleitor, sei entrega ba nia boletim de voto ida hodi nune’e nia bele ba kabine de voto hodi hili kandidatura ida82. Eleitor sira nebe’e la hare ou iha defisiensia ruma nebe’e hatudu katak sira labele vota mesak, bele hili ema ida nebe’e nia konfia hodi ajuda nia atu ezerse direitu ida ne’e no ema nebe’e ajuda nia tenki rai segredu83. Wainhira sinaliza tia ona kandidatura ida nebe’e nia hili, eleitor tenki hatama boletim de voto iha urna eleitoral nia laran no operasaun ida ne’e sei ramata wainhira sei hatama eleitor nia liman fuan iha frasku nebe’e iha tinta indelével hodi nune’e hatudu no komprova katak ema ida ne’e vota tia ona84. Maske prosesu votasaun prosesu ida simples importante tebe‐tebes atu garanti uniformidade kona ba oinsá sidadaun vota tamba wainhira iha oin rua ba eleitor sira hatudu sira nia hakarak bele fasilita atu identifika ema nebe’e manifesta tia ona ninia hakarak. Ita kompreende intensaun legislador nian wainhira loke posibilidade ba eleitor hodi hatudu ninia hakarak tuir sinal ho tinta nebe’e nia tau iha kuadrikula boletim de voto nian. Maibé wainhira iha meius oi‐oin ba eleitor sira atu manifesta sira nia hakarak, ida ne’e bele reduz mós garantias kona ba segredu direito de voto. Tamba ne’e maka tenki preve katak eziste meiu/forma ida deit ba eleitor sira hodi manifesta sira nia hakarak hodi nune’e bele kualifika voto ida nudar voto validu. Ikus liu, ita tenki refere mós posibilidade ba partidus politikus no kandidaturas hotu‐hotu atu nomeia reprezentantes, nebe’e ita hanaran “delegadus Listas nian”85 hodi akompaña operasaun votasaun tomak no apuramentu rezultadus no sira nia direitus preve iha lei86. Hare ba pratika internasional nebe’e diak liu, kuadru juridiku‐elitoral República Guiné‐Bissau nian preve katak orgauns komunikasaun sosial 87 no oobservadores internasionais 88 bele mós akompaña operasaun votasaun tomak no apuramentu rezultadus. Kona ba regras/normas nebe’e permiti akompañamentu operasaun votasaun no apuramentu rezultadus, artigu 73.º, n.º 3, a) koalia kona ba ezibisaun kredensial nebe’e emiti husi orgaun komunikasaun sosial ba profisional ida ne’e representa orgaun ida ne'e, maibé tenki altera norma ida ne’e hodi determina katak kredensial ida ne’e tenki emiti husi Comissão Nacional de Eleições; kona ba artigo 73.º, n.º 3, b) nebe’e proibi/impede katak labele kapta 80

Tamba mezas eleitorais moveis sai nudar desdobramentu Assembleias de Voto nian tamba ne'e maka votos nebe'e rekolle/simu husi mezas eleitorais moveis tenki inklui iha kontajen Assembleias de Voto nian (dalan nebe'e hili hodi simu votos hirak ne'e husi mesas eleitorais moveis tenki limitadu deit ba teritoriu husi sirkulu eleitoral refere ba) 81 Artigo 74.º, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 82 Artigo 74.º, n.º 4 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 83 Artigo 75.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 84 Artigo 74.º, n.º 5 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 85 Artigo 60.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 86 Artigo 61.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 87 Artigo 73.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 88 Artigo 12.º, n) husi Lei n.º 4/94, loron 9 fulan Marsu

Página 117 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

imajen ruma besik kabine voto tenki substitui ho norma ida nebe’ hateten katak kaptasaun imajen ruma besik kabine voto probidu tamba votasaun (momentu nebe'e eleitor hatama boletim do voto iha urna) atu publiku ida nebe’e bele kapta husi kamaras komunikasaun sosial no segredu voto iha eskolla eleitor nian nebe’e halao iha kabines votu nian no laós besik urna votasaun. Nune’e, ho respeitu tomak, ita rekomenda katak: a) Situasaun tomak kona ba voto antesipadu bele manten nafatin hanesan lei eleitoral preve ona; b) Lei tenki konsagra horariu tuir nebe’e bele ezerse direitu voto antesipadu iha Comissões Regionais Eleitorais; c) Lei eleitoral tenki preve posibilidade ba delegadus lista nian, profisional komunikasaun sosial tomak no observadores eleitorais atu akompaña atus votasaun antesipada; d) Lei eleitoral tenki preve posibilidade ba observadores eleitorais no profisionais komunikasaun sosial atu akompaña operasaun tomak kona ba mezas móveis, hanesan preve ona ba delegadus lista nian; e) Lei eleitoral tenki preve rejime ida hodi rekruta ofisiais eleitorais, tuir perfil ida nebe’e lei mós preve hodi nune’e bele taka dalan ba ema ida atu desempeña funsaun iha mezas voto nian wainhira nia iha responsabilidade partidariu, nia sai nudar kandidatu, nia kandidatu ruma nia parenti/rian ka família, nia membru husi Comissão Nacional de Eleições ou membrus CNE nia parenti/família ruma. f) Tenki estabelese rejime impugnasaun administrativu no kontensiosu ba ofisiais sira nebe’e rekruta hodi halao funsaun iha mezas eleitorais; g) Kuadru legal eleitoral tenki preve formasaun eleitoral ba membrus mezas voto nian, ba delegadus listas nian, ba profisionais komunikasaun sosial nebe’e akreditadu atu akompaña prosesu eleitoral nomós ba observadores eleitorais; h) Tenki elimina buat nebe’e preve iha artigu 76.º husi Lei n.º 3/98, loron 3 fulan Abril; i) Tenki estabelese akreditasaun husi Comissão Nacional de Eleições ba profisionais komunikasaun sosial nebe’e hakarak asegura kobertura prosesu eleitoral; j) Proibisaun legal kona ba hasai imajens besik urnas votasaun tenki muda ba regra nebe'e hateten katak labele hasai imajens besik kabines votasaun. 3.5 Direitu hodi vota Tuir pratika eleitoral internasional nebe’e diak liu, sistema eleitoral ida nebe’e demokratiku duni tenki preve eleisaun pelu menus kamara ida Parlamentu Nasional nian no orgausn lejislativus sub‐nasionais no asembleias ou konselhu lokal. Tuir kuadru konstitusional República Guiné‐Bissau nian ita bele hare katak Lei Fundamental Estado nian preve eleisaun nebe’e sekretu, diretu, universal, periodiku no pesoal kona ba eleisaun Presidente da República, deputadus ba Assembleia Nacional Popular no orgausn reprezentativu autarkias lokais (munisipius) nian. Iha dominiu ida ne’e, ita hanoin katak ordenamento juridiku República Guiné‐Bissau nian respeita padraun internasional nebe’e estabelesidu ba sistema eleitoral nebe’e demokratiku duni. Tamba ne’e, ita la iha rekomendasaun ruma atu halo hodi buka ninia aperfeisoamentu. 3.6 Realizasaun Eleisaun hotu‐hotu tenki periodiku Ezistensia sistema governu ida nebe’e demokratiku duni depende ba realizasaun eleisaun nebe’e livre no justu nomós tenki halao ho normalidade. Ho razaun ida ne’e, importante tebe‐tebes atu asegura katak tiltulares orgauns soberania no orgauns reprezentativus Poder Lokal nian labele hela iha kargu hirak ne’e to’o mate. Sira nia lejitimasaun foun tenki mai husi voto popular demokratiku hanesan ne’e mós renovasaun kompozisaun orgauns sira ne’e nian. Maske la iha norma internasional ida nebe’e koalia kona ba limite masimu durasaun

