3 de laatste
Nummer 19 Juni 2013
Laat maar waaien
4
E-Award voor Den Bosch
6
Kids Climate Conference
De Duurzaamheidskrant
Excellent Duurzaamheidscertificaat voor Timmerhuis gemeente. Het ontwerp combineert het gemeentelijk monument met een nieuw gebouw, zwevend boven de grond. Het Timmerhuis levert tevens een belangrijke bijdrage aan de duurzame ambities van de gemeente Rotterdam en Heijmans. In 2015 wordt het project opgeleverd. Zie www.timmerhuisrotterdam.nl
Koker de grond in Vanwege de Dag van de Bouw was de bouwplaats van het Timmerhuis aan de Rotterdamse Meent geopend. De publieke openstelling werd feestelijk afgesloten met de start van de bouw. Wethouder Karakus boorde een van de laatste funderingspalen de grond in: hierin zat ook een koker met daarin een door hemzelf en Bert van der Els ondertekend document. Deze symbolische handeling verwijst naar de bijzondere schat met circa 500 munten die eerder dit jaar bij de archeologische werkzaamheden werd gevonden. Voor het definitief ontwerp van het Rotterdamse Timmerhuis heeft Heijmans het BREEAM Excellent ontwerpcertificaat van de Dutch Green Building Council (DGBC) gekregen. Dit certificaat bevestigt dat het ontwerp van het Timmerhuis zeer hoge duurzaamheidsnormen haalt. Tijdens de feestelijke start van de bouw op zaterdag 1 juni jl. presenteerde Bert van der Els, voorzitter van de Raad van Bestuur van Heijmans, het certificaat aan wethouder Hamit Karakus. De openstelling van de bouwplaats - in het kader van Dag van de Bouw - en de feestelijke start bouw trok ruim tweehonderd bezoekers en geïnteresseerden voor de appartementen in dit nieuwe icoon van Rotterdam. Medio 2015 wordt het Timmerhuis, dan één van de duurzaamste gebouwen van Nederland, opgeleverd. Over het Timmerhuis Het Timmerhuis is het nieuwe multifunctionele kantoor van de gemeente Rotterdam. Er komen ook 91 koopappartementen in, plus een nieuwe, gevarieerde winkellocatie. Het ontwerp van architectenbureau OMA wordt ontwikkeld, gerealiseerd en gedurende 15 jaar onderhouden door Heijmans, in opdracht van de
Kunst cadeau Heijmans wendde de feestelijke start bouw aan om de gemeente een kunstwerk te schenken van een van de kunstenaars die gedurende de renovatie en bouw zijn galerie in het Timmerhuis heeft zitten: Tymon Ferenc de Laat van MeLikePainting. De levendige historie van het Timmerhuis werd verwoord door de heer Kielen, die vijftien jaar lang in het monumentale deel van het Timmerhuis heeft gewerkt. Hij trakteerde het publiek op enkele van zijn ervaringen uit de jaren ’50 en ’60. Voortgang bouw Onder het Timmerhuis zijn 371 funderingspalen de grond in gegaan. Daarna werd gestart met het aanleggen van de parkeerkelder. Deze zomer wordt ook begonnen met de renovatie van het gemeentelijke monument, het deel van het Timmerhuis uit de jaren vijftig dat behouden blijft. De galeries en het informatiecentrum blijven tijdens de renovatiewerkzaamheden in het monumentale deel geopend. Meer weten over duurzame woningbouw in het algemeen of Morph in het bijzonder? Neem contact op met het Team Energie en Duurzaamheid, tsmits@heijmans.nl.
Dit is de laatste DZ-krant.
