Å våga seg ut i ord by Det Norske Samlaget

diktkammeret 10 år

Å våga

seg ut

i ord helge torvund og maria børja [red.]

samlaget oslo 2011

innhald

Innhald Forord

Del I Leksjonar

1. leksjon Å gjenta lyd

2. leksjon Å overraska lesaren

3.leksjon Å skriva fram ei tydeleg verd

4. leksjon Å ta eit anna perspektiv

5. leksjon Å lytta til stilla i oss og omkring oss

6. leksjon Å sjå tinga som nye

7. leksjon Å dela ei linje

8. leksjon Å våga seg ut i ord

9. leksjon Å skriva at eg elskar deg

10. leksjon Å slutta mens enden er god

11. leksjon Å granska grensene for språket

12. leksjon Å skriva seg inn i ei stor rørsle

innhald

13. leksjon Å lesa Göran Sonnevi

14. leksjon Poesien for dei små ting

15. leksjon Syngjande og suggererande

16. leksjon Det blir aldri lett

17. leksjon Å forma eit dikt

18. leksjon Merke etter liv

19. leksjon La det skje med bryllaupsverktøy!

20. leksjon Forelsking, fredag og eit fjell

21. leksjon Pablo Neruda skreiv om eple og løk

22. leksjon Antikrigsdikt

23. leksjon Å røra ved orda

24. leksjon Dei tre beina på poesiens krakk

25. leksjon Poesi er ikkje bare ord, poesi er bokstavar

26. leksjon Ein klase rognebær mellom brysta

innhald

27. leksjon Surrealistar i alle lam, Vermeer dykk

28. leksjon Å samla saman ei samling

29. leksjon Men inni kua er det kveld

30. leksjon Ein forlagskonsulent fortel

31. leksjon Frå oppleving til jobb

32. leksjon «Alt blir til musikk» Om Sigbjørn Obstfelder

102

33. leksjon Å læra seg å gå eller å dansa ein sanselaus dans

107

34. leksjon Vegen frå kanten av skogane i Canada til lesaren sitt hjarta Om den kanadiske poeten Alden Nowlan 111