Página 118 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

mandatu titulares orgauns soberania nian no ba orgauns reprezentativus Poder Lokal nian, pratika internasional nebe’e diak liu hatudu katak limite masimu kona ba durasaun mandatu orgaun parlamentar labele liu tinan lima. Hare ba kuadru konstitusional República Guiné‐Bissau nian nebe’e lejislasaun ordinariu nomós lejislasaun eleitoral respeita no konforma ba, mandatu Presidente da República la hakat liu tinan lima no mandatu deputadus sira ba Assembleia Nacional Popular la hakat liu tina ha’at. Ita bele konklui katak wainhira ita hare ba konkretizasaun prinsipiu nebe’e hateten katak atus eleitorais tenki periodiku kuadru juridiku eleitoral Guiné‐Bissau nian respeita pratika eleitoral nebe’e diak liu. Tamba ne’e, ita la iha rekomendasaun ruma atu halo kona ba kestaun ida ne’e. 4. Kondisaun tomak atu konkretiza prinsipius fundamentais hodi realiza eleisaun livre no justu Konkretizasaun prinsipius nebe’e presiza hodi realiza eleisaun nebe’e livre no justu depende ba verifikasaun kondisaun hodi permiti ida ne’e atu akontese. Hare ba konjuntu kondisaun nebe’e fundamental ka presiza atu konkretiza prinsipius nebe’e refere iha kotuk no fundamental hodi realiza atu eleitoral no referendariu tomak nebe’e demokratiku, ita tenki reforsa: kultura ida nebe’e respeita direitus fundamentais, estabilidade kuadru legal eleitoral no garantia prosedimental hotu‐hotu nebe’e eziste. Agora ita sei analiza mós kondisaun hirak nebe’e foin mensiona iha kotuk no ninia verifikasaun iha kontextu eleitoral República Guiné‐Bissau nian. 4.1 Kultura ho respeitu ba direitus fundamentais Wainhira atu realiza eleisaun livre no demokratiku tenki verifika katak iha ka lae kultura ida ho respeitu ba direitus fundamentais siadadun sira nian. Ema hotu‐hotu aseita katak wainhira ita hare ba konjuntu direitus fundamentais, direitus nebe’e impaktu bo’ot liu ba sistema eleitoral no realizasaun eleisaun livre no justu maka liberdade expresaun, liberdade imprensa, liberdade atu sirkula iha rai laran, liberdade asosiaun ho finalidade/objetivu politiku, nomós atu hari partidus politikus. Hare deit ba kestaun lejislativu ka normativu, Konstituisaun República Guiné‐Bissau nian konsagra liberdade expresaun89, liberdade imprensa90, liberdade atu sirkula iha rai laran91, liberdade asosiasaun92 no Lei Kuadru Partidus Politikus nian93 konsagra liberdade hari partidus politikus94. Lejislasaun eleitoral asegura mós respeitu kona ba direitus fundamentais wainhira halao prosesu eleitoral, nune’e ita bele hare katak lei eleitoral ba Presidente da República no Assembleia Nacional Popular95 konsagra liberdade expresaun ba kandidatus no sira nia mandatarius96, liberdade no imunidade imprensa nian97 nomós liberdade hodi sorumutu no liberdade manifestasaun98. 89

Artigo 51.º, ns 1 no 2 husi Constituição República Guiné-Bissau nian Artigo 56.º, n.º 1 husi Constituição República Guiné-Bissau nian 91 Artigo 53.º husi Constituição República Guiné-Bissau nian 92 Artigo 55.º husi Constituição República Guiné-Bissau nian 93 Lei n.º 2/91, loron 9 fulan Maiu 94 Artigo 8.º, n.º 1 husi Lei n.º 2/91, loron 9 fulan Maiu 95 Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 96 Artigo 30.º, n.º 1 97 Artigo 30.º, n.º 2 98 Artigo 31.º 90

Página 119 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Duranti periodu nebe’e Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau iha hela Guiné‐Bissau la hare violasaun ka limitasaun ruma kona ba direitus fundamentais nebe’e foi mensiona iha leten, maibe’e hare katak iha limitasaun kona ba sirkulasaun iha rai Guiné‐Bissau nia laran. Maske lei la preve norma ida nebe’e impede ema atu sirkula iha loron nebe’e determina hodi halao votasaun99, forsa seguransa halo impedimentu ba sirkulasaun kareta hotu‐hotu. Somenti kareta nebe’e iha distiku/autokolante nebe’e hateten “livre transitu” no emiti husi Comissão Nacional de Eleições maka bele sirkula/halae iha rai laran. Ita kompreende katak desizaun hodi limita sirkulasaun kareta iha loron eleisaun buka atu garanti seguransa iha rai laran, maibé medida ida ne’e labele sai fali obstakulu ida ba ema nebe’e, tuir buat nebe’e lei hateten no determina, tenki ezerse nia direitu hodi vota. Maioria eleitor sira nia servisu fatin laós fatin nebe’e sira rejistu ba, nebe’e ita hanaran unidade jeografika resenseamentu nian. Tamba ne’e, wainhira iha limitasaun ba sirkulasaun sira hetan obstakulu bo’ot atu ezerse sira nia direitu atu vota tamba sira tenki ba unidade jeografika nebe’e sira rejistu ba iha loron reflesaun no sira tenki fila fali ba fatin servisu liu tia loron ida molok realiza tia ona eleisaun. Situasaun ida ne’e reprezenta loron tolu nebe’e sira lakon no la servisu. Hare ba realidade sosiu‐ekonomiku Guiné‐Bissau nian signifikativu tebe‐ tebes. Ita tenki refere mós katak Konstituisaun República Guiné‐Bissau nian hateten katak “preseitu konstitusional no legal kona ba deireitus fundamentais tenki inpterpreta tuir Declaração Universal dos Direitos do Homem”100, nebe’e normas konstitusionais no legais nebe’e aplika no kesi diretamente entidade publiku no privadu101 bele suspende/limita deit wainhira hamosu situasaun emerjensia 102 , nebe’e bele deklara deit wainhira hamosu agresaun efetiva ka eminenti husi forsa estranjeiru, iha ameasa grave ka perturbasaun ba ordem konstitusional demokratiku ou wainhira iha situasaun kalamidade publiku103. Konstituisaun República Guiné‐Bissau rekoñese mós katak “sidadaun hotu‐hotu iha direitu atu rekore ba tribunal kontra atus nebe'e viola sira nia direitu nebe'e Konstituisaun no lei rekoñese no labele nega sira nia asesu ba justisa tamba la iha meius finanseirus/ekonomikus”104. Hare ba sitasaun nebe'e ita foin koalia kona ba kuadru juridiku‐konstitusional no juridiku‐eleitoral República Guiné‐Bissau nian ita bele hare katak rejime juridiku nebe'e vigora hela rekoñese katak eziste direitus fundamentais nebe'e nesesariu hodi realiza eleisaun livre no justu nebe'e entidade publiku no ajente politiku prinsipal hotu‐hotu respeita maibé, ho respeitu tomak, ita hakar rekomenda atu elimina pratika nebe'e limita sirkulasaun kareta iha rai laran duranti loron nebe'e halao hela votasaun hodi nune'e bele permiti sirkulasaun sidadaun hotu‐hotu ho normalidade. 4.2. Estabilidade kuadru normativu eleitoral Ordenamentu juridiku‐eleitoral tenki abranji nivel oi‐oin no tenki hatudu estabilidade nebe'e presija hodi nune'e politikus/eleitorais bele kompreende didiak no liu‐liu sidadaun hotu‐hotu maibé tenki taka hodi nune'e labele mosu fali alterasaun nebe'e la importante no bele hari fali inserteza ruma kona ba prosesu eleitoral ou bele favorese ator politiku‐eleitoral ruma.

99

Loron 13 fulan Abril tinan 2014 no loron 18 fulan Maiu tinan 2014 Artigo 29.º, n.º 2 101 Artigo 30.º, n.º 1 102 Artigo 30.º, n.º 2 103 Artigo 31.º, n.º 1 104 Artigu 32.º 100