Ik kijk met veel plezier in maart 2008 Het eerste nummer verscheen nt. kra e dez van ing kel wik nten. Ruim terug op de ont l, dat bleek duurzamer dan pri itaa dig op ld ake sch rge ove rd geprint. Al snel we gebied van duurzaamheid. wetenswaardigheden op het en s euw -ni ans jm Hei r jaa vijf ilbox kregen, wordt de krant rechtsreeks in hun ma die ees nn abo te vas 0 -30 250 Naast de mer verspreid. de krant ook via intranet en yam n uitgebracht. Ik wil iedereditie meegerekend, 22 krante tste laa e dez er, zijn ijk del ein Uit leveren van ideeën rage heeft geleverd door het aan bijd een n jare pen elo afg de in danken. een die de berichten hiervoor hartelijk op en ger rea te r doo oon gew of artikelen of breedste zin te bevordemma om duurzaamheid in de gra pro een van n ette opz het t Me thema. De krant was geren op de vele facetten van het rea ief act de wil ans jm Hei de delijk te maken. ren, wil ering van Heijmans hierin dui tion pos e der ver de om l dde mi op het een welkom binnen Heijmans al veel gedaan rd we er n: ere nic mu com r ove We wilden er graag anig door de organisatie dat werd lang niet altijd als zod ar ma d, hei am rza duu van k vla herkend. eladder. het behalen van de CO2-prestati bij en st ker d ron t ees gew er Leuke specials zijn Waarom stoppen we er nu in de beginjaren erg populair. s wa ek bri zru qui de ook ar Ma greerde pijler van de els uitgegroeid tot een geïnte idd inm is d hei aam urz Du e? dan me artikelen in de Hé uele lijst van innovaties, naar act een r naa Kijk en. teit tivi heeft verHeijmans-ac amheid een prominente plaats rza duu dat t zie je en , ten jec of naar nieuwe pro worven. meer vanuit de heid 2.0 proberen we om het nog am rza duu r naa g lin kke twi horen eigen In de dooron gen. Bij die doorontwikkeling vlie te aan rkt ma de in sen business en de kan d zal dan ook steeds meer nicatiemiddelen. Duurzaamhei mu com en eig en gen llin lste doe n. onderdeel van ons werk worde een integraal en vanzelfsprekend rage. Beyke onder bedanken voor hun bijd bijz het in en son per e twe ik . Ik verOp deze plaats wil in een rol gespeeld als editor beg het af van ft hee tum tac ervoor dat ze qua Goris van bureau Con over de schutting: Beyke zorgde die ide goo en len ike art de e En natuurlijk zameld er op een lijn kwamen te liggen. me eid ijkh kel gan toe en ik bru Beyke allengte, taalge nt verzorgde en de teksten van kra DZele geh de van aak opm Han Bohn die de sende beelden. tijd weer wist te voorzien van pas rzicht geworden r gemaakt. Het is een mooi ove zie ple l vee t me jd alti nt kra tperiode om Ik heb de DZben ondernomen in de opstar heb ans jm Hei als we die n van alle activiteite eren. Een periode waar we nen onze organisatie te verank bin en enk dsd hei am rza duu het aantal succesvolle Hekijken als het begin van een len zul ug ter op k elij hop af achter ijmans-initiatieven.
2
Green Deal: op naar duurzame sector Opdrachtgevers, opdrachtnemers en kennisinstellingen ondertekenden recent de Green Deal Grond-Weg-Waterbouw. Deze moet de overgang naar een duurzamere spoor, grond-, water-, en wegenbouwsector versnellen. Centraal bij de Green Deal staat de ‘Aanpak Duurzaam GWW’, een werkwijze die op alle fases in een aanbestedingsproces ingrijpt en ruimte biedt aan duurzame innovatie. Hiermee wordt duurzaamheid in GWW-projecten concreet gemaakt en worden hulpmiddelen geboden zoals een ambitieweb of CO2-prestatieladder. Bij projecten moeten onderwerpen als energiebesparing, leefbaarheid en beperking van materialen en grondstoffen worden meegenomen in de ambities.