35. leksjon Å kommentera dikt

116

36. leksjon La poesi frå heile verda koma til oss

120

37. leksjon Kven du enn er, ta ein kveld eit steg ut! Om Robert Bly og Noreg

122

38. leksjon Å liggja lågt Om Robert Bly og Noreg, del 2

127

innhald

39. leksjon «Alt i meg er sang» Om å læra seg å skriva gode dikt

131

40. leksjon Du treng ikkje vera god

134

Kråkesølv

136

Del II Månadens dikt 2001–2011

147

Del III Intervju med utvalde poetar

277

Pedro Carmona-Alvarez: Å, livet

278

Kjersti Bjørkmo

280

Brynjulf Jung Tjønn

282

Finn Øglænd

283

Ken Rune Hansen

286

Kirsten Opstad

288

Kristin Rosenberg

290

Ole-Petter Vaaten

292

Terje Tørrisplass

294

Tyra Tronstad

296

Trine Næss

298

Kjelder

302

Forfattarregister

309

forord

Forord til denne utgåva Kan ein læra nokon å bli poet? Fødd sånn eller blitt sånn? Innanfor kunstartane ser dette ut til å vera eit spørsmål som har halde seg særleg sterkt når det gjeld det å vera poet. Den romerske poeten Florus skreiv: «Poeta nascitur, non fit.» som tyder «Ein poet vert fødd, ikkje skapt.» Det mest romantiske synet går ut på at ein har medfødde evner som gjer ein til genial poet, og får vakre og mystisk innsiktsfulle linjer til å flyta fritt ut av pennen. Dette står i motsetnad til synet at ein her som i andre kunst artar, er nøydd til å arbeida hardt for å læra seg eit handverk gjennom utstrekt lesing, skrive øvingar og ved å ta imot undervising for å verta så god som mogleg. Men ikkje alle er villige til å velja eit anten – eller svar her. Den mykje lesne amerikanske poeten Mary Oliver, skriv i byrjinga av si Poetry Handbook at alle veit at ein vert fødd til poet og at poetar ikkje vert laga på ein skule. Ho påpeikar vidare at det finst noko essensielt som ein ikkje kan undervisa i, ei gåve som er laga på ein måte som er for mystisk til å kunna plukkast frå kvarandre og settast saman igjen av andre. Men kva det enn er som ikkje kan lærast, skriv Oliver, så er det mykje av skrivinga som kan lærast. Boka hennar handlar om «den delen av diktet som er eit skriftleg dokument, i motsetnad til eit mystisk dokument, som diktet sjølvsagt òg er.» Eg trur at det å vera open for begge desse sidene av diktinga, gjer at ein nokså uproblematisk kan undervisa i det å skriva poesi og læra seg om diktskriving ved å lesa og ta imot undervising. Trur ein at poesi bare er skrift, eller bare mystikk, vil ein på eit eller anna tidspunkt stranda i prosessen og enda opp med eit utilfredsstillande resultat. På Diktkammeret ser me at nokre innlegg bare er skiftlege dokument, nokre er mest bare mystiske, medan nokre heilt fint maktar å vera begge delar samstundes, og altså vert poesi. Det har vore ein del snakk om at poesien har kome for mykje i bakgrunnen i dag, at den ikkje vekker interesse, at media ikkje fokuserer på poesi, at folk ikkje kjøper, låner eller les poesi lenger. I eit veldig kort tidsperspektiv kan det kanskje verka slik, men eg ser poesien si soge i eit langt perspektiv, og ser korleis den alltid har vore der og korleis den har vore i stand til å tilpassa seg og omdanna seg slik at den stettar ein trong hjå menneska. Ser me på dei meir populære forfattarane som får mykje merksemd med sine forteljingar eller sin dramatikk, slike som Fosse, Wassmo og Norén, slike som Fløgstad, Saabye Christensen, eller Tunström, så har dei skrive dikt alle saman. Dei har sett noko der som er verdt å nytta tid og energi på. Nokre vender stadig attende til poesien. Og Diktkammeret har nå i ti år vore ei dagleg påminning om at det finst folk som er opptekne av å skriva, lesa og diskutera kvarandre sine dikt, nærast samstundes med at dei vert skapte og lesne for første gong! Det er ein inspirerande korreksjon til det konstruerte biletet om at ingen er interessert i dikt i dag. Som Diktlærar trur eg ikkje det er mi oppgåve å bekymra meg for poesien si framtid eller tilstand, verken i samfunnet eller hjå folket. Eg trur mi oppgåve er å formidla den glede og nytte ein kan ha av dikt og, så godt som råd er, undervisa dei som vil skriva i korleis dei kan utvikla skrivinga si til neste nivå.

forord

Språket i ein tilstand av vill klårleik «Det er umogeleg å skrive om André Breton med eit språk som ikkje er prega av lidenskap. Faktisk ville det vera galt å gjera noko slikt. For han var kreftene i orda uskiljelege frå dei som finst i lidenskapen, og dette, i si høgaste og mest spenningsfylte form, var ingenting anna enn språket i ein tilstand av vill klårleik: poesi.» Slik omtalar Octavio Paz surrealismens grunnleggjande poet i si bok On Poets and Others. I poesien møtes ordet og lidenskapen, fantasien og logikken, presisjonen og det gåtefulle, det vitskaplege og magien, musikken og biletet. Mange har prøvd å sirkla inn i ein eller annan form for definisjon kva poesi eigentleg er. Men kanskje er det noko ved poesien som motarbeider definisjonsforma. I alle fall prenta eit tidsskrift ein gong eit hundre ganske ulike definisjonar. Eg har og opp gjennom dei siste åra lagt ut ting som er sagt om poesi og det å skrive under tittelen «Kråkesølv». Det har eg gjort mest for å utvida inntrykket av kor mange ulike innfallsvinklar og oppfatningar det finst av dette, og dermed auka talet på moglege vegar å gå. Ikkje bare kan poesi skrivast og oppfattast på mange vis, den har òg eksistert i veldig mange år. Poesien er inga døgnfluge. Gjennom alle slags kulturar og tidsperiodar har poesien som uttrykksform vore til stades blant menneska. Den har overlevd og vist tilpassingsdugleik til ei rekkje ulike livs- og verdsoppfatningar. Ingen kan krevja eineretten til poesien. Fernando Pessoa uttrykte seg til dømes gjennom poesi skriven under ei mengd ulike namn, der han formulerte seg ut frå ulike bakgrunnar og ulike filosofiske standpunkt. Kven eit «eg» i eit dikt eigentleg representerer er svært uklårt når me byrja å lesa eit dikt, og det er framleis gåtefullt når me har lese diktet. På Diktkammeret er det mange som har utforska det å leggja ut dikt med ulike stemmer og ulike nick eller namn. Gjennom den korte forma som eit dikt oftast har, finst det ein enorm fridom og ei stor kraft til å skapa noko som påverkar lesaren og gjer eit inntrykk på ho eller han. Ein sjeldan gong kan eit lite dikt, lese ein gong, følgja oss gjennom heile livet. På Diktkammeret er det ei lang rekkje poetar som har utvikla seg vidare og enda opp med å få godteke eit manus av forlag og fått publisert diktsamlingar mellom to permar.