Página 120 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Maske importante atu taka/proteje kuadru juridiku‐eleitoral ba alterasaun ruma nebe'e laós importante no bele akontese duranti tinan ida nebe'e halao hela antes tinan ida nebe'e sei realiza eleisaun, kuadru juridiku‐eleitoral tenki flexivel naton atu adapta ba realidade komplexa rai ida‐ida nian tuir regulamentasaun nebe'e bele operasionaliza lejislasaun nebe'e vigora hela. Ho razaun ida ne'e maka kuadru juridiku‐eleitoral tenki mosu husi konsensu politiku nebe'e manten ba tempu naruk no hetan konsagrasaun iha atus normativus nebe'e produz husi orgaun soberania nebe'e kaer funsaun lejislativa. Ho respeitu tomak ba normas legais em vigor, orgauns eleitorais tenki subordina sira nia asaun ba regulamentus operasionais nebe'e klaru no permiti konkretizasaun efetivu, efikaz no efisienti leis eleitorais nian. Iha República Guiné‐Bissau ita bele hare katak prinsipius fundamentais sistema eleitoral nia hetan konsagrasaun konstitusional105 no regras kona ba organizasaun no implementasaun sistema eleitoral hetan previzaun iha atu normativu nebe'e aprova husi Assembleia Nacional Popular106, orgauns soberania nebe'e iha Guiné‐Bissau kaer funsaun lejislativa107 duranti tinan sanulu resin ne'en. Duranti prezensa Misaun Apoiu Prosesu Eleitoral iha Guiné‐Bissau ita bele hare katak kuadru juridiku‐eleitoral nebe'e vigora hela estavel no ajenti politiku‐eleitoral tomak kompreendi maibé ita la konsegue hatene karik sidadaun guineense tomak kompreende mós funsionamentu sistema eleitoral ida ne'e ka lae. Maibé importante tebe‐tebes atu asegura konkretizasaun norma nebe'e preve iha artigo 43.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril hodi bele efetivu liu tan. Nune'e, ho respeitu tomak, ita rekomenda katak: a) Tenki halo revizaun ba Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril hodi manten nafatin ninia dispozisaun maibé bele hadia ninia sistematizasaun; b) Tenki konsagra iha Lei katak Comissão Nacional de Eleições bele aprova regulamentus operasionais prosesu eleitoral nian, kodigu konduta ba operadores eleitorais, profisionais komunikasaun sosial no observadores eleitorais, tuir proposta nebe'e sei aprezenta husi Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral; c) Lei tenki estabelese periodu informasaun publika husi data publikasaun dekretu prezidensial nebe'e konvoka atus eleitorais to'o momentu nebe'e sei hahú kampaña eleitoral kona ba prosesu eleitoral nebe'e foin hahú. Comissão Nacional de Eleições maka sei asegura periodo informasaun publika. 4.3 Tenki iha garantias prosedimentais Hanesan ita hotu‐hotu bele kompreende kualker sistema eleitoral tenki iha konjuntu mekanismus hodi asegura katak ninia funsionamentu halao ho regularidade, liu‐liu kona ba situasaun nebe'e konkorenti ruma labele hetan favoresimentu, tenki inklui iha prosesu resenseamentu eleitoral sidadaun hotu‐hotu nebe'e iha kapasidade eleitoral, tenki garanti katak iha prosesu eleitoral la partisipa sidadaun sira nebe'e la iha kapasidade eleitoral, tenki garanti katak iha prosesu ida ne'e la iha interferensia ruma husi entidade publiku no privadu hodi kondisiona formasaun no expresaun vontade popular nebe'e tenki livre nomós tenki asegura katak rezultadu nebe'e proklama mai husi rezultadu nebe'e apuradu. Realizasaun eleisaun livre no justu depende mós ba posibilidade organizasaun internasional, orgauns husi rai seluk no husi sosiedade sivil hodi akompaña prosesu eleitoral no asegura legalidade no regularidade prosesu nian hodi nune'e bele kontribui ba transparensia no 105

Artigo 63.º, n.º 1 no artigo 77.º husi Constituição República Guiné-Bissau nian Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 107 Artigo 76.º husi Consituição República Guiné-Bissau nian 106

Página 121 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

kredibilidade prosesu nian nomós aseitasaun rezultadus eleitorais husi ema hotu‐hotu. Ikus liu, wainhira iha kestaun kontroversu ruma kona ba prosesu eleitoral tenki asegura ninia impugnasaun iha orgaun administrasaun eleitoral independente ou iha tribunal. Agora ita sei analiza diak liu tan elementu ida‐idak nebe'e ita foin refere iha kotuk. 4.3.1 Ezistensia Comissão Eleitoral Independente Ida Ema hotu‐hotu aseita katak iha rai hirak nebe'e la eziste Administração Pública Independente tenki estabelese Comissão Eleitoral Independente ida nebe'e kaer responsabilidade atu superviziona prosesu eleitoral iha teritoriu tomak no estatutu pesoal no funsional sira nia membru tenki garanti imparsialidade kona ba sira nia desizaun, hanesan imposibilidade kona ba sira nia demisaun108, sira nia kualifikasaun ou preparasaun kona ba materia eleitoral no sira nia ezistensia permanenti. Comissões Eleitorais Independentes kaer funsaun mediasaun kona ba intereses nebe'e hetan konflitu, hanesan ba operadores eleitorais, no wainhira la iha posibilidade atu hetan konsensus desizaun tenki mosu husi maioria, ho preferensia ba maioria kualifikada. Atu asegura funsaun mediasaun husi orgauns hirak ne'e ou atu adota desizaun nebe'e foti iha ambitu prosesu eleitoral tamba izentu no imparsial, pratika internasional nebe'e diak liu akonselha katak iha orgaun ida ne'e Partidus Politikus tenki hetan reprezentasaun. Karik Partido Politiku hotu‐ hotu labele hetan reprezentasaun, pelu menus sira nebe' iha reprezentasaun parlamentar ou hetan "score" eleitoral nebe'e determinadu. Akonselha mós katak tenki inklui iha orgauns hirak ne'e reprezentantes poder judisiariu nian, minorias nasionais nomós husi Ministeriu Interior. Desizaun nebe'e foti iha Comissões Eleitorais Independentes tenki rezulta husi deliberasaun ho konsensu ou karik labele hetan deliberasaun ho konsensu desizaun tenki foti tuir voto maioritariu reforsadu. Ordenamentu juridiku República Guiné‐Bissau109 preve katak eziste Comissão Nacional de Eleições ida nebe'e sai nudar responsavel kona ba organizasaun, kondusaun no supervizaun prosesu eleitoral no referendariu República Guiné‐Bissau nian. Lei defini Comissão Nacional de Eleições nudar orgaun independente ida nebe'e funsiona hakbesik Assembleia Nacional Popular110 no kompostu husi sekretariu exekutivu ida, reprezentante ida husi Presidente da República111, reprezentante ida husi Governo, reprezentante husi Partidus Politikus no Koligasaun Partidaria ida‐idak112, reprezentante ida husi Conselho Nacional de Comunicação Social no reprezentante ida husi kandidatu ida‐idak ba eleisaun prezidensial. Membru sira husi sekretariadu ezekutivu (membru hat113) Comissão Nacional de Eleições nian hili husi dois tersus husi deputadus Assembleia Nacional popular hodi kumpre mandatu duranti tinan hat114, no membru sira seluk husi orgaun ida ne'e hetan dezignasaun husi orgaun nebe'e dezigna sira iha loron sianulu molok eleisaun atu hahú115 (prazu ida ne'e difisil atu kumpre wainhira atus eleitorais konvoka husi Presidente da República iha loron sianulu molok eleisaun atu hahú116). Membrus Comissão Nacional de Eleições goza mós rejime juridiku 108

La nune'e wainhira refere ba situasaun nebe'e grave liu, previstu iha lei Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 110 Artigo 1.º, n.º 1 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 111 ida ne'e aplika deit wainhira halao eleisaun ba Assembleia Nacional Popular no Autarquias Lokais 112 Wainhira sira aprezenta kandidatura ba eleisaun - artigo 2.º, n.º 2 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 113 Artigo 2.º, n.º 3 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 114 Artigo 3.º, n.º 1 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 115 Artigo 4.º husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 116 Artigo 3.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 109

Página 122 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

inamobilidade (labele hetan transferensia) 117 , independensia 118 no imunidade 119 , nomós garantia kona ba protesaun ninia empregu120. Kona ba kompetensias Comissão Nacional de Eleições nian, orgaun ida ne'e responsavel ba supervizaun no fiskalizasaun resenseamentu eleitoral 121 (nebe'e Governo 122 maka halao tuir Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral123), organiza no implementa prosesu eleitoral no referendariu124, promove esklaresimentu siviku sidadaun sira nian125, asegura distribuisaun tempu antena duranti kampaña eleitoral126, hari no asegura kumprimentu husi Comissões Regionais Eleitorais127, halo apuramentu no publika rezultadus eleitorais128 nomós desidi kona ba reklamasaun, protestu no kontraprotestu nebe'e aprezenta129. Comissão Nacional de Eleições funsiona wainhira maioria membrus Comissão marka prezensa 130 no ninia deliberasaun aprova tuir consenso (ida ne'e regra) 131 . Wainhira la hetan consensu atu delibera Comissão Nacional de Eleições delibera tuir voto maioritariu husi membrus sekretariadu exekutivu132, no prezidenti iha voto kualidade133. Ho respeitu tomak ba kestaun nebe'e espesifiku kona sistema eleitoral República Guiné‐Bissau nian, liu‐liu kona ba desizaun hotu‐hotu nebe'e ninia orgauns soberania foti, ita hanoin katak modelu administrasaun eleitoral nebe'e adota laós adekuadu no sei loke dalan hodi hamosu tensaun no kontroversia nebe'e sei la favorese aseitasaun rezultadus prosesu eleitoral husi ema hotu‐hotu. Maske ita rekoñese katak iha modelu administrasaun eleitoral nebe'e hanesan modelu nebe'e adota iha República Guiné‐Bissau, ita hanoin katak wainhira orgaun ida nebe'e kaer funsaun ezekutiva kaer mós funsaun supervizaun iha ambitu prosesu eleitoral ida ne'e laós akonselhavel wainhira ita hateke ba realidade espesifiku rai ida ne'e nian. Nune'e, hare ba experiensia nebe'e hetan iha prosesu eleitoral ikus liu, preferivel atu fo'o ba Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral kompetensia legal hodi halao operasaun rejistu no atualizasaun resenseamentu eleitoral nomós atu planeia, organiza no implementa prosesu eleitoral no referendariu, ho CNE ninia supervizaun, ho karater ida nebe'e estavel no permanenti nomós ho servisu periferiku rejional. Comissão Nacional de Eleições tenki asume funsaun exklusivu hodi superviziona prosesu resenseamentu no atualizasaun 117