Laat maar waaien! Foto: Alexander Suma en Rianne Dekker van IBIS Power poseren trots bij hun allereerste windmeter
Mensen met een scherp oog voor detail hebben ze al gezien. Sinds begin juni staat er op elk van beide gebouwen van ons hoofdkantoor een metalen spriet. Ze lijken niet veel bijzonders, maar er zit wel mooi een wereldprimeur achter! Bovenop beide sprieten zijn namelijk windmeters geschroefd. Die meters registreren hoeveel windenergie er op de hoeken van onze gebouwen voorbij waait. Nog niet eerder is er fysiek getest of een gebouw voldoende windenergie kan genereren voor een IRWES-windgenerator. Je weet wel, de innovatieve windmolen die er niet uit ziet als een windmolen, en waarvan Heijmans de ontwikkeling mede sponsort.
Versnelling Ed Nijpels van NLingenieurs: “Doordat zoveel partijen dit gedachtegoed en de bijbehorende procesaanpak dragen, wordt versnelling gerealiseerd: het is nu dé tijd voor een omslag in de gehele sector.” Ook Daan Stuit van MKB Infra is aenthousiast over de deal: “Deze bekrachting is voor onze achterban zeer belangrijk. Als markt geeft dit een extra ‘zetje’ in de rug om duurzaamheid te omarmen.” Samenwerkingsverband De Green Deal werd door de volgende partijen ondertekend: Aannemersfederatie Nederland, Bouwend Nederland, Stichting CROW, FME-CWM, Gemeente Molenwaard, Gemeente Rotterdam, Koninklijke Metaalunie, Ministerie van Defensie, Dienst Vastgoed, Ministerie van EZ/ DLG, Ministerie van IenM en Rijkswaterstaat, MKB Infra, NLingenieurs, NVTB, ProRail, Provincie Gelderland, Provincie Overijssel, Provincie Utrecht, Railforum Nederland, Stichting SBRCURnet, Uneto-VNI en de Unie van Waterschappen.
Laag en hoog Over een paar maanden weten we dus, of een IRWES op ons dak voldoende wind kan omzetten in elektriciteit. De metingen duren tot half augustus. Maar waarom ook meten op het ‘lage’ kantoor? De toren ernaast vangt toch veel meer wind? Dat lijkt voor de hand te liggen. Maar het lagere hoofdkantoor ligt ten zuidwesten van de toren. En ligt daarmee meestal precies ‘voor de wind’ van de hoogbouw. Het kan dus zomaar zijn, dat het lage kantoor meer wind vangt dan de toren. De metingen zullen het uitwijzen! Voor meer info: www.irwes.com en de blog ‘Wind of change’ op Overruimte.
3
Den Bosch wint E-Award met pilots elektrisch rijden
rijden’, aldus juryvoorzitter Joost Helms. Concrete resultaten van de gemeente waren autodeelprojecten van stichting zOem en van de buurt Paleiskwartier. Deze hebben geleid tot opzegging van maar liefst 25% van de parkeervergunningen. Ook heeft de gemeente een Smart Charging concept uitgedacht en wordt er gewerkt aan een e-treintaxi voor bedrijfsvervoer van en naar kantoor.