Lesarar som av og til skriv Men her finst andre grunnar til å dikta enn den ambisjonen. Mange har nemnd gleda ved å få uttrykkja seg på det nivået dei er, og mange har opplevd korleis det å skriva om sorg, traume, vanskar og gleder har hatt ein terapeutisk verknad. Men i tillegg til å vera ein stad ein kan bearbeida personlege erfaringar av ulike slag, har det å skriva poesi mest alltid vore nært knytt opp til det å lesa poesi. På Diktkammeret kan deltakarane gjera begge delar, læra av å lesa, læra av å skriva, kommentera det andre skriv og lesa kommentarar til eigne ting. Då den amerikanske poeten Gerald Stern vart spurt av tidsskriftsredaktøren Alan Fox kva råd han ville gje til ein annan som skreiv dikt, sa han: «Eg ville råda han til å lesa, han eller henne, til å lesa til augo spratt ut, til han får vondt i hovudet, ikkje slutta å lesa dikt, historie, biografiar, psykologi, reiseskildringar, alt ein kan lesa, spesialisera seg i alt og aldri slutta å lesa, å verta klar over at poetar er dei som les og av og til skriv. Me er lesarar som av og til skriv.» Mary Oliver understreker det same i si

forord

handbok. Å lesa vidt og djupt, som ho skriv, er heilt naudsynt for å skriva. Ho går så langt som å seia at om valet står mellom lesing og skriveverkstad, så vil ho tilrå lesing. Og både Oliver og Robert Bly har trekt fram ei anna side ved det å skriva god poesi: einsemda. Ein kan nyte godt av eit sosialt fellesskap som det Diktkammeret er, men sjølve diktskrivinga er avhengig av einsemd. Å skape eit dikt er ikkje å lenkje det saman på grunnlag av tillærte teknikkar eller logiske rekkefølgjer. Skapinga av eit dikt er òg noko som kan minna om å drøyma diktet fram. Og då må ein ikkje avbrytast midt i prosessen. På Diktkammeret kan ein både lesa og få tips om kva andre les, kva som kan finnast og kvar. Men einsemda må ein finna andre stadar. Diktkammeret er eit ope forum der også den som ikkje har all verdas erfaring med skriving eller publisering, kan prøva seg. Og sjølv om det då ofte kan vera famlande forsøk og uferdige dikt, vonar eg at Diktkammeret i framtida kan verta endå meir av ein stad der ein kan sleppa til den uventa og merkelege poesien. Den som ein kan kjenna risikerer noko ved å opna seg f or andre.

Eit spann fylt av poesi Kor mykje skal ein så ta med frå dei ti åra som har gått? «Kom ikkje med heile sanninga», står det i diktet til Olav H. Hauge. Nei, heile sanninga om Diktkammeret er ekstremt voluminøs. På Diktkammeret og Skolekammeret til saman er det snakk om over åtte hundre tusen innlegg. Og ikkje vert vel sanninga klårare om ein har med alt, heller. Men kanskje ein ikkje skal be om for lite heller. «Å spørja er starten på det å ta imot. Pass på at du ikkje kjem til havet med ei teskei. Ta i det minste med deg eit spann, så ikkje ungane ler av deg.» skriv Jim Roth. Så her har me teke med eit spann, og fylt det godt opp, med leksjonar, kråkesølv, månadens dikt og månadens diktarar. Har du lese hit, vil eg rekna med at du er av dei som vil finna mangt å gleda deg over på sidene som kjem.