Artigo 8.º husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu Ibidem 119 Artigo 9.º, n.º 3 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 120 Artigo 9.º, n.º 1 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 121 Artigo 11.º, a) husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 122 Artigo 10.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 123 Artigo 2.º, a) husi Estatutos GTAPE nian, nebe'e aprova husi Decreto-Lei n.º 2/2005, loron 16 fulan Marsu 124 Artigo 11.º, b) to'o i) husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 125 Artigo 11.º, j) husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 126 Artigu 11.º, k) husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 127 Artigo 11.º, m) husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 128 Artigo 11.º, m) husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 129 Artigo 143.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 130 Artigo 12.º, n.º 1 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 131 Artigo 13.º, n.º 1 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 132 Artigo 13.º, nº 2 husi Lei n.º 4/2010, loron 1 fulan Marsu 133 Ibidem 118

Página 123 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

resenseamentu eleitoral, aprovasaun planus asaun hodi implementa prosesus eleitorais no referendarius nomós regulamentus operasionais (nebe'e propoe husi GTAPE), asegura sertifikasaun konta bankariu partidus politikus nian no kampañas eleitorais, asegura aplikasaun regras legais kona ba kampaña eleitoral no desidi uluk nanain kona ba rekursus nebe'e aprezenta kona ba atus nebe'e halao iha ambitu prosesu eleitoral no referendariu nomós asegura apuramentu nasional rezultadus eleitorais no distribuisaun mandatus. Kompozisaun Comissão Nacional de Eleições tenki hetan alterasaun hodi nune'e bele garanti katak membrus orgaun ida ne'e iha mandatu nebe'e lós no independente ho kapasidade atu asegura supervizaun prosesu eleitoral no referndariu iha teritoriu nasional tomak ho partisipasaun husi orgauns soberania no sosiedade sivil (Presidente da República, Assembleia Nacional Popular, Governo, Tribunais, Advogados, Conselho Nacional de Comunicação Social, Grupus reprezentasaun feto no jovem sira), nebe'e totaliza nudar numeru maximu ema sanulu resin ida (hodi permiti kompozisaun kolejial ho numeru impar nomós ezistensia komisariu ida responsavel ba rejiaun ida‐idak iha rai laran nomós ba sirkulus emigrasaun nian). Mandatu membrus Comissão Nacional Eleições tenki altera mós hodi nune'e bele garanti durasaun mandatu naruk liu durasaun mandatu Presidente da República nian nomós hodi asegura katak renovasaun134 mandatu sira nian labele renova, iha situasaun normal, duranti tinan nebe'e mai antes tinan nebe'e sei realiza eleisaun, hodi nune'e bele garanti sira ida‐idak nia independensia. Nune'e, hare ba buat hotu‐hotu nebe'e foin refere, ho respeito tomak ita rekomenda: a) Aprovasaun lei orgauns administrasaun eleitoral nebe'e preve Comissão Nacional de Eleições nudar orgaun supervizaun kona ba atus eleitorais no referendarius no Gabinete Técnico de Apoio ao processo Eleitoral maka sai nudar orgaun ezekutivu prosesu eleitoral no referendariu; b) Kuadru juridiku tenki estabelese GTAPE nudar orgaun servisu permanenti administrasaun publika nian nebe'e responsavel ba konservasaun no jestaun baze dadus resenseamentu eleitoral; c) Ordenadmentu juridiku tenki preve mós katak dirijentes no funsionarius GTAPE nian labele asume responsabilidade diresaun kona ba partidus politikus ou reprezenta kandidaturas ka movimentus wainhira iha atus eleitorais no referendarius; d) Comissões Regionais Eleitorais tenki asume natureza profisional no permanenti no hamosu nudar servisu periferiku GTAPE nian; e) Comissão Nacional de Eleições tenki halao kompetensia exklusivu atu superviziona prosesu eleitoral no referendariu nebe'e halao; f) Iha kompozisaun Comissão Nacional de Eleições nian tenki halo parte membrus sanulun resin ida nebe'e sei nomeia husi: Presidente da República, Assembleia Nacional Popular, Governo, Tribunais, Advogados, Conselho Nacional da Comunicação Social no Grupus Reprezentativus Feto no Jovem sira; g) Mandatu membrus Comissão Nacional de Eleições ninia durasaun maximu tenki tinan ne'en no bele renova dala ida deit; h) Molok atu hahú sira nia mandatu, membrus Comissão Nacional de Eleições tenki submete ba programa formasaun iha area eleitoral; i) Comissão Nacional de Eleições tenki iha kompetensia atu loke eskritorius rejionais ho responsabilidae direta kona ba sira nia membrus. 134

Tenki konsagra iha Lei posibilidade atu mandatu membrus husi Comissão Nacional de Eleições bele renova dala ida deit.

Página 124 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

4.3.2 Observasaun Eleitoral Operadores eleitorais sei aseita prosesu eleitoral no referendariu wainhira iha transparensia no sei favoravel ba prosesus hirak ne'e prezensa observadores eleitorais nebe'e inklui reprezentantes husi demokrasias no organizasaun internasional sira seluk nomós husi observadores nebe'e mai husi organizasoes sosiedade sivil nian. Ordenamentu juridiku tenki loke dalan ba entidade estranjeiru no organizasaun nasional sosiedade sivil nian atu husu akreditasaun observadores nebe'e hakarak akompaña prosesu eleitoral no referendariu. Lei tenki admiti akreditasaun observadores eleitorais nasionais no internasionais nomós rekoñese ba sira posibilidade hodi akompaña faze hotu‐hotu prosesu eleitoral no referendariu nian (resenseamentu, aprezentasaun kandidaturas, kampaña eleitoral, votasaun, apuramentu no proklamasaun rezultadus), nomós liberdade tomak ba sira bele sirkula iha rai laran hodi akompaña prosesu eleitoral no referendariu tomak maibé lei tenki hateten klaru fatin hirak nebe'e sira bele hetan asesu. Kuadru juridiku República Guiné‐Bissau nian preve akreditasaun ba observador internasional sira husi Organização da União Africana, Organização das Nações Unidas no Organização da União Europeia135 no ema husi rai seluk nebe'e Comissão Nacional de Eleições136 konvida. Kuadru juridiku República Guiné‐Bissau mós determina sira nia kompetensias137 no konjuntu direitus nebe'e sira goza hodi halao sira nia misaun138 hanesan deskreve tuir mai: liberdade atu sirkula iha teritoriu nasional tomak, posibilidade atu kontaktu kualker entidade ka instituisaun, publiku ka privadu, nebe'e envolvidu iha prosesu eleitoral, hetan esklaresimentu kona ba prosesu eleitoral, akompaña prosesu resenseamentu eleitoral, akompaña atus kampaña eleitoral nian, akompaña votasaun, akompaña apuramentu eleitoral no marka prezensa iha asembleia voto. Nune'e wainhira ita konfronta konjuntu padraun nebe'e aseita internasionalmente atu realiza eleisoes livre no justu ho ordenamentu juridiku‐eleitoral nebe'e vigora hela iha República Guiné‐Bissau, ita bele konklui katak iha konverjensia no konformidade entre sira, maibé la iha konverjensia kona ba limitasaun numeru observadores internasionais 139 , entidade nebe'e bele husu akreditasaun ba observadores no imposibilidade atu akredita observadores nasionais nebe'e ita hanaran mós observador domestiku. Nune'e, ho respeitu tomak, ita rekomenda alterasaun ordenamentu juridiku‐eleitoral kona ba Lei n.º 4/94, loron 9 fulan Marsu, hodi: a) Elimina numeru entidades internasionais nebe'e bele husu akreditasaun kona ba observadores internasionais; b) Elimina artigo 10.º nebe'e determina ezistensia limites ba numeru observadores eleitorais (henesan akontese ba observadores internasionais); c) Loke dalan ba akreditasaun obsservadores eleitorais nebe'e propostu husi organizasaun hotu‐hotu husi sosiedade sivil Guiné‐Bissau nian;