Stichting Natuur & Milieu heeft de gemeente Den Bosch tot winnaar uitgeroepen van de E-Award. Deze prijs wordt uitgereikt aan de gemeente die de beste voorwaarden creëert voor de invoering van elektrisch rijden. Heijmans is een van de partners in dit project. Elektrisch rijden is in Nederland bezig met een flinke opmars. Natuur & Milieu wil dit proces versnellen. Daarom organiseert de stichting deze E-Award, een wedstrijd waarin gemeenten de kunnen laten zien hoe zij de invoering van elektrisch rijden ondersteunen en mogelijk maken. De gemeente ‘s-Hertogenbosch is gekozen uit 51 deelnemers. Deze editie ging het de initiatiefnemers om de sterkste ‘versneller’: de gemeente die in een jaar tijd de meeste vooruitgang boekt op het gebied van elektrisch rijden. Resultaten ‘De gemeente durft voor een lerende aanpak te kiezen, wat essentieel is in deze fase van het elektrisch
44
Groene e-bus Sinds september 2012 loopt er een proef met een elektrische bus, die bij de bushalte snel en draadloos wordt bijgeladen. Door de elektrische aandrijving stoot de bus geen uitlaatgassen uit en is hij veel stiller. Groene stroom zorgt er bovendien voor dat de bus klimaatneutraal is. Heijmans is een van de partners in deze pilot en is verantwoordelijk voor de aanleg van het laadstation voor deze bus. De bus rijdt tussen het Transferium de Pettelaar en de Parade. De namen achter E-Award De E-Award is een initiatief van Natuur & Milieu in samenwerking met Stichting e-laad, het FormuleE team, het Ministerie van Economische Zaken en AgentschapNL. De winnaar is gekozen door een deskundige jury, bestaande uit Joost Helms (klimaatambassadeur Duurzame Mobiliteit en wethouder in Eindhoven), Marijke van Haaren (Voorzitter Taskforce Formule-E team) en Marko Hekkert (hoogleraar Innovatiewetenschappen, Universiteit Utrecht). Natuur en Milieu heeft ter inspiratie 36 creatieve projecten en activiteiten van de deelnemende gemeenten gebundeld in de E-Award Ideeënbundel.
L u c h t aan het einde van de tunnel
Schonere lucht in een tunnel? Gewoon een kwestie van
de goede verf gebruiken. Dit bijzondere idee kan realiteit worden, dankzij de ontwikkeling van nieuwe verfsoorten die stikstofoxiden (NOx) afbreken onder invloed van UVlicht. Daarom doet Heijmans mee aan een proef in Den Haag, die nu in volle gang is. In Den Haag ademen bewoners van de Lekstraat naast de Koningstunnel de meest vervuilde lucht van deze stad in. De gemeente wil daarom een scherm van zo’n 4,5 meter hoogte naast de tunnelmond plaatsen. Maar wie weet welke kansen de revolutionaire verf biedt. Daarom loopt nu een proef in de tunnel, van initiatiefnemer KNOxOUT Europe, Philips, Evers Schilderwerken en Heijmans. Op de wanden van een deel van deze tunnel is een speciale coating aangebracht. Vervolgens heeft Heijmans een aaneengesloten reeks armaturen met UV verlichting geplaatst, die de coating moet activeren. Unieke pilot Voor de gemeente Den Haag is dit project heel bijzonder. Zij hebben namelijk een unieke no cure, no pay-afspraak met ons. Op deze manier stimuleert de gemeente de innovativiteit van de betrokken marktpartijen in de gezamenlijke aanpak van luchtvervuiling. Nergens ter wereld wordt deze techniek op deze grote schaal toegepast in een tunnel. De werking van de speciale KNOxOUT coating is vergelijkbaar met die van een katalysator in de uitlaat van moderne auto’s. Heijmans en het team dat betrokken is bij deze proef,
zal de verf drie maal per jaar reinigen om een goede werking te kunnen garanderen. Resultaten De proef is eind april van start gegaan en duurt in totaal een jaar. Het is nog te vroeg om meetresultaten naar buiten te brengen. Het vermoeden bestaat echter dat het scherm aan de Lekstraat een stuk lager kan uitvallen dan de geplande vier meter, of misschien wel helemaal niet hoeft te worden geplaatst. Proeven in het laboratorium en in het buitenland zijn veelbelovend. En de automobilisten? Die hebben geen last van de proef. Integendeel, ze ervaren het gelijkmatige UVlicht als prettig. Toepasbaar in alle tunnels Als de proef slaagt, biedt hij een behoorlijk marktpotentieel voor alle betrokken partijen. Al in 2010 hebben de Verenigde Naties en de Europese Unie strenge eisen gesteld aan de maximale uitstoot van diverse schadelijke stoffen. In 2020 worden deze eisen nog scherper. Voor drukke gemeenten is het een uitdaging om die eisen te halen. De combinatie van NOx-afbrekende verf en UV-armaturen is in alle tunnels toepasbaar. Heijmans ziet luchtzuiverende tunnels bovendien als een idee dat past binnen de Smart Highway-gedachte om wegen intelligenter en interactiever te maken. Dit artikel is een verkorte versie van een blog op de blogsite Over_ruimte, geschreven door Erwin Duits