Ogna, august 2011 Helge Torvund

forord

Forord til 1. utgåva av Diktkammeret, 2002 Ein femåring sa: «Å teikna er lett. Ein bare tenker ein tanke, og så teiknar ein tenken!» Slik kan ein tenkja om skriving òg. Ein har tankar og kjensler ein vil skriva ned – det kan vel ikkje vera så vanskeleg? Men så viser det seg ofte at teksten ikkje får den same spensten som den første «tenken», eller at kjenslene har fordampa når teksten kjem ned på arket. I alle fall verkar det slik når andre les det! Men her som elles er det heldigvis mogleg å dela kunnskapar og gje og få impulsar som kan setja fart i læringsprosessen. Eg har drive med skrivekurs for barn og vaksne i tjue år og har gjort visse erfaringar i denne tida. I denne boka har eg samla nokre av desse til hjelp for den som vil verta flinkare til å skriva dikt. Desse leksjonane har først vore presenterte på Dagbladet.no sin skriveverkstad på Internett, «Diktkammeret». Det kan difor vera på sin plass med nokre få ord om dette. Eg såg det som ei spennande utfordring å prøva ut rolla som «diktlærar» på Internett då Dagbladet.no tok kontakt. Dei hadde lenge hatt ein nettstad – «poetikon» – der dei fekk inn om lag 800 dikt i månaden. Nå ville dei prøva å tilsetja ein diktlærar som kunne kommentera dikta som kom inn, og skriva nokre leksjonar. Dei hadde frå før positive erfaringar med ein slik skule i haikudikting. Å lesa 800 dikt i månaden og kommentera nokre av desse, høyrdest mykje ut, men likevel overkomeleg. Så i februar 2001 var me i gang. Både Dagbladet.no og den forfjamsa diktlæraren vart tekne på senga av den enorme interessa. Etter få månader var innsendte bidrag tidobla, og etter eitt år har me passert 100 000 bidrag. Men alt dette er nå ikkje dikt, for deltakarane tok snart til å kommentera kvarandre i tillegg til mine kommentarar. Engasjementet hjå ein del deltakarar har vore heilt utruleg, og mange har uttrykt at dei rett og slett har vorte glad i Diktkammeret. Det høyrest kanskje rart ut, men det er ei levande side, med diskusjonar om poesi og etikk, om omgangstone og måtar å kritisera på, ofte med høg temperatur. Folk kjem og går, men ein mjuk kjerne består. Diktlæraren prøver å halda fokus på poesien, men den famnar jo vidt, den. Nå er då dei tolv første leksjonane samla i bokform. Folk har tenkt at desse kan nyttast i andre fora enn på nettet. Kanskje kan ei lita bok med tips og tankar om korleis ein kan skapa meir spennande opplevingar for lesaren, nyttast i andre «klasserom» og nå fleire på denne måten. Det var det som var «tenken».

Ogna, februar 2002 Helge Torvund

Del I Leksjonar å gjenta lyd s å overraska lesaren s å skriva fram ei tydeleg verd s å ta eit anna perspektiv s å lytta til stilla i oss og omkring oss s å sjå tinga som nye s å dela ei linje s å våga seg ut i ord s å skriva at eg elskar deg s å slutta mens enden er god

å granska grensene for språket

å skriva seg inn i ei stor rørsle

å lesa göran sonnevi s poesien for dei små ting s syngjande og suggererande s det blir aldri lett