135

Artigo 5.º, n.º 1 husi Lei n.º 4/94, loron 9 fulan Marsu Artigo 5.º, n.º 2 husi Lei n.º 4/94, loron 9 fulan Marsu 137 Artigo 6.º husi Lei n.º 4/94, loron 9 fulan Marsu 138 Artigo 12.º husi Lei n.º 4/94, loron 9 fulan Marsu 139 Artigo 10.º husi Lei n.º 4/94, loron 9 fulan Marsu 136

Página 125 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

d) Akresenta/hatutan ba rejime juridiku akreditasaun observadores internasionais nian posibilidade rekursu ba tribunal kona ba desizaun ruma nebe'e la fo'o deferimentu (desizaun desfavoravel) kona ba rekerimentu atu akredita observador internasional sira. 4.4.3 Sistema Rekursu nebe'e eziste no efetivu Pratika eleitoral internasional nebe'e diak liu rekomenda katak iha sistema eleitoral demokratiku tenki preve ezistensia fatin ida nebe'e bele hatama rekursu kona ba atus nebe'e pratika wainhira halao prosesu resenseamentu eleitoral, prosesu eleitoral no referendariu. Iha opsaun barak kona ba rekursu nebe'e fó kompetensia uluk nanain ba Comissão Eleitoral Independente ou Parlamento hodi apresia atus nebe'e pratika. Maibé iha sistema nebe'e verdadeiramente demokratiku tenki estabele posibilidade katak rekursu final tenki ba tribunal. Regras kona ba rekursu tenki klaru, simples no ninia kompreensaun tenki fasil ba ema hotu‐hotu/operadores eleitorais nomós ba sidadaun hotu‐hotu hodi nune'e bele evita konflitu kompetensias (positivu ka negativu) nomós posibilidade hodi hili tribunal no regras prosesu nian tenki preve iha lei. Regras adjetivas (regras nebe'e estabelese prosedimentus no meius defeza direitus nian) kontensiozu eleitoral nian tenki rekoñese lejitimidade prosesual ativu ba kandidatus no eleitores hotu‐hotu, prazu ida atu hatama rekursu (labele liu loron lima) no prazu maximu ba desizaun judisial kona ba rekursu nebe'e hatama (labele liu loron lima), ho respeitu tomak ba rekoñesimentu direitu atu ezerse kontraditoriu; regras substantivu (regras nebe'e fó direitus no hari obrigasaun) kontensiozu eleitoral nian tenki fo'o ba Tribunal kompetensia atu anula atus eleitorais no determina ninia repetisaun. Rejime juridiku kona ba kontensiosu resenseamentu eleitoral Guiné‐Bissau nian preve posibilidade reklamasaun kona ba atus nebe'e pratika iha ambitu ida ne'e ba brigadas140 iha 48 horas141 nia laran no brigadas sei iha mós 48 horas atu desidi. Desizaun nebe'e brigadas resenseamentu eleitoral foti, bele hetan rekursu ba Comissões de Recenseamento142. Lei rekoñese katak sidadaun hotu‐hotu iha direitu atu reklama kona ba omisaun no rejistu nebe'e la lós iha resenseamentu eleitoral143, nomós partidus politikus sira tuir sira nia mandatarius144, ezersísiu kontraditoriu husi sidadaun sira nebe'e afetadu husi desizaun kona ba reklamasaun ou rekursu nebe'e aprezenta tia ona 145, nomós impugnasaun iha tribunal ba tribunal rejional iha area nebe'e pratika atu nebe'e hetan impugnasaun husi desizaun nebe'e profere husi Comissões de Recenseamento146, nebe'e tenki hatama iha loron lima nia laran karik atus sira ne'e pratika iha rai laran147 no iha loron sanulu nia laran wainhira atus sira ne'e pratika iha rai liur148, no rekursu hirak ne'e tenki aprezenta iha Comissões de Recenseamento149 no Comissões de

140

Artigo 35.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru Ibidem 142 Artigo 36.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 143 Artigo 35.º, n.º 3 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 144 Artigo 38.º husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 145 Artigfo 35.º, n.º 4 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 146 Artigo 36.º, n.º 2 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 147 Artigo 39.º, nº 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 148 Artigo 39.º, n.º 2 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 149 Artigo 40.º, n.º 2 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 141

Página 126 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Recenseamento tenki haruka ba tribunal nebe'e kompetente, iha loron rua nia laran150, no ikus liu tribunal sei desidi iha loron hitu nia laran151. Kontensiozu resenseamentu eleitoral halai tuir pratika internasional nebe'e diak liu hanesan foin deskreve iha kotuk ba maibé sistematizasaun diploma nebe'e diak liu no determinasaun prazu ida deit hodi partika atu hotu‐ hotu iha ambitu kontensiozu resenseamentu eleitoral sei ajuda atu habelar diak liu tan sistema nebe'e iha ona. Maibé sistema nebe'e iha no vigora hela diak no adekuadu atu halao kontrolu judisial nebe'e efetivu kona ba prosesu resenseamentu eleitoral. Kona ba kontensiozu eleitoral strictu sensu ita hare katak aplika ba nian prinsipiu akizisaun progresiva atus nian. Ida ne'e hateten katak só bele hetan impugnasaun kontensiozu (impugnasaun iha tribunal) atus eleitortais nebe'e hetan reklamasaun ou protesto previu152 no hetan desizaun klaru husi Comissão Nacional de Eleições153, no sé maka iha lejitimidade prosesual ativu maka kandidatus no sira nia mandatarius154, nebe'e tenki ezerse iha 48 horas nia laran (prazu nebe'e hahú molok sira simu notifikasaun kona ba desizaun CNE nian)155. Wainhira simu tia ona rekursu, Supremo Tribunal de Justiça sei notifika kontra‐interesadus atu ezerse direitu kontraditoriu, iha prazu 48 horas nia laran156 hafoin tribunal bele foti desizaun definitivu iha 48 horas nia laran157 no desizaun ida ne'e bele determina anulasaun no repetisaun atu eleitoral158. Rejime juridiku kontensiozu eleitoral respeita no kumpre pratika nebe'e diak liu maibé ida ne'e la akontese wainhira refere ba rekoñesimentu lejitimidade prosesual ativu sidadun hotu‐hotu nebe'e aprezenta protesto ou reklamasaun, hanesan iha ambitu prosesu votasaun nian. Nune'e, ho respeitu tomak, ita rekomenda katak: a) Tenki halo revizaun ba kontensiozu resenseamentu eleitoral hodi habelar sistematizasaun kona ba ninia normas/regras; b) Kontensiozu resenseamentu eleitoral tenki preve prazu prosesual ida deit ba atus hotu‐hotu; c) Kontensiozu eleitoral tenki preve posibilidade rekursu judisial kona ba desizaun nebe'e refere ba protestus no reklamasaun ruma nebe'e sidadaun sira aprezenta iha ambitu prosesu votasaun. 5. Konkluzaun Hare ba buat hotu‐hotu nebe'e refere no hola ba konsiderasaun rekomendasaun tomak nebe'e ho biban ida ne'e ita formula tuir dokumentu ida ne'e, ita bele konklui katak maske sei iha fatin hodi habelar diak liu tan kuadru juridiku‐eleitoral República Guiné‐Bissau nian nebe'e karik konkretiza duni sei fó benefisiu hodi realiza prosesu eleitoral nebe'e haktuir pratika internasional nebe'e diak liu, normas juridiku rai ida ne'e nian oferese ona baze fundamental hodi realiza eleisaun livre no justu. Rekomendasaun no komentariu tomak nebe'e ho respeito ita aprezenta, ita halo tamba lasu amizade no fraternidade nebe'e kesi ita nia povu ho povu Guiné‐Bissau no hodi buka deit atu ajuda promove konsolidasaun 150

Ibidem Artigo 41.º, n.º 1 husi Lei n.º 19/2011, loron 1 fulan Novembru 152 Artigo 142.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 153 Artigo 143.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 154 Artigo 145.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 155 Artigo 146.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 156 Artigo 148.º, n.º 2 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 157 Artigo 149.º, n.º 1 husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 158 Artigo 150.º husi Lei n.º 3/98, loron 23 fulan Abril 151

Página 127 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

rejime demokratiku República Guiné‐Bissau nian, partisipasaun popular iha prosesu eleitoral no referendariu nomós koezaun internu Nasaun Guiné‐Bissau nian.