5
Heijmans weer partner van Kids Climate Conference In het weekend van 20 t/m 22 september 2013 zal voor de tweede keer de Kids Climate Conference plaatsvinden, georganiseerd door Center Parcs, samen met het Wereld Natuur Fonds en Eneco. Ook Heijmans is dit jaar weer partner. Deze 2013-editie van de Kids Climate Conference heeft als credo ‘Your Future Is My Concern’. Waar de eerste succesvolle editie van dit evenement bedoeld was voor basisschool leerlingen, is de komende editie gericht op kinderen én hun ouders, broers en zussen. Het doel van deze ‘junior’ klimaatconferentie is om de Nederlandse en Vlaamse jeugd en hun families op een actieve manier bij
te laten dragen aan een schonere en betere toekomst. Dit jaar vindt het plaats bij Het Heijderbos bij Nijmegen. Drie dagen Het evenement zal voor iedere deelnemer en zijn of haar familie een bijzonder interessante ervaring worden. Workshops, presentaties, BN-ers, concerten…alle ingrediënten zijn aanwezig voor een topevenement, maar wel met een duidelijk doel: een betere en schonere wereld. Drie dagen lang worden kinderen tussen 8 en 14 jaar uitgedaagd om hun gedachten de vrije loop te laten met als eindresultaat 12 stellingen met ideeën en suggesties voor een beter leefklimaat die een leidraad vormen voor de toekomst.
LED-randverlichting op vliegbasis Eindhoven Heijmans legt in opdracht van Defensie LED-randverlichting aan langs de start- en landingsbanen op vliegbasis Eindhoven. Het gaat om de installatie van in totaal 285 lichtpunten. Nog niet eerder werd LED-randverlichting bij vliegvelden op deze schaal in Nederland toegepast. De LED randverlichting is een duurzaam en kostenbesparend alternatief voor conventionele randverlichting. LED verlichting heeft een zeer lange levensduur en verbruikt weinig energie. De voorbereidingen voor de nieuwe verlichting lopen sinds oktober 2012. De bekabeling en traf-
6
opunten zijn inmiddels aangelegd en sinds half juni is gestart met de installatie van de verlichting. Geslaagde proef Heijmans en Defensie voerden in het eerste kwartaal van dit jaar gedurende 10 weken een proef met dit type verlichting uit bij vliegbasis Volkel. Daarbij is in het bijzonder gekeken naar a, levensduur en onderhoud. De positieve uitkomsten van deze proef hebben geleid tot de beslissing om de LED-verlichting op grotere schaal toe te passen bij vliegbasis Eindhoven.
BREEAM-NL Excellent project voor Enexis in Maas-
BREEAM-NL Excellent project voor Enexis in Maastricht Het door Heijmans gerealiseerde regiokantoor van Enexis in Maastricht is bekroond met het BREEAMNL Excellent certificaat. Eind mei is het certificaat aan Enexis uitgereikt in Maastricht door de Dutch Green Building Council, tijdens de officiële opening van het regiokantoor. BREEAM-NL is een internationaal beoordelingsmethode om de duurzaamheidprestatie van gebouwen te bepalen. De methode kijkt naar materiaalgebruik, energiegebruik én naar de leefbaarheid van het gebouw en de omgeving. Aan het verkrijgen van een BREEAM certificaat zijn strenge voorwaarden gekoppeld. Het regiokantoor in Maastricht heeft als waardering 4 sterren, ofwel Excellent, en een score behaald van 76,38%.
beide kantoren. Gedurende deze periode houdt Heijmans de bouwkundige constructie op een vooraf vastgesteld kwaliteitspeil. Hiervoor voeren we inspecties uit, lossen storingen op en verrichten preventief en correctief onderhoud aan de bouwkundige constructie en installaties. Dit sluit aan op de integrale aanpak van Heijmans, gericht op synergie tussen sectoren en kennis.