å forma eit dikt

merke etter liv

la det skje med

bryllaupsverktøy! s forelsking, fredag og eit fjell s pablo neruda skreiv om eple og løk s antikrigsdikt s å røra ved orda s dei tre beina på poesiens krakk s poesi er ikkje bare ord, poesi er bokstavar s ein klase rognebær mellom brysta s

surrealistar i alle lam, vermeer dykk s å samla saman ei samling s men inni

kua er det kveld

ein forlagskonsulent fortel

frå oppleving til jobb

«alt blir til musikk» om sigbjørn obstfelder s å læra seg å gå eller å dansa ein sanselaus dans s vegen frå kanten av skogane i canada til lesaren sitt hjarta. om den kanadiske poeten alden nowlan s å kommentera dikt s la poesi frå heile verda koma til oss s kven du enn er, ta ein kveld eit steg ut! om robert bly og noreg s å liggja lågt. om robert bly og noreg, del 2 s «alt i meg er sang» om å læra seg å skriva gode dikt s du treng ikkje vera god s kråkesølv s

leksjonar

Å gjenta lyd Ein av dei grunnleggjande metodane for å skapa samanheng og heilskap i eit dikt er å gjenta lydar. Alle kjenner jo til rim og rytme. Begge delar dreier seg om å gjenta lyd. Språkhistorisk har desse orda faktisk same rot. Med rim og rytme kan ein oppnå mange ulike verknader og stemningar. Ikkje minst passar det godt når ein vil få fram eit tydeleg driv og ein sterk puls: Det banka på døra seint her ein kveld og ein filmregissør sa: «Hallo, vil du spela rolla som Wilhelm Tell?» Eg sa: «Eg vil helst ha fred og ro.» «Då får du rolla som guten med eplet.» Eg sa: «Du kan sjølv spela begge to.» Då vart det brått ti-tolv av dei som trengde seg inn i huset mitt. Eg ropte: «Hallo, hallo, ta det med ro!» Men dei tok til å drikka og røyka skitt. Og regissøren reiste seg frå ein krok og sa: «Fyll opp dette tomme glaset!» Eg sa: «All right, all right, men kven skal betala kalaset?» Men som verktøy for diktaren finst det mange andre måtar å utnytta dette med gjentaking på. Felles for alle desse hjelpemidla er at dei vev teksten tettare saman og verkar på djupe lag i lesaren. Det finst noko magisk ved gjentaking, ved rytme. Sjå kor fort mange barn tek til å røra seg rytmisk om du byrjar klappa i hendene og nynna til! Noko likande kan ein oppnå ved å gjenta eit ord: Toget går gadunk forbi jernbaneskog Barnålbrun botn gadunk grantre i geledd går forbi forbi gadunk I tillegg til å gjenta ord som gadunk og forbi, nyttar eg også bokstavrim: barnålbrun botn; grantre i geledd går. Alt slikt flettar og bind teksten tettare saman til ei korg av ord og lyd.

leksjonar

Det er verdt å nemna her, at det å repetera eit ord i eit kort dikt også kan vera negativt. Rett og slett vitna om lite ordforråd. Det er heller ingen vits i å overdriva bruken av effektar. Då vert det fort utanpåklistra og effektmakeri. Skal ein gjera det, må ein vita kvifor ein gjer det. Det må vera med på å understreka innhaldet eller stemninga i diktet. Ved å gjenta klanglike lydar kan ein oppnå musikalsk samanheng i teksten: over dei okerfarga åkrane i oktober og Morgonlyset dreg sakte nattkjolen oppover dagens kvite lår. Ein kan skapa ekkoverknad: Så falt alt sammen Amen! Ein kan med god effekt også gjenta heile linjer eller setningar. Gjerne med ørsmå endringar. Eg vil ha dei djupe dunk av bass inn i kroppen i hjerne og hjarta Eg vil ha dei djupe dunk av bass og dei lange fletteband av fiolin og munnspelet sin blåe vind Eg vil ha det dansande med djupe dunk av bass Når det gjeld slikt som har med teknikk å gjera, bør ein øva så mykje på dette at ein har det i blodet og ikkje konsentrerer seg så mykje om det lenger. Det skal bare vera nokre verktøy som ligg klare til bruk, og som ein kan bruka når det trengst. Det er som i så mange samanhengar i livet, t.d. når ein lærer å sykla: Først når du sluttar å vera bevisst syklinga, vert det fin flyt i det.