8. ATIVIDADE EZEKUSAUN ORSAMENTU Haktuir ba desizaun V Governu Konstitusional atu fo apoiu ba Guiné Bissau ho valor orsamentu $6,000,000.00 (Milaun Neén Dollar Amerikanu), orsamentu refere atu apoia ba atividade resensiamentu eleitoral liu husi Missão de Apoio ao Processo Eleitoral na Guiné Bissau. Iha implementasaun atividade iha terenu, nota katak atividade barak mak la la’o tuir narativu nebe mak prepara tiha ona. Ida ne’e akontese tamba GTAPE no CNE Guiné Bissau rasik laiha kondisoens ba implementasaun atividade resensiamentu eleitoral nebe halo ekipa Timor‐oan iha Misaun Apoiu Eleitoral Guiné Bissau tenki servisu maka’as hahú kedas husi fulan Otubru 2013 nia rohan, atu nune’e bele implementa dau‐daun resensiamentu eleitoral tamba tuir Dekretu Prezidensial nebe fo sai iha fulan Otubru 2013 katak resensiamentu eleitoral nia durasaun iha deit fulan 2, ida ne’e sai hanesan obstaklu bot ida ba Misaun TL tamba realidade nebe iha katak laiha planu operasional nebe mak atu la’o tuir, laiha lista rejiaun ho númeru populasaun nebe los, kapasidade internet ladiak atu suporta sinkronizasaun dadus ba server sentral, komunikasaun iha fatin servisu ladun diak tamba ema rai‐na´in barak liu utiliza lian Kriólu no Frances, ect.. Maibe ekipa Timor‐oan sira esforsu án no konsege liu husi dezafiu hirak nebe mak infrenta iha terenu, esforsu nebe mak Misaun TL halo afeta mos ba ezekusaun orsamentu nebe iha.

Página 128 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 129 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

9. ANEXOS 9.1 ‐ Reconhecimentos Haktuir deliberasaun husi Conselho de Ministros iha loron 9 de Abril de 2014 no Decreto Presidencial 28/2014, SE Senhor Secretário de Estado da Descentralizasaun Administrativa no Xefe da Missaun Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau, Tomás do Rosário Cabral, hetan rekonhesimentu Ordem de Mérito, Kuperasaun no Desenvolvimento, hanesan testemunho no gratidão ba dezempenhu no solidariedade nebe hatudu durante ne’e. Kondekorasaun ida ne’e hakarak atu asinala kontibuisaun no asaun apoiu ba prosesu eleitoral iha Guine Bissau, nune mos servisu de formasaun ho relasaun entre RGB no RDTL.Nune mos ho servisu da promosaun nebe nakait ba relasaun RGB ho RDTL. Iha ofisiu nebe envia iha loron 10 de Abril de 2014, husi SE o Primeiro Ministro de Transição, Dr. Rui Barros, refere a “…valiosa contribuição que deu ao nosso país sobretudo durante esta fase de tradição coordenando, da parte de Timor, as acções de apoio ao processo eleitoral na Guiné‐Bissau.” Releva liu katak “…as acções desenvolvidas em prol da Guiné‐Bissau, se deve, em parte, ao trabalho árduo e consistente levado a cabo por Sua Excelência, seu Governo e o povo de Timor‐Leste. Ressalte‐se que foi eloquente defensor do nosso país sendo por isso justo reconhecê‐lo publicamente”.

Página 130 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Iha ofíciu ho data 29 de Maio de 2014, Senhor Presidente Comissaun Nacional de Eleisaun Guiné‐ Bissau, Juiz Conselheiro, Dr. Augusto Mendes, fohatene sobre mosaun agradecimentu nebe dirije ba SE Senhor Secretário Estado Descentralizasaun Administrativa no Xefi Missaun Apoio ba Processo Eleitoral iha Guiné‐Bissau, Tomás do Rosário Cabral, nebe refere “…indefectível reconhecimento e gratidão, pelo valioso contributo prestado por Vossa Excelência e a Instituição que mui sabiamente dirige, num contexto muito particular, para que as Eleições Gerais pudesses decorrer num clima ordeiro, transparente e credível, àdimensão dos padrões internacionalmente aceites”. Iha loron 13 Marsu 2014, Sua Excelência Senhor Presidente República Transisaun Guiné‐Bissau, Manuel Serifo Nhamadjo, no Sua Excelência Representante Especial Secretário‐Geral Nasoens Unidas ba Guiné‐Bissau, Doutor Ramos Horta, fo apresu ba membros sira hotu hosi Missão Apoio ba Resenseamento Eleitoral, Certificado ho Mérito no Apreço hanesan reconhecimento ba sira nia kontribuisaun iha exekusaun processo recenseamento eleitoral nebe realiza iha loron 1 de Dezembro de 2013 to’o loorn 10 de Fevereiro de 2014 iha República da Guiné‐Bissau.

Página 131 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Permite mai ita atu transcreve referências tuirm mai nebe halo hosi Missão Observasaun Timor‐Leste no Nova Zelândia ba Eleisaun Presidenciais no Legislativas iha 13 de Abril, nebe iha conclusaun konsta/hatama iha sira nia relatório final nebe denota reconhecimento instituisaun sira no povo da Guiné‐Bissau ba Povo no Governo de Timor‐Leste, Missão de Apoio ao Processo Eleitoral da Guiné‐Bissau no SE Secretário de Estado Descentralizasaun Administrativa, Tomas do Rosário Cabral. Missão de Observação Timorense produz relatório ida nebe inklui konklusaun hosi observasaun eleitoral, nebe iha recomendasaun balun nebe hato’o ba Parlamento Nacional atu aprova VOTO DE LOUVOR à MAPE‐ GB ida, nebe sita naran hosi sira hotu nebe integra iha missaun ne’e no mensaun honrosa ba sira nia Xefe. Documentu ne’e mos inklui mensagem ida hosi Deputadus Timor‐Leste ba Povo da Guiné‐Bissau. (Vide Anexos, Pg. 136) “ Resenseamento eleitoral, nebe apoiu hosi MAPE, hanesan servisu o exaustivo ida, de fundo no bem‐ sucedido. Desempenho hosi MAPE hanesan exemplo , úniku no insuperável, liu hosi sira nia servisu profissional no responsável nebe revela hosi sira nia integrantes, hosi servisu no kompetência teknika nebe sira aplika .” “ … permite transisaun definitiva hosi sistema de recenseamento manual ba resenseamento biométrico no kriasaun registo eleitoral ida nebe fiável no sai hanesan base ba hala’o eleisaun credível , para hases tiha potencia suspensaun no prevene fraudes.” “ Sistema foun resenseamento eleitoral atrai interesse cidadaun no eleitores sira, primeiro tamba karacterísticas nebe indica iha leten , maibe mos tamba mas tamba iha área sira remotas registo no emissão do cartão de eleitor hanesan meio no único documento de identidade nebe cidadaun sira hetan acesso.” “ Resenseamento eleitoral “laos resolve deit problema registo eleitores sira maibe , através hosi base dadus nebe kria , bele usa ba servisus seluk , hanesan registo civil, kontrola fronteiras, etc. Iha mos buat balun maka importantes” (lia fuan hosi Presidente da Comissão Nacional de Eleições – CNE, da Guiné‐ Bissau).” “Apoio de Timor‐Leste laos deit ba recenseamento eleitoral, maibe inklui mos fo apoio ba reabilitasaun edifícios nebe CNE e o GTAPE (Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral)” sira hela ba; “Servisu MAPE no Governo de Timor‐Leste iha apoio ba processo eleitoral hetan apresiasaun hosi autoridades guineenses hosi níveis, nacional no regional, partidos polítiku no organizasaun sociedade civil. Iha Há sentimento klean ba reconhecimento no gratidaun hosi povo da Guiné‐Bissau ba Timor‐ Leste. Ne’e hato’o hosi Ministro Administrasaun Territorial da Guiné‐Bissau, Senhor Batista Té: “Servisu hosi equipa, determinasaun , espírito sacrifício nebe sira fo, kalan ka loron iha território nacional hotu , sira lori material ba áreas nebe difícil acesso, ho pirogas no botes, timoraon ho guineenses sira hamutuk ; ho humildade Senhor Secretário de Estado, Tomaz Cabral, nebe hamutuk hela kalan loron ho técnicos sira … ”.