Isolatie en zonnepanelen Het complete certificatieproces is onder verantwoordelijkheid van Heijmans uitgevoerd. De vereiste punten zijn onder andere gehaald door hoge isolatie en de installatie van in totaal 2.100 m2 aan PV-panelen (zonnepanelen). Verder zijn alle bouwplaats‘credits’ behaald, inclusief de afvalgerelateerde. Naast Maastricht bouwde Heijmans ook het regiokantoor in Venlo. Integraal onderhoud De komende 15 jaar zorgen we voor het onderhoud van
7
Bewoners gebruiken energie, gebouwen niet
D
it is een introductie op het zeer lezenswaardige proefschrift van Gaby Abdalla, projectleider in de bouw. De publicatie beschrijft de succesfactoren in duurzame woonwijken. Voor het volledige rapport: http://www.gabyabdalla.com/bestanden /samenvatting.pdf?goback=%2Egde_3838 Bewoners duiken steeds vaker op als vaste partij om rekening mee te houden in duurzame bouwprojecten. Het besef dringt door dat zij, als eindgebruikers, het succes van een duurzame woning, wijk of stad in grote mate kunnen bepalen. In de bouwsector, en dan vooral aan de voorkant van het traject bij het ontwerp en de bouw van wijken, is die invloed al duidelijk merkbaar. Er worden mondjesmaat meer bewonersprofielen opgesteld om daar vervolgens technische invulling aan te geven. Kortom; het thema bewonersparticipatie leeft. Iets ‘dat moet’ Tegelijkertijd wordt er nog weinig tijd uitgetrokken om echt te begrijpen wat de bewoners wensen. Er is nog weinig duidelijkheid over hun gedrag in relatie tot duurzame maatregelen in de woning. Het is moeilijk om grip te krijgen op individuele wensen en leefpatronen, die vaak ook nog eens tegenstrijdig zijn. Daar komt bij dat de context van wetgeving en toenemende concurrentie in de sector voor andere prioriteiten zorgt. Bewonersparticipatie wordt in dat kader nog vaak gezien als een obstakel, als iets ‘dat moet’.
Gedrag is sleutel En dat is jammer, want ook het onderzoek in deze uitgave bewijst de belangrijke rol die bewoners vervullen en dat hun gedrag de sleutel is voor succesvolle projecten en de daarmee samenhangende kostenbesparingen en innovatie. De informatie is gebaseerd op het proefschrift Sustainable Residential Districts: the residents’ role in project success van Gaby Abdalla aan de Technische Universiteit Eindhoven. Warmtepomp Het onderzoek bestond uit een analyse van zes best practices in Europese duurzame woonwijken en op basis van persoonlijke gesprekken (face-to-face interviews) met bewoners van de duurzame wijk De Caaien in Ypenburg. Hoewel in deze gesprekken meerdere aspecten aan bod kwamen, lag de focus vooral op gedragsverandering in relatie tot een bepaald systeem: het automatisch laten werken van een warmtepomp. Uitdagingen voor installatiebranche Het doel van deze uitgave is inzichtelijk te maken hoe de bouwsector veel slimmer gebruik kan maken van de verwachtingen en ervaringen van bewoners op het gebied van duurzame bouw. Bijvoorbeeld door die informatie te gebruiken om verbeteringen in innovatieve systemen door te voeren of door kosten te besparen door het voorkomen en afhandelen van klachten. De belangrijkste uitdagingen voor de installatiebranche zijn in kaart gebracht, met daarbij zoveel mogelijk concrete aanbevelingen op het gebied van communicatie, kennisoverdracht en regelgeving.
8