leksjonar

Å overraska lesaren Me har hjernen full av velbrukt språk. Dette dukkar opp i medvitet dersom me høyrer noko som minner om det, og som dermed skapar forventningar om at me skal få høyra om igjen det me har høyrt før. Når eg seier til ein skuleklasse: «Det stod ein kar borti gangen her og skreik som ein stukken ...» Då kjem det unisont frå heile klassen: «GRIS!» Slik kan me sjå korleis språket er lagra, og alle forventar det same. Eit slikt velbrukt og slite uttrykk er òg eit godt døme på korleis meininga vert borte ved langvarig bruk. For nå er det ingen som tenkjer på ein gris lenger når dei høyrer dette. Me tenkjer bare på at nokon skrik. Men dersom me bryt med forventningane og overraskar, så vil brått den som høyrer på, verta meir merksam på orda ein seier: «Det stod ein kar borti gangen her og skreik som ein stukken ballong!» Det får brått folk til å stussa og tenkja over kva det er som vert formidla. Det å ta fatt i noko som ligg lagra i lesaren og vri på det, er ein poetisk teknikk som me finn reindyrka i følgjande dikt av Jan Erik Vold: har du sagt A har du sagt A Eller i dette vesle diktet av Gösta Ågren: oroa dig inte det ordnar sig aldrig Men forventningane treng ikkje gå på sjølve ordrekkjefølgja. Me kan skapa brot på mange måtar. For eksempel ved plutseleg å gå frå eit abstrakt til eit konkret område. Lars Norén, som var ein stor poet lenge før han slo gjennom som dramatikar, har ein stad skrive noko om den einsemda som finst i dei store haugane med hår frisørane sopar opp i drabantbyane. Ein annan stad skriv han om dei store steinane av angst som kjem svevande mot oss frå motorvegen. Slike koplingar av kjensleord og svært konkrete ting skapar spenning og originalitet i språket, og formidlar innhaldet sterkare. Også ulike storleikar kan gje uventa perspektiv til teksten: Eg tok to bitre tablettar Månen og sola

leksjonar

Og set ein opp eit «stort» ord som til dømes gjev tid på døgeret, mot noko relativt lite og konkret, kan det oppstå spennande visuelle og sansbare bilete: Vinduet står ope mot eit spann av morgon I første leksjonen var eg oppteken av eit verkemiddel som skapar samanheng og felles tone i diktet. Nå dreier det seg om å bryta med den forventninga ein skapar. For at dette skal gje denne rette verknaden, bør ein ikkje overdriva det. Då tek lesaren til å venta seg det uventa. Ein må skapa linjer og setningar som driv lesaren mot ei forventning som får tid til å etablera seg, før ein slår til og rykkjer lesaren ut av det som ville vore vanleg utvikling. Slik kan poesien fungera som eit våpen mot vanetenkinga. Det er ikkje så dumt. Men det viktigaste med dette er at teksten får liv i lesaren. Noko i lesaren rykkjer til, vaknar, og så har på ein måte lesaren overteke diktet, gjort det til sitt. Og det er det som er målet. I staden for å lesa byrjar ein å leva teksten. Ein kan gjera lurt i å prøva å få inn noko av dette alt i tittelen. I staden for å bruka titlar som ein har høyrt maken til mange gongar, som «Kveldsstemning» eller «Livet», kan ein gjera lesaren nysgjerrig ved å kalla diktet for «Publikum fell i tankar / som i ei massegrav» (Einar Økland) eller «Fargeskrekk» (Gene Dalby). Men sjølvsagt: I botnen skal me ha noko som me vil ha ned på papiret, noko me har lyst å seia noko om. Ikkje slik at me alltid veit kva det er før me har skrive det. Men me søkjer ikkje dei flotte blømande uttrykka bare for å imponera med påfunn og rare ord. Det som er inni oss, det som vil møta ein lesar, treng nokre kanalar som held ordet levande. Og då er overraskinga eit godt verktøy. Overraskinga kan samtidig gje oss ei kjensle av å vera rett. Nettopp! Slik er det! Då byrjar det bli svært bra. Det kan skje når Tomas Tranströmer får blømande tre langs vegen til å omfamna store lastebilar. Og når Søren Ulrik Thomsen skriv: Oktober er her Klar som en kold sten og et håb. Å skapa eit rom i seg der det nye kan koma, kan ta tid. Det krev at ein ser seg om med nye auge. At ein ventar på sitt eige språk. Men når ein får det til, er det verdt strevet.