Página 132 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Nune’e mos Presidente da República de Transição, Manuel Serifo Nhamadjo nebe hahi espírito sacrifício, dedikasaun hosi MAPE no liderança dinâmica hosi Secretário de Estado Tomás Cabral.” “Graças ho eficaz intervensaun apoio ba processo eleitoral, Timor‐Leste goza ohin hoje reputasaun diak no prestígio internacionais parceiro solidário, comprometidono e credível fo ajuda ba hatur democracia no paz. Além reconhecimento unânime kontributo hosi populasaun no autoridades da Guiné‐Bissau, nune’e mos comunidade internacional expressa sira nia reconhecimento. (…) iha sira nia encontros no visitas de cortesia no encontro hosi Missões de Observasaun Eleitoral no Embaixador sira ho Representante Especial do Secretário Geral das Nações Unidas, Dr. Ramos Horta, Delegação da Nova Zelândia hato’o fila fali sira nia admiração ba exemplo apoio de Timor‐Leste ba Guiné‐Bissau, nebe hatudu dinâmica foun ida iha kooperasaun internacional, nebe ke pais ida dok tebes, ki’ik, kiak, no foin hamarik hatudu sira bele oferece apoio no assistência país seluk , ho comprometimento, eficácia no competência técnica.” “Atu cria ambiente propício ida ba kooperasaun eficiente entre autoridades eleitorais de Timor‐Leste no Guiné‐Bissau, tamba baseia ba konhecimentu mútuo capacidades no necessidades. Kooperação ida ne’e manifesta hosi Missão hosi Presidente CNE, ka hosi Diretor‐geral do GTAPE da Guiné‐Bissau.”

Página 133 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

9.2 ‐ Mensagem Deputadus Timor‐Leste ba Povo Guiné‐Bissau (Anexo D do Relatório da Missão de Observação Eleitoral Conjunta Timor‐Leste e Nova Zelândia do Parlamento Nacional de Timor‐Leste às Eleições Presidenciais e Legislativas de 13 de Abril de 2014).

Página 134 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

9.3 – Nomeasaun SE Secretário de Estado da Descentralizasaun Administrativa para lidera Missaun Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau.

9.4 ‐ Pedido Prorrogasaun Missaun Apoio ba Processo Eleitoral Guiné‐Bissau.

Página 135 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

9.5 – Missaun Observasaun Internacional Convite para o envio de uma Missão de Observação do Parlamento Nacional de Timor‐Leste à II Volta da Eleição Presidencial e agradecimento à MAPE‐GB

Convite para a Conferência de Imprensa da CEDEAO

9.6 – Delegasaun kompetências ba assinatura de contrato.

Página 136 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

9.7 ‐ Kontrato Reabilitasaun Edifício Sede do GTAPE.

Página 137 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

9.8 ‐ Termos de entrega. Termo entrega Base Dados Eleitoral ba Governo Guiné Bissau

Página 138 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Termo entrega equipamentos oin‐oin ba ACT‐L

Página 139 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Termo de entrega veículos/kareta no material informática ba Governo da Guiné‐Bissau

Página 140 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Página 141 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Termo entrega 200 mil USD ba Governo Guiné‐ Bissau hodi apoiu actividade CNE

Termo entrega 50 mil USD ba Governo Guiné‐ Bissau hodi apoia actividades CNE iha 2ª
 Volta da Eleisaun Presidencial

Termo entrega 25 mil USD ba apoiu
 tomada de posse Presidente eleito no Governo da Guiné‐ Bissau

Página 142 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Termo entrega veículo
 ida 
 ba
 
 Polícia Nacional Termo entrega veículo ida ba Forças Armadas da República da Guiné‐Bissau Guiné‐Bissau (FARGB)

Termo entrega equipamentos climatizasaun ba 
 Televisau n Guiné‐Bissau

Página 143 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

Termo entrega ba apoiu ba debates publikus Global Shappers Community

Termo entrega ba Centru Akolhimentu Bambaram.

Termos entrega ba Juventude Católica, Catedral Bissau no Ministro Educação República Guiné ‐ Bissau

Página 144 de 152


Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

MAPE-GB

10. – Apontamentu badak biográfia membru Missaun

Tomás do Rosário Cabral Moris iha 27 de Julho de 1965 em Lacló, Distrito de Manatuto Coordenador de Campo da Comissão Eleitoral da Austrália em Díli [2001] Oficial de Administração da Comissão Eleitoral Independente [2002] Membro Fundador do Fórum dos Órgãos de administração Eleitoral da CPLP [2007] Integrou várias missões de observação eleitoral de Timor‐Leste e CPLP. Exerceu funções de Director‐Geral do STAE [2002 ‐ Julho de 2012] Secretário de Estado da Descentralização Administrativa do V Governo Constitucional Chefe da Missão de Apoio ao Processo Eleitoral da Guiné‐Bissau. [01.11.13 ‐ 09.06.14]

José Agostinho da Costa Belo Pereira Moris iha 28 de Maio de 1968 em Baucau. Presidente da Comissão Nacional de Eleições Adjunto do Chefe da Delegação [01.11.13 ‐ 20.04.14]

Acilino Manuel Jesus Tilman Miranda Branco Moris iha 1 de Julho de 1973 em Same, Distrito de Manufahi. Director‐Geral do Secretariado Técnico de Administração Eleitoral [desde 2012 Adjunto do Chefe de Delegação e Chefe da Assessoria Técnica da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 12.12.14] Alfin Barriky Nurlham Achmad Moris iha 17 de Julho de 1991 em Surabaya , Indonésia. Técnico de Programação da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 20.04.14]

Bernardo Martinho Natalino Cardoso Moris iha 31 de Outubro de 1969 em Maliana, Distrito de Bobonaro Assessor de Formação do Secretário de Estado da Descentralização Administrativa [desde 08.2012] Técnico de Formação da MAPE‐GB [02.03.14 ‐ 31.05.14] Claudio de Araújo Martins Moris iha 30 de Setembro de 1972 em Ainaro, Distrito de Ainaro. Chefe do Departamento de Informática e Tecnologia do Secretariado Técnico da Administração Eleitoral Técnico de Informática na MAPE‐GB Diane Cruz Almeida Moris iha 6 de Março de 1978 em Santarém, Pará, Brasil Assessora para Formação Eleitoral no STAE (UNMIT) [Fevereiro a Agosto de 2007] Assessora para o Director‐Geral do STAE (PNUD) [Agosto de 2013 a Março de 2014] Assessora Internacional para Administração do SEDA [02 a 08.2007, 12.2007 ‐ 02.2013] Técnica da Formação na MAPE‐GB [4.11.2013 ‐ 27‐04‐2014]

Página 145 de 152


Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

MAPE-GB

Edie Kurniadi Moris iha 12 de Julho de 1973 em Surabaya , Indonésia Técnico de Programação da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 19.03.14]

Eduardo Casimiro de Deus Moris iha 21 de Setembro de 1969 em Atsabe, Distrito de Ermera Acreditador dos Facilitadores de BRIDGE [desde 2009] Chefe de Departamento de Formação e Educação de Votantes (STAE) [2004 ‐ 03.2013] Director do Secretariado de Apoio à Instalação do Município de Ermera [desde 04‐2013] Responsável de Formação da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 25.05.14] Eliazaro Teófilo de Araújo Amaral Moris iha 30 de Agosto de 1985 em Fatuberliu, Distrito de Manufahi Oficial de Finanças Gabinete SEDA [desde 2012] MAPE‐GB [27.02.14 ‐ 19.03.14]

Elisio Verdial dos Santos Ximenes Moris iha 31 de Janeiro de 1975 em Lospalos Chefe do departamento de Apoio Técnico do SAIM Nacional Responsável de Logística da MAPE‐GB [02.03.14 ‐ 09.06.14] Elviro Fernandes Moniz Moris iha 4 de Agosto de 1975 em Iliomar, Distrito de Lautem. Director Geral Adjunto do Secretariado Técnico da Administração Eleitoral Adjunto do Chefe de Operações da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 09.06.14]

Filomena da Costa Moris iha 5 de Março de 1976 em Cassa, Distrito de Ainaro Assistente Administrativa do MAE/DNAL Oficial de Finanças do Gabinete do SEDA [desde 2012] Técnica de Aprovisionamento da MAPE‐GB [27.02.14 ‐ 18.04.14] Francisco David Carlos Técnico de Logística da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 20.04.14]

Página 146 de 152


Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

MAPE-GB

Iris Sofia Cabral da Câmara (Belmonte) Moris iha 15 Novembro 1980 em Cascais, Distrito de Lisboa Designer Gráfico Corpus Editora Assessora Técnica de Comunicação da Presidência do Conselho de Ministros Apoio Técnico em Comunicação na MAPE‐GB [12.05.14 ‐ 25.05.14] José António da Costa Carvalho Alves Moris iha 10 de Dezembro de 1954 em Díli Oficial de Logística da DGDA/SEDA Apoio ao Chefe da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 09.06.14]

Leni dos Santos Fernandes Moris iha 02 de Novembro de 1984 em Santa Cruz, Díli. Secretaria Executiva do Presidente da República, Dr. José Ramos Horta [2007‐2012] Assessora Protocolo SEDA‐MAE [desde Setembro de 2012] Técnica de Relações Institucionais na MAPE‐GB [27.02.14 ‐ 19.03.14] Lúcio Freitas Salvador Moris iha 12 de Julho de 1970 em Baguia, Distrito de Baucau Coordenador Distrital do Secretariado Técnico da Administração Eleitoral em Baucau Técnico da Base de dados da MAPE‐GB [02.03.14 ‐ 18.04.14]

Marcos Evangelista Tilman Moris iha7 de Outubro de 1955 em Aileu. Ex‐FDTL. Apoio Logístico ao Chefe da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 09.06.14]

Marcos Tadeu Clemente Moris iha 23 de Julho de 1957 em São Paulo, Brasil. Oficial de Campo para o processo de acantonamento militar em Moçambique (UNMOZ) [1992‐1996 Gestor de Campo de acantonamento em Angola (UNAVEM) [1996‐1999] Oficial de Logística Eleitoral para o Referendo de Timor‐Leste (UNAMET) [1999 ‐ 2004] Assessor de Logística no Secretariado Técnico de Administração Eleitoral [2004‐2012] Técnico de Logística da MAPE‐GB [01.11.13 ‐ 20.04.14] Maria Filomena de Canossa Henrique Moris iha 29 de Abril de 1975 em Díli. Assessora Jurídica no STAE. Assessora Jurídica no Gabinete de Sua Excelência o SEDA; Consultora Jurídica da Arent Fox para a área do petróleo e do gás; Assessora Jurídica de Sua Excelência o Senhor Vice‐Primeiro‐Ministro Coordenador dos Assuntos Sociais do V Governo Constitucional da RDTL Técnica Jurídica da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 20.04.14]

Página 147 de 152


Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

MAPE-GB

Maria Goretti Marques Belo Moris iha 30 de Junho de 1978 em Baucau. Adjunta do Director Geral do Secretariado Técnico da Administração Eleitoral Responsável de Aprovisionamento da MAPE‐GB [27.02.14 ‐ 18.04.14]

Mimi Sarmento Lay Moris iha 18 de Setembro de 1980 em Dili Oficial do Departamento de Património no Secretariado Técnico da Administração Eleitoral MAPE‐GB [27.02.14 ‐ 19.03.14] Nuno Filipe Machado Reis Moris iha 2 de Dezembro de 1979 em Bragança, Portugal. Advogado Autarca [2002‐2013] Consultor Jurídico de SE o Secretário de Estado da Descentralização Administrativa Consultor Jurídico da MAPE‐GB [12.05.14 ‐ 25.05.14] Octaviano Fernando Salsinha Moris iha 6 de Outubro de 1977 em Viqueque. Oficial de Informática e Tecnologia do STAE, Viqueque. Técnico de Base de dados da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 20.04.14]

Odete Maria Belo Moris iha 10 de Outubro de 1973 em Baucau Chefe de Gabinete do Secretário de Estado da Descentralização Administrativa MPAE‐GB [12.05.14 ‐ 31.05.14]

Enkontru SE o Senhor Primeiro Ministro RDTL ho Presidente da República Transisaun Guiné‐ Bissau.

Roménia Madeira Pereira Moris iha 25 de Julho de 1979 em Poetete, Subdistrito de Ermera, Distrito de Ermera Focal Point do Secretariado Técnico da Administração Eleitoral Coordenadora Distrital do STAE em Ermera Técnica de Informática na MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 20.04.14] Rui Manuel de Sá Pinto Correia Moris iha 7 de Setembro de 1962 em Paranhos, Porto, Portugal. Observador Eleitoral da União Europeia e CPLP [1992 ‐ 2009] Membro da Missão Paz em Timor ‐ Lusitânia Expresso [Março de 1992] Observador da Missão Bilateral ao Referendo de Timor‐Leste [1999] Assessor de Logística Eleitoral (STAE) [2007‐2012] Assessor de Planeamento Estratégico (SEDA) [desde 2012] Apoio Técnico em Comunicação na MAPEGB [12.05.14 ‐ 25.05.14]

Página 148 de 152


Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

MAPE-GB

Samuel Rodrigues Pereira Moris iha 18 de Fevereiro de 1980 em Dili Oficial de Logística (STAE) Técnico de Logística da MAPE‐GB [02.03.14 ‐ 18.04.14]

Saturnino Exposto Babo Moris iha 22 de Dezembro de 1949 em Ermera. Chefe de Departamento de Relações Públicas do STAE Técnico de Logística da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 20.04.14]

Túlia Onorina Andrade Jesus Moris iha 2 de Outubro de 1980 em Same, Distrito de Manufahi Técnica de Base de Dados do STAE Técnica de Base de dados da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 09.06.14] Vicente A. Garcia de Sousa Moris iha 27 de Dezembro de 1957 em Dili. Chefe de Secção de Finanças do STAE [desde 2012] Financeiro no Gabinete de Apoio da MAPE‐GB [04.11.13 ‐ 09.06.14]

Página 149 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

11. INFRAESTRURAS E EQUIPAMENTOS DO GTAPE

Gerador 55KWA oferecido pelo Governo de Timor‐Leste para o Edifício do GTAPE

EdifÍcio do GTAPE recuperado com o apoio do Governo de Timor‐Leste

EDIFíCIO DO GTAPE

Página 150 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

12. ACRÓNIMOS ACNUR ANP AU CEDEAO CNE CPLP ECOWAS ENUDC EUEOM FAO FNUP GTAPE MOEUE OAA OMS OUA PAIGC PALOP PAM PIANZEA PIANZEA PNUD STJ STAE UA UE UEMOA UNPFA UNOGBIS UNDP UNHCR UNICEF UNODC UNV UN Women VNU WFP WHO

Alto Comissariado das Nações Unidas para os Refugiados (Ver UNHCR) Assembleia Nacional Popular African Union (Ver UA) Conselho Económico para o Desenvolvimento da África Ocidental Comissão Nacional de Eleições Comunidade de Países de Língua Portuguesa Council for Economic Development of West Africa (Ver CEDEAO) Escritório das Nações Unidas sobre Drogas e Crime (Ver UNODC) European Union Electoral Observation Mission (Ver MOEUE) Food and Agriculture Organization (Ver OAA) Fundo das Nações Unidas para a População (Ver UNPFA) Gabinete Técnico de Apoio ao Processo Eleitoral Missão de Observação Eleitoral da União Europeia Organização para a Agricultura e Alimentação (Ver FAO) Organização Mundial de Saúde (Ver WHO) Organização da Unidade Africana Partido Africano para a Independência da Guiné e Cabo Verde Países Africanos de Língua Oficial Portuguesa Programa Alimentar Mundial (Ver WFP) The Pacific Islands, Australia and New Zealand Electoral Administrators Network (Rede de Órgãos de Administração Eleitoral das Ilhas do Pacífico, Austrália e Nova Zelândia) Programa das Nações Unidas para o Desenvolvimento Supremo Tribunal de Justiça Secretariado Técnico da Administração Eleitoral União Africana União Europeia Economic and Monetary Union of West Africa United Nations Population Fund (Ver FNUP) United Nations Organization in Guinea Bissau United Nations Development Programme (Ver PNUD) United Nations High Commissioner for Refugees (Ver ACNUR) United Nations Children's Fund United Nations Office on Drugs and Crime (Ver ENUDC) United Nations Volunteers (Ver VNU) United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women Voluntário das Nações Unidas World Food Programme (Ver PAM) World Health Organization (Ver OMS)

Página 151 de 152


MAPE-GB

Apoiu Timor‐Leste para hatur/hafila fali República da Guiné- Bissau tuir 
 ordem konstitucional

MISSÃO DE APOIO AO PROCESSO ELEITORAL DA GUINÉ‐BISSAU

Página 152 de 152


